[Cem_Eroğul]_Devlet_Nedir

8/13/2019 [Cem_Eroul]_Devlet_Nedir

1/157


2/157

1. Bask: 1990


3/157

YEN NSZ

Bu yapt, Siyasal Bilgiler Fakltesi'nde retim yesi iken,ngilizce olarak yazdm ve hemen arkasndan Trkeye evirerek, 1981ylnn sonuna doru, profesrlk tezi olarak sundum. inde, bugn

artk kullanmaktan kandm birok yabanc szck bulunmasnnnedeni budur. Bunlara dokunmak, pimi aa souk su katacak,anlatm ister istemez yapay klacakt. Onun iin metni, o gnlerdekaleme aldm biimiyle yaynlamay yeledim.

Profesrlk tezi olarak sunduum bu alma, jri tarafndan kabuledildikten sonra, Faklte Kurulu Nisan 1982'de profesrlme karar

verdi ve bu karar, bir ay gemeden, Ankara niversitesi Senatosutarafndan onayland. Ancak, Devlet Bakan, atama kararnamemi

imzalamad ve ubat 1983'te, 1402 sayl yasa uyarnca,niversitedeki grevime son verildi.

Henz niversitede bulunduum srada, kitabn nglizce asl, SBFtarafndan yaynlanmt:An Essay On The Nature Of The State,

Ankara, Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar No. 480, 1981.niversitedeki grevimden ayrldktan sonra, Trke metni yaynlamafrsatn bulamadm. Bugn, nihayet, bunu yapabildiim vegrlerimi, konuyla ilgilenen aydnlarn deerlendirmesine

sunabildiim iin mutluyum.

Cem EroulAnkara, Eyll 1989

1


4/157

NDEKLER

NSZ: Devletin c 3GR : n Aklamalar 11I. BLM : Devletin levi 23II. BLM : Toplumun Ortak kar 43II I. BLM : Egemen Snf kar 63IV. BLM : Devletin Kendi kar 84

V. BLM : Devletin Doas 104VI . BLM : Devletin Biimleri 122SONU: Devletin Gelecei 142


5/157

NSZ

DEVLETN C

Belli bal siyasal akmlarn hibiri devlete kar pek scakgrnmyor. Anaristlerin gznde devlet balca ktlk kayna.nsanln en nemli grevi ondan derhal kurtulmak. Marksist gregre de devlet ayn lde kt bir ey: bir vuruta ortadankaldrlmasa bile, adm adm kuruyup gitmesini salamak iin eldengelen herey yaplmal. Devlet kaldka zgrlk tam egemen olamaz.Sosyal Demokrasi'nin gr bylesine kesin deil. Devleti,

durmadan artan bir eitlie ulama ereinde ie yarar bir ara olarakdeerlendiriyor. Yine de, dizginlenmemi bir devlet gcnn yaratacatehlikelerin iyice farknda. Yerinden ynetimde ve yaygn birzynetim isteminde diretmesinin nedeni bu. Son aamada sosyalizme

varma erei att admlarn sonsuz arl yznden az ok gzdenkaybolsa bile, yine de Sosyal Demokrasi, devletle zgrlk arasndatemelde bir uyumazlk gren yaygn solcu dnn bir paras.

in ilgin yan, siyasal yelpazenin sa kanadnn da devlete daha az

kukuyla bakmamas. Liberallerin devlete kar beslediklerikmseme duygusu gerekten kendi doalarnn gerei. Ona kar tailerinden gelen bir tiksinti duyduklarna hi kuku yok.Muhafazakrlarn da devlete kar pek scak duygular beslediklerisylenemez: kamu dzeninin korunmas iin devlet gcnn gereinikabul etmekle birlikte, bu gcn yaygnlamas onlar hep rahatszeder. Aslna baklrsa, devlete devlet olarak deer veren az ok nemlitek siyasal akm Faizm'dir. Faizmin de yalnzca solun deil, ama

san ounluunun da gznde bylesine iren olmas herhalderaslant deildir. Ksacas, bakaca ayrlklar ne olursa olsun, Faizmdndaki belli bal tm siyasal grler devlete kar ayn sevmezliipaylar grnyorlar.

Ne ki, gerek yaama bakldnda, bu Kutsal ttifakn kuramsalendieleri, devleti hi de rahatsz etmie benzemiyor. Her yandansylenenin ve ngrlenin aksine, arpc gerek u ki devlet hibirzaman bugnk kadar gelimemiti. Tarihin hibir dneminde devlet,

3


6/157

dnyay bu lde fethetmeyi baaramam, hibir zaman bylesineoalmam, hibir zaman bu denli g toplamam, hibir zamaninsan yaamnn her ynne bu derece karma olanan elde

edememitir. Henz herhangi bir devleti ortadan kaldrmay baarmbir Anarist akm yoktur. ktidardakilerin inanlar ne olursa olsun,devlet tm dnyay fethetmi, her yerde de gcn artrmtr. Byleceuygulamada,devlet bu inanlardan cn almtr bile. Ama kuramsalcn henz alamamtr. Bu denemenin amac uzun sredir kendinibekleten bukuramsalce katkda bulunmaktadr.

Geen on yl iinde, devlete ilikin kuramsal sorunlara kar yeni

bir bilinlenmeye tank olunmutur. Bu yeni kuramsal ilgi bir raslantdeildir. Sz konusu ilgi uygulamadaki durum tarafndan yaratlmtr.Toplumsal yaam, her alanda, devlete taklp tkezlemeye balamtr.Dnyann her yerinde boy gsteren kkl toplumsal bunalmn odaknoktasnn devlet olduu aka ortaya kmtr. Bu bunalm Bat'dadaha gze batar olduundan, devleti kuramsal olarak ele alma gereininen ok dnyann bu yannda duyulmu olmas artc olmamaldr.Ama bu durum bizi aldatmamaldr. Sorun hi de Bat'ya zg deildir,aslnda, evrenseldir.

Tarihe baklrsa, devlet sorununa ilikin bylesi bir bilinlenme,devlet biimlerinde kkten deiikliklerin gndeme geldii her zamanortaya kmtr. Hi deilse insanlk sistemli kuramsal dnceyigelitirmeye baladndan, yani Eski a dnrlerinden beri bubyle olmutur. Sokrates, Eflatun, Aristoteles, sitedevletinin hzlagelien bir dnyann gereksinmelerim karlamadaki yetersizliindendoan ar bunalmn rnleriydiler. Eninde sonunda sorun, nce

Makedonyallar daha sonra da Romallar tarafndan imparatorluklarkurulmasyla zlmtr. Makyavel, Bodin ve Hobbes'un uratklarbunalm, feodal kurumlarn ykselen kapitalizmin gereklerinikarlamadaki temel yetersizliinden domutu. Tarih bu sorunu ulusaldevletin kurulmasyla zmtr. Locke, Montesquieu ve Rousseauise, daha da ar bir sorunla kar karya kalmlard: kapitalizmintakn gelimesi devlet gcnn snrlanmasn zorunlu klan yeniiktisadi zgrlkler gerektiriyordu. Bu bunalm da, liberal devletin

kurulmasyla karlanmtr. Ondan sonra, tekelci kapitalizmin ortaya

4


7/157

k ve ii snfnn gelimesi, yirminci yzylda tank olunansiyasal gelimeleri tahrik etmitir. Bu tarihsel drtler de, bir yandanemperyalist, faist veya sosyal demokrat, te yandan ise, sosyalist

veya antiemperyalist devletlerin kurulmasyla karlanmtr.

Bu yzyln sonuna yaklatmz bir dnemde, devletle ilgiliolarak yepyeni bir sorun karmza kmakta. imdiye dek heraamadaki sorun, daima, yeni bir toplumsal dzenin gereksinmelerinikarlama yetenei olan uygun bir devlet biimi kefetmekti.Gnmzde ise sorun ok daha derinlere iniyor. Tasavvur edilebilecekhibir devlet biimi, gzlerimizin nnde biimlenen yeni dnyann

gereksinmelerini karlayabilecek yetenekte grnmyor. Bunakarlk, ve grnte elikili olarak, her trl devlet biimininaralksz bir geliimine de tank oluyoruz. Bir yandan tm dnya artkdevlete tahamml edemez gibi grnyor, te yandan ise devletinroln daha da geniletmek iin elinden geleni yapmaktan geridurmuyor. te tam bu elikidir ki, bizi devlet sorununu yeni batandnmeye zorluyor. Ne ki, artk bu abann erei daha uygun devletbiimleri aratrmak olamaz: devlet olgusunun ta kklerine inmeyealmak zorundayz. Devlet artk yaantmzn her yanna girdiinden,trl biimleri stnde kafa yormaktan ok, gerek doasn aklamanoktasnda odaklanmamzn yaamsal nemi vardr.

Bu yeni bilincin arkasndaki balca drt Fransa'daki Mays 68ayaklanmasndan kaynaklanmtr. 1960'larn sonlarna gelindiinde,Dou'da olsun Bat'da olsun, kuramsal bir sorun olarak devlet siyasalbilimcilerin gndemlerinden tmyle silinmi gibiydi. Bir yanda,Marksist toplumbilimsel dnce, Stalin'ci dnemin korkun

darbelerinden hl sersemlemi durumdayd. te yandan, Batsiyasalbilim dncesinde, devlet sorununu modas gemi bir ilgialan olarak kenara iten Parsons'cu bir yeniWeber'cilik giderekykseliyordu. H.Marcuse rneinde grld gibi, kktenci dncebile Bat'da bir devrimin, yani balca erei devlet olan bir toplumsalkalkmann niye dnlemeyeceini uzun uzadya anlatmaklameguld. Ksacas, kuramsal bir sorun olarak devlet bilimsel dnce-nin dna atlmt. Mays 68 frtnas, aniden, ite bylesine durgun

bir denizde patlad.

5


8/157

Bir kez daha, toplumsal gerek bilimsel dncenin nnegemiti. Kuramclarn daha nce ele almalar gereken sorular siyasaleylemin yakc scaklnda pervaszca ortaya atlyordu: Bat'dabaarl olabilecek bir devrimin devlete kar tutumu ne olacakt? Onutmyle (rnein, sosyal devlet hizmetleriyele birlikte) 'ykacak'myd, yoksa yalnzca kimi blmlerine mi dokunacakt? yleyse,hangi blmlerine? Yklan kurumlarn yerine ne konacakt? Dahabandan itibaren devletin giderek 'kuruyup gitmesini' salamak zerene yapmak gerekiyordu? Utan verici gecikmesinden can iyice sklankuramsal dncenin tek aresi, uygulamann meydan okumasnaderhal yant vermekti. Bu uran iine o zamana dek grlmemi birgayretle dald ve ksa zamanda, yalnzca birkan saymak gerekirse, N.Poulantzas, R. Miliband, H. Lefebvre, C. Offe, F. Block, Bat Alman

'Trevciler'i ( "Derivationists"), J. O'Connor, P.Birnbaum gibilerinabasyla bir dizi parlak rn verdi.

Bu yeni abann zgnl, sorunun zne ulamada, yani 'devletnedir?' biimindeki temel soruya yant bulmada diretmesi. O zamanadek, devlete ilikin trl sorunlar evresinde birok deerli katkdabulunulmutu. Bu balam iinde, zellikle 'karlatrmal devletynetimi' alannda, D. Easton G. Almond, D. Apter gibi

bilimadamlarnn almalarn anmsamak gerekli. Devletin teknikilevlerinin saylmas, bunlarn trl devlet kurumlarnca yerinegetiriliinin ayrntl olarak sergilenmesi, trl kurumlar arasndakibenzerlik ve ayrlklarn ortaya konmas, devlet biimlerininyapsalilevsel zelliklerine gre snflandrlmas gibi sorunlar kaydadeer bir derinlikle ele alnmtr. te yandan, tzel yaklamnaydnlndan yararlanan anayasaclarn, eski devletlerin ilev, yap vebiimlerini ortaya karan etnologlarn, tarihilerin abalaryla birok

ilgin alma da yaplmtr. Ne ki, katklarnn yadsnmaz deerinekarn, bu incelemelerin hibiri, devletin doasna ilikin temel'ontolojik' sorunu kavramay baaramamtr. Fransz ayaklanmasnnharekete geirdii bu yeni Marx' yaklamn en ilgin yan, ite butemel sorun stnde odaklamasdr.l

Ne ki, sorunun zm son derece g. Onun iin, sonzamanlardaki almalarn stn niteliklerine karn doyurucu bir

6


9/157

zme henz ulalmam olmasna amamak gerekir. Gerekten de,sorunun karmakl karsnda, trl yaklam ve tekniklere yerak. Marksizm dnda, sistemizm, strktralizm, fonksiyonalizm,historisizm gibi yaklamlar ve model kurma, karlatrma, nicel

'yntemler' deneme gibi teknikleri kullanmak olanakl. Tm buyaklamlar iinde, Marksist yaklamn kendine zg glkleriolduunu balangta belirtmekte yarar var.

Marksistlerin karlatklar ilk glk, kurucu atalarnneserlerinde hazr bir siyaset kuramnn yokluu. Hem gerekliliinin,hem de youn glnn bilincinde olmasna karn, Marx hibirzaman bir devlet kuram gelitirememitir. Kugelmann'a yazd 28

Aralk 1862 gnl bir mektupta, Ekonomi Politiin EletirisineKatk'nn ilk iki blmnn yaynlanmasyla ekonomi politiinilkelerinin "zn" ortaya koyma grevinin tamamlandn sylyor:yaplanlara dayanarak bundan byle bakalarnn gerekli gelimelerigerekletirmeleri olanakl grnyor. Ama bunun bir istisnas olabilirdiye ekliyor Marx, yani kendi katksnn kanlmaz olabilecei biristisna. Bu da, "trl devlet biimlerinin toplumun trl iktisadiyaplaryla ilikileri"2 sorunudur, diye yazyor. Ancak, ac gerek

udur ki yirmi bir yl sonra ldnde, Marx bu ie hlgiriememiti. Geri bu yolda bir ilk adm, Engels tarafndan,Ailenin,zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni eseriyle atlmt; ama birokaydnlatc bulgulara karn bu yalnzca bir balangt. Gerekte,'Marksist devlet kuram', Lenin'in Devlet ve Devrim'i ile Gramsci'ninbirtakm deerli katklarndan sonra bile, ilk admlar dzeyinin tesinegeememitir.3

Marksistlerin karsna dikilen ikinci nemli glk, retininsavlar ile tarihsel gerein kendisi arasndaki gze batcaykrlklardr. Daha balangtan itibaren, Marksizm, proletaryadiktatoryas kurulur kurulmaz devletin adm adm kuruyup gitmesrecine girecei yolundaki ngrsnde sk skya diretmitir. Ne ki,kurucusunun kesin ifadelerine karn, Marksist olduunu resmen ilerisren ilk devlet, tarihin o zamana dek grd en gl rgt olupkt. Sonradan kurulan sosyalist devletlerin tm de, hi istisnasz,hep ayn yolu izledi.

7


10/157

Marksist yaklamn karsndaki nc glk ise, bu retiyisavunanlarn grleri arasndaki keskin ayrlklardr. Marksistlerinbaz temel grlerde birletikleri gerek olsa bile, ortada kalan

ayrmlar ylesine nemlidir ki 'Marksizm' etiketi, toplumbilimalanndaki u veya bu giriimi ak seik biimde tanmlamak iintmyle yetersizdir. Her yazar, ayrca, inceledii sorunda kullandzel yaklamn, geni Marksizm alannn neresinde yer aldn daaklamak durumundadr. Ne ki, bu i hi de kolay deildir. Nitekim,bu denemede kullanlan yaklamn aklanmasna, yalnzc giri deil,birinci blmn ou da hasredilecektir. stelik, bu sorunun trlynleri bu denemenin daha birok yerinde karmza kacakur.

Devlete ilikin son Marksist aratrmalarn temelde olumlukatklarna karn, artk konunun bir lde lafazanla boulduunatank olunduu da bir gerektir. Bunun balca iki nedeni vardr. lki,Marksizmin kendi yaratclndan kaynaklanmaktadr. Bir yzyl aanincelemeden sonra, bugn artk reti ylesine bol yorumakavumutur ki, bunu izleyenler, reti alannda ortaya kan tmbyk tartmalar karsndaki grlerini sk sk aklamayaitilmektedirler. Yukarda belirtildii gibi, bir lde aklama yapmakgerekten kanlmazdr. Ama bu aba fazla ileriye gtrldnde,incelenen zgl sorunun bir yn epistemolojik ve yntemsel kavgaiinde boulup gitmesi tehlikesi belirir. Tank olunan laf bolluunuyaratan ikinci neden, sorunun kendisinden kaynaklanmaktadr. Devletinher tan altndan kmaya balamas, sorunun, hepsi de kuramsal birilgiye konu olabilecek ok eitli ynlerini ortaya karmtr.Bylece, sorunun her ynne ilikin olarak bireyler syleme eilimi,iin znn gzden kamasna yol aabilmektedir.

nnzdeki denemede, bu tuzaklara dlmemeye zengsterilmitir. Elden geldiince ksa ve ak olmaya srekli abaharcanmtr. Marksizmin 'bunalmna', bu bunalmn toplumsalanlamna, klasiklerin nasl en iyi 'okunabileceine', trl metinleriningreli deerine, vs. ilikin uzun tartmalardan kanlmtr. Aynekilde, klasik ve modern Marksizmin tm siyasal eserlerinindeerlendirilmesine giriilmemitir. Ayrca, Marksist klasiklerden, kl

krk yaran aklamalarla bezenmi uzun alntlar yapmaktan da

8


11/157

kanlmtr. Bu deneme Marksizm stne deil devlet stneyazldndan, ancak inceleme konusunun gerektirdii lde, yazarnMarksizmden ne anlad ksaca aklanmakla yetinilmitir.

te yandan, yanl deerlendirilme tehlikesi bile bile gslenerek,incelenen konunun yalnzca esasna arlk verilmitir. Sorunun tmynlerine deinip datmaktansa, iin z gibi grnen konu zerindeyounlama yelenmitir: devletin temel doasnn aa karlmas.4

Kanmzca, ancak bu 'niteliksel zmleme' burada veya baka biryerde baarldktan sonradr ki, ok ynl tarihsel, ampirik ve belki denicel aratrmalar, dayanabilecekleri salam bir temelekavuabileceklerdir.

Yukarda belirtildii gibi, giri ve ilk blm, bu denemedekullanlan yaklamn esaslarna ilikin bir n tartmaya ayrlmdurumda. zleyen blmn her biri, devletin temel ilevindenbirini inceliyor. Beinci blmde, bu kurucu ilevlerin tm ele alnpbileik bir gr gelitirilmeye allyor. Son blm, devletinbiimleri sorununu tartyor. Nihayet, sonu, bu denemenin devletindoasna ilikin grlerinin nda, devletin geleceini ngrmeye

alyor.

N O T L AR

1 Bu yalnzca genel olarak devlete ilikin aratrmalar asndan

deil, ama Marksist siyasal dnce bakmndan da bir yenilikti. Bkz.

David A. Gold, Clarence Y.H.Lo, and Erik Olin Wright, "Recent

Developments in Marxist Theories of the Capitalist State", Monthly

Review, V. 27, n.5 (October 1975), s. 30: "Devlete ilikin olarak

teden beri Marksistlerin sylenecek ok szleri bulunmasna karn,bir devlet kuramnn yaratlmasnn ak seik bir grev olarak kabul

olduka yenidir."

2 Karl Marx, Letters to Dr. Kugelmann, London, Martin Lawrence,

1934, s.23.

3 Marksist klasiklerin siyaset ve devlet sorununa ilikin genel

durumunun ksa ama gereki bir zeti iin Bkz. Ralph Miliband,

Marxism and Politics, Oxford University Press, 1977, s.13.

4 Bu denemede 'devlet', toplum anlamnda deil, aygt anlamnda

kullanlmaktadr.

9


12/157

10


13/157

GR

N AIKLAMALAR

Toplumsal devinimin tm bireysel devinimlerin toplamndan ibaretolduu noktasnda herkes birleiyor. Hem davranlk, hem deMarksizm bu temel konuda ayn gre sahip. Konunun temel nemdeolmasnn nedeni, daha balangta, toplumsal yaama ilikin olarakher trl idealist (veya metafizik) yaklam reddetmesidir. Ortada, neGenel irade, ne idea'nn alp gelimesi, ne de Akl veya Adalet'ingerekleme sreci var. Olan tek ey birbirleriyle ilikide bulunanbireyler. Bu izginin tesinde toplum olmad gibi berisinde insan dayok.

Toplum yaamnn motoru, onu hareket ettiren g, yanitoplumsal enerji, bireysel enerjiden baka bir ey deil. Birleikolduu bir gerek, ama znde yine de bireysel enerji. Enerji de, isterdoal, ister toplumsal olsun, daima fiziktir. Toplumu hareket ettireney, yalnzca, milyonlarca bireyin ('kitleler') birleik fizik enerjisidir.

nsanlarn kaslar, sinirleri, beyinleri ve eylemlerinde kendilerineyardm olsun diye kullandklar (en geni anlamda) 'aralar' dnda,toplumsal enerji yoktur.

Ne ki, bireyler rasgele devinmezler. Bu noktada da davranlk ileMarksizm ayn grtedir. Toplumsal yaam srecinde ve doaya karhi bitmeyen uralar srasnda, bireyler az ok belirlenmi hareketkalplar edinirler. Bat toplumbilimi bunlara 'rol' adn vermitir.

Marksizmin de ayn terminolojiyi benimsemesinin bir sakncasyoktur. Roller, bireysel devinimi kalba dken, ona toplumsal anlam

veren davran kalplardr. Rollerin hep birbirleriyle ilikili olmasnnnedeni budur. Bireysel devinimlerin, toplumbilim kuramn, ancakbelli rolleri yerine getirdikleri srece ilgilendirmeleri de ayn nedene

11


14/157

baldr. Toplumbilim kuramnn gznde bireyler, hereyden nce,gereklemesi iin gerekli enerjiyi saladklar rollerin taycsdrlar.Bunun iindir ki, biyolojileri veya psikolojileri genel olaraktoplumbilimin ilgi alannn dndadr. Yine de bu noktada, rneinParsons'un srarl uyarlarna1 karn sk sk psikolojizme den

Batl meslektalar karsnda, Marksistlerin daha tutarldavrandklarn belirtmek gerekir.

Kendi kendini tekrarlayan ve toplumun yourduu iliki dizileriniyeniden retip duran roller,toplumsal yaplardoururlar. O halde,yaplarn rol demetleri olduu gr esas olarak dorudur. Amagerekte, yaplarda bunun tesinde de bireyler vardr. nk,toplumsal rollerini gerekletirirken bireyler trl aralar, aletler,

binalar, vs. kullanrlar ve btn bunlar rollerle birlikte yaplarnparasdrlar. Demek ki, yap, somut roller ve trl maddi aralartarafndan ortaya konan bir toplumsal devinim kalbdr.

Yap kavramna ilikin olarak ak seik bir gre sahip olmakok nemli olduundan burada u noktalara dikkat ekmek yararlolabilir: 1) Bir yapnn eleri ok ayr trlerden oluabilir: dnceler,inanlar, fizik g, canl ve cansz nesneler, vs.; 2) Bir yapnn tm

eleri toplamsal rnlerdir: tm de eitime, altrmaya, iktisadiretime, vs. baldr; 3) Bireysel enerji tarafndan hareketegeirilmedii srece toplumsal adan yap ldr; 4) Bir yaptarafndan biimlendirilmedii srece bireysel enerji toplumsal adananlamszdr, salt fizik bir gtr; 5) Toplumsal yaamda yaplar vebireyler hibir zaman birbirlerinden ayrlmazlar: yaplar bireyselenerjiyi toplumsal enerjiye dntren 'anahtarlar'dr; 6) Son olarakunu da eklemek gerekir ki, toplumsal devinimi biimlendirmeklebirlikte, bunun sonucunu yaplar yalnz balarna belirleyemezler.Sonu, ayn zamanda, hem bir dizi d etmene, yani, 'koullara', hemde aktrlerin znel durumlarna baldr.

Bu aklamalar nda, toplumlarn ve bunlarn blmlerinindaima rol ve yap demetleri olarak tanmlanabileceini grmekkolaydr. Gerekten de, bu noktada fazla bir tartma yoktur. Ne ki, busaptamaya dayanlarak fazla bir yol alnamaz; nk, bu noktada,

12


15/157

rolyap kmelerinin aralarndaki farklarn nedenleri, greli toplumsalnemlerinin ne olduu ve birbirleriyle nasl ilikilendikleri henz bellideildir.

Fonksiyonalizm, hakl olarak, toplumsal eylemleri, dolaysyla da

onlar kalplandran rolyap kmelerini birbirlerinden ayrdeden eyin,onlarn ilevi olduunu ileri srmtr. Baka bir deyile, bir rolleyapy baka bir rolle yapdan ayran zellik, gerek yaamda grditir. Bir toplumsal eylemin konusu retim ise, karmzda retici rol

ve yaplar, siyaset ise, siyasal rol ve yaplar vardr, vs. Buna gre,rolyap kmelerini birbirlerinden ayrdedebilmek iin, ait bulunduklaralann nitelii hakknda ak bilgi sahibi olmak zorundayz.

Bu noktaya dek, ister B a t l , ister Marksist olsun,

toplumbiliminin balca akmlar arasnda gr birlii vardr. nkbu izgi, maddeci bir toplumbilim anlaynn en alt basamadr.Bunun berisinde, bilimin kendisi de yok olur. Ama tesinegeildiinde, toplumbilim iindeki belli bal akmlarn yol ayrmnageldikleri grlr. lk ayrm epistemolojik, dolaysyla da yntemselniteliktedir. Davranlk olsun, ampirizm olsun, toplumsal gereinancak duyularmzla kavrayabildiimiz verilerden ibaret bulunduugrndedir. Bu yzeyin altna gizlenmi bir i gerekliin peinde

komak, metafizik veya mistik bir tutumdur. Bylesi bir yaklam'bilimd'dr; buna olsa olsa 'felsefe' etiketi vurulabilir.Strktralizmin oluturduu nemli istisna dnda, bu gr Battoplumbiliminin egemen grdr.

Bu noktada, strktralizm Marksizmle ayn yandadr. Her iki akmd a, toplumsal yaamn yzeyinde grlenlerin genellikle yanltcolduu grndedirler. ok sradan bir benzetmeyi yinelemek

gerekirse, gnein grnteki devinimi gerek devinimini naslgizliyorsa, yzeyde grlenler toplumsal gerein ancak arptlmbir yansmasdr, derler. Toplumbilim, toplumsal gereikavrayabilmek iin, gizli yaplarn perdelerini kaldrma ereiyle bugrntlerin tesine gitmek zorundadr. Devleti konu edinenaratrmalar asndan bu epistemolojik grn sonucu udur ki,devletin gerek doas grnteki rol ve yaplarnda asla belirgindeildir.

13


16/157


17/157

Bu nedenledir ki, tarihsel ak iinde aranacak bir 'geliim izgisi' deyoktur. Toplumlarn ve bunlarn u veya bu blmlerinin deitii birgerektir. Ama bu deimeler, tek ve ayn etmenin belirledii birgeliim dorultusu izlemezler. stelik, Bat dncesinin okluklabenimsedii toplumsal etmenler genelikle znel trdendir. Toplumsal

devinimi aklayan etmenlerin ou, bireylerin bencillii,agzll, hrs, iktidar, paye, vs. gibi deerlerin peindenkoulardr.

te bu noktada Marksizm tm Batl okullardan ayrlr. Onungznde, tm toplumlarn balca sorunu insanlkla doa arasndakisavamdr. Her trl toplumun varlk ve geliiminin temel koulubu savam olduuna gre, tm toplumsal yaamn balcabelirleyicisi iktisadi etmendir. Toplumasl yaplar bu savamtarafndan biimlendirilirler. Yine bu savam sreci iindedir kitoplumlar, doaya kar savata tuttuklar mevkilere gre birbirlerindenayrlan rollere ve yaplara blnrler. Bireylerin fizik glerinin deburadaki anlamnda doann bir paras olduu anmsanmaldr. Buanlayn sonucu olarak, doaya kar savam, bir blm insannbaka bir blm insann gcn kendi hizmetine komasn da ierir.te bu yoldan, doaya kar savam, insanlarn kendi aralarnda birsavam biimini de alr. Ayn eyi Marksist terminoloji iinde

sylemek gerekirse, doaya kar savamn amac 'retim gleri'ninyeniden retimi ve gelitirilmesidir; ve bu savam daima belli 'retimilikileri' iinde yrtlr.

Bu temel gr Marksizme iktisadi etmeni en nemli etmen olarakileri srme olanan verir. Elbette bu, Marksizmin gznde iktisadietmen tek etmendir demek anlamna gelmez. Birok kartnn ilerisrdnn aksine, Marksizm, baka birok etmene de geni yer

ayrr. Ne ki, tm bu etmenler iinde, toplumun yaamnsrdrmesindeki rol nedeniyle, iktisadi etmenin daima nde gelenbelirleyici olmay baardn savunur.

Tm Marksistler bu temel grte birleirler. Ama iktisadibelirlemenin niteliinin tanmna gelince, bu kez Marksizm iindetrl okullar arasnda yol ayrmlar belirir. Marksizm iinde ki bu

15


18/157

kart grlerin varlna daha nce deinmitim. Bunlarn karlklsavlarnn geerlii konusunda bir tartmaya girimeye niyetim yok.Burada, yalnzca devlet sorununu dorudan doruya ele alabilmek iingerekli olduu lde, Marx' toplumsal belirlemeden kanmca neanlamak gerektiini zetlemekle yetineceim.

Marx, toplumsal geree ilikin temel anlayn, en genel vedolaysyla en soyut biimde, 1859 tarihli nsz'deortaya koymutur.Onun grne gre, her toplum balca iki dizi yap arasndablnmtr: altyap (temel) ile styap. lki, iktisadi devinimi kalbadken yaplar demetidir ve bu yzdendir ki, siyaset, felsefe, estetik, vs.gibi devinim alanlarn kapsayan ikinci yapya gre daha fazla arlasahiptir. Marx bu ikinci dizi yapy, insanlarn toplumsal

devinimlerini kavramalarn ve bunu doru veya yanl yndeynlendirmelerini olanakl klan ideolojik biimler olarak aklyor.Bu tanma gre, devlet 'styap'nn bir parasdr ve yle olduu iindirki, tm styaplarn altyap tarafndan belirlenmesini dzenleyen genelkurallara uymak zorundadr.

Sk sk ileri srldnn aksine, sz edilen bu belirlememekanizmas basit ve tek ynl olmaktan ok uzaktr. Aada

sralanan birka rnein, bu belirlemenin brnebilecei biimlerinbyk eitliliini gstermeye yetecei umulabilir. Bunun en basit veen sk sz edilen biimi, 'dorudan ve olumlu' etkidir. r: kapitalistretim tarznn burjuva devrimine yol amas. Ne ki, olabilecekbiimlerden bu yalnzca bir tanesidir. Gerekten de, bu 'dorudan' etki'olumsuz' da olabilir: rnein, toplumsal egemenliini koruyabilmekiin burjuvazi siyasal stnln feda etmek zorunda kalabilir.(Bkz.18 Brmer). ncs, bu etki 'edilgin ve olumlu' bir biimalabilir, yani altyap styapya belirli yollar amakla yetinebilir. r:

kapitalizm krallkla olduu kadar cumhuriyetle de uyuabilir.Drdncs, belirleme 'edilgin ve olumsuz' olabilir, yani altyap bellizmleri styap iin olanaksz klabilir. r: toplumsal koullarnhenz olgunlamam olmas nedeniyle, 1848 ayaklanmasnn birproletarya devrimi olarak baarszla mahkm bulunmas. Beincisi,belirleme 'etkin, ama elikili' olabilir. Baka bir deyile, altyapstyapy kendi iinde elien bir yne itebilir. r: burjuvazinin feodal

16


19/157

beylerin toplumsal dayanan ykmak iin bir toprak reformu yapmakzorunda kalmas, ama bunu yaparken de kanlmaz olarak dier birdmann, yani proletaryay glendirmesi. Altncs, belirleme'edilgin, ama elikili' olabilir. Bu durum altyap styapya yalnzcaelikili olanaklar anca ortaya kar. r: ulusal savala kar karyakalan burjuvazinin, iki dmanndan, yani yabanc burjuvazi ile kendiproletaryasndan birini glendirmeyecek bir eylemde bulunamamas.Yedincisi, belirleme 'etkin, olumlu ve ksmi' olabilir, yani altyapstyapnn dier blmlerini etkilemeden yalnzca bir blmn bellibir yne itebilir. r: retim ilikilerinde yeni bir tehditle karlaanburjuvazinin Kilise ile savam siyasetini kknden deitirip dinseleitime devlet yardm yapmaya zorlanmas. vs.

Sanrm bu birka rnek, styapnn altyap tarafndan belirlenmebiimlerinin ne denli eitli olabileceini gstermeye yeter. Marksizmibu belirleme biimlerinin en basitinin tekdzeliine hapsetmek, ancakbu konudaki bilgisizlikten veya yanl bir tutumdan kaynaklanabilir.Kald ki, gerekte bu temel belirlemenin daha da byk bir eitlilikgstermesi beklenebilir.

Bu konuda aklamalar srdrp devlet kuram iin baz n

sonulara ulamaya almadan nce, yine sk sk karmza kan ikiyanl anlaya daha dikkat ekmek zorunludur. Bunlarn birincisibelirleyici etkinin niteliine, ikincisi ise alt ile styaplarn doasnailikindir.

Altyapnn styapy 'etkiledii' veya onu 'belirledii'sylendiinde, hibir biimde, bu ifadeden altyapnn bir dizi lyapy saa sola iten bir tr etkin 'zne' olduu anlam

karlmamaldr. Bylesine derin bir yanl anlamay nlemek iindirki bu giriin hemen banda, toplumu somut bireylerin tesindearamann bo bir aba olduu belirtilmiti. Toplumsal devinim daimasomut bireylerin eyleminden ibarettir. Ne ki, daha nce de belirtildiigibi, bu bireysel eylemler her zaman toplumsal yaplar tarafndanbiimlendirilirler. Dolaysyla, somutta, bir yapnn dierini'etkilemesi' demek, zorunlu olarak belirli kalplar iinde hareket edenbirtakmbireylerinkendi kendileri ve/veya bakalar zerinde birtakm

17


20/157

etkiler yaratmalar, bylece de, eylemleri etkilenen bireylerin yinekanlmaz olarak belirli kalplar iinde hareket etmelerine yolalmas, demektir. kinci yapnn 'belirlenmi' olmasnn nedeni,kendi kalbn oluturan bireysel eylemlerin, ilk kalbn

biimlendirdii bir dizi eylemin etkisiyle olumu bulunmasdr. Ayneyi ok daha somut szlerle ifade etmek gerekirse, kendi tarihleriniinsanlar daima kendileri yaparlar, ama, kanlmaz olarak, butarihlerini daha nceki insanlarn (veya daha nce kendilerinin )yaplatrd koullar iinde yaparlar.2

kinci zorunlu aklama, alt ve styaplarn doalarna ilikindir.Marksizm hakkndaki birok yanl anlamann kayna bu kavramlara

ilikin yanllklardr. Belirtilecek ilk nokta, bu iki dizi yap arasndagereklik derecesibakmndan hibir ayrm bulunmaddr. Altyapstyapdan daha gerek deildir. Belirtilecek ikinci nokta, bu yaplararasnda soyutluk derecesi bakmndan bir ayrm bulunmaddr.styap, grece daha somut bir altyap karsnda yer alan daha soyutbir yap deildir. Kuramsal kavramlar olarak ikisi de tmyle aynlde soyutturlar. ncs, bu kavramlar arasnda kronolojik birncelik bulunmad belirtilmelidir. Altyap styapdan daha eski

deildir. Her dnemde her altyapnn mutlaka bir styaps olmutur.ok sk yanl anlamalara yol at iin zellikle belirtilmesi gerekendrdnc nokta ise, alt ve styaplar arasndamaddi olmabakmndanhibir ayrm bulunmaddr. Altyap birtakm kat, elle tutulurnesnelerden oluup dnce bulutlarndan ibaret bir styap karsndayer almaz. Hem altyapnn, hem de styapnn eleri, ayn lde,maddi nesnelerden, insan ilikilerinden veya dncelerden oluabilir.rnein, yeni bir rnn dncede tasarlanm biimi 'kavramsal' birnitelik tamakla birlikte yine de altyapnn esi iken, bir kalestyapnn esi olabilir.

Marksist dnceye gre, gerekte bu iki kategoriyi ayran ey aitolduklar alan, karlkl toplumsal yerleri, dolaysyla da insandavrann belirlemedeki farkl yetenekleridir. ktisadi retimle ilgilitm maddi nesneler, eylemler, dnceler altyapya aittir. styap,tm teki nesneleri, eylemleri ve dnceleri kapsar. Demek ki, ister'maddi' ister 'dnsel ' olsun, herhangi bir toplumsal nesnenin

18


21/157

altyapya m yoksa styapya m ait olduunu belirleyen ey yalnzcaonun yeridir. Dolaysyla, bir zamanlar styapda yer alan bir nesneninfarkl bir toplumda alltyapda yer almas veya bunun tersinin olmasdaima olanakldr. Altyapnn belirleyici olmasnn tek nedeni,topulumun kendini srdrebilmesi iin en yaamsal neme sahip olandevinim alannda (yani iktisadi retim alannda) yer almasdr.

Bu aklamalar nda, imdi Marx' toplumsal belirlemenineitlilii konusuna dnebiliriz. Bunun tekynl, basit bir etkilememekanizmasna indirgenmesinin kaba bir yanl olacan daha ncebelirtmi ve birtakm etkinedilgin, olumluolumsuz, dorudandolayl, trdeelikili, genelksmi belirleme biimlerinden rnekler

vermitik. Bu listenin uzatlmas olanakl olduu gibi,3 bu eitlibiimlerin yine ok eitli birlemelere konu olabilecei de aklda

tutulmaldr.

stelik, gerek bundan da ibaret deildir. nk Marksizm,belirlemenin daima ve istisnasz olarak tekynl olduunu da ilerisrmemektedir. Yalnzca, 'balca' ynn altyapdan styapya doruolduunu sylemekle yetinmektedir. Bunun dnda, karlklbelirlemeyi de aka kabul etmektedir. Bylece, altyap ile styaparasndaki ilikiler konusunda Marksist anlayn ne denli karmak

olabilecei kolayca grlmektedir.

Devlet styapnn paras olduuna gre, altyap ile ilikilerininayn karmaklk dzeyinde bulunmas kanlmazdr. Gerekte, devletiin durum daha da karmaktr. nk, styapmn paras olarakaltyapnn ksmen karlkl olan belirlemesine tabi olduu gibi, aynzamanda styapmn geri kalan ksmyla da karlkl ilikiler iindedir.Btn bunlar aklda tutmaktan baka, nihayet tm yaplar gibi

devletinkendiyapsnn zgn doas tarafndan da belirlendii gznnde bulundurulmaldr.

Ama acele etmeyelim. Devletin zgn doasna gelmeden nce,son olarak, Marksist epistemolojinin son derece nemli baka birzellii zerinde durma zorunluu vardr. Marx'a gre iktisadi etkenin"nihai kademede" belirleyici olduunu herkes bilir. Bu belirlemenin ne

19


22/157

denli karmak olabileceine yukarda deindik. Bunun aslnda bireilimi ifade ettiini, biimlerinin byk bir eitliliebrnebileceini, bir lde karlkl etkiye ak olduunu, vs.biliyoruz. Ne ki, tm bu aklamalar gz nnde bulundursak bile,iktisadi belirlemenin sonunda yine bir diziiktisadi sonu bekliyorsak,konuyu hi anlamamzdr demektir. nk, Marksizme ilikin okyaygn bir yanl anlamann aksine, iktisadi belirlemenin sonularhibir zamanyalnzca iktisadi deildir.

Byle olamazd da. Olabileceini ileri srmek, tam birmantkszlk sergilemek olur. nk, durum byle olsayd, tmyletoplum iktisadi etkinlikler ve iktisadi sonulardan ibaret kalrd.Ksacas, toplum ekonomiye indirgenmi olurdu. Ne ki, Marx'niktisadi belirleme savn dorulamak veya yanllamak iin tmdnyada durmadan iktisadi sonular aratran sryle 'aydn' ite tam bumantksz gre hapsolmu durumdadr.

Ayrca konu yalnzca dz mantk konusu deildir. Burada tartlaney, diyalektik maddeciliin (yani Marksist felsefenin) en temelilkelerindenbiridir. Bunu nce soyut bir forml biiminde ifade etmek

yerinde olabilir:Herhangi bir belirlemenin sonucu, belirleyenin deil,belirlenenin niteliine baldr. Ayn eyi baka szlerle belirtirsek,bir belirlemenin yaratt etki, kanlmaz olarak, etkilenen nesnenindoasn tar. Basit bir rnek, bu noktay akla kavuturmayayarayabilir. Hava scaklnda nemli bir art olduunu dnelim vebunun olas sonularn tahmin etmeye alalm: bitkiler kuruyabilir,kular gebilir, yallar ve hastalar lebilir, sinirleri zayf insanlarruhsal bunalmlara debilirler, hkmetler su kullanmn kstlamak

zere zel tedbirler alabilirler, vs. Bunlardan baka daha birok sonuda dnlebilir. Bu rnekte apak grld gibi, tm bu etkilerinvarlnbelirleyen etmen yani s art ayn olmakla birlikte, ortayakan sonularn eitlilii ancak etkilenen nesnelerin ayrnitelikleriyle aklanabilir.

Bu temel ilke tarihsel maddecilie (yani Marksist toplumbilimine)uygulandnda, ayn egemen etmenin, yani iktisadi etmenin, nasl

birbirinden okayr toplumsal sonulara yol aabilecei kolaylkla

20


23/157

anlalabilir. Bu arada unu da belirtelim ki, toplumsal olgularnincelenmesinde yzeydeki grntlerle yetinmenin yanltc olmasnnbir nedeni de budur. Yukarda da belirtildii gibi, iktisadi belirlemesonucunda toplumsal yaamn yzeyinde grlenler, bir dizi yap

tarafndan szlm ve her seferinde yeni bir dnme urambirtakm heterojen etkilerden ibarettir.

Bu epistemolojik kuraln ok nemli yntemsel sonular olmasdoaldr. Bu kural nedeniyledir ki Marx, gerei aklayabilmek iin ensoyut dzeydeki egemen belirleyici etmenle ie balamak, eitliyaplar arasndan geerek dnmlere urayan etkilerinin izlediisreci kuramsal olarak adm adm ina etmek, ve nihayet ampirik

toplumsal gerei aklayabilecek bir kuramsal somutluk dzeyineulamak gerektiini syler. leri karmaklatran olgu, bir etmeninbir kez herhangi bir yapy belirledikten sonra etkilerini artktannmaz biimlerde srdrmesidir. Yukardaki rnei anmsarsak,bitkilerin kurumas otobur hayvanlarn lmne yol amsa, sonutada ortaya st, vs. sknts kmsa, sonutaki olgular aklamayamalayan bir inceleme, her kademede karsna ayr bir belirleyicikaracak olan tm belirlemeler zincirini adm adm izlemek zorundakalacaktr. Bu eitliliin kaynann, belirlenen yaplarn doafarkllnda aranmas gerektiini tekrarlayalm.4 Yine tarihselmaddecilie dnecek olursak, iktisadi etmen ideolojik bir yapybelirleyebilir, o da siyasal bir yapy belirleyebilir, vs. O zaman,aslnda iktisadi etmen gerek belirleyici iken, grnte siyasal yapideolojik etmen tarafndan belirlenmi olacaktr. imdi artk, iktisadietmenin "nihai kademede" belirleyici olduunu sylerken Marx'n nekastettiinin akla kavumu olmas gerekir.

Nihayet, yine bu ilkenin varl nedeniyledir ki tarihsel maddecilikbize, somut toplumsal olaylar aklamak iin asla dorudan doruyakullanlamayacak, son derece soyut dzeyde bir toplumbilimsunmaktadr. Bu soyut formller bize yalnzca toplumsal gerekliinneresine ve nasl bakmak gerektiini syleyebilirler. Oysa,incelediimiz her zel toplumsal alana ilikin geerli bir aklamayaulaabilmek iin,o alana zgkuram ina etme zorunluu vardr.nk, srarla altn izdiimiz gibi, iktisadi belirlemenin sonucunu

biimlendiren ey toplumsal yaplarn birbirlerinden farkl doalardr.

21


24/157

NOTLAR

1 Talcott Parsons, The Social System, The Free Press, Glencoe,

Illinois, 1951, s. 1445.

2 Yapsalilevsel yaklamn kimi temsilcilerinin bu belirlemenin

hi olmazsa ('olumlu' veya 'olumsuz') 'edilgin' biimini kabul ettiklerine

dikkati ekmek ilgin olabilir. Almond ile Powell'in u ifadeleri tank

olarak gsterilebilir: "Siyasal deiim sreleri son derece karmaktr

ve birbirini etkileyen ok sayda etmene baldr. Yine de, herhangi bir

ngrde, hatta herhangi bir snrl aklamada bulunma umudunun

dayana, her sistemin kendi gemiinin tutsa bulunmas olgusudur.

Bir sistemin gemite belli tr sorunlar nasl karlam olduu ve

gemiteki bu abalarn izini tayan bugnk zellikleri, sisteminnnde alan seenekleri snrlar ve kstlar. Tarih, elbette, gelecei

belirlemez, ama baz seenekleri snrlamas veya engellemesi pekl

olanakldr."Gabriel A. Almond and G. Bingham Powell Jr.,

Comparative Politics, Boston Little Brown and Company, 1966, s.301.

3 Bu ynde bir aba iin bkz. Erik Olin Wright, Class, Crisis and

the Stale, London, NLB, s.15: "Yapsal nedensellik kavram iinde en

az alt temel belirleme tarz ayrlabilir: yapsal snrlama, ayklama,

aynen retme/retmeme, ilevsel uyuabilirlik snrlar, dnm ve

araclk."

4 Marx Kapitalde., ticaretin etkilerini incelemeye alt son

derece ilgin bir blmde, bu yntem ilkesini arpc bir biimde

rneklendiriyor: "O halde, ticaretin, el atabildii ve trl biimleri

hereyden nce kullanm deerine ynelen retim aygt zerinde her

yerde az ok zc bir etkisi var. Eski retim tarznda hangi lde bir

zlme yarataca, bu tarzn salamlna ve i yapsna baldr. Bu

zlme srecinin nereye varaca, baka bir deyile, hangi retim

tarznn eskisinin yerini alaca, ticarete deil, eski retim tarznn

kendi zelliine baldr." Karl Marx, Capital, V.3, London, Lawrence

and Wishart, 1977, s. 331332. Aka grlebilecei gibi,

belirlemenin sonucunu tayin eden ey, belirleyen (yani ticaret) deil,

belirlenendir (yani eski retim tarzdr).

22


25/157

I. BLM

DEVLE TN LEV

imdi artk bu denemenin zgl konusunu, yani devletin doasnnakla kavuturulmasn ele alabiliriz. Herhangi bir toplumsalnesnenin doasnn, onu oluturan rol ve yaplarn devinimine balolduu daha nce belirtilmiti. Bir toplumsal nesnenin doasntanmlayan ey, onun 'yapt i', 'yerine getirdii grev', 'oynadrol', 'doldurduu yer'.., ksacas, onun ilevidir.znel bir benzetmekullanmak gerekirse: 'Kii ne yapyorsa odur.' Ama gerekte devlet neyapar?

nsan szde bir yantla tatmin olabilseydi, sorun daha bandanitibaren zlm olurdu. nk bu noktada herkes hemfikir: devletinyapt ie herkes 'siyaset' adn veriyor.1 Siyasetin tm devleteylemi olmasa da, devlet eyleminintmsiyasettir. Bu noktada birkuku yok. Ne ki, szde bir yant sorunu zmeye yetmiyor. nk,siyasetten ne kastedildii hi de ak deil. lgili literatre yle birbakmak bile bu konuda savunulan grler arasnda, gemite olsun,gnmzde olsun byk farklar bulunduunu hemen grmemizeyeter.

'Siyaset' terimi gnlk yaamda farkl anlamlar tad gibi(bkz.szlklerdeki tanmlar), ok daha nemlisi, bu kavramn kesin anlamzerinde siyasalbilimciler arasnda da gr birlii yok. zc gereku ki, siyasalbilim, bilimadamlarnn kendi inceleme konularndahenz ortak bir tanmda birleememi olduklar bir bilim dal. Rasgeleseilen birka rnek bu durumu gstermeye yeter. Kimi bilimadamlariin siyaset, devlet eylemidir (r. M.Prelot); kimileri iin devletin ok

tesine giden ve taraflarn temel eitsizlii ile nitelenen bir toplumsalilikidir (r.M.Duverger); nemli sayda siyasalbilimci iin siyaset,kaba kuvvetin meru kullanm ile tanmlanr (r. M. Weber);kimilerinin gznde ise, belli deerlerin bakalarna zorla kabulettirilmesi biiminde tanmlanmas daha dorudur (r. D. Easton); yinebakalar, siyaseti en iyi tanmlayan enin zorlama deil de, ataniktidar talepleri arasnda uzlatrma olduunu savunurlar (r. R.Macridis); vs.

23


26/157

Bu eitliliin suu hi kimseye yklenemez. Her bilimadam birtanmla ie balamak zorundadr. O olmadan hibir bilimselaratrmann yrtlemeyecei bir kuramsal ereve ina etmek iinbuna gereksinmesi vardr. nceleme konusu zerinde gr birliinin

var olduu alanlarda, genellikle tanmlar bilimadamlar topluluununtm veya hi deilse byk ounluu tarafndan paylalr. Siyasetgibi gr birliinin bulunmad alanlarda, her bilimadam, haklolarak, ayr bir tanm benimsemede kendini zgr hisseder. Var olaneitlilii artrma pahasna, ben de az sonra ayn yolu izleyeceim.

Bana yle geliyor ki, siyaset alannda tank olunan anlayeitlilii, tm de nesnel bir zellik tayan balca nedene

baldr. lk iki neden, incelenen konunun zgl doasna ilikindir;ncs ise, bu alandaki bilimadamlarnn zel durumlarna baldr.Bir inceleme konusu olarak siyasetin hemen belirtilmesi gereken ikizellii vardr. Birincisi, siyasetin, doas gereielikili olmasdr.Gnlk yaamda, birbirinden farkl, hatta uyumas olanaksz birtakmeylemlerin2, hep ayn 'siyaset' szc ile ifade edilmesi bunu kolaycagsterir. O halde, elikili bir gerein u veya bu yanna ilgi duyanbilimadamlarmn, birbirleriyle asla uyumayan sonulara ulamalarna

amamak gerekir.

Siyasetin, yol at grlerin eitliliinin ikinci nedeninioluturan baka bir zellii de, tarihsel snekliidir. Siyasal eylem,daima, toplumsal yaamn en nemli yerinde, toplumun tmyle skbir iliki iinde yrtlmtr. Dolaysyla, her nemli toplumsaldnmle birlikte onun da evrime uram olmasn anlamak gdeildir. Sonuta, tarih sreci iinde siyaset nesnel olarak farkl

anlamlar yklenmitir3

. Kimileri unutulmu, kimileri st steeklenmitir. Bu durumun sonucu da udur ki, kavramn u veya buyanyla ilgilenen siyasalbilimciler, hakl olarak, kendi tanmlarnnnesnel bir tarihsel gerei yansttna inanmaktadrlar.

Siyasete ilikin anlaylarn yaygn eitliliinin nc nedeniyine toplumbilimsel ve tarihsel niteliktedir. Ama artk incelenennesnenin zellikleriyle deil, toplumsal durumlar tarafndan

koullanm olan gzlemcilerin znel alglamalar ile ilgilidir. Siyasal

24


27/157

eylemin tad byk nem, isel atmal toplumlarn eitlikatlarnda farkl, hatta elikili grler domasna kanlmaz olarakyol amaktadr. Her insan kmesi, ister istemez, kendi nesnelkarlarn yanstan bir siyaset gr benimsiyor. Grld gibi,siyasetin anlam okluunun kayna, yalnzca konunun tarihsel sre

iinde nesnel bir eitlilie ulamas deil, ayn zamanda,gzlemcilerin kendilerinin de iinde bulunduklar nesnel konum. Tminsanlar gibi siyasalbilimciler de eitli toplum katlarnn yesidirler

ve kendi kmelerinin nceliklerini yanstan tanmlar 'doru'bulmaktan kendilerini alamazlar.

Demek ki, siyaset anlaylarnn sada solda tank olunanuyumsuzluu, u veya bu bilimadamnn geici heveslerinden

kaynaklanmaz; aksine, hem inceleme konusunun, hem degzlemcilerin toplumsal durumunun tarihte ve gnmzde gsterdiinesnel farkllklardan doar. Bu zorunluklar nesnel bir zelliktadndan, siyaseti bilimsel olarak tanmlama abalarnn tmnegetirdikleri snrlamalardan kurtulmak olanakszdr. Ama varlklarnn

ve niteliklerinin aka bilinmesi, bu nesnel zorunluklar bilinliolarak hesaba katmaya alan daha geerli tanmlarn bulunmasnkolaylatrabilir. Ben de, bir siyaset tanm verme gibi kanlmaz ama

belal bir grevi yerine getirirken, bu nesnel zorunluklara olabildiinceuymaya alacam.

nereceim siyaset tanm udur: 'Siyaset, belli bir retimbiiminin varl ve geliimi iin gerekli olan koullar toplumsalapta salama uradr.' Herhangi bir retim biimi, kendi varl vegeliimi iin eliik eylemler gerektiriyorsa, gerekte de sk skgrld gibi siyaset elikili bir ura olacaktr. O halde , bu

tanmn bir stnl, elikili olabilecek bir gerein alglanmasnaolanak vermesidir. Dier bir stnl, snekliidir. Tarihsel sreiinde retim biimleri birleebildiine, alabildiine, yerlerineyenileri gelebildiine gre, bu tanm, birbirinden ok farkl grnenbirok eylemi ayn siyaset kavram iinde ifade olanan verir.Grld gibi, siyasetin genel ilevini vurgulamak suretiyle,yukarda sz edilen ilk iki nesnel zorunlua uyulabilir. Bylece,imdiye dek grlen siyaset tanmlarnn ounluunun tekdzelikleri

25


28/157

ve /veya tarihsel snrllklar yznden iine dtkleri ifte tuzaktankurtulunabilir. nc nesnel zorunlua gelince..., bu konudayargl okuyucuya brakmak daha iyidir.

Demek ki, yukarda sunulan tanm kendi konusundan doan nesnelzorunluklarn hi deilse ilk ikisine sk skya uymak suretiyle,bilimsel olmann balang gereklerini yerine getirmektedir. O halde,siyaset sorununu ele almak iin gerekli kuramsal erevenin inasndagvenilir bir temel olarak kullanlabilir.

Tanmmza gre siyaset bir uratr. Dolaysyla, herhangi birbilimadamnn bu durumda sorabilecei ilk sorular ok basittir:Ne ileurar? Kim urar? Nasl urar?Elbette sorulabilecek tm sorularbunlardan ibaret deildir. Ama aktr ki, bu sorulardan balamakgerekir.

Girite ve bu blmn balangcnda sylenenler anmsanrsa, ilksorular iinde en nemlisi 'ne' ile balayandr. Tm siyaset devletlesnrl olmasa da devletin yaptnn tmnn siyaset olduubilindiine gre, 'Siyasal ura nedir?' veya 'Siyaset ne yapar?' veya'Siyasetin ilevi nedir?' sorularn yantlayabildiimiz takdirde, devletin

doasna giderek yaklam oluruz. Tanmmza gre siyaset, 'retimbiimlerinin' gerekli kld koullar salamay amalayan biruratr. Bu noktann aklanmas gerekir.

Marksist kurama gre her somut toplum, yani 'toplumsal kurulu',ok zaman baka retim biimleri ile birleip 'altyap'y oluturan(bkz. giri), belli bir retim biiminin egemenlii altndadr. Herretim biiminin balca iki dizi esi vardr. lk dizi, 'retim gleri',

hem toplumsal retim ura iin gerekli maddi aralar (ve koullar),hem de reticileri ierir. kinci dizi, 'retim ilikileri' ise, toplumsalrol sahiplerinin retim aralar karsndaki durumlarna gre retimuran biimlendiren zgl toplumsal ilikilerden oluur. Siyasaluran erei retim biimlerine hizmet olduuna gre, tanmmzdankarlacak ilk sonu, zorunlu olarak bu hizmetin retim biimlerinioluturan eleri, yani bir yandan retim glerini, te yandan daretim ilikilerini kapsayacadr.

26


29/157

Girite belirtildii gibi, tm toplumlar, retim biimleri ne olursaolsun, geim kaynaklarm elde edebilmek iin doay smrme temelgrevi ile kar karyadrlar. atan snflara blnm toplumlarda,bu smr snf savam araclyla gerekletirilir. Bilinen tarihdneminin ok byk bir ksmnda durum byle olmakla birlikte, yine

de snf savamnn, doa ile toplum arasndaki daha genel atmannzel bir hali olduu da bir gerektir. O halde, ilk ele alnmas gerekennokta, insanlk ile doa arasndaki atmadr. zgl biimleri neolursa olsun, tm toplumlara, her zaman egemen olan temel elikibudur.

Tm retim biimlerinde byle ortak bir enin bulunmasnnsiyaset anlaymz bakmndan nemli sonular vardr. Tanmmzagre, siyasetin erei, retim biimlerinin varlk ve geliimini

salamaktr. Btn retim biimlerinde ortak bir e olduuna gre,siyasetin en yaygn zellii kanlmaz olarak bu e ile ilgiliolacaktr. retim gleri, bir yandan retim aralarndan, te yandan dainsanlardan (reticilerden) olutuuna gre, siyasetin ilk zellii, tmtoplumlarda retim aralarnn ve reticilerin korunmas ve geliimiiin gerekli koullan salamaktr, diyebiliriz.

Aktr ki, bu uran zgl ierii retim glerinin somutdurumuna gre deiecektir. Dolaysyla, bu soyutlama dzeyinde,siyasetin bu ynnn somut biimlerim ' betimlemek' olanakszdr.Bu konu gelecek blmde ele alnacaktr. Bu aamada nemli olan,siyasetin, bu grevi, zgl retim biimleri ne olursa olsun tmtoplumlarda mutlaka yrteceinin bilinmesidir. O halde bu, siyasetinen genel ilevidir. Buna 'birinci ilev' adnn verilmesini neririm.nem bakmndan deil, ama soyutluk, dolaysyla da genellikbakmndan birinci. Aslnda, kronolojik olarak da birinci. nk, builev zamandan, yerden ve her trl zel kouldan bamsz olduuna

gre, bunun, siyasetin teki tm ilevlerinin kendisinden doduu anailev roln oynam olmas beklenmelidir.

Bu ilk ilevin baka bir zellii, her zaman insanln tmnnhizmetinde olmasdr. Toplumun yaamn srdrmesinin temelkoulu doaya kar savanda baar salamas olduuna gre,askerleri (reticiler) ne denli baarl olurlar ve ne kadar ok ganimet(retim ve tketim aralar) getirebilirlerse, herkes iin o kadar iyi

27


30/157

olur. Ganimetin ok eitsiz biimde paylald toplumlar iin bile budorudur. En smrgen toplumda bile reticilerden

vazgeilemeyeceine gre, retim glerini destekleme abas, yalnzcaretim aralarn deil, ama smry srdrebilme amacyla da olsaister istemez reticilerin kendilerini de kapsayacaktr. Geliimin,

varlkl ile yoksul arasndaki uurumu geniletebilecei olgusu, birdier olguyu , varlkl bir toplumun yoksullarnn daha az varlkl birtoplumun yoksullarndan, hi olmazsa potansiyel olarak, daha iyidurumda olduklar gereini deitirmez. O halde, snfsal smryeramen, retim glerinin geliimi uzun vadede daima toplumun tmyelerinin lehinedir. Bu nedenledir ki, siyasetin birinci ilevine,'toplumun ortak karma hizmet' ilevi denmesini neririm.

imdi, tm retim biimlerinde yer alan ikinci eyi, retimilikilerini ele alabiliriz. Bu ilikiler, toplum yelerinin retimaralar karsndaki durumu tarafndan biimlendirilmilerdir. Buaamada gerek mlk edinme ile tzel (hukuki) mlkiyet arasnda birayrm yapmadan, bu balam iinde temel konunun retim aralarnnmlkiyeti olduu sylenebilir. Her retimin deimez eleri reticilerile retim aralardr; ama bu eler arasndaki balant son derecedeikendir ve Marx'a gre, tarih boyunca grlen toplum biimleri

arasndaki temel farklarn kayna bu deikenliktir. Aktr ki,reticilerin retim aralarna ortak olarak sahip olduklar bir toplumla,bunlarn ok kk bir aznln elinde bulunduu bir toplum arasnda,ok deiik daha birok toplum biimine yer vardr.

Yine de, biimleri ne olursa olsun, retim ilikileri daima retimbiimlerinin ayrlmaz parasdr ve tanmmza gre, siyasetin bakabir erei de bu ilikilerin korunmasn ve geliimini salamaktr.

Bundan dolay, siyasal uran bu dier ynne siyasetin 'ikinci ilevi'denmesini neririm. Hem mantken ikinci, hem de kronolojik olarak.nk, bu ilevin ortaya k grece ileri bir toplumsal durumungstergesidir. Ne ki, nem bakmndan ikinci deil. Daha sonra, ikincidediimiz bu ilevin, aslnda siyasetin en nemli ynnoluturduunu greceiz. Burada bu kadarla yetinelim ve bu ilevinayrntl incelemesini nnzdeki denemenin nc blmnebrakalm.

28


31/157

retim ilikileri retim aralarn reticilerin ortak mlkiyetinebraktnda, karmzda snf ayrm, dolaysyla da insan smrstanmayan bir toplum var demektir. Marksist anlaya gre, byle birtoplumun yelerini blen temel kar farklar olamayaca aktr.

nk, bylesi farklar yalnzca retim aralar mlkiyetindekikonumlarnn deiik olmasndan kaynaklanabilir. O halde, snfsz birtoplumda siyasetin ikinci ilevi birinci ilevinin iinde erimidurumdadr. Ya henz ortaya kmamtr, ya da gemite kalpalmtr. Mlkiyet toplumun tmne yayldnda, retim aralarsahiplerinin mlkn korumak, kanlmaz olarak, tm toplumunortak karna hizmet etmek demektir.

Ne ki, dier btn toplum biimlerinde iler ok deiiktir.retim aralar zel mlkiyette ise, toplumun bir blm bunlaraaracsz erime olanandan ksmen veya tamamen yoksun demektir.Bu blm, yaamn srdrebilmek iin almak zorundadr, amaretim aralarn kullanmadan almas da olanakszdr. Dolaysyla,bu aralarn sahipleri, bunlardan yoksun olanlara kendi isteklerinikabul ettirebilecek bir mevkidedirler. Mlk sahipleri, onlarnbuyruunda almaktan baka bir kar yollar olmayanlarn rnfazlasn kendilerine ayrmak suretiyle almadan geinebilirler. Butemel eitsizlik, toplumun, retim aralarna sahip st snflarla,bunlara aracsz eriemeyecek durumda olan alt snflar arasnda niyeblnm olduunu aklar. Bylesi bir toplum dzenininkorunmasnn, st snflarn karna uygun, smrlen snflarn isekarna aykr olduu meydandadr. Bundan kan sonu udur ki, snfayrml toplumlarda, retim ilikilerinin korunmasn vegelitirilmesini ama edinen siyasetin ikinci ilevi, zorunlu olarak stsnflarn hizmetindedir ve alt snflara cephe alm durumdadr. Bu

nedenle, bu ikinci ileve, 'egemen snfn karna hizmet' ilevidenmesini neririm.

Siyasetin birinci ilevinde savam doaya kardr. Snf ayrmnnbelirmesiyle birlikte siyasete ikinci bir grev yklenir: kart snflaraait bireyler arasndaki ayrm korumak. Birinci ilevin ereinin'pastay' (iktisadi haslay) bytmek olmasna karn, ikincisininerei dilimlerin ounu egemen snfa ayrp smrlenlerin payn o

29


32/157

lde azaltmaktr. Siyasetin ikinci ilevi toplumsal alma temelineoturur, onun zerinde geliir ve deimez amac stte olanlarndurumunu daha da salamlatrmaktr.

Tm retim biimlerinde reticiler, hem retim glerinin, hem deretim ilikilerinin ortak esidirler. Birinci rollerinde retim gcilevi grrler; ikincisinde ise yerleri retim aralar mlkiyetinindalm biimine gre belirlenir. Snfl toplumlarda da reticiler buikili durumlarn korurlar. Bir yandan retim glerinin nde gelenesidirler, te yandan smrlen snflar olutururlar. retim gcolarak, siyasetin birinci ilevinin yerine getirilmesi tmylelehlerinedir; smrlen snf olarak, siyasetin ikinci ilevinin yerine

getirilmesi tmyle aleyhlerinedir. Snf ayrmna dayanan tmretim biimlerinin bu zellii, siyasetin birinci ve ikinci ilevleriarasnda kanlmaz bir eliki yaratr.

imdiye dek sylenenleri zetlemek gerekirse: siyaset retimbiimlerinin hizmetinde bir ura olarak tanmlandna; retimbiimleri balca iki dizi eden olutuuna; 'birinci ilev' ilk diziye,yani retim glerine hizmet ettiine; 'ikinci ilev' ikinci diziye, yani

retim ilikilerine hizmet ettiine; snf ayrm, tm retimbiimlerinin kurucu eleri olan bu iki dizi arasnda bir elikidourduuna; gre, snfl toplumlarda siyaset daima elikili bir uraolacaktr. Devletin doasn zmlerken bize balcaanahtarlarmzdan birini vereceinden, snfl toplumlarda siyasetindoasnda bulunan bu zellikmutlakaaklda tutulmaldr.

Bu noktaya dek yrttmz zmleme, bize ilk sorularmzdan'ne' ile balayanna baz yantlar bulma olanan vermitir. Siyasetiniki temel ilevini ortaya kardk. Ayrca, snfl toplumlarda bunlarnelikili olduunu, siyaseti kendi kendisiyle elien bir uradurumuna getirdiklerini grdk. imdi artk, 'kim' le balayan soruyuele alarak, zmlememizi biraz daha ileri gtrebiliriz. Siyaset birura olduuna gre,kiminuradr? Ya da, ayn eyi baka szlerleifade edersek: siyasal uran gerekletirilmesine araclk eden roller

ve yaplar(bkz.giri) nelerdir?

30


33/157

Siyaset retici olmayan bir ura olduuna gre, belli bir insankmesinin srekli ii olarak yerine getirilebilmesi iin, hereyden ncetoplumda bir rn fazlasnn belirmi olmas gerekir. Byle birkmenin yaatlmas, ancak yeniden retim sreci tehlikeyesokulmadan reticilerin tketiminden yeterli miktarda rnn srekliolarak alnabilmesine baldr. Dolaysyla, siyasetin ayr bir uraolarak ortaya kmas, toplumun grece ileri bir geliim dzeyineulatm gsterir. Ayn zamanda, byle bir dzey, iblmnn deolduka ilerlediinin iaretidir. nk, srekli bir fazla rn akancak ileri bir iblm sayesinde gerekletirilebilir. te yandan,grece ileri bir iblm ve kararl bir fazla rn ak, toplumsalsnflarn belirdiini de gsterir. Gerekten de, snf ayrmn olanaklk lan nesnel koul, gvenilir bir fazla rn kaynana ulalm

bulunmasdr. Bunun sayesinde, belli bir sayda insan, yaamlarmsrdrebilmek iin almak zorunluundan kanabilecekleri birduruma gelmi olurlar. Bunlar egemen snfn ilk nvesini olutururlar

ve bu stn durumlarn retim aralarna ilikin olarak elde etmeyibaardklar ayrcalkl konuma borludurlar.

O halde, siyasal uran iblmne konu olduu bir toplum,snflarn douuna tank olan, olduka ilerlemi bir toplumdur. Ortak

ilerin artan karmakl, bunlarn tm toplumca yrtlmesini artkolanaksz klar. Kald ki, snflara blnmeye balayan bir toplum,kendiliinden ve hep birlikte davranma yeteneini yitirir. Toplumkadar eski olan ynetim gerei, imdi artk bask gerei ile birleir.Temel elikilere uramaya balayan bir toplum, ortakgereksinmelerini uyumlu bir biimde karlamak bir yana, bugereksinmeleri tanmlama yeteneinden dahi yoksun kalr. Bununiindir ki, ayr bir kme insan 'ortak kar' tanmlama ve bunu

gerekletirmek iin toplumu ynetmezorlama grevini stlenmekdurumunda kalr. Srekli olarak siyasal urala grevlendirilen bu zelkmenin retici olmayan tketimi, fazla rnden beslenmelidir.Demek ki, bu kme kanlmaz olarak, retici alma zorunluundankurtulabilen st snf yelerinden oluur. Grld gibi, iblmnekonu olup ayr bir ura dal olarak belirdii anda siyaset, aynzamanda, bir st smf ura niteliini kazanr.

31


34/157

Ne ki, st snflarn toplumsal rol siyasal urala snrl deildir.Egemen bir snfn bata gelen ilevi, toplumsal smr ilikileriaraclyla doay smrme iini rgtlemektir. Zaman ve enerjitketen, bu retim uran rgtlendirip ynetme grevini yerine

getirmek zorundadr. Bu yk, st snf yelerinin ounluuna bakailerle urama olanan brakmaz. stelik, toplumun snflaraayrlm olmas, st snflar, tm ideolojik grevleri stlenmeye vebunlar yeni toplum dzenini destekleyecek biimde rgtlemeyezorlar. Tm bu grevler, ancak egemen snfiindebir iblm ilekarlanabilir. Bu iblmnn gelimesiyle, siyasal ura, egemensnf iinde yer alan zel bir kmeye srekli olarak braklm olur.

Bu kmenin zgl grevi siyasal ilevleri yerine getirmektir. Dahanceki zmlememizle, bu ilevlerin ikisini ortaya koymutuk.Ortak kara hizmet eden birinci ilev ile egemen snf karna hizmeteden ikinci ilev. Birincisi ynetim, ikincisi ise zorlama gerektirir.Ama bu grevler birbirlerinden bamsz deildir. Siyasal urabunlar kanlmaz olarak birletirir ve bylece, yukarda belirtildiigibi, iten elikili birleik bir dizi rol haline dnr. Siyasal urayrtmekle ykml zel kmeye yklenen bu elikili roller,durmadan yenilenen atmal durumlarn stesinden gelebilecek zelyaplar gelitirilmesini gerekli klar.

Gerekten de, 'ynetici personel', yani egemen snf yelerindenoluan ve siyasal ilevleri yerine getirmekle ykml bulunan zelkme, bir dizi eliki ile kar karyadr. Birinci ilevi yerine getirme,dolaysyla da reticilerin karlarna hizmet etme zorunluu, onu stsnflarla atmaya iter. Toplumsal smrye destek olma grevi, bukez reticilerle atmasna yol aar. Tm toplum iin geerli

siyasetler izleme zorunluu st snflarn ve/veya bunlarn trlkatmanlarnn karlaryla eliir. Durmadan atma ile kar karyakalan ynetici personel, tm bu direnmeleri altedebilecek kadar glbir aygt biiminde rgtlenmek zorunda kalr.

deolojik etmenler de bu yapnn gcn zellikle beslerler. lkelsnfsz toplumlarda, yaln bir ynetim ura bile nemli bir itibarkaynayd. Basknn ortaya kmas, sayg ile korkunun kararakyneticilere kar korkulu bir ballk duygusu domasna yol at. Bu

32


35/157

arada gelitirilen elverili bir sylencesel ve dinsel inan erevesi,ynetici personeli bir kutsallk halkas ile kuatarak, toplumdan dahada uzaklamasn salad. Bu yoldan, ynetici personelin elikilirollerini kendi iinde rgtleyen, hem alt hem de st snflarla atmahalinde bulunan, kaba kuvvet kadar ideolojik etmenlere de gvenen,

birleik bir yap, bir aygt ortaya kt. Bu aygt devletti.

Demek k i , devlet, siyasal uran iblmnn ayr bir dal halinegeldiinde benimsemek zorunda ka ld zgl biimdir. snfayrmnn ortaya kmas sonucunda, her ne zaman ve nerede siyasetinikinci ilevi birincisine eklenirse, siyasetin doasndan devletin gereikaynaklanr. Ama devlet bir kez dodu mu beraberinde kendinezgmantn da getirir. Siya sal grevlerin devlet eliy le yerine

getirilmesi, devletle toplum arasnda ak seik bir blnmenin yeralmasn zorunlu klar. Bylece, kamusal alan ile zel alan, devlet ile'sivil toplum' ayrlm olur. Bu yeni ayrma, kk iktisadi smrdebulunan toplumsal snf blnmesinin stne eklenir. Ne ki, iktisadiura toplumu snflara blerken, siyasal ura, alt st dahil tmsnflar devletin karsnda yer alan sivil toplumun iine iter.

Elbette, bu ayrlma, devletin toplumdan bamszlat anlamna

gelmez. Tm toplumsal yaplar gibi devlet de ancak personelinineylemi araclyla var olabilir. Bu personel fazla rnle beslenmekdurumundadr, dolaysyla da, ncelikle egemen snfa tabidir. Kald k i,kendisi de bu snfn parasdr. Ne ki, siyasal uran iinde yer alanelikileri ister istemez kendi doasnda yanstan devletin bu zellii,kanlmaz olarak, siyasal personeli yalnzca alt snflarla deil stsnflarlada atmaya srkler. Devlet hizmeti basksz yrtlemez.Devletin gc, iktidar, otoritesi, ite bu nesnel gerekliktenkaynaklanr.

Devletin toplum zerindeki bu ayr yeri, kendi personeline bazzel tatminler salar. st snflar iindeki toplumsal iblmnnortaya kard tm zel kmeler gibi, bu personelde kendiayrcalklarn artrma yolunda aralksz bir abaya itilir. Ancak buradavurgulanmas gereken nokta, siyasal personelin bu z karclnngayetnesnel bir gereklilikleaktdr. ki temel siyasal ilevi yerine

33


36/157

getirebilmesi iin devletin gl olmaszorunludur.Toplumun ortakkarna ve egemen snfn karna hizmet edecekse, devletintoplumun stnde yer almas kanlmazdr. Bu nesnel zorunlulukylesine balaycdr ki, gerekte, 'nc ilev' denmesininereceim, dier bir temel siyasal ilevin kaynadr.

Siyasetin bu son ilevi, siyasal uran, tm toplumu kapsayanbir aygt iinde rgtlenmi zel bir insan kmesinin zgl ii halinegelmesinin sonucudur. Bu aygt, devlet, siyasal grevlerini yerinegetirebilmek iin gl olmak zorundadr. Bylece, devletin douu ilebirlikte, devlet gcn korumaya ve gelitirmeye ynelen tm abalarsiyasal uransreklibir zellii haline gelir. Kendi ayrcalklar iinabalarken, devlet personeli, nesnel olarak, siyasetin nc temel

ilevinin gereklerini yerine getirir. Bu nedenle, bu son ileve, 'devletinkendi karna hizmet' ilevi denmesini neririm.

' nc ilev'in zgl yan, bunun gereinin dorudan doruyasiyasetin konusundan kaynaklanmamasdr. Bunun iindir ki, ilk ikiilev daima dikkati ekmiken, siyasalbilimciler ancak nadiren builevi farketmilerdir.4 Gerekten de, genellikle, saa eilimi olanbilimadamlar yalnzca birinci ilevi, sola eilimli olanlar ise yalnzca

ikinci ilevi vurgularlar. Siyasalbilimcileri yanltan nokta,madalyonun znel yandr: yneticilerin ihtirasn, iktidar hrslarn,otorite sevgilerini, lks yaam eilimlerini, vs. grmekle yetinirler.Bu znel davranlarn tmyle nesnel bir temele oturduunufarketmezler. Oysa madalyonun nesnel yan, teki siyasal ilevleriniyerine getirebilmek iin devletin gl olma, yani nc ilevi degerekletirme zorunluudur.

nc ilevin ie katlmasyla, siyasal ilikilerin genelgrnm kkten deiir. (Bu denemenin beinci blmnde, bugenel grnmn devletin doas zerindeki etkileri ayrca elealnacaktr.) lk iki ilevin taraflar alt ve st snflar iken, ncilevin ortaya k bunlara ynetici personeli katmak suretiyle,siyasete l bir oyunun tm karmakln getirir. Devlet,reticilere, smrclere ve kendi personeline kar grevleri nedeniyleapayr ynlere ekilir. te yandan, bir rgt olarak belli lde bir ibtnl daima korumak zorundadr

34


37/157

Btn bu elien rolleri devlet nasd birletirir? Bu konu bizi, bublmde daha nce ortaya konan balang sorularnn ('Ne yapar? ''Kim yapar?' 'Nasl yapar?') sonuncusuna gtrr. imdi artk ilk ik isoruyla ilgili baz yantlara sahibiz. Bunlar ksaca anmsatmak

gerekirse: siyasal ura, esasta devlet tarafndan yerine getirilen, temel ilevden oluur (genel kara, egemen snf karna ve nihayet,ynetici personelin zel karna hizmet). 'Nasl'la balayan sorununilk yantlarn bulabilmek iin imdi, temel ilevleringerekletirilmesinde devletin kulland aralar, slplar,mekanizmalarvebiimlerigenel olarak incelemek zorundayz.

Toplumsal grevlerini yerine getirebilmek iin devlet toplum

yaamnn her yanna girer. Zorunlu olarak, retim urana,toplumsal ilerin ynetimine, uyumazlklarn zmne, savunmannrgtlenmesine, toplumsal davran kurallarnn tanmlanmasna,(kendi kararlar dahil) bu kurallarn uygulanmasna, ideolojik konulara,

vs. karr. Tm bu uralar devleti ok deiikaralar kullanmayaiter: iktisadi, rgtsel, tzel (hukuki), askeri, ideolojik, vs . Bu

aralarn hepsinin retim glerinin gelime dzeyine bal olduuaktr. Devletin kullanabilecei aralarn nitelik ve niceliini bu

dzey belirler. retim gleri, devlete, oklar veya fzeler, ulaklar veyailetiim peykleri, hayvansal enerji veya nkleer enerji, boncuklu hesapcetvelleri (abaks) veya elektronik beyinler salayabilir. Devletinmaddi grn, kanlmaz olarak, ynettii toplumun gelimilikdzeyini yanstacaktr. Bu noktada devletin ne bamszl ne dezerklii vardr. Tmyle, toplumsal evresinin snrlamalarnatabidir. Dolaysyla, eitli tarih dnemlerinin yaratt niteldeimeleri hesaba katmadan, devletin kulland aralar genel olarakbetimlemek olanakszdr.

Ancak, bu ifadeden, devletin kulland aralar aratrmann,kuramsal zmlemelere yarar olmayan basit bir betimleme iiolduu anlam karlmamaldr. Aksine, bu aralarn incelenmesindenrenilecek birok ey vardr. Bu aralarn gereki birsnflandrlmas, devletin en ok hangi alanlara kartn ortayakarabilir. Aralarn etkili olularna gre sralanmas, belli alardadevletin topluma karmasnn snrlarn lmemize yarayabilir.

35


38/157

Nihayet, devlet aralarnn gelime dzeyi, egemen retim biiminin,egemen snfn niteliinin, o dnemdeki zgl devlet biiminin neolduunu tahmin etmemizi salayabilir.

Devletin slubu, yani iktidarn kullanma biimi, bir dizi etmenebaldr. Bunlarn banda yine retim glerinin gelime dzeyi gelir.slup, kanlmaz olarak, kendileri de toplumun retim yeteneiniyanstan devlet aralarnn gelimiliinin etkisi altnda kalacaktr.kinci bir etmen, egemen snfn kltrel geliimidir. Yneticipersonel bu snfn bir paras olduuna gre kulland slup,snfdalarnn kltrn yanstacaktr. Japon Samurai'lerinin veyangiliz toprak beylerinin veya Rnenans talyas tccarlarnn, kendi

devletlerine ok farkl bir slup alayacaklar aktr. nc biretmen, ynetici personelin zgl nitelikleridir. nk, baz hallerde,bunlar egemen snfnkilerden geni lde farkl olabilirler. Budurumun arpc bir rnei, devletin zel slubunun egemen snfnkltrnden ok, ynetici kmesinin zgl niteliklerine bal olduuNazi Almanyasdr. Drdnc bir etmen, egemen snfn greligcdr. Bu egemenlik tehdit altnda bulunuyorsa, devlet genellikleotoriter ve hatta zorba bir slup edinmeye itilir. Aksine, egemenlii

tartma konusu olmayan snflarn devleti, ou zaman daha uzlac,daha uygar bir slup benimser. Byk olaslkla, devletin slubunuetkileyen daha baka etmenler de vardr ve zellikle somut devletlerincelenirken bunlar hesaba katmak zorunludur.

Ksaca gzden geirdiimiz aralar ve slup dnda siyasal uramnasl yerine getirildii incelenirken gz nne alnmas gereken dierbir husus da devletin kulland mekanizmalardr. Tarih boyunca,

siyasetin gereklerini karlayabilmek iin ok sayda zgl mekanizmayaratlmtr. Kimileri ynetici personelin greve gelmesine ilikindir:r. veraset kurallar, seimler, atamalar, snavlar, vs. Kimileri kararalma srecine ilikindir: r. oybirlii, yetersay, trl ounluklar,gizli oy, vs. Kimileri kurallarn uygulanmasna ilikindir: r.mahkeme buyruklar, zoralm, gzalt, tutuklama, vs. Kimileriuyumazlklarn zmne ilikindir: r. mahkeme kararlar,hakemlik, temyiz yollar, vs. Yine bakalar, hukuk kurallar

yaratlmasna ilikindir: r. anayasalar, yasalar, kararnameler,

36


39/157

buyruklar, vs. Gerekten de, bu alanda sonsuz bir eitlilik vardr.Tm bu mekanizmalar siyasetin 'teknik' yann olutururlar. Bunlarnbir blm tarih boyunca farkna varlmadan gelitirilmi, bir blmbilinli bir 'anayasa mhendislii'nin rn olmu, yine bir blm

yabanc rneklerden esinlenerek benimsenmitir. Hepsi de, devletinincelenmesinde nem tarlar. nk devlet, temel ilevlerini bunlarnaraclyla gerekletirir. Bu mekanizmalar, zgl devletlerin gizlidoalarn siyasal yaamn yzeyinde yanstan ampirik gerekleribiimlendirirler.

Nihayet, siyasetin 'nasl' gerekletirildii, devlet yaplarnnsomut biimlerine de baldr. Devlet aralar, sluplar ve

mekanizmalar birleerek, bir dizi zgl yap olutururlar. Toplumuntmyle karlkl ilikileri iinde ele alndklarnda, bunlara,genellikle, 'siyasal sistemler' ve/veya 'siyasal rejimler' ad verilir.

Marx'a baklrsa, her devlet biiminin srr, dorudan retici ileretim aralar sahibi arasndaki ilikide gizlidir.5 Gerekten de,devletin doasn kavramak iin bu iliki nemlidir; ama, bu 'sr' bizeyzeydeki biimiaklamaz.Burada incelenen temel siyasal ilevler de,

bize dorudan doruya somut devlet biimlerini vermez. Genel ilevlersoyut dzeyinden zgl biimler somut dzeyine gei, bir dizizmlemeyi gerektirir. Son derece karmak olan bu sorun,nnzdeki denemenin izleyen tm blmlerinde karmza kacak,ama zellikle son iki blmde ele alnacaktr.

imdiye dek, siyasal uraa ilikin baz balang sorularn elealdk ve bunu yaparken de, devletin rolne zel bir yer ayrmaya zen

gsterdik. Bu denemenin odak noktas devlet olduuna gre, iin buyannn vurgulanmas doald. Ancak, soruna bir de 'dardan' bakmakyararl olabilir. Daha somut bir ifadeyle, devleti geni bir bakasndan gzleyebilmek iin, onu hem tm siyasal alanla, hem de

siyaset dtoplumsal alanla ilikileri iinde ele almak gerekir.

Kronolojik olarak devlet, siyasal ura srekli ve zgl i edinenilk kurulutur. Devletin douuna hazr olduu dnemde toplumuniinde bulunduu greli geliim dzeyi, siyasetle urap devlete rakip

37


40/157

olacak baka retim d kurulularn yaatlmasna henz olanakvermez. Ne ki, daha sonralar, bu durumun deimesi kanlmazdr.Trl toplumsal snflar ve kar kmeleri, zamanla, eitli siyasalrgtler, dernek ve partiler olutururlar. Geri devlet, toplumuntmne ilikin siyasal ura etkili bir biimde yrten tek rgt olma

durumunu korur. nk, siyaset tm toplum apnda bir ynetim vebask yetenei gerektirdiinden, eit gte rakip kurumlar arasndabllmesi tanm gerei olanakszdr. Toplu ynetim ve bask iingerekli aralar zerinde tek bir kurumun tekeli olmasayd, bu durumtoplumun kendisinin de paralanmasna yol aard. Dolaysyla, devletdaima kendisini siyaset alanndaki en stn g klacak lde birkarar ve uygulama yeteneini korumutur.

Yine de, siyasetin devletle snrl olmad bir gerektir. Dahance de belirtildii gibi, ilk ve en genel ilevinde, siyaset devletteneskidir.Devlet ancak belirli bir toplumsal geliim dzeyinde ortayakmken, en ilkel toplumda bile daima u veya bu biimde birsiyasal ura grlmtr. Devletin douu ile ilgili ilk bilimselinceleme, Lewis Morgan'n 1877'de yaynlanan Ancient Society(Kadim Toplum)adl eseridir. Ondan elli yl sonra yazan Robert H.Lowie'nin, The Origin of the State (Devletin Kkeni) eserinde,

devletin toplum kadar eski olduunu ileri srebilmi olmas, bilimselbir geri admdr. Bir yzyldr gerekletirilen antropolojikaratrmalar, devletin insanlk tarihinin grece yeni bir aamasndaortaya kan bir toplumsal kurum olduunu fazlasyla kantlamtr.Gerekten de, insanlarn nemli bir blm iin devletleme ylesineyeni bir olgudur ki, bugnk kuan yaamnda bile bunun birokrneklerine tank olunabilmitir. stelik, sre tmyletamamlanmamtr ve ada dnyada hl yeni devletler domaktadr.

Demek ki, tarihsel olarak, siyasetle devlet akmamaktadr. Buakmazlk, toplumsal yaamda da geerlidir. Siyasal eylem, binbirbiimde devletin dna tamaktadr. Kimileri tmyle rgtsz (r.sokak ayaklanmalar), kimileri ise yksek bir kurumlama dzeyinde(r. siyasal partiler) olabilir. Her halkrda, varlklar tartma ddr.rnein. L. Althusser'in yapt gibi, dinsel, ailevi, sendikal, kltrelve daha baka yaplar "ideolojik devlet aygtlar"6diye tanmlayp, her

38


41/157

trl siyasal (ve hatta siyasal bile olmayan) ii devlet eylemi saymakuygun deildir. Devlet ile toplum arasnda bylesi bir kaynatrma,gnlk deneyimimizle atmakla kalmaz, hem devlet, hem de siyasetzmlememizi bulanklatrr.

Gerekten de, devlet toplumdanayrdr.zgl bir zmlemeyekonu olabilecek greli bir zerklii vardr. Bu yarg tm devletbiimleri iin geerlidir. nk, hibir devlet ne toplumdan tmylekopuk, ne de tmye topluma batm olabilir. Toptan kopukluksamadr: hibir toplumsal kurulu ait olduu topluma tamamenyabanclaamaz. te yandan, topluma tam bir boyun ei, hemdevletin ilevleriyle badamaz, hem de toplumun tmn ynetmesigereken devletin doasna aykrdr. Demek ki, devlet toplumun geri

kalan blmnden grece zerk, ayr bir kurumudur ve toplumun bugeri kalan blmnde, devlet dnda yryen daha birok siyasaleylem vardr. Kald ki, bu ayrlk olmasayd, devleti etkileme ereinednk bir sr zgl eylemin varl da aklanamazd. (Bu treylemler nnzdeki denemenin altnc blmnde ele alnacaktr.)

Devletle siyasetin akmadn bylece belirledikten sonra,siyasal uran kendisinin toplumsal yaamn tmiindeki yerine de

bir gz atabiliriz. Geleneksel olarak, Marksizm toplumsal eylemleri ana tre ayrr: iktisadi, siyasal ve ideolojik. Birinci alan, retimgleri ile retim ilikilerinden oluan retim biimlerininbiimlendirdii tm retim uran kapsar. Bu alan altyapyoluturur. deolojik alan, tm estetik, kltrel, felsefi, tzel (hukuki),vs. uralar ve bunlara zg biimleri kapsar.7Siyasal alan ise 'arada'durur. deolojik alan gibi styapnn parasdr, ama styapnnaltyapyadaha yaknolan blmdr.

Alman ideolojisi adl eserlerinin bir yerinde, Marx ve Engels,siyaset ve ideolojinin bu karlkl konumlarn ilgin bir biimdeifade ederler: "Franszlar ve ngilizler, hi olmazsa geree greceyakn olan siyasal grntye bal kalrlarken, dinsel grntytarihin itici gc sayan Almanlar, 'saf ruh' alannda dolanrlar."8

Ekonomi, siyaset ve ideolojiyi birbirlerinden ayran etmenler,birinin yap, dierinin ura, ncsnn de dnce olmas deildir.

39


42/157

Her de,aynlde, eylem, dnce, rol, yap, biim, vs. ierir.Bunlan ayran tek ey, toplumsal btndekiyerleri,veya baka birdeyile,ilevleridir.

Toplumun tmne yaylan bir yaplar demeti olarak devlet,toplumsal yaamn her alannda, iktisadi, siyasal ve ideolojik alanlardahareket etmek zorundadr. Kulland aralar, kanlmaz olarak,urat alan tarafndan biimlendirilirler(bkz.giri). Urann konu

ve biimleri, alt ve styap arasndaki ilikilerin genel kalplartarafndan belirlenir (yineMz.giri). Devlet, ayrca, kendi gemiinin,halihazrdaki yneticilerinin ve yabanc modellerin etkisi altndadr. Bufarkl belirlemelerden oluan karmak btnl, bu soyutluk

dzeyinde genel olarak incelemek olanakszdr. Onun iindir ki, izleyenblmlerde, en soyutlarndan balayarak bu belirlemelerin sonularnadm adm izlemeye ve somutluk dzeyinde gidebildiim kadar ilerileregitmeye alacam.

NOTLAR

1 Geri, siyaset devletten eskidir ve kapsad alan devleti aar.

Ama, yine de, siyaset iblmne konu olduundan beri siyasal uran

esas arl devlete omuzlanmtr. O kadar ki, herhangi bir ie

(rnein bir karara) 'siyasal' etiketini vurmamza olanak veren ey, ya

devlet tarafndan yerine getirilmesi, ya da ereinin devlet olmasdr. lk

durumda, devletle iliki meydandadr ve ierii 'siyasal' olmayan bir ii

dahi siyasal hale getirir. rnein, bir boanma davasnda ocuun anaya

braklmas konusu tmyle siyaset ddr. Ama, karar bir mahkeme,

yani kendisine tm toplum adna karar alma yetkisi yasal olarak

verilmi bir kurum tarafndan alnd iin, bu i yine de siyasaldr.

Dolaysyla, ilk durumda, bir iin devlet tarafndan yaplmas, ona

'siyasal' denmesi iin yeterlidir. kinci durumda, devletle iliki, iin

ieriinden kaynaklanmaktadr. rnein, hkmete belli bir gr

dayatmak iin bir sendika greve gittiinde veya bir belediye meclisine

belli bir karar kabul ettirmek iin aileler rgtlendiinde, devletin

dnda yrtlen bu siyasal eylemler, yine de daima onu etkilemeyi erek

edindiklerinden siyasal nitelik tarlar. O halde, siyasal eylem, ister

devlet tarafndan ister onun dnda gerekletirilsin, d?ima devlete

ilikindir. Onun iindir ki, devleti, siyasetle uraan balca yaplar

demeti olarak grmek; doasn zmlemek iin de, siyasal ilevleri

aratrmak yanl deildir.

40


43/157

2 rnein, devrimlerle genel seimler gibi.

3 Osmanl mparatorluu dneminde, siyasetin bir anlamnn da idam

cezas olduunu anmsamak ilgin gelebilir.

4 Yine de, devlete ilikin yeni Marksist literatrde, bu sorunun

farkedilmeye baland teslim edilmelidir. Bkz. D. A. Gold, C.Y.H.Lo,and E. O, Wright, "Recent Developments in Marxist Theories of theCapitalist State Part2", Monthly Review, V.27, n. 6 (November 1975),

s.48: "Marksist bak as iinde, devletin kendi karna ilikin

zmleme gelimemi durumdadr. Ama, bize kalrsa, bu ynde kafa

yormaya deer."

5 Karl Marx, Capital, V. 3, London, Lawrence and Wishart, 1977, s.791.

6 Louis Althusser, "Ideologie et Appareils Ideologiques dEtat", La

Pensee, n. 151 (juin 1970), passim.7 'Psikoloji'nin bu diziye eklenmemesi gerektii burada

belirtilmelidir. Dolaysyla Marksizm, kltr "siyasal sistemin

psikolojik boyutu" olarak tanmlayan fonksiyonalist grten bu

noktada tamamen ayrlr. Bkz. Gabriel A. Almond and G. Bingham

Powell, Jr., Comparative Politics, Boston, Little Brown and Company,

1966, s. 23. Marksistlerin gznde psikoloji, dorudan doruya retime

ilikin rnler dndaki tm zihni, ahlaki ve estetik rnleri kapsayan

toplumsal ideolojinin, bireysel biiminden ibarettir. Kesin konumak

gerekirse, 'toplumun psikolojisi' sz, 'toplumun kollar' veya'toplumun beyni' gibi anlamsz bir ifadedir.

8 Karl Marx and Friedrich Engels, The German Ideology, Part One,

London, Lawrence and Wishart, 1974, s. 60.

4 1


44/157

4 2


45/157

II. BLM

TOPLUMUN ORTAK IKARI

Geen blmde, siyaset, nde gelen retim biimini toplumapnda korumay ve gelitirmeyi erek edinen bir ura olaraktanmlanmt. Bu tanmdan kan bir sonu, siyasetin birinciilevinin, retim glerine, dolaysyla da toplumun ortak karnahizmet etmek olduu idi.

Her toplumun varlk koulunun retim olduunda kuku yoktur.Ne ki, retimin kendisinin de, onlarsz yrtlemeyecei birtakm

iktisatd koula gereksinmesi vardr. rnein, alanlar balcaretim gcn oluturuyorsa, bunlar d saldrlardan veya birbirlerinitelef etmelerine yol aacak i savalardan korumann yaamsal nemi

vardr. Ayn ekilde, toplumun zgl retim ura iin belirli doalkaynaklar gerekliyse, bunlarn rgtl bir takasla veya d saldrlarlasalanmasnn yaamsal nemi olabilir. Demek ki, retiminretimd baz iler yaplmadan yryemeyecei, bu ilerin somutieriinin de egemen retim biiminin doasna ve retim glerinin

gelimilik dzeyine bal olduu aktr.

Dolaysyla, siyasetin birinci ilevinin somut gereklemebiimini belirleyebilmek iin, trl retim biimlerinin zelliklerinigz nnde bulundurmak zorundayz. Ancak, bir denemenin snrlarerevesinde, olabilecek her trl retim biiminin ayrntl birzmlemesine gidilmesi elbette sz konusu olamaz. Onun iin,birka retim biimine imdiye dek en ok incelenmi bulunanlara

ilikin birtakm genel grler sralamakla yetineceiz. Yine de,birinci ilevin gerekleme biimini rneklendirmeye yetecek sayda,grece somut rnek bulabilmeyi umuyoruz.

Ne ki, bu yoldan ulaabileceimiz rneklerin ancak genel birnitelik tayabileceini belirtmek gerekir. nk, bildiimiz gibi,tarihsel gerekte toplumsal kurulularda birden ok retim biimi

43


46/157

birlemi durumdadr. Dolaysyla, kesin konumak gerekirse, siyasalilevlerin somut gerekleme biimleri ancak tarihte gerektenyaam zgl devletlerin kendilerine zg deneyimlerinde bulunabilir.

Bunun iindir ki, siyasetin birinci ilevinin somut gerekleiinitartmaya yer brakmayacak bir biimde rneklendirebilmek iin, trlretim biimlerine ilikin genellemelerle yetinmeyip, hi deilsebirka tanetarihsel rneide ksaca gzden geireceiz.

insanln evrimini belirleyen ilk ve en uzun retim biimininvahilik olduunu biliyoruz.1 Bu retim biiminin zelliklerininksaca anmsatlmasnda yarar olabilir. Ortaya k, insanlnbalangc ile akmaktadr. 'lk' insan trlerinin yeni kalntlarbulunduka, balangca ilikin tahminler boyuna deitiinden, buretim biiminin doduu zaman konusunda yaklak da olsa bir tarihvermek olana ksz.2 Sona erii, aa yukar 8.000 yllarndatarmn kefi ile olmutur. O halde, kazbilim dilinde Yontma TaDnemi ile akan vahilik dnemi, ok uzun bir zaman dilimine, enaa bir milyon yla yaylmtr. Bu dnemin byk blmndebiyolojik evrim srmtr ve insanlk bugnk grnmne ancak100.000 yl nce ulaabilmitir. Bu arada, dnyamzn corafyas danemli deiikliklere uramtr. Birbirlerini onbinlerce yl aralarlaizleyen buzul alar, yeryz ikliminde nemli oynamalara yolaarak, insans atalarmz evreleyen bitki ve hayvan rtsnde temeldeiiklikler yaratmtr.

Vahilik ekonomisinin en nemli retim aralar, akmaktayontularak elde edilen kk ta aralard. Bunlarn yan sra, aatanyaplan trl sopalar, denekler vard. Bu ilk aralar, insanslarn adeta

kollarnn ve trnaklarnn bir uzants gibiydi. Talarn aklmas veyaaa paralarnn birbirine srtlmesi yoluyla ate yaklmasnnrenilmesiyle, retim glerinde ok nemli bir hamlegerekletirilmi oldu. Piirme sayesinde, beslenme olanaklar okgeniledi. Ate, ayrca, snma ve aydnlanma salad. Bylece, dahasouk iklimlere yaylma olana dodu, Ate, vahi hayvanlar uzaktutmann bir aresi de oldu. Atete ular kavrulup yontulandeneklerden mzrak yapld ve bunun sayesinde av (ve balk av)

olanaklar ok geniledi. nsanlar, zamanla, ldrdkleri hayvanlarn

44


47/157

yalnzca bir besin kayna olmadn da grdler. Postlarndan giysi,barnak ve hatta kayk yapmasn rendiler. Yalar ta kandillereyakt oldu. Kemikler ve boynuzlar, ta baltalarla kolayca istenenbiime girdiklerinden, trl kesici ve delici aralar, mzrak ular, dikiineleri, vs. yapmaya yaradlar. Vahilik ann en byk icatlarndan

biri de ok ve yay oldu. Bunun sayesinde, avlanma greli olarak okkolaylat ve bylece, ok daha gvenilir bir besin ve geim kaynaoldu.

Tm bu ilerlemelere ramen, uzun vahilik dneminin balcazellii, gnlk besin salamann atalarmzn tm zaman ve gcnyiyen temel ura olmasdr. Yaam olanaklarnn son derece kstlolmas, insanlarn az nfuslu kmeler halinde yaamalarm ve byk

arazi paralarm durmadan arnlamalarn zorunlu klyordu. blmyalnzca ya ve cinsiyete gre idi. Erkek avlanmakta, geri kalan ilerintm ise kadnlarca yaplmaktayd. Soy izgisi anadan gemekteydi.Kme evlilii kurald, ama evrim, yakn kan hsmlarnn cinselilikilerinin nlenmesi ynndeydi. Yaam kavgasnn son derece sertolmas, retim d uralara fazla zaman brakmyordu. Yine de,

vahilik ann sonuna doru resim, oyun, mzik gibi uralarn dabelirdiini gryoruz.

Vahilik retim biiminin genel zelliklerinin bu ksa zetindensonra, bu dnemde siyasetin birinci ilevinin hangi somut biimlerebrnebileceini belirlemeye alabiliriz. Vahilik ekonomisinin,doada hazr bulunan kaynaklar toplama ve avlama esasnadayandn biliyoruz. Bu kaynaklar herhangi bir retim ura ileyenilenmediine gre, ksa zamanda tkenmeleri kanlmazd.Dolaysyla da, yeni kaynaklar bulmak iin durmadan hareket iindeolmann yaamsal nemi vard. O halde, toplama ve avlanmannbiimlendirdii bir retim srecini koullayan balca retimdura, srekli bir gt. Bu olgu, bize, g, vahilik dnemindesiyasetin birinci ilevinin ald somut biim olarak saptamaya olanak

veriyor. retim glerinin olduu gibi yenilenmesinin, yani basityeniden retim srecinin gerekleebilmesinin en ok bu somutsiyaset biiminin baarsna bal olduu aktr.

45


48/157

Elbette, vahi insan iin siyaset bilinli bir ura deildi. Onungznde g, toplama veya avlanma kadar 'doal' bir iti. mlekilikhenz kefedilmemi olduundan, akarsular ve gl kylarndan fazlauzaklamamas gerekiyordu. Glerin ufku, egemen doal koullartarafndan snrlanyordu. Hangi yne ve ne kadar uzaa gidileceini

kararlatran ayr bir organ yoktu. Toplum bu yaamsal siyasal kararabilinsizce, topluca, kendiliinden ulayordu. Siyasal kararlar yalnzcauygulama gzlenerek anlalabilirdi. Doal koullara ilikin olarakbiriken ve her yeni kuakla zenginleen deneyim, salt gelenek yoluylaaktarlyordu. Vahilik dneminin sonuna doru, ok ile yayn kefi ilebu srekli hareketi grece yavalatmak olanakl oldu. nk, bubulular sayesinde avlanma ok daha gvenilir bir rn kayna halinegelmiti. Yine de g, yeniden retim srecinin birinci koulu olarak

yaamsal nemini korudu.Vahilik anda, retim glerinin, yani toplum yeleri ile retim

aralarnn korunmas nemli bir sorun deildi. Geri yamyamlkvard, ama balca beslenme kayna deildi. retkenlik dzeyi okdk olduundan, kle olarak altrmak zere sava esiri avlamayada gerek yoktu. te yandan, birikmi servet, yani uruna savalacakganimet yoktu. Balca retim aralarn oluturan yontulmu talarok kolay yaplyordu; dolaysyla da, bunlar tama veya korumasorunu da yoktu. Yapm teknikleri herkese biliniyordu. Yontulmutalar her g banda terkediliyor ve sonunda tekrar yaplyordu.3

Yollar kesien topluluklarn dvmesi olanaklyd, ama sava olsun,takas olsun istisnai idi. Dolaysyla, savunma, vahilik dnemisiyasetinin nemli bir esi deildi.

Demek ki, retim glerinin olduu gibi korunmasna ilikinolarak, g, vahilik dneminde siyasetin birinci ilevinin brndbelli bal somut biim olarak grnyor. Ancak, tanmmza gre, builev toplumsal retim yeteneinin korunmas ile snrl deildir. Aynzamanda, bu yetenein gelitirilmesine ynelen uralar da kapsar. Ohalde, bu son ura trnn vahilik anda nemli bir rol oynaypoynamadn ve eer oynuyorsa, nasl bir biime brndnaratrmak zorundayz. retim glerinin iki esi olduunu biliyoruz:aralar ile reticiler. Vahilik zamannda kullanlan balca aralar:

46


49/157

akmakta, sopalar, ate, ta baltalar, mzrak, zpkn, kayk, ok veyayd. retim aralarnn gelitirilmesine ynelik rgtl birtoplumsal ura yoktu. Bunlar retim iinde kendiliinden yenileniyor

ve gelitiriliyordu. Dola ysyla, retim glerinin bu esinin

geliimi iin, siyasal uran nemli bir rol yoktu. Ama, acaba,retim glerinin teki esi, yani reticiler iin bir rol var myd?

Vahilik dneminin ok nemli bir zellii, insanln biyolojikevriminin bu dnemin byk ksmnda sregitmi olmasdr. Buevrim bamsz deildi: retim urann treviydi. nsanlama,balangta hayvanlarnkiyle e olan gereksinmelerin, d doada veinsan doasnda deiiklik yaratan yollardan karlanmas sonucuolmutur. Gordon Childe'n szleriyle: "nsan kendi kendisininmimardr." Baka bir deyile, biyolojik evrim, hereyden nceiktisadi uraa dayanan toplumsal evrimin bir trevi olmutur. Ama,yine de, bu etmen, doal koullara giderek daha dayankl bir cinsyaratmak iin yeterli deildi. nsanln, bir de, yakn kan hsmlararasndaki evlilikler in zayf drc etkisinden korunmasgerekiyordu. te bu noktada, siyasal ura, insanln evriminde kesinbir rol oynamtr. Davran kurallar, tabular, yasaklar, vs.gelitirmek suretiyle, vahilik dnemi siyaseti, yakn kan tasmlarnn

cinsel ilikilerini giderek kstlamay baarmtr. Elbette, bu evlilikkurallar ve yasaklar, ayr bir karar organnn bilinli abasylakonmu deildir. Gleri yneten gelenekler gibi, bunlar dakendiliinden evrilmi ve gelimitir. Yine de, evrim sreci iinyaamsal nem tadklar meydandadr. Cinsiyete, evlilie, ailekurmaya ilikin kurallar, siyasetin birinci ilevinin retim glerinigelitirme ynnn, vahilik dneminde brnd somut biimolmutur.

Aslnda, igcnn yeniden retimini salayan evlil ik kurallar,tm toplumsal kurulular iin nemli bir etmen oluturur. Vahilikdneminin zgll, bunun basit bir yeniden retim olmamas,

vahi insann biyolojik evriminde de temel bir rol oynambulunmasdr. Tm teki retim biimlerinde, evlilik dzenlemeleri,siyasal uran retim glerinin olduu gibi yenilenmesini salamaynne ilikin iken, yalnzca vahilikte, insan evriminin henz

47


50/157

tamamlanmam olmas nedeniyle, bu dzenlemeler, siyasetin retimglerinin gelimesini salama ynne ilikindir.

zetle , g ve evlilik kurallar,4vahilik dnemindesiyaset tm

toplumca ve bilinsiz bir kendiliindenlik iinde yerine getirilmeklebirlikte birinci siyasal ilevin balca somut eleri olarak ortayakmaktadr. Grld gibi, belli bir retim biimine ksa bir bakbile, birinci siyasal ilevin iki ayr gerekleme biimini saptamamzaolanak vermitir. imdi, yeni rnekler bulmak iin baka bir retimbiimine,barbarlabakacaz.

I 8.000 yllarnda insanln biyolojik evrimi artk binlerce yl

nce son bulmu, yani ada insann bedensel grnmneulalmt. Son buzul ann bitip yeryznn bugnkgrnmne gelmesi iin daha 1.000 yl gemesi gerekmesine karn,evre evrimi de hemen hemen tmyle tamamlanmt. Yani,ayrntlar dnda, biyolojik ve evresel etmenler nerdeyse sfraindirgenmi, toplumsal gelime insanln evrimini salayan tektemel etmen durumuna gelmiti. Bu evrimde, barbarln (yani airetdzeninin) eiini am olan tarmn kefi, vahilik dneminde ateinkefi kadar nemli bir olayd. Tarm ve onun ayrlmaz paras olanhayvanclk sayesinde, insanlk artk doann sunduklar ileyetinmeyerek, doay yeni kaynaklar vermeye zorlama yolunagirmiti. Bu mthi bir nitelik sramasyd.

Vahil ik dneminde evcilletirilebilen tek hayvan kpekti.Avclarn yardmcsyd ve buz zerinde kzaklarn ekimine yaryordu.Barbarln douu ile birlikte, dorudan doruya rnlerindenyararlanmak amacyla birok hayvan koyun, kei, sr, kmeshayvanlar, vs. evcilletirildi. Bu yoldan, srekli bir st, yumurta, et,post, yn, ya vs. kayna salanm oldu. Hayvanclkla birlikteiftiliin ilk biimleri belirmeye balad. Cilal

Documents

[Cem_Eroğul]_Devlet_Nedir