TERESA CHYLINSKA STANISAW HARASCHIN BOGUSAW SCHAEFFER

PRZEWODNIK KONCERTOWY

POLSKIE WYDAWNICTWO MUZYCZNE 1991 Obwolut i okadk projektowaa Beata Barszczewska-Wojda Niniejsza edycja jest przedrukiem wydania trzeciego z 1980 roku (g) Copyright by Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Krakw, Poland, 1980. ISBN 83^24-0132-9

Od Redakcji Przewodnik koncertowy stanowi typ wydawnictwa popularyzatorskiego od dawna rozpowszechniony w wiecie w rnych ujciach i postaciach. Wikszo tego rodzaju almanachw muzyki orkiestrowej i wokalnoorkiestrowej omawia przede wszystkim dziea zadomowione na estradach filharmo-nicznych danego kraju, kadc szczeglny nacisk na kompozycje rodzime. Rzadsze s przewodniki koncertowe ograniczajce si do utworw wybranych wedug jakiego klucza. Dawniejsze pochodz na og spod pira jednego autora; ostatnio coraz czstsze s prace zbiorowe, gdzie ilo wspautorw dochodzi nawet do kilkudziesiciu. S przewodniki wszechstronne i treciowo zawone, pisane rzeczowo i bardziej swobodnie, lepsze i gorsze wspln cech wszystkich jest przy-stpno, liczenie si z adresatem: z wszelkiego rodzaju mionikiem muzyki, suchaczem radiowym i zbieraczem pyt, a chyba wci jeszcze przede wszystkim ze suchaczem koncertowym. Przewodnik koncertowy stara si czy rne cechy waciwe temu rodzajowi publikacji. W zasadzie przedstawia typ przewodnika uniwersalnego, powiconego tym dzieom, polskim i obcym, ktre stale powracaj w repertuarach naszych filharmonii i programach Polskiego Radia oraz co najczciej si pokrywa zajmuj jakie wane czy szczeglne

Od Redakcji miejsce w wiatowej historii muzyki. Obfito i zrnicowanie materiau wymagay raczej pracy zbiorowej. Podjo j troje autorw: Teresa Chyliska napisaa noty biograficzne kompozytorw oraz omwia dziea polskie do koca wieku XIX, Stanisaw Haraschin opracowa omwienia dzie obcych z tego samego czasu, a Bogusaw Schaeffer zaj si muzyk naszego stulecia. Od tego zasadniczego podziau istniej odchylenia; ostateczn wskazwk stanowi inicjay autorw zamieszczone pod tekstami. Indywidualno podejcia do opracowywanego materiau i odmienno stylu day w rezultacie pewn rnorodno w sposobie ujcia oraz nawet pewne dysproporcje. W pracach zbiorowych trudno tego unikn. Z natury rzeczy gwny akcent pooony zosta na poszczeglne kompozycje: dotyczcy ich zesp informacji skada si z danych historycznych oraz omwienia samej muzyki, potraktowanego na og do swobodnie, z tendencj do unikania terminologii specjalistycznej. Noty biograficzne staraj si przekaza moliwie najbardziej zwizy zestaw oglnych wiadomoci o yciu i twrczoci kompozytora, niezbdnych jako zarys ta, na ktrym pojawia si dany utwr. Wszelkie przewodniki podobnie jak encyklopedie czy leksykony nale do ksiek o charakterze podrcznym, do ktrych siga si, szukajc okrelonych, dorywczo potrzebnych informacji. Z tego te wzgldu zastosowano w Przewodniku jako najpraktycz-niejszy alfabetyczny ukad caoci materiau wedug nazwisk kompozytorw. III, a take IV, fotooffsetowe wydanie Przewodnika koncertowego, zachowuje jego zasadnicz koncepcj, natomiast tre zostaa w stosunku do wydania II zaktualizowana i rozbudowana; skorygowano te dostrzeone bdy. Biorc pod uwag wysuwane yczenia oraz sta intensyfikacj naszego ycia muzycznego i postpujcy rozwj muzyki, szerzej uwzgldniono dziea kompozytorw XVIII i XIX wieku oraz twrczo wspczesn.

GILBERT AMY *29 VIII 1936, Pary Jeden z czoowych kompozytorw francuskich redniego pokolenia. Studiowa pod kierunkiem D. Milhauda i O. Messiaena. Reprezentuje kierunek postboulezowski; jego jzyk kompozytorski ewoluowa od skomplikowanych technik barokowych do totalnego serializmu Boulezowskiego z uwzgldnieniem czynnikw akustycznych i przestrzennych. Take forma jako cao modelowana jest w twrczoci Amy'ego podug zasad rozbudowanego serializmu. W latach siedemdziesitych w jego twrczoci odzywa si coraz peniej pierwiastek poetycki. Od 1967 dyryguje koncertami Domaine Musical", ktre przej od swego nauczyciela w zakresie dyrygentury P. Bouleza. Waniejsze kompozycje: Variations na 4 instrumenty 1956, Cantate breve 1957, Mouvements na 17 instrumentw 1958, Inventions na flet, klarnet, czelest, wibrafon, ksylorimb i harf 1960, Diaphonles na podwjny zesp 12 instrumentw 1962, An-tiphonies na 2 orkiestry 1963, Alpha-Beth na 6 instrumentw dtych 1965, Trajectoires na skrzypce i orkiestr 1966, Strophe na sopran dramatyczny orkiestr 1966,

Triad pour orchestre 1967, Chant na orkiestr 1968, Rcitatlf, alr et variation na 12 gosw solowych 1970, Seuen Sltes dla 14 instrumentalistw 1975, Cette Etoile enseigne d s'incliner na 7 gosw mskich, tam i Instrumenty 1977, Adagio et Stretto na orkiestr 1978. Diaphonies na podwjny zesp 12 instrumentw (1962) stanowi oryginalny przykad muzyki przestrzennej. Obie orkiestry rozstawione s na estradzie w duej odlegoci od siebie, Anzaghi dziki czemu materia muzyczny dysponuje dodatkowo jeszcze jednym parametrem parametrem lokacji dwiku w przestrzeni wykonawczej. Diaphonies to kompozycja jednoczciowa, materiaowo bogato zrnicowana, ale te, na odwrt, pod wzgldem barwy homogeniczna, gdy oba zespoy dysponuj identycznymi instrumentami: perkusja, trbki, rg, puzony, flet, obj, fagot i harfa. Kilkakrotne kulminacje utworu pojawiaj si w wyniku zgszcze fakturalnych, w caoci przewaa styl postserialny, zestawiajcy barwy nut lecych z artykulacjami nut krtkich, ostrych, akcentowanych. (8')

DAVIDE ANZAGHI *29 XI 1936, Mediolan Kompozytor woski. Studiowa gr fortepianow i dyrygentur w Mediolanie, w kompozycji ksztaci si pod kierunkiem G. F. Ghediniego i F. Donatoniego. Laureat Nagrody im. O. Messiaena, ktry tez obok Ligetiego, Lutosawskiego i Xenakisa wywar najwikszy wpyw na kompozytora. Zainteresowany problemem kolorystyki instrumentalnej, pisze niemal wycznie muzyk orkiestrow i kameraln. Waniejsze utwory: orkiestrowe Liturgia 1972, Ltmbale 1973, Ausa 1974, Egophonie 1974; Ltmine na trio smyczkowe 1971; fortepianowa Rltograjia 1971; Somne na chr i orkiestr 1975. Ausa na orkiestr (1974) jest kompozycj jednoczciow, ujt w niezmiennych, rwnych taktach, wypenianych bd to rytmik podporzdkowan metrum, bd te dowolnie, w formie swobodnych grup dwikowych. Zasad rozwoju muzyki s tu powtrzenia grup rytmicznych i dwikowych, ktre przez fazowe nakadanie si tworz wolno zmieniajc si faktur caoci. Charakter muzyki pozostaje przez dugi czas taki sam lub przeobraa si niedostrzegalnie. Dopiero po

piciu minutach statycznie ujtego przebiegu dochodz nowe elementy (frullata instrumentw dtych), muzyka ulega rozczonkowaniu dziki pauzom generalnym, nabiera rumiecw w kulminacjach rytmicznych i dynamicznych. W caym utworze wida tendencj do homogenizacji brzmienia, do trzymania si kilku wyjciowych zasad fakturalnych. Pod koniec muzyka staje si swobodniejsza, rapsodyczna jakby, mniej jednolita, barwniejsza. Ausa zostaa nagrodzona w 1974 Nagrod im. O. Messiaena. (ok. 16') HANS ERICH APOSTEL *22 I 1901, Karlsruhe; t 30 XI 1972, Wiede " / Kompozytor austriacki pochodzenia czeskiego. W 1916 wstpuje do konserwatorium w Karlsruhe. W owym czasie styka si z twrczoci Schonberga; w 1920 przenosi si Jako jeden z jego uczniw do Wiednia. Pod wpywem Schbnberga, a pniej A. Berga, Apostel zwraca si ku technice dodekafonicznej, ktr stosowa bdzie odtd w swych kompozycjach. Przebywa stale w Wiedniu; w latach 194850 by przewodniczcym austriackiej sekcji Midzynarodowego Towarzystwa Muzyki Wspczesnej. Dziea jego wykonywano na festiwalach

MTMW w Zurychu, Florencji i Paryu. Muzyk Apostela cechuje wielka intensywno wyrazu (w typie ekspresjonistycznym), poczona z dyscyplin klasycznych konwencji formalnych stosowaniem techniki dodekafonicznej. y Apostel jest jednym z bezporednich kontynuatorw szkoy i tradycji Schonberga. Dorobek kompozytorski Apostela zawiera m. in.: Requiem na chr 8gosowy i orkiestr 1933, Wariacje na temat Haydna na orkiestr symfoniczn 1949, Ballad na wielk orkiestr 1956, Od na alt i orkiestr 1962, Festllche Musik na orkiestr dt 1962, Serenad na orkiestr kameraln, na melodii Schuberta 1965, Wariacje na temat Haydna, cz. II: Parallpomena dodeca-phontca na orkiestr 1969, Epitaph na smyczki 1969, opracowania chrw i pieni ludowych (Op. 18 i 11), Kwartet smyczkowy (z wariacjami na temat z Wozzecka Berga), Kwartet na instrumenty dte 1947, TraklGesflnge na gos, 2 skrzypiec, altwk i kontrabas, Kleines Kammerkonzert na flet, altwk i gitar 1964, Sonatine. na obj solo 1964, Sonattn? na rg solo 1965; kompozycje fortepianowe: Wariacje wg Kokoschkl, Sonata, Sonata ritmlca, Stiicke, Kubinlana 1946, Sutte Conctse; nadto pieni z

fortepianem lub orkiestr do tekstw m. in. Holderlina, Ruckerta, Morikego, Eilkego. Wariacje na temat Haydna (Variationen iiber ein Thema von Joseph Haydn, 1949) opieraj si na temacie wolnej czci synnej Symfonii Es-dur Mit dem Paukenwirbel" (nr 103) Haydna. Apostel nie posuguje si penym tematem, lecz jego wycinkami, motywami. Z pocztkowych motyww wyania si w trakcie ksztatowania formy coraz to inna tematyka, przechodzca od klasycznie spokojnej piewnoci do kocowych neoromantycznych kulminacji. Jakkolwiek Apostel do wiernie zbliy si do dodekafonii (m. in. w Kwartecie smyczkowym), to Wariacje s utworem w zasadzie tonalnym i gwny punkt cikoci spoczywa tu na technice motywicz-nych rozwini i na problemie metamorfozy (znanego) tematu. (20') GIROLAMO ARRIGO *2 IV 1930, Palermo Kompozytor woski. Studia muzyczne ukoczy w Konserwatorium im. V. Belliniego w Palermo, kontynuowa Je nastpnie u Maxa Deutscha w Paryu, gdzie mieszka te do

1964; obecnie przebywa w Rzymie. Arrigo naley do najsilniejszych indywidualnoci swojego pokolenia. Jego jzyk dwikowy nie wykracza co prawda poza postserialne konwencje, w wielu jednak kompozycjach widoczne jest staranie o odrbno formy i faktury. Uwaa si za kompozytora niezalenego i utrzymuje, e na jego twrczo najwikszy wpyw wywarli Dante i Karol Marks. Waniejsze utwory: Fluzus na 9 instrumentw 1959, Quarta occasione na tenor, 5 gosw wokalnych, rg, czelest, mandolin, gitar i altwk 1960, Episodi na sopran i' 4 flety 1963, Sfiadotos na orkiestr 1965, Infrarcsso na orkiestr kameraln 1969, opera w formie collage'u Orden 1969, Nel fugglr del tempo na 3 gosy wokalne i orkiestr 1975. Nel fuggir del tempo na 3 glosy wokalne i orkiestr (1975). Kompozycj t, ktra powstaa do jednego z sonetw Michaa Anioa Buonarottiego (Chiunue nasce a morte arriva nel juggir del tempo), mona uzna za rodzaj jednoczciowego poematu wokalnego, w ktrego fakturze uderza prostota (zwaszcza chrw); cao rozwija si na klasycznej zasadzie tematycznej, w

orkiestrze wyczuwa si tendencj do homogenizacji brzmienia. Eufonicznie brzmice trio wokalne napisane jest bd to w figuracyjnej harmonii, bd w swobodnej technice linearnej. Wida podporzdkowanie wszystkich zabiegw technicznych oglnej poetyckiej koncepcji. W sumie, mimo i w inwencji mao wspczesna, przekonuje ta do duga i miejscami nuca kompozycja konsekwencj, z jak zostaa skomponowana. (28') 10 GRAYNA BACEWICZ *5 II 1909, d; f!7 I 1969, Warszawa Wybitna kompozytorkaskrzypaczka. Pierwszym etapem jej studiw byo konserwatorium warszawskie (dyplom z kompozycji u K. Sikorskiego, ze skrzypiec u J. Jarzbskiego). Nastpnie wyjeda do Parya (kompozycja N. Boulanger, skrzypce K." Flesch). W 1934 rozpoczyna prac pedagogiczn w konserwatorium dzkim (powrci tam w latach 194546), rwnoczenie komponuje, wystpuje jako solistka skrzypaczka, odbywa zagraniczne podre koncertowe. Po II wojnie wiatowej powica . si wycznie pracy kompozytorskiej. Za sw dziaalno twr-rL cz

otrzymaa szereg nagrd i odznacze krajowych oraz zagrali' nicznych, m. in. I nagroda na Midzynarodowym Konkursie , w Liege za IV Kwartet smyczkowy w 1951, nagroda Midzynarodowej Trybuny Kompozytorw UNESCO 1960 za Muzyk na .,.; smyczki, trbki i perkusj, nagroda Rzdu Belgijskiego i zoty medal na Midzynarodowym Konkursie Kompozytorskim im. Krlowej Elbiety w Brukseli w 1965 za VII Koncert skrzypcowy. Twrczo Bacewieczwny, bardzo, bogata ilociowo, obraca si w krgu neoklasycznych kategorii stylistycznych; poszerzenie stosowanego zakresu rodkw o rodki nowe, nadajce za rozwojem wspczesnego jzyka muzycznego, dokonywao si na drodze przemian tak agodnych, stopniowych, e nie zaamyway one ewolucyjnej linii rozwojowej twrczoci kompozytorki. W zakresie gatunkw muzycznych Bacewiczwna obracaa si. na og w krgu gatunkw zastanych: symfonia, koncert, sonata i in. Tradycyjny raczej zasb rodkw nie krpowa Bacewiczwny w wypracowywaniu indywidualnych waciwoci jzyka muzycznego, a bezbdno techniki zespalaa si z siln ekspresyjnoci i dramatycznym monumentalizmem.

Najwybitniejsze utwory: orkiestrowe symfonie (I 1945, IZ 1951, III 1952, IV 1953), Sinfonietta na orkiestr smyczkow 1935, Uwertura 1943, Partlta 1955, Wariacje symfoniczne 1957, Muzyka na smyczki, trbki i perkusj 1958, Pensieri notturni 1961, Koncert na wielk orkiestr symfoniczn 1962, Dlvertimento na orkiestr smyczkow 1965, Musica sinfonlca in tr movimenti 1965, In una parte na orkiestr symfoniczn 1967, Contradzione na orkiestr kameraln 1966, Koncert na orkiestr smyczkow 1948, Koncert fortepianowy 1949, Koncert na 2 fortepiany i orkiestr 1966, koncerty skrzypcowe (III 1948, IV 1951, V 1954, VII 1965), koncerty wiolonczelowe (I 1951, II 1963), Koncert na altwk i orkiestr 1968; kameralne Kwintet na instrumenty dte 1932, 7 kwartetw smyczkowych (I 1938, IV 1950, VII 1965); kwintety fortepianowe (Z 1952, II 1965), Inkrustacje na waltorni i zesp kameralny 1965; opera radiowa Przygoda krla Artura do libretta E. Fischera 1959; balety z chlapa krl 1953, Esik w Ostendzie 1964, Podanie wg tekstw Picassa 1968. Bacewiczwna jest nadto autork chtnie i czsto grywanych

utworw instrumentalnych, skrzypce, fortepian i in. DZIEA ORKIESTROWE

na

III Symfonia (1952), pozostajca jeszcze w sferze neobaro-kowoneoklasycznej, skada si z 4 czci, uszeregowanych w klasycznym porzdku. I cz (Drammatico) utrzymana w formie sonatowego allegra, poprzedzonego wstpem, nadajcym dzieu pitno dramatyczne, gwatownie ekspresyjne skada si z odrbnych epizodw, ktre tylko w oglnym zaoeniu powizane s z klasyczn form dziea, w istocie za tworz kontrastow gr barwy i dynamiki. Cz II (Andante) ma form 3-czciowej pieni; mimo lirycznego na og klimatu kompozytorka nie unika tu mocniejszych akcentw zgodnie z dramatycznym charakterem caej Symfonii. Motoryczne scherzo (Vivace) przynosi odprenie. Jest to trjepizo-dowe rondo o charakterze tanecznym. Finaowa IV cz nawizuje do klimatu I czci. I ona ma form allegra poprzedzonego powolnym wstpem. Prawykonanie III Symfonii odbyo si w Krakowie 11 IX 1952 pod dyrekcj Bohdana Wodiczki. (28') W IV Symfonii (1953) Bacewiczwna odchodzi od

poprzednio silnie eksponowanej linii klasycyzowania i zmierza w kierunku muzyki penej napi i kontrastw. Dzieo skada si z 4 czci. I cz (Appassionato) uformowana jest, podobnie jak i ostatnia, wedug oglnego schematu sonatowego. Po krtkim wstpie prezentujcym charakterystyczny dla caej Symfonii motyw nonowy pojawia si dwutematyczna ekspozycja; w przetworzeniu oba tematy i motyw nonowy bior udzia w formowaniu dramatyzmu muzyki, ktrej przebieg urasta do potnej kulminacji. W repryzie i kodzie gwn rol odgrywa pierwszy temat. Cz ta jest w duej mierze polifoniczna. Cz powolna (Adagio) opiera si na jednym temacie, przebiegajcym na tle nuty pedaowej. III cz to groteskowo-taneczne Scherzo (Vivace), IV (Adagio mesto) nawizuje do klimatu I czci; jest szeroko rozbudowana i pena spi dramatycznych. (30') Krtka, zwiza i konstrukcyjnie zwarta Uwertura (1943) ma form 3-czciow: Allegro Andante Allegro. Ba-chowsko-barokowy materia motywiczny stanowi tu podstaw zarwno szesnastkowej motoryki czci szybkich, jak i epizodu powolnego. Uwertura odznacza si pynnoci toku ruchowego, ywym tempem, ktrego nie hamuje powolny

epizod Andante, energicznym i ywioowym pdem i wietn faktur instrumentaln (smyczki!), utrzyman cakowicie w przedklasycznym ujciu. Bacewiczwna prezentuje tu wasny styl, tak dobrze znany z pniejszych dzie symfonicznych i instrumentalnych. (6') Koncert na orkiestr smyczkow (1948) zaliczany jest niemal jednomylnie do najlepszych dzie starszego pokolenia wspczesnych kompozytorw polskich. I cz ma form sonatow o charakterze wczesnoklasycznym. Sam gwny temat Koncertu, bdcy transpozycj tematyki barokowej, odznacza si jednostajnym ruchem semkowym, na wskro instrumentalnym charakterem, a przy tym wyrazist okreso-woci. Podstaw lirycznej czci II (Andante) stanowi materia bogato instrumentalnie i kolorystycznie zrnicowany. Kompozytorka powierza tutaj partie solistyczne rnym instrumentom orkiestry, co czy si z koncertujcym charakterem kompozycji. Ostatnia, III cz (Vivo), to artystyczna transpozycja polskiego ywego taca ludowego, przedzielanego charakterystycznymi lirycznymi epizodami. W caoci Koncert waha si pomidzy neobarokiem a neoklasycyzmem (neobaro-kowa tematyka neoklasyczna forma)

i jest pozycj reprezentatywn zarwno dla tej postawy stylistycznej, jak i dla kompozytorki. (15') Wariacje symfoniczne (1957) s barwnym dzieem, bogato zinstrumentowanym, w ktrym temat i 8 bezporednio po sobie nastpujcych wariacji ukazuje kornpozytorka w coraz innej szacie dwikowej. Temat podany jest przez smyczki pizzicato oraz przez obj i flet. Wariacje maj charakter pogodny, artobliwy, raczej nastrojowy ni ekspresyjny. (12') Muzyka na smyczki, trbki i perkusj (1958) skada si z 3 formalnie szeroko zaplanowanych czci: Allegro, Adagio i Vivace. Kompozycja napisana jest na trzy rne grupy orkiestrowe. Pierwsz grup tworzy 5 trbek, drug silnie rozbudowana orkiestra smyczkowa, trzeci wreszcie do bogato wyposaona perkusja. W przeciwiestwie do wczeniejszych kompozycji Bacewiczwny Muzyka wykracza poza neobarokowe i neoklasyczne stylizacje i odsania nowe, nie znane z poprzednich dzie oblicze stylistyczne kompozy-torki. Utwr odnis sukces na konkursie Midzynarodowej Trybuny Kompozytorw UNESCO w Paryu w 1960. (20')

Pensieri notturni na symfoniczn (1961)

orkiestr

to kompozycja w pewnym sensie przeomowa w twrczoci kompozytorki. Wanie w tym utworze Bacewiczwna zrywa acz nie tak radykalnie, jak to sama sugerowaa z neoklasycznym i z neobarokowym muzykowaniem i stara si dotrze do nowego symfonicznego stylu, opartego na kolorystyce instrumentalnej. W pewnych partiach udaje si jej to zamierzenie znakomicie (pocztek i koniec utworu), w sumie jednak i w tym utworze przejawiaj si wszystkie znane komponenty, jak motoryka, budowanie kulminacji dziki zagszczeniom faktury itp. Pod wzgldem formy jest to utwr jednoczciowy, wielomotywiczny, waciwie atematyczny. (8') Koncert na wielk orkiestr symfoniczn (1962) skada si z 4 czci, i cz (Allegro) opiera si na rozbudowanym schemacie sonatowym: temat Koncertu poprzedzony jest mocno dysonansowym akordem, z ktrego rozwija si najpierw swobodna improwizacja pizzicato smyczkw, a potem waciwa dla Koncertu semkowo-szesnastkowa motoryka. Caa I cz opiera si na kilku schematach ruchowych, dynamizujcych przebieg. Cz II (Largo) rozwija si niezwykle

powoli z pierwszego motywu maej nony w wibrafonie. Kilkakrotnie dochodzi do kulminacji ekspresyjnej, rwnie dziki przyspieszeniu tempa. Cz III to rodzaj scherza giocoso, mienicego si szybkimi pasaami instrumentw smyczkowych i dtych drewnianych. IV cz (Allegro non troppo) nawizuje do I czci swoj motoryk. Forma tej czci rozwija si na zasadzie koordynacji temp, kontrastw rejestrowych i zestawie coraz bardziej zgszczonych motyww. Cao utworu koczy zawrotne presto, celowo uproszczone, aby tym silniej pokaza dynamizm samego ruchu, wspartego perkusj. (20') Utwr Contradizione (Sprzecznoci) na orkiestr kameraln (1966) przeznaczony jest na 15 instrumentw. Jak pisaa kompozytorka: Dobr instrumentw nie by rzecz przypadku, bowiem podstawowa sprawa: zestawienie wszelkiego rodzaju sprzecznoci muzycznych (jak na przykad le czcych si sposobw gry) musiao by uzalenione od instrumentw wchodzcych w skad utworu. Oczywicie samo zestawienie sprzecznoci nie stanowio celu. Chodzio o spraw nadrzdn o stworzenie z elementw sprzecznych utworu, kt-

ry by nie tylko wytrzyma owe przeciwstawienia materiau muzycznego, ale i potrafi dziki swej konstrukcji tak cile je zwiza, aby w rezultacie day one wiee przeycia estetyczne". Prawykonanie Contradizione pod dyrekcj Maria di Bonaventury odbyo si 16 VII 1967 w Hanover (USA) w ramach Sumrner Festival of Contemporary Musie, zorganizowanego przez Hopkins Center. In una parte (W jednej czci) na orkiestr (1967) rozwija si na podstawie kilku drobnych wtkw tematycznych i tworzy w ten sposb jakby cykl mikrowariacji na nieobecny temat. Kompozycja napisana jest w swobodnym stylu, charakterystycznym dla ostatniego okresu twrczoci kom-pozytorki. Styl ten cechuje oglne rozproszenie materiau dwikowego, ustawiczne przetwarzanie ostro zarysowanych, ale krtkich motyww melodycznych i iakturalnych oraz staa zmienno kolorystyki dwikowej, denie do kalejdoskopo-woci muzyki. Prawykonanie utworu odbyo si 11 X 1968 w Szczecinie, pod dyrekcj Renarda Czajkowskiego. (9') KONCERTY

Jeli w III Koncercie skrzypcowym kompozytorki przewaaa tematyka polskiego folkloru podhalaskiego, to w napisanym rok pniej (1949) Koncercie na fortepian i orkiestr Bacewiczwna posuya si mazowieck i krakowsk melodyk ludow. Dzieo posiada 3 ogniwa: cz I ma form allegra sonatowego, II (Andante) jest 3czciow pieni z lekko kontrastowym ogniwem rodkowym, ostatnia ponownie przybiera posta sonatowego allegra, opartego na melodycznych i rytmicznych motywach oberka. Partia fortepianowa, wysoce wirtuozowska, wybija si wyranie ponad orkiestr. W 1949 przyznano kompozytorce za to dzieo II nagrod na Konkursie ku czci Chopina (I nagrody wwczas nie przyznano). (20') III Koncert skrzypcowy (1948) to jedno z najlepszych koncertowych dzie kompozytorki. Podstaw tematyki jest melodyka folkloru polskiego, cilej: folkloru podhalaskiego, tu i wdzie cytowana niemalf in crudo. III Koncert skada si z 3 czci. I cz utrzymana jest w formie allegra sonatowego, II powolna, posiada dwa tematy, ostatnia form ronda. Partia skrzypcowa dominuje;. napisana przez skrzypaczk znajc doskonale moliwoci kompozytorsko-in-

strumentalne, stanowi dla wirtuoza materia nadajcy si, do wielostronnej interpretacji. III Koncert skrzypcowy znany jest dobrze z wykona samej autorki. (24') W IV Koncercie skrzypcowym (1951) Bacewiczw-na nie posuguje si ju wzorami ludowymi, lecz mimo to nie wykracza poza waciwe sobie, neoklasyczne najoglniej biorc kanony tematyki i formy. I cz Koncertu (Allegro non troppo) opiera si na dwu tematach, przy czym pierwszy temat spenia rol gwnego. W przetworzeniu tej czci mieci si do duga kadencja. II cz (Andante tranuillo) swym lirycznym charakterem nawizuje do klimatu drugiego tematu I czci. Ostatnie Vuace jest ywym, nieco tanecznym i bardzo motorycznym rondem, w partii skrzypcowej wirtuozowskim, wymagajcym wysokiej sprawnoci w grze dwudwikowej. (25') V Koncert skrzypcowy (1954), podobnie jak poprzednie koncerty skrzypcowe, jest 3-czciowy. W sonatowej I czci (Deciso) kompozytorka wprowadza dwa tematy, ktre w przetworzeniu su te za materia motywiczny kadencji. W II czci (Andante), utrzymanej w formie pieni, po

dugim wstpie orkiestrowym skrzypce solowe intonuj melancholijnie zabarwiony temat, ktrego spokojne zrazu skupienie ulega coraz silniejszemu zakceniu, by znale ujcie w emocjonalnej melodyce. Ostatnia cz (Vivace) jest rondem i opiera si na szybkim i niespokojnym rytmie oraz ustawicznie zmiennej motywice. (22') Na uwag zasuguje II Koncert wiolonczelowy (1963), napisany dla znakomitego wiolonczelisty hiszpaskiego, Gaspara Cassad, i wykonany po raz pierwszy na VII Warszawskiej Jesieni" 1963. Dzieo czy w sobie elementy swobodnej fantazji (tematyka!) z elementami wirtuozowskimi, ktre zbliaj Koncert do klasycznych solowych pozycji repertuarowych. (21') Koncert na altwk i orkiestr (1968) powsta dla wybitnego altowiolisty polskiego, Stefana Kamasy. Jest to dzieo wirtuozowskie, wietnie wykorzystujce moliwoci techniczne instrumentu solowego, a take uwzgldniajce barw i waciwe altwce szlachetne brzmienie. Cz I (Mode-rato) utrzymana jest w swobodnie uksztatowanej formie sonatowej z powolnym wstpem wprowadzajcym w klimat utworu. Cz II (Andante) wyzyskuje

kantylenowe walory altwki, natomiast zakoczona energiczn kod cz III (Mol-to vivace) przypomina cz I i w dyspozycji formalnej, i w dramatycznoci ekspresji. W skrajnych czciach wan rol odgrywaj wirtuozowskie kadencje. Prawykonanie Koncertu altwkowego odbyo si 20 VI 1969 w Warszawie; gra Stefan Kamasa, dyrygowa Witold Rowicki. (ca 20') CARL BACH PHILIPP EMANUEL

obj wakujce wanie po mierci znakomitego G. Ph. Telemanna zaszczytne stanowisko dyrektora muzyki kocielnej i kantora w Johanneum. Dziaalnoci swej nie ogranicza bynajmniej do wyznaczonych mu obowizkw. Znakomity klawesynista, syncy z daru wspaniaej improwizacji, przede wszystkim czsto koncertowa. By te inspiratorem 1 inicjatorem szeregu poczyna w yciu muzycznym Hamburga, organizujc tam m. in. (nowo na owe czasy!) publiczne koncerty i komponujc. Ogromna twrczo C. Ph. E. Bacha obejmuje: 210 utworw fortepianowych (m. in. synne Sonaty pruskie 1741 i Sonaty wirtemberskie 1743), 52 koncerty fortepianowe, 9 koncertw na inne instrumenty (dzi szczeglnie czsto i chtnie grywany jest Koncert wiolonczelowy a-moll), kilkadziesit utworw muzyki kameralnej (duety, sonaty triowe), sonaty organowe, 20 pasji, 2 oratoria, wiele kantat, psalmw, pieni i arii. Bach berliski" przez wielu historykw muzyki charakteryzowany by jako typowy reprezentant stylu galantT Jego pogldy estetyczne istotnie dopuszczay tak interpretacj,

* 8 III 1714, Weimar; 114 XII 1788, Hamburg Zwany berliskim" lub hamburskim" od miejsc najduszego pobytu i najintensywniejszej dziaalnoci artystycznej. Ten drugi syn Jana Sebastiana z pierwszego maestwa z Mari Barbar mia zosta z woli ojca prawnikiem. Porzuci jednak studia uniwersyteckie we Frankfurcie n.Odr i idc za swym powoaniem, osiedli si w 1738 w Berlinie, gdzie obj stanowisko nadwornego klawesynisty Fryderyka II. Wykorzystujc trudn sytuacj finansow po wojnie siedmioletniej, wyzwoli si Filip Emanuel z uciliwej suby u krla-melomana i wyjecha w 1767 do Hamburga, by

lecz osignicia kompozytorskie ka go umiejscowi raczej bliej nadchodzcej epoki klasycyzmu, gdzie w ssiedztwie Haydna. Znaczenie muzyki C. Ph. E. Bacha przerzucajcego jakby pomost midzy sztuk Jana Sebastiana i J. Haydna opiera si gwnie na twrczoci fortepianowej (zdobycze na tym polu zostay bezporednio przeniesione do muzyki symfonicznej). Sonaty fortepianowe Filipa Emanuela wskazuj, e chodzio mu o co wicej ni tylko o uprzyjemnianie ycia suchaczom. Chocia pene uroku, delikatnego wdziku, wykwintne, utwory te byy jednak trudne, stanowiy wynik twrczego zmagania si kompozytora z wypracowywan w tych czasach form sonatow. Bach berliski" zaskakiwa przede wszystkim nowatorskim podejciem do zagadnie formy, powierza jej bowiem (allegro sonatowe) funkcje ekspresyjne, czym zapowiada waciwie ju romantyczne pojmowanie muzyki. C. Ph. E. Bach pozostawi te wielkiej wagi podrcznik gry fortepianowej Versuch ilber die wahre Art das Clavler zu splelen 1753, bdcy pierwsz metodyczn rozpraw, przekazujc dziedzictwo wiedzy nauki Jana Sebastiana. Jego syn, sam znakomity pianista, 'doda tu swoje dowiadczenia wirtuoza w postaci do dzi autorytatywnego

zbioru zasad wykonywania ozdobnikw. Koncerty fortepianowe, ktre nale do najcenniejszych dzie Karola Filipa Emanuela Bacha, dobrze reprezentuje interesujcy Koncert Es-dur na klawesyn i fortepian. Mimo e jego rkopis z 1788 da wyranie tych dwch instrumentw, to jednak traktowane s one cakowicie jednakowo; mona wic przypuszcza, e kompozytorowi chodzio tu jedynie o kontrast brzmieniowy. Koncert jest 3czciowy. Cz I (Allegro) zwraca uwag doskonaoci formy i ciekawym prowadzeniem obu rywalizujcych" instrumentw solowych zwaszcza w przetworzeniu. rodkowe piewne Lar-ghetto przynosi cakiem klasyczny w charakterze temat gwny, lecz jego przeprowadzenie w penym uczuciowego wyrazu dialogu solistw ma ju rysy wyranie romantyczne. Finaowe Presto odznacza si mistrzowskim przeksztacaniem gwnego tematu, ktrego motywy wyzyskuje obficie orkiestra w swoich wejciach i kontrapunktach. (18') JOHANN CHRISTIAN BACH * 5 IX 1735, Lipsk; 11 I 1782, Londyn

Tak zwany Bach mediolaski" albo londyski" by najmodszym synem Jana Sebastiana z drugiego maestwa z Ann Magdalen. Po mierci ojca wyruszy do Berlina, do starszego brata Emanuela, pod ktrego kierunkiem uczy si gry na klawesynie. W 1754 wyjecha do Woch, by studiowa kontrapunkt u synnego Padre Martiniego. Osiadlszy w Mediolanie, dziaa tam jako kierownik prywatnej kapeli hrabiego A. Litty. Po przejciu na katolicyzm (rodzina Bachw bya protestancka) obj stanowisko organisty w katedrze mediolaskiej. Pierwsze opery J. Ch. Bacha, wystawiane w Mediolanie, i wiele dzie religijnych, przyniosy mu rozgos. Poprzedzony opini zdolnego kompozytora, wyjecha w 1762 do Anglii, ktra z krtk przerw w 1772, kiedy Bach przebywa w Mannheime staa si drug ojczyzn kompozytora. Tu powstay jego najwybitniejsze dziea operowe; Londyn by widowni rosncej sawy kompozytora twrcy wielkich form muzyki instrumentalnej symfonii, sonat tak popularnych powszechnie uprawianych w owym czasie. W 1764 J. Ch. Bach, nadworny muzyk Jej Krlewskiej Moci", wraz z C. F. Ablem, czonkiem Krlewskiej Orkiestry Kameralnej, rozpocz! cykl pierwszych na terenie Anglii

publicznych koncertw. Zmary nieoczekiwanie w 47. roku ycia, pozostawi J. Ch. Bach 12 oper (m. in. Orione 1763, Zanaida 1763, Temlstocle 1772, Lucio Sllla 1776, Amadls des Gaules 1779), 49 symfonii, 31 symfonii koncertujcych, 13 uwertur, 37 koncertw fortepianowych, sekstety, kwintety, kwartety, tria, sonaty na skrzypce i fortepian, duety skrzypcowe, sonaty fortepianowe. Wydawcy przecigali si w publikowaniu dzie instrumentalnych J. Ch. Bacha. Szczeglnie wiele zdziaa Bach dla rozwoju ksztatujcych si wwczas form muzyki orkestralne] symfonii i uwertury. Synny melodysta, wynajdywa i stosowa chwyty instrumen-tacyjne suce jak najwyrazciej ekspresyjnoci; z niezwyk maestri wykorzystywa instrumenty dte drewniane (jako pierwszy stosuje w operach klarnet), powierzajc m wirtuozowskie partie konkurujce z koloratur wokaln; rozwin efekt dynamiczny crescenda i decrescenda; wprowadzi pierwiastek piewnoci w allegrze sonatowym, ktre okrela czsto jako allegro cantabile" (charakter ten posiada najczciej temat drugi; w ten sposb J. Ch. Bach przyczyni si walnie do wyksztacenia charakterystycznego

dla formy sonatowej dualizmu tematycznego jako zasady konstrukcyjnej). SYMFONIE W swoich symfoniach przej Jan Chrystian Bach piewny styl Wochw i czc go ze zdobyczami kompozytorw niemieckich, sta si jednym z gwnych przedstawicieli stylu galant. Niezaprzeczony wpyw, jaki wywary symfonie Jana Chrystiana na ksztatowanie si stylu Mozarta (melodyka!), nadaje im szczeglnego znaczenia. Ogem zachowao si kilkadziesit symfonii londyskiego" Bacha, ktrych charakter tak okreli wspczesny mu kompozytor, J. A. Hiller: .Wszystkie pierwsze czci s pene ognia i galant, drugie przyjemne i piewne, trzecie lekkie i artobliwe". Najbardziej dojrzaa jest chyba Symfonia B-dur J. Ch. Bacha. Pocztkowo suya jako uwertura (sinfonia) do napisanej dla mannheimskiego dworu opery Ludo Silla, lecz zostaa wydana przez kompozytora rwnie w formie symfonii koncertowej, zoonej z trzech czci: Allegro assai Andante Presto. W dziele tym zwraca uwag zwaszcza w I czci wielkie podobiestwo do stylu Mozarta

(np. do Serenady Haffnerowskiej). (12') KONCERTY FORTEPIANOWE (KLAWESYNOWE) Nie mniejsze zasugi ni na terenie symfonii pooy Jan Chrystian Bach dla rozwoju modej, szukajcej dopiero wasnych drg formy koncertu fortepianowego. Rwnie na tym polu da istotne wzory dla koncertowego stylu Mozarta, a nawet Beethovena. Ma to tym wiksz wag, e wanie w Anglii gdzie najduej przebywa forma koncertu na instrumenty klawiszowe kultywowana bya w tradycyjnym stylu Haendla i niechtnie patrzono tam na nowatorskie poczynania kompozytora. Po pierwszym Koncercie E-dur, utrzymanym jeszcze w stylu barokowym, stworzy J. Ch. Bach w szeciu maych koncertach op. l wdziczne i doskonae formalnie dziea o cakiem niemal nowym charakterze, dajc wzr koncertu galant. Odpowiada on upodobaniom nowego typu wykonawcw-amatorw, rekrutujcych si od poowy XVIII w. przewanie z zamonego mieszczastwa, ktre stopniowo staje si gwnym odbiorc muzyki i na ktrym opiera si bdzie odtd dugo rozwj kultury muzycznej. Stosownie do upodoba i umiejtnoci

technicznych mieszczaskich mionikw muzyki pierwsze koncerty J. Ch. Bacha maj niewielkie rozmiary i nie wymagaj wikszej sprawnoci technicznej. W nastpnych szeciu koncertach, zawartych w op. 7, przy caej ich rokokowej gracji zaznacza si treciowe pogbienie i wiksza dojrzao stylu, chocia prostej partii solowej towarzyszy jeszcze cigle tylko kwartet smyczkowy, by wspczesnym umoliwi domowe wykonanie tych dzie. Najcenniejsze kompozycje w zakresie koncertowej twrczoci J. Ch. Bacha mieszcz si w opusie 13, obejmujcym znowu sze pozycji. Zauwaalne ju wczeniej romantyczne rysy staj si tu jeszcze wyraniejsze, obsada orkiestry wzbogacona zostaje dwoma obojami lub fletami i dworna rogami, rosn wymagania techniczno-pianistyczne. Koncert Es-dur op. 7 nr 5 reprezentuje dobrze dziea zawarte w tym zbiorze. Wstpne tutti ywej i pogodnej czci I (Allegro di molto) przynosi oprcz dwch gwnych tematw szereg pobocznych myli i motyww. Instrument solowy powtarza orkiestraln introdukcj, lecz w miejsce drugiego tematu wprowadza dusz parti figuracyjn, przechodzc w oparty na amanych akordach

akompaniament, ktry towarzyszy melodii drugiego tematu (I skrzypce). Przetworzenie rozpoczyna instrument solowy nowym tematem, po czym akompaniuje znw w znany ju sposb. Repryz poprzedza kadencja, zestawiona przez redaktora nowego wydania Koncertu (Christiana Dbereinera) z fragmentw pierwszych czci VI i VIII Sonaty klawesynowej J. Ch. Bacha. Gwny temat tchncego icie mozartowsk melancholi Andante (c-moll) wprowadzaj pierwsze skrzypce. Ostatnia cz (Allegro) jest rondem o charakterze popularnych z dawna utworw, zwanych La chasse (polowanie). ywe tempo, takt na *, a przede wszystkim melodia pierwszego tematu ktra a prosi si, by wykonyway j rogi wskazuj na pokrewiestwo z owymi zabarwionymi programowo kompozycjami. (16') Mistrzowskim dzieem jest Koncert B - d u r op. 13 nr 4, szczeglnie lubiany za ycia kompozytora; o jego wartoci i popularnoci wiadczy rwnie transkrypcja na fortepian solo, ktrej dokona pniej J. Haydn (1790). Ju I cz (Allegro) jest utworem, ktrego doskonae zaoenia formalne mona miao mierzy z genialnymi osigniciami Mozarta.

Szczegln uwag zwraca fakt, e figuracje instrumentu solowego przestaj by pustym frazesem, a staj si istotnym skadnikiem tematycznego przebiegu caoci. Po przyjemnym Andante (II cz.), ktre wykazuje jednak mniej oryginalnych rysw, fina (Andante con moto) przynosi interesujce harmo-nicznie i rytmicznie podwjne wariacje na temat szkockiej piosenki ludowej The yellow haired laddie. (16') JOHANN SEBASTIAN BACH * 21 III 1685, Eisenach; t 28 VII 1750, Lipsk Zgodnie z dawn tradycj swe] muzykalnej rodziny Bach wczenie rozpoczyna nauk muzyki (skrzypce, organy, kompozycja) najpierw u ojca, pniej pod kierunkiem zawodowych pedagogw. W 1703 jest ju skrzypkiem ksicej orkiestry w Weimarze, dokd po kilku latach pobytu w Arnstadt, potem w Mtthlhausen, powrci jako nadworny muzyk i organista ksicia Wilhelma Ernesta. Kilkunastoletni pobyt w Weimarze (do 1717) przynis obfity plon kompozytorski w postaci najwybitniejszych kompozycji organowych. Tam powstay preludia i fugi, Passacaglia i Fuga c-moll, toccaty, Orgelbiichlein, szereg kantat kocielnych. W 1717

Bach opuszcza Weimar, udajc si z ca liczn ju wwczas rodzin na sub" do ksicia Leopolda w K6then, u ktrego przez pi lat peni bdzie obowizki kapelmistrza oraz nadwornego kompozytora. O rodzaju i gatunkach twrczoci decydowa w owych czasach przewanie gust i zamiowania pracodawcy. Ksi Leopold by amatorem muzyki instrumentalnej; okoo 18 muzykw tworzyo dworsk orkiestr. Dla niej to pisa Bach koncerty skrzypcowe, sonaty, a prawdopodobnie i uwertury (suity). W tym okresie powstao te 6 koncertw dedykowanych margrabiemu brandenburskiemu. W klawesynowym dorobku Bacha znalazy si Suity angielskie i Suity francuskie, pierwsza cz Wohltemperiertes Klavier, Chromatyczna fantazja l fuga, Mat preludia, Inwencje. Lata w KSthen byy wyjtkowo pomylnym i spokojnym okresem w yciu kompozytora. Nieliczne obowizki pozwalay na czste wyjazdy koncertowe; Bach w do krtkim czasie zyska saw jednego z najwikszych wirtuozw gry organowej, genialnego improwizatora. Na pocztku 1723 obejmuje wakujce po mierci J. Kuhnaua

stanowisko kantora szkoy piewaczej przy kociele Sw. Tomasza w Lipsku. Odtd przez 27 lat gra w kociele, uczy aciny, piewu i muzyki, prowadzi chry, nie porzucajc nigdy pracy kompozytorskiej (nie przeszkodzia mu w tym nawet utrata wzroku w 1748, dwa lata przed mierci). W Lipsku powstay takie dziea, jak Magnificat (1723), Pasja wg w. Jana (1723), Pasja wg w. Mateusza (1729), Wielka msza hmoll (1733), Klavterilbung (1739), Wariacje Goldbergowskle na klawesyn (1742), II cz Wohltemperiertes Klavier (1741), Mu-sikalisches Opfer (1747), Kunst der Fug (1749), oratoria, 5 rocznikw kantat kocielnych. Dziaalno Bacha przypada na okres przeomowy, kiedy polifonia wesza w ostatni, kocow faz swego rozwoju, gdy wkraczaa homofonia z nowym ksztatowaniem frazy muzyczne], z nowymi formuami tonalnoharmonicznymi. Koronujc epok odchodzc, geniusz Bacha potrafi take pooy podwaliny pod rozwj nowej, przychodzcej. W zasadzie Bach sta nieco na uboczu w stosunku do gw-. nych nurtw muzyki swego czasu. Nie przejawia ambicji nowatorskich w zakresie formy sonatowej (bdcej

wykadnikiem nowoczesnoci w wczesnej muzyce instrumentalnej), nie uczestniczy take w intensywnych przemianach, jakie si dokonyway na gruncie opery. Obraca si przede wszystkim wrd form zastanych, zamknitych", ciy ku fakturze polifonicznej; z poziomych, polifonicznych struktur wyrasta take typ Bachowskej melodyki. Syn Jana Sebastiana, Carl Philipp Emanuel Bach, a za nim caa nastpna epoka zlekcewayli" twrczo wielkiego kantora, nie dostrzegli elementw jego sztuki rzutujcych w przyszo (odnosio si to zwaszcza do nowatorskiej, genialnie niekiedy zaawansowanej harmoniki). Jednak tym, co najbardziej w dziele Bacha podziwu godne, jest chyba idealna rwnowaga wszystkich elementw, zespolenie czystej, najprecyzyjniejszej myli konstrukcyjno-architektonicznej z arcyszerok skal intensywnej ekspresji. Bach jedyny moe w dziejach muzyki po'.raf osign peni doskonaoci w stosowanych formach, wydoby wszystkie tkwice w nich moliwoci. Szereg utworw wiadczy o waciwym mu poczuciu absolutnego" brzmienia, niekiedy nieosigalnego w jego czasach

(zwaywszy instrumentarium, jakie mia do dyspozycji), a jednak przeczuwanego; wiele dziel odnajduje sw peni i wielowymiarowo dopiero w nowej, bogatszej szacie instrumentalnej. Wikszo kompozycji orkiestrowych J. S. Bacha powstaa w rodkowym okresie jego twrczoci, gwnie w czasie pobytu w Kothen. Dziea owe charakteryzuje skad, rzec dzi mona, kameralny, waciwy orkiestrze barokowej. Trzon tej orkiestry stanowiy instrumenty smyczkowe, reprezentowane znacznie skromniej ni obecnie i uzupeniane pewn iloci instrumentw dtych (flet, obj, fagot, rg, rzadziej trbka), ktre wystpoway te czsto w zwielokrotnionej obsadzie. Dobr instrumentw dtych zalea cakowicie od kompozytora, nierzadko rezygnujcego zupenie z ich udziau. Niezbdn natomiast podpor barokowej orkiestry by klawesyn, zespalajcy brzmieniowo cay zesp i wypeniajcy harmoni. Zadaniem grajcego na tym instrumencie czsto spenia on rwnie funkcj kapelmistrza (maestro al cembalo) bya realizacja tzw. basso continuo (basu cigego), czyli improwi-zacyjne uzupenienie harmonicznych wspbrzmie na podstawie skrtowych, cyfrowych

oznacze, umieszczanych przez kompozytora ponad biegncym ,,cigle" gosem basowym. Umiejtno ta obowizywaa wtedy kadego klawesynist. Dzi nie jest ju kultywowana i oznaczenia basu cigego (zwanego te cyfrowanym lub generalnym) zastpowane s z gry odpowiednimi nutami. SUITY Czy suity orkiestrowe J. S. Bacha powstay w czasie wypenionego prawie wycznie twrcz prac pobytu na dworze w Kothen (171823), czy w ostatnim, najdojrzalszym, lipskim okresie twrczoci kompozytora nie zostao dotd ustalone i w gruncie rzeczy nie ma zasadniczego znaczenia. Istotne jest, e w tych czterech dzieach, napisanych w wyniku bliskich kontaktw Bacha z orkiestr, da on wspaniae przykady jednej z gwnych form wieckiej muzyki barokowej, szczeglnie pocigajcej wczesnych kompozytorw. W owym bowiem czasie suita nie bya ju tylko cyklem rnych tacw; wchaniajc take utwory rodzajowe o nietanecznym charakterze, staa si form zrnicowan nastrojowo w kontrastujcych wzajemnie czciach. Wzory suity orkiestrowej tego rodzaju da JeanBaptiste Lully. Bach poszed jego

ladem. Z czterech suit Jana Sebastiana, zwanych przez niego take partitami lub uwerturami (od poprzedzajcej cao 3czciowej, uroczystej uwertury), du popularnoci ciesz si II i UJ. W I Suicie C-dur, napisanej na 2 oboje, fagot i kwartet smyczkowy oraz nieodzowny u Bacha klawesyn, wykorzystane s po wprowadzajcej Uwerturze nastpujce tace: courante, 2 gawoty, forlana, 2 menuety, 2 bourrees i 2 passe-pieds. (28') II Suita h-moll na orkiestr smyczkow i solowo traktowany flet kryje w sobie nieczsto u Bacha spotykane momenty humoru, przejawiajce si szczeglnie w rytmice, doborze dowcipnych tematw i sposobie ich opracowania. Zwaszcza nastpujce po szerokiej, fugowanej Uwerturze pene gracji Rondo utrzymane jest w wesoym, nawet kro-tochwilnym nastroju. Kunsztownie opracowana Sarabanda prowadzi dalej z dostojn powag do wieych i ywych Bourrees, ktre z kolei ustpuj miejsca rozwijajcemu si w posuwistym rytmie Polonezowi z wariacj fletu (Double). Ostatnie ogniwa cyklu to wdziczny, melodyjny Menuet i artobliwa Badinerie (rodzaj XVIII-

wiecznego scherza) z szybkimi figuracjami fletu. (24') III Suita D - d u r, jedno z arcydzie J. S. Bacha, napisana jest na nieduy, lecz barwny brzmieniowo zespl obojw, 3 trbek, kotw, instrumentw smyczkowych i klawesynu. Skada si z 6 czci: Uwertury, Arii, 2 Gawotw., Bourree i Gigue. Chocia kada cz jest prawdziwym klejnotem muzycznym, to jednak szczeglnym piknem wyrnia si gboko uczuciowa, refleksyjna Aria. Spopularyzowana zostaa w znanej transkrypcji niemieckiego skrzypka A. Wilhelmjego, pod nazw Aria na strunie G, gdy gwny temat tego utworu wykonywany jest na tej wanie, najniszej strunie skrzypiec. (24') IV Suita D-dur wykonywana jest rzadko, cho niewiele ustpuje dwom poprzednim i dobrze charakteryzuje wczesny typ rozrywkowej muzyki dworskiej. Obsada skada si z 3 obojw, fagotu, 3 trbek, kotw, skrzypiec, altwek 1 continua. Poszczeglne czci: Uwertura, 2 Bourrees, Gawot, 2 Menuety i Allegro zatytuowane Rejouissance (Rado). (23')

KONCERTY BRANDENBURSKIE Do najznakomitszych kompozycji orkiestrowych Bacha nale tzw. Koncerty brandenburskie, dziea stawiajce przed wykonawcami niemae trudnoci techniczne i interpretacyjne. Prawdopodobnie w czasie podry z ksiciem Leopoldem von Anhalt do Karlsbadu pozna Bach w 1719 Chrystiana Ludwika, margrabiego brandenburskiego, wielkiego mionika muzyki, ktry zachwycony gr i kompozycjami Jana Sebastiana, prosi go o napisanie kilku dzie dla swej kapeli dworskiej. Bach uczyni zado yczeniu i dwa lata pniej (1721) przesa margrabiemu 6 koncertw, ktre od tego czasu nosz nazw brandenburskich". Koncerty brandenburskie nawizuj do dawniejszego typu formalnego muzyki instrumentalnej, tzw. concerto grosso. Polega on na przeciwstawianiu caej orkiestrze (grosso) mniejszego zespou (concertino). U Bacha ta formalna zasada nabiera wasnego ycia. Nie jest to jedynie dialog midzy caym zespoem a jego czci; rne grupy instrumentw stoj w cisym zwizku z sob, przenikaj si nawzajem, rozdzielaj i znw cz. Koncerty brandenburskie stanowi szczytowe punkty

pnobarokowego, koncertujcego stylu instrumentalnego, przedstawiajc jednoczenie kwintesencj polifonicznej techniki Bacha. Nie zapomnia te kompozytor o ich przeznaczeniu. Koncerty maj wyrany charakter dworskiej muzyki rozrywkowej, s jednak zarazem dzieami na wskro indywidualnymi, penymi polotu i fantazji. W tym wanie zespoleniu szczerego artystycznego przeycia i lekkiego, muzykujcego stylu tkwi ich nieprzemijajcy urok. I Koncert F-dur wykonywany bywa bardzo rzadko, moe m. in. dlatego, e w concertinie obok 2 (3) obojw i fagotu wzgldnie 2 rogw i fagotu wystpuje dawna odmiana skrzypiec, violino piccolo, strojonych o ma tercj wyej ni dzisiejsze skrzypce. Pierwsze ogniwo Koncertu wyrnia si charakterystyczn form (ABCDC'A), nazywan czasem form ukow" (Bogenform). W II czci (Adagio) rozwija si w powolnym tempie dugi duet midzy obojem i violino piccolo, do ktrego doczaj si fagot i kontrabas, a towarzyszy im reszta zespou. Cao uzupeniaj: myliwskie" Allegro oraz czci taneczne, Menuet i Polonez (Polacca), z dwoma przeciwstawnymi triami. (25')

Nieczsto rwnie mona usysze 3-czciowy II Koncert F-dur. Odznacza si on szczeglnie rozwinitym opracowaniem kontrapunktycznym, wynikajcym z tego, e tutti i concertino posiadaj wasne, odrbne tematy; concertino skada si tu z trbki, fletu, oboju i skrzypiec. Cz powolna (Andante) przynosi tym razem kanonicznie prowadzony tercet fletu, oboju i skrzypiec, na tle biegncego w szybkich semkach basu. Ostatnia cz (Allegro assai) jest fug, w ktrej wchodz z tematem kolejno: trbka (bardzo trudna partia), obj, skrzypce i flet. (21') III Koncert G-dur skada s.i waciwie tylko z dwch skrajnych czci, gdy ogniwo rodkowe (Adagio) zastpuj dwa akordy: amoll i H-dur, tworzce tzw. zakoczenie frygij-skie, ktre przez brak rozwizania wymaga bezporedniego przejcia (attacca) do finau (Allegro). Koncert napisany jest na orkiestr smyczkow i klawesyn. Tutti rozpada si na trzy grupy potrjne dzielonych skrzypiec, altwek i wiolonczel. Jest to jakby 3chrowa symfonia koncertujca. Dialog midzy tutti a poszczeglnymi chrami i wzajemne przenikanie si poszczeglnych grup daje wspaniay efekt muzyczny. (12')

IV Koncert G-dur wprowadza oprcz zespou smyczkowego i klawesynu concertino zoone z 2 fletw i solowych skrzypiec. I cz (Allegro) jest w swoich monumentalnych rozmiarach imponujc budowl dwikow w formie ronda. Nie ma tu sztywnego przeplatania partii solowych i zespoowych, lecz wszystko rozwija si swobodnie w kontrapunktycznych liniach. Zarwno temat concertina, jak i zespou smyczkowego maj zacicie wirtuozowskie. W spokojnym Andante (II cz.) urocze s dialogi skrzypiec i fletu. Fina (Presto) jest jeszcze jedn mistrzowsk fug Bacha. (20') Charakterystyczn cech V Koncertu D-dur jest wykorzystanie w concertinie obok fletu i solowych skrzypiec take koncertujcego klawesynu (cembalo concertato). Zestawienie fletw z samodzielnie traktowanym klawesynem stwarza te w caoci odrbn rri w innych koncertach, bardziej galanck" atmosfer dwikow. Szczeglnie odpowiedzialne zadania ma klawesyn do spenienia w I czci (Allegro). W II czci, opatrzonej modnym wwczas okreleniem Ajfettuoso, koncertuje klawesyn w kanonicznie prowadzonym tercecie z fletem i skrzypcami. Z tym lirycznym, delikatnym utworem kontrastuje

ywe Allegro o prostej, 3czciowej formie da capo: pierwsze ogniwo powraca po rodkowym. Gwna cz jest fugowana; jej temat wprowadzaj najpierw instrumenty solowe, a potem tutti. (22') Samymi smyczkami posuy si Bach w VI Koncercie B - d u r. Szczeglnego uroku nadaje temu dzieu starodawny nawet za czasw Bacha zestaw instrumentw: 2 altwki, 2 wiole da gamba (viola da gamba bya poprzedniczk i przez dugi czas siln konkurentk wiolonczeli), wiolonczela, kontrabas i klawesyn. Brak jasnych tonw skrzypiec powoduje, e Koncert odznacza si surowym, archaicznym nastrojem i ciemnym kolorytem dwikowym. Niestety, wanie w oryginalny skad instrumentw stoi na przeszkodzie czstszemu wykonywaniu tego arcypiknego dziea. Czci: Allegro, Adagio ma non tanio, Allegro. (19') KONCERTY FORTEPIANOWE Fortepian jako ostatni doczy si do szeregu solowych instrumentw koncertowych. Stao si tak przede wszystkim dlatego, e dzisiejszy moteczkowy fortepian zbudowany zosta dopiero w 1711 (przez Bartolomea Cristofori), podczas gdy wikszo instrumentw smyczkowych i dtych ju

wczeniej osigna stosunkowo wysoki poziom techniczny. Nie bez znaczenia by te fakt, i poprzednikw fortepianu: kawikord, a zwaszcza klawesyn, wykorzystywano wtedy do realizacji basso con-tinuo. Speniajcemu rol podpory orkiestry jeszcze dugo w XVIII w., nieatwo byo klawesynowi, a potem take fortepianowi sta si samodzielnym instrumentem koncertowym, tak jak skrzypcom czy instrumentom dtym, ktre stopniowo usamodzielniy si w solowych partiach (concertino) formy concerto grosso. Dopiero Bach pierwszy powierza fortepianowi gos solowy w dzieach koncertowych. Ale prawie wszystkie koncerty fortepianowe Bacha s transkrypcjami koncertw skrzypcowych, transkrypcjami, ktrych kompozytor dokonywa prawdopodobnie w latach 1730 33 dla swych aktualnych potrzeb solisty lub pedagoga (m. in. dla dwch najstarszych synw, znakomitych pniej pianistw). Zachowao si w Bachowskiej spucinie: siedem koncertw na l fortepian, trzy na 2, dwa na 3 i jeden na 4 fortepiany. Trzy koncerty na l fortepian wystpuj niezmiennie w repertuarach pianistw, a mianowicie: d-moll, A-dur i {moll. Szczegln popularnoci

cieszy si Koncert d-moll. Chocia najprawdopodobniej jest transkrypcj obcej kompozycji, to jednak zarwno w partii fortepianowej (przeksztaconej z gosu skrzypcowego), jak i w akompaniamencie orkiestry, a zwaszcza w wietnym opracowaniu kontrapunktycz-nym wida mistrzowsk rk Bacha. Rys charakterystyczny tego Koncertu to unisonowe rozpoczynanie si kadej czci: Allegro, Adagio, Allegro. (23') Koncert A-dur jest przypuszczalnie transkrypcj koncertu organowego. I cz (Allegro) odznacza si du plastycznoci i jdrnoci rytmiczn. Powracajca kilkakrotnie partia orkiestry (ritornello) zawiera dwa gwne motywy tego ogniwa. Dusza II cz (Larghetto) jest spokojn sicilian, ulubionym, czsto pojawiajcym si w instrumentalnych kompozycjach Bacha, tacem woskim. Dzieo zamyka ywe, rytmiczne Allegro ma non tanto. (16') Pewne szczegy fakturalne ka przypuszcza, e Koncert f-moll jest transkrypcj pierwowzoru skrzypcowego, dziea jakiego wspczesnego kompozytora. Towarzyszcy zesp skada si ze skrzypiec, altwek, wiolonczel i kontrabasw. Skrajne czci

Koncertu Allegro i Presto ujmujce w ramy elegijne Largo, maj charakter bardziej popisowy. (12') Koncert D-dur (25') i g - m o 11 (15') s opracowaniami skrzypcowych koncertw Bacha, ktre dla uatwienia wykonawczego przetransponowane zostay z pierwotnych tonacji E-dur i a-moll. Dziea te s bardzo mao znane, podobnie jak Koncert E-dur (20'). Czciej mona usysze Koncert F - d u r (22'), przepracowany z IV Koncertu brandenburskiego G-dur. Z trzech koncertw na 2 fortepiany i orkiestr I i III stanowi przerbki koncertw na 2 skrzypiec. Pierwowzr pierwszego w c-moll zagin, trzeci, take w cmoll, jest identyczny z Koncertem d-moll na 2 skrzypiec. Jedynie II Koncert na 2 fortepiany C-dur przeznaczony by przez kompozytora od razu na 2 fortepiany. On te cieszy si du stosunkowo popularnoci. Orkiestra spenia tu jeszcze mniejsz rol ni w pozostaych dwch koncertach, a w rodkowym Adagio owero Largo milknie cakowicie. W I czci (Allegro), do szeroko rozbudowanej, orkiestra nie ma adnych samodzielnych partii, a ca akcj prowadz oba fortepiany. Podobnie przebiega

ostatnia cz, ywa Fuga, oparta na do dugim temacie I fortepianu. (20') Dwa koncerty na 3 fortepiany uchodz za oryginalne kompozycje Bacha, a wedug tradycji napisane zostay przeze dla wsplnego muzykowania z dwoma najstarszymi synami. Surowy w charakterze Koncert d-moll jest rzadko wykonywany. Znaczn natomiast popularno zyska szeroko rozwinity Koncert C-dur (Allegro Adagio Allegro) 0 wyjtkowym bogactwie kontrapunktycznych kombinacji 1 wspaniaej potdze brzmienia. Albert Schweitzer, biograf Bacha, jeden z najwybitniejszych znawcw jego muzyki, pisze: Efekty, ktre uzyska mistrz przez brzmieniowe i rytmiczne wspdziaanie trzech fortepianw, nie dadz si opisa. Suchajc tej kompozycji, staje si zawsze bezradnie wobec zagadki tak niepojtego daru inwencji i kombinacji". (16') Koncert na 4 fortepiany a-moll napisa Bach w oparciu o Koncert na 4 skrzypiec h-moll op. 3 nr 10 Vivaldiego. W zasadzie jest to prosta transkrypcja gosw skrzypcowych na fortepianowe, wyposaona jednak w pewne kontrapunktyczne uzupenienia.

KONCERTY SKRZYPCOWE Gdy mwimy o skrzypcowych czy fortepianowych koncertach Bacha, musimy pamita, e dziea te niewiele maj wsplnego z klasyczn- form koncertu, gdzie instrument solowy przeciwstawiony jest orkiestrze. U Bacha mamy do czynienia zawsze tylko z kunsztownie ujtym gosem towarzyszcym, powierzanym solowemu instrumentowi. e Bach myla o wykonujcym parti solow instrumencie przede wszystkim jako o jednym z gosw caoci, wiadczy fakt, i z jego siedmiu koncertw fortepianowych wikszo nie bya pomylana w oryginale na fortepian. Prawie wszystkie s transkrypcjami koncertw skrzypcowych, z ktrych nastpnie tylko dwa: amoll i E-dur, zachoway si w oryginalnej wersji. Koncert a-moll (ok. 1720) wykazuje wiele rysw pokrewnych z dzieami ojca tej formy Antoniego Vivaldiego, lecz jest powaniejszy, pogbiony genialn sztuk kontra-punktyczn Bacha, zespalajc luno obok siebie w koncertach Vivaldiego stojce partie solowe i zespoowe. Wstpne tutti zawiera prawie cay materia tematyczny I czci (Allegro), rozwijany nastpnie w dalszym przebiegu. II cz

(Andante) to szeroko rozbudowany dialog midzy gosami orkiestry a instrumentem solowym. Ostatnia cz (Allegro assai) jest dawnym francuskim tacem, gigue, ktry czsto stanowi jedn z czci suity. (15') W Koncercie E-dur (ok. 1720) moe bardziej jeszcze przecign Bach mistrza Vivaldiego bogactwem myli, miaoci fantazji, precyzj konstrukcji. Partia skrzypiec konsekwentnie unika obliczonego na efekt, wirtuozowskiego zacicia wspczesnych Bachowi kompozytorw woskich. Jest to najszlachetniejsze wsplne muzykowanie instrumentu solowego i orkiestry. W I czci (Allegro) oba te organizmy dwikowe zwizane s gstym przdziwem kontrapunktycz-nym. Do rodkowego, molowego ogniwa tej czci nawizuje charakterem wzruszajcy dialog skrzypiec i chru basowych instrumentw w Adagio (II cz.). Allegro assai (III cz.) jest wesoym, finaowym rondem; barokowa rado muzykowania objawia si tu najbardziej bezporednio. (24') Koncert d-moll (ok. 1730) na 2 skrzypiec jest jedynym tego rodzaju dzieem Bacha, ktre przetrwao do naszych czasw w swej pierwotnej postaci; inne

koncerty podwjne zachoway si w transkrypcjach na 2 fortepiany. Z Koncertu d-moll, rzadko, niestety, wykonywanego, emanuje jak to kto okreli romantyzm silnej osobowoci i penego tyzny czasu". rodkowe Largo ma non tanto z nastrojow rozmow" obojga skrzypiec na tle orkiestry jest jednym z najcelniejszych utworw napisanych przez Bacha w koncertach. Godnymi ramami tego klejnotu muzycznego s skrajne ogniwa cyklu: zdecydowane, zwarte Vivace i burzliwe, lecz misternie z dwikw utkane Allegro. (23') PASJE Z piciu pasji J. S. Bacha jedna zagina, druga zachowaa si tylko we fragmentach, autorstwo innej jest wtpliwe. Pozostay dwie: Pasja wedlug w. Jana i Pasja wedlug w. Mateusza najdoskonalsze wzloty pasyjnej twrczoci niemieckiej. Obie s pasjami oratoryjnymi, jakich wymaga kociel-no-artystyczny mecenat Bacha w Lipsku. W porwnaniu z pasjami motetowymi lub choraowymi odznaczaa si pasja oratoryjna wikszym zrnicowaniem i bogactwem form i rodkw: relacja Ewangelisty i wypowiedzi poszczeglnych osb byy recytowane, tum wypowiada si

w partiach chralnych; jako wyraz wspudziau wiernych i przeywania przez nich historii pasyjnej naleao wple choray, arie i chry oparte na odpowiednich wspczesnych, tekstach poetyckich. Pasja wedug w. Jana otwiera szereg monumentalnych dzie w zakresie muzyki religijnej Bacha. Powstay one w ostatnim okresie jego twrczoci, gdy kompozytor zajmowa stanowisko kantora przy kociele Sw. Tomasza w Lipsku. Pasja wedlug w. Jana jest nieco wczeniejsza. Napisa j Bach prawdopodobnie jeszcze w Kthen w 1723, ale na specjalne zlecenie lipskiej rady miejskiej, ktra poszukiwaa wanie nowego kantora. W tym samym roku, prawdopodobnie w Wielki Pitek, wykonano dzieo po raz pierwszy. Musiao w peni zadowoli radnych Lipska, skoro wkrtce powierzyli Bachowi odpowiedzialne stanowisko. Samego jednak kompozytora nie zadowolio, wida, to jego pierwsze dzieo muzyki religijnej, bo w 1727, w zwizku z powtrnym wykonaniem, opracowa je na nowo, wprowadzajc pewne zmiany w konstrukcji caoci i szlifujc szereg szczegw. W tej wersji, lecz z pniejszymi retuszami kompozytora, jest te odtd wykonywane.

Bachowska Pasja wedlug w. Mateusza jest niewtpliwie arcydzieem gatunku i jednym z najwspanialszych dzie muzycznych. Czy Pasja wedlug w. Jana dorwnuje jej? Na to pytanie trudno odpowiedzie. Jest inna. Ale wedug oglnej opinii nie jest dzieem tak wysokiego lotu, jak jej siostrzana kompozycja. Przypisa to jednak naley przede wszystkim charakterowi czwartej Ewangelii, ktrej brak owej prostoty i naturalnoci, jakie cechuj Ewangeli Mateuszow. Mao w niej te momentw lirycznych. Relacja w. Jana ogranicza si w zasadzie do przedstawienia wielkich scen sdu przed arcykapanami i przed Piatem. Powierzajc chrom kapanw czy ludu gwn rol w przebiegu kompozycji, odda wprawdzie Bach mistrzowsko charakter ewangelicznego pierwowzoru, ale atmosfera nieustajcego prawie wzburzenia dramatycznego musiaa mu nie odpowiada. Wyczuwa z pewnoci brak bardziej ywych, bezporednich scen, skoro nawet wplt w tok dziea kilka odpowiednich fragmentw z Ewangelii w. Mateusza. Rozdwik midzy uczuciami kompozytora a wymaganiami ewangelicznego tekstu wpyn niewtpliwie na to, e dzieo nie posiada w peni idealnego ksztatu

artystycznego. Przy tym co rwnie istotne tekst Ewangelii w. Jana, bardzo zwarty w swym dramatycznym przebiegu, ogranicza moliwoci muzycznego ujcia, bo utrudnia wkomponowanie niezbdnych w oratoryjnej pasji arii i choraw. Ostatecznie jednak przezwyciy Bach trudnoci subiektywne i obiektywne stworzy dzieo monumentalne, ktre ustpuje Pasji Mateuszowej moe bardziej w oglnym charakterze ni w czysto muzycznych wartociach. Mocn stron Pasji wedlug w. Jana jest jej dramatyczna zwarto, silna konstrukcja i surowa prostota. Owa prostota cechuje te tekstow stron dziea. Opierajc si na uwiconym wtedy tradycj tekcie hamburskiego poety Bartholda Heinricha Brockesa ktry wykorzystywali w swoich pasjach Kelser, Haendel, Telemann, Mattheson posuy si Bach niektrymi tylko jego fragmentami i to cakiem swobodnie. Wykorzysta przewanie tylko myl dramatyczn poszczeglnych fragmentw, grzeszcych nieraz wrcz zym smakiem, i tak dobrze przeksztaci ich literack posta, e nie wyklucza si pomocy jakiego znakomitego poety. Pasja wedlug w. Jana trwa w caoci dwie i p godziny; skada

si z 68 numerw, podzielonych na dwie czci. Lecz mimo swego ogromu (dokonuje si czsto pewnych skrtw) dzieo jest bardzo przejrzyste. Ewangelista (tenor) przedstawia w recytatywach histori pasyjn od pojmania Chrystusa a po zoenie do grobu (tekst Ewangelii w. Jana); Chrystus, w. Piotr, Piat (bas) i Magdalena (sopran) wypowiadaj si w zrnicowanych charakterem ariach (tekst wg Brockesa), ktrych jest stosunkowo niewiele (piewa je take alt). Najwiksze znaczenie maj liczne chry (do tekstw Brockesa), reprezentujce apostow, arcykapanw, ydw, zbrojnych pachokw, a w jedenastu choraach opartych na dawnych melodiach i tekstach wyraajce uczucia wiernych i ich stosunek do rozgrywajcego si dramatu. W Pasji wedug w. Mateusza nie poszed Bach za modnymi tendencjami wczania pasji w styl muzyki wieckiej i przejmowania w niej stylu operowego. Wyranie rozgraniczy tekst biblijny wypisujc go w partyturze czerwonym atramentem od tekstu oratoryjnego, dostarczonego przez poet Picandra (prywatnie" urzdnika pocztowego w Lipsku, nazwiskiem Henrici), nad ktrego prac jak si zdaje sam czuwa, gdy zna go jako autora

nie zawsze najlepszych tekstw do wielu swoich kantat. Z tradycji przej Picander w swojej do prostej i naturalnej poezji obok zasadniczych osb take nierealn posta cry Syjonu" i zczony z ni chr wiernych dusz". Bach odrealni jeszcze bardziej t posta, powierzajc jej partie rnym gosom solowym, duetom oraz chrowi. Dramatyczny plan Pasji wedug w. Mateusza jest subtelny i prosty zarazem. Na cao skada si szereg scen. W momentach kulminacyjnych opowiadanie urywa si i minione co tylko sceny komentowane s w skupionych, poprzedzanych przewanie piewnymi recytatywami ariach. Podobnie stosowane s choray, wyraajce uczucia wiernych. Dobr tekstw choraowych, przemylany i trafny, jest dzieem samego Bacha. Ponad 20 scen dzieli si na trzy wielkie obrazy: Chrystus ze swymi uczniami i Ostatnia Wieczerza; Chrystus na Grze Oliwnej; pojmanie, mier i zoenie do grobu. Dramatyczny nerw caoci, doskonae zespolenie historii pasyjnej z nabonym wspczuciem, z osobistym wzruszeniem, napawaj podziwem dla sztuki Bacha. Jej wielko oszaamia i zachwyca w kadej arii, recytatywie czy chrze, w ich prostocie i gbi wyrazu, bogactwie inwencji melodycznej,

w logice konstrukcji, mistrzostwie rodkw technicznych. Z niedocigym kunsztem operuje Bach technik kontrapunktyczn, buduje monumentalne kolumny akordw, wykorzystuje maksimum moliwoci, jakie daje mu wielki aparat wykonawczy, nie spotykany w innych dzieach kompozytora: dwa 4-gosowe chry mieszane, chr chopicy, dwie orkiestry z organami i klawesynem, 6 solistw (sopran, alt, tenor, 2 barytony i bas). Pasja wedug w. Mateusza, ktr 'zaprezentowa Bach po raz pierwszy w Wielki Pitek 15 IV 1729, nie wywoaa wikszego wraenia. Sukces odniosa wykonana tego samego dnia i o tej samej godzinie w innym kociele lipskim pasja miernego i dzi zupenie zapomnianego kompozytora, Gottlieba Frobera. Wspczeni nie mieli zrozumienia dla tego, co byo ideaem Bacha dla poczenia dawnego z nowym, w tym wypadku elementw dawniejszej pasji choraowej ze stylem oratoryjnym. Modny by wtedy typ spokrewnionego z oper oratorium woskiego; oryginalne dzieo Bacha byo inne, byo dla wikszoci suchaczy mao znaczc ciekawostk, o ktrej szybko zapomniano. Pasja wedug w. Mateusza dugo spoczywaa w archiwum. Zainteresowa si ni dopiero mody Feliks Mendelssohn

i poprowadzi j w berliskiej Singaka-demie w 100 lat od daty jej pierwszego wykonania. Sukces by ogromny i przesdzi o dalszych losach nie tylko samej Pasji, ale i caej twrczoci Bacha. Od tego przeomowego dnia, 11 III 1829, staa si ona jednym z najwikszych, cigle na nowo odkrywanych skarbw kulturalnych caej ludzkoci. Z Bachowskiej Pasji wedug w. Marka wykonanej po raz pierwszy najprawdopodobniej w Wielki Pitek 1731 zachowa si tylko tekst, napisany i wydany osobno przez wyprbowanego librecist J. S. Bacha, Christiana Frie-dricha Henrici, podpisujcego si pseudonimem Picander. Tekst ten zawiera oprcz relacji ewangelisty Marka take sowa chru wstpnego i kocowego oraz refleksyjnych arii, jak rwnie strofy rnych pieni kocielnych. Ale chocia nie dochowaa si do naszych czasw oryginalna partytura Pasji wedlug w. Marka ani jej odpisy, to jednak przetrwaa cz muzyki. S to fragmenty, ktre zdaniem najlepszych znawcw przedmiotu wykorzysta Bach praktyka czsto przeze stosowana w innych swoich kompozycjach. Dwanacie takich fragmentw udao si chyba bezspornie zidentyfikowa: wstpny i kocowy chr, 5 arii i 5

choraw. Ich muzyce przywrcono pierwotne teksty i w ten: sposb zachodnioniemiecki muzykolog Diethard Hellmann dokona czciowej rekonstrukcji Pasji wedug w. Marka; czciowej, bowiem zabrako tu przede wszystkim relacji Ewangelisty, do ktrej muzyka przepada zapewne bezpowrotnie. Tak wic mamy obecnie do czynienia z dwuczciow kantat, w ktrej choraowe strofy cz si ze swobodnym tekstem poetyckim w zwart mylowo cao, spoist rwnie muzycznie. Autor rekonstrukcji opracowa rwnie jej drug wersj, gdzie chry, arie i choray przegradzane s czytanym tekstem Ewangelii wedug w. Marka. Sens swej pracy upatruje D. Hellmann chyba susznie w szansie przywrcenia do ycia pasyjnej muzyki Kantora lipskiego, ktra rozproszona po rnych innych niemal nie wykonywanych jego dzieach, skazana bya praktycznie na zapomnienie. KANTATY I ORATOEIA Wrd utworw organowych J. S. Bacha jedn z gwnych pozycji zajmuj choray przygrywki choraowe. O ich oryginalnoci i sile wyrazu decyduje przede wszystkim to, e kompozytor gboko wnikn w tekst chorau protestanckiego. Lecz w utworach

tych brak byo sowa, ktre w pierwszym rzdzie przekazuje suchaczowi myl poetyck. Dlatego te zwrci si Bach do kantaty. Oprcz licznych kantat wieckich napisa kantaty kocielne na wszystkie niedziele i wita w okresie picioletnim, a zatem ponad 300 utworw. Niestety, z gr jedna trzecia z nich zagina. Zachowane (okoo 200) kantaty nale do najlepszych wokalno-instrumentalnych dzie Bacha; ich partie solowe, chralne i orkiestrowe splataj si w pen dramatycznego wyrazu cao. Wielki aparat odtwrczy i wysokie wymagania stawiane wykonawcom sprawiaj, e kantaty kocielne Bacha rozbrzmiewaj obecnie najczciej w salach koncertowych. Swego rodzaju szeroko rozbudowan kantat kocieln jest napisane do aciskiego tekstu Ewangelii w. ukasza M agnificat. Ta potna kompozycja powstaa w 1723 na inauguracj twrczej, wykonawczej i pedagogicznej pracy Bacha przy kociele i szkole Sw. Tomasza w Lipsku. Mognificat napisane jest na pi gosw solowych (sopran, mezzosopran, alt, tenor, bas), rwnie 5-gosowy chr mieszany i orkiestr (2 flety, 2 oboje, 3 trbki, koty, kwintet smyczkowy i continuo realizowane na organach, klawesynie lub fortepianie). Skada

si z 12 czci, przy czym kad z nich wykonuje inny zestaw wokalistw i instrumentalistw. Nr 1. Magnificat anima mea Dominum (Wielbi dusza moja Pana) otwiera dzieo w podniosym, radosnym nastroju przy wspudziale orkiestry i chru. Jest to rozbudowany motet, oparty na dwch stale powracajcych tematach: trbki i chru. Nr 2. Et exultavit spiritus meus in Deo salutari meo (I w Bogu mym, Zbawicielu, duch mj si raduje) jest ari na mezzosopran, orkiestr smyczkow i continuo. Nr 3. Quid respexit humilitatem ancillae suae (e na nis-ko swojej suebnicy wejrza) to aria na sopran, obj miosny (oboe d'amore) i continuo, do ktrej docza si chr, majcy charakter zakoczenia. Nr 4. Omnes (Wszystkie wykonawcami s orkiestra. generationes narody); tu chr i

Nr 5. Quia fecit mihi magna (Gdy wielkie dzieo speni) jest ari basow z towarzyszeniem continua. 3 Nr 6. Et misericordia a progenie in progenies timentibus Eum (Tote z pokolenia na pokolenie miosierdzie Jego nad

tymi, ktrzy w bojani Mu su). Ten w mikkich liniach rozwijajcy si duet altu i tenora przy wspudziale 2 fletw, kwintetu smyczkowego i continua wysnuwa si z 4-taktowej frazy pocztkowej fletu i skrzypiec. Nr 7. Fecit potentiam in brachi suo (Stwierdza potg swego ramienia). Jest to utrzymany w technice imitacyjnej (poszczeglne gosy przejmuj te same frazy) motet na chr i orkiestr. Nr 8. Desposuit potentes ,de sede (Wadcw potnych ze stolca obala). W tej arii na tenor z towarzyszeniem skrzypiec i continua zwracaj uwag odpowiednie postpy dwikw przy sowach ,,desposuit" (obala) i ,,exultavit" (wynosi w gr). Nr 9. Esurientes implevit bonis et divities dimisit inanes (Tych, ktrzy akn, napenia dobrami, bogaczy puszcza z prnymi rkami) to aria na alt solo, 2 flety i continuo, rodzca si z pocztkowej frazy fletw (w sekstach). Nr 10. Suscipit Israel puerum suum (Przygarn sug swego, Izraela). Tercet gosw eskich, w ktry wplata si przy wtrze wiolonczeli i continua choraowa melodia obojw.

Nr 11. Sicut locutus est (Jako rzek) kontynuuje pie pochwaln w swobodnej fudze chralnej; jej temat wprowadzaj basy. Nr 12. Gloria (Chwal), potny hymn, przechodzi w zakoczenie Sicut erat in principio (Jako byo na pocztku), ktre utrzymane w pocztkowym radosnym nastroju jakby klamr spina cae dzieo. Bach napisa trzy oratoria: Oratorium na Boe Narodzenie, Oratorium wielkanocne i Oratorium na Zielone witki. Jednake mimo wpisanego wasn rk kompozytora okrelenia ,,oratorio" adne z tych dzie nie reprezentuje tej formy muzycznej estradowego dramatu1' o akcji zaczerpnitej z Biblii; raczej odpowiada im nazwa misterium". I tak Oratorium na Boe Narodzenie jest cyklem szeciu kantat, lirycznych medytacji, poczonych recytatywami, ktre w oparciu o Ewangeli w. Mateusza i w. ukasza opowiadaj histori narodzin Chrystusa. Pozostae dwa oratoria Ba-chowskie dziea mniejszej wagi s szeroko rozbudowanymi kantatami. Oratorium na Boe Narodzenie ukoczy Bach w 1734, ale plan tej kompozycji powsta z pewnoci ju poprzedniego roku. By to

okres, kiedy kantor i dyrektor muzyki w Lipsku" stara si usilnie u elektora saskiego i krla polskiego, Augusta III, o nadanie mu tytuu nadwornego kompozytora. Dopiero po trzech latach doczeka si upragnionej nominacji od krla, ktremu tymczasem posya do Drezna rne kompozycje, napisane jako wyraz hodu dla krlewskiego domu. Jedn z nich bya Wielka msza h-moll; dwa inne to dziea mniejszego formatu: Kantata Herkules na rozdrou" i Dram-ma per musica na cze krlowej Zabrzmijcie, kotly, zagrajcie, trbki". Bach orientowa si, e po jednym wykonaniu (Msza h-moll w ogle nie zostaa wykonana za ycia kompozytora) oba utwory bd skazane na butwienie w jakiej skrzyni czy bibliotece, a przecie zawieray partie, ktre szkoda byo skaza na zagad lub zapomnienie. Postanowi wic wczy te najcelniejsze fragmenty do Oratorium na Boe Narodzenie, mogcego liczy na duszy ywot. Do tego dziea predestynowa owe wyjtki ich uroczysty, radosny charakter. Przyszo pokazaa, e Bach nie pomyli si w przewidywaniach. W zachowanej oryginalnej partyturze Oratorium na Boe Narodzenie mona atwo rozpozna czci przejte z wymienionych dwch dzie, jak i z

innych, nie znanych nam ju dzisiaj kompozycji okolicznociowych. Jako kopie, wyrniaj si czystym i starannym zapisem, podczas gdy nowe partie rzucone zostay na papier popiesznym i czasem trudno nawet czytelnym pismem. A 17 fragmentw zapoyczy" Bach ze swych dawniejszych kompozycji: wszystkie wielkie chry wprowadzajce poszczeglne kantaty i wikszo numerw solowych. Nie pozostao to bez wpywu na artystyczn warto dziea. Ale o ile zestrojenie sowa i muzyki w ariach nie zawsze jest szczliwe, to chry nie ustpuj czciom oryginalnym. Charakter ich muzyki i jej nastrj odpowiadaj w zupenoci mylom nowego tekstu i czsto nawet trudno wyobrazi sobie, e napisane byy pierwotnie do tekstw wieckich. Przyjta zreszt praktyka wykonawcza pozwala na dokonanie pewnych skrtw, usuwajcych mniej ciekawe czci bez szkody dla caoci dziea, choby z racji jego wyjtkowo wielkich rozmiarw. Nawet za ycia Bacha nie byo ono nigdy wykonywane w caoci. Skadajce si na samoistne w zasadzie kantaty wykonywano osobno w czasie trzech dni Boego Narodzenia, w Nowy Rok, w niedziel po Nowym Roku i w Trzech Krli. Obecnie, jeli

wystawia si cae dzieo, to w ramach dwch koncertw. . Treci szeciu kantat Oratorium jest historia Boego Narodzenia: zwiastowanie narodzin, pokon pasterzy, stajenka betlejemska, nadanie Nowonarodzonemu imienia Jezus, hod trzech krli, przeladowanie Heroda. Cao nie ma jednak formy dramatycznej ani charakteru szeroko pojtego opowiadania. Recytatywy daj tylko krtkie wprowadzenie, bdc mniej lub wicej nastrojowymi komentarzami, ktrych tre rozszerzaj i pogbiaj poszczeglne chry i arie. Muzyka Bacha, genialna w swej prostocie, musi pobudzi fantazj suchacza i wzruszy go dwikowym i wyrazowym piknem. Szczliwie przez poet Picandra rozwizane recy-tatywy znalazy adekwatny rwnowanik w wyjtkowo jak na t form uczuciowej muzyce. Wzruszajca jest altowa aria Spij, mj najukochaszy (podajemy dosowne tumaczenia niemieckich incipitw), jedna z najpikniejszych koysanek, jakie kiedykolwiek skomponowano. W radosnym i podniosym nastroju przebiega potna aria basowa Wielki Pan i potny Krl, z byskotliwym, koncertujcym solem trbki. Dziecinnie naiwna aria z echem, w polonezowym

rytmie utrzymana aria Tylko jeden znak, wspaniay chr aniow Chwal Panu na wysokociach, dramatyczny tercet Ach, kiedy nadejdzie czas to inne najcenniejsze fragmenty, do ktrych zaliczy trzeba rwnie wszystkie choray. Na szczeglny charakter rozpoczynajcej drug kantat instrumentalnej Sinfonii (uwertury) zwraca uwag Albert Schweitzer. Nie ma ona pastoralnego charakteru, jakiego by si mona spodziewa przed scen z betlejemskimi pasterzami i jaki czsto prbuj temu niespokojnemu, lecz radosnemu utworowi nadawa dyrygenci. Bach stworzy tu oryginaln muzyk sytuacyjn". Dwa koncertujce zespoy skrzypiec, fletw i czterech obojw to dwa chry, aniow i pasterzy. Pasterze czuwaj w polu i graj na szaamajach; w grze unosi si zastp aniow, ktry im si wkrtce ukae" tak naley pojmowa artystyczny zamys Bacha; wtedy utwr stanie si w peni jasny i. przemawiajcy tak bezporednio, jak caa muzyka dziea. Wielka msza h-moll zawdzicza powstanie staraniom Bacha o przyznanie mu tytuu nadwornego kapelmistrza Augusta III Sasa. Kompozytor, ktry na stanowisku

kantora przy kociele Sw. Tomasza w Lipsku cierpia rne uchybienia i pokrzywdzenia" ze strony zwierzchnich wadz, pragn w ten sposb uniezaleni si od nie rozumiejcych go przeoonych, wzmocni swoj pozycj, niewtpliwie take finansowo. Wraz z odpowiednio czoobitnym pismem w tej sprawie przesa Bach w 1733 na katolicki dwr w Drenie dla poparcia swojej proby wanie dwie pierwsze czci Mszy h-moll: Kyrie i Gloria. Dopiero z kocem 1736 przysza upragniona nominacja na nadwornego kompozytora krla polskiego, elektora saskiego i wielkiego ksicia litewskiego"; tymczasem i pniej, a po 1738, rodziy si dalsze czci dziea, ktre miao si sta najdoskonalszym przykadem religijnej muzyki Bacha. Religijnej, lecz nie kocielnej. Badacze i komentatorzy twrczoci Bacha powicaj wiele miejsca rozwaaniom nad religijnym charakterem Mszy hmoll. Istotnie zwaszcza w dwuwyznaniowych Niemczech nieco szokujcy by fakt, e protestancki kantor napisa katolick msz. Ale dla niego samego nie stanowio to wida problemu, tym bardziej e wtedy zwizane byo jeszcze z pewnymi okresami roku kocielnego

wykonywanie podczas ewangelickich naboestw poszczeglnych czci aciskiej mszy. To prawda, i jedne czci dziea maj katolicki przepych obrzdowy, a muzyka innych naley do wiata protestanckiego; zapewne jest Msza h-moll w swoim klimacie rwnoczenie katolicka i protestancka, bo z tych dwch rde tradycji czerpa Bach. Jednake, przekroczywszy znacznie rozmiarami kompozycji ramy obrzdu, stworzy dzieo autonomiczne wychodzc od tekstu liturgicznego, odszed od niego daleko w sfer wasnych uniesie religijnych, a bardziej jeszcze w sfer samej muzyki. Za ycia kompozytora nie wykonano nigdy w caoci nie majcej praktycznego zastosowania Mszy h-moll. Nastpio to po raz pierwszy dopiero w 100 lat po jego mierci, a i odtd estradowe wykonania dziea nale ze wzgldw technicznych cigle jeszcze do rzadkoci; podj si ich mog tylko zespoy dysponujce wysoko kwalifikowanymi chrami. Czworo solistw sopran, alt, tenor, bas ma odpowiedzialne role w swoich ariach i duetach; orkiestra spenia rwnie wakie funkcje, tym bardziej e niektre instrumenty wykorzystuje Bach obligatoryjnie, tzn. kae im towarzyszy poszczeglnym

gosom kwartetu wokalnego w eksponowanych, konkurencyjnych" partiach solowych. Ale gwne zadania spoczywaj na chrze. Na powierzonych mu (stanowicych wikszo) fragmentach utrzymanych w 4-, 5- (gwnie), 6i 8-goso-wej fakturze wspiera si cae dzieo, a ich gigantyczne konstrukcje o polifonicznej strukturze stawiaj piewakom najwysze wymagania. Bach nie by nowatorem wielko jego sztuki polega na doskonaej syntezie osigni poprzednich pokole kompozytorw, syntezie, ktra wsparta jego genialnym talentem, staa si rdem rozwoju muzyki na przyszo. Take w Mszy hmoll nie szuka Bach. nowych drg, lecz kontynuuje przyjt na przeomie XVII i XVIII w. form mszy z chrami, gosami solowymi i orkiestr. Ale jednoczenie nawizuje (w partiach chralnych) do surowo monumentalnego, palestrinowskiego stylu szkoy rzymskiej, siga jeszcze dalej wstecz do motywiki gregoriaskiej (w Credo), a z drugiej strony korzysta z tak bliskiego sobie schematu kantatowego. W Mszy h-moll, na ktr skada si 26 wokalnoinstrumentalnych ogniw (17 chrw, 3 duety, 6 arii), wyodrbniaj si cztery kantatowe

grupy, obejmujce pi gwnych czci mszy: Kyrie, Gloria, Credo, SanctusAgnus Dei. Kyrie i Gloria byy utworami cakiem nowymi, nastpne opary si na materiale wczeniej powstaych kantat mistrza, materiale wykorzystanym jednak w tak nowy, twrczy sposb, e caa kompozycja przedstawia idealnie jednolit i zwart cao. Przy wszystkich wzorach i rdach, z jakich korzysta Bach, jest Msza hmoll w swym stylu, w swej kontrapunktycznej substancji muzycznej na wskro jego dzieem, ktre, nawet gdyby zaginy wszystkie inne, wiadczyoby po wsze czasy o artycie i twrcy" (Filip Spitta). (140') WILHELM BACH FRIEDEMANN

*22 XI 1710, Weimar; 11 VII 1784, Berlin Pierworodny syn Jana Sebastiana, zwany Bachem drezde-skm" lub hallskim". Kompozytor i jeden z najznakomitszych organistw epoki. Ucze wasnego ojca, ktry z myl o tym wanie synu napisa sw Klavierbuchlein. Istotnie wydaje si, e spord licznego i bardzo muzykalnego rodzestwa Wilhelm Friedemann mg sta si najgodniejszym

spadkobierc genialnego ojca. Na przeszkodzie w rozwoju wspaniaego talentu stan splot okolicznoci natury psychologicznej: usposobienie i wypywajcy z niego styl ycia. Wilhelm Friedemann uczy si w Thomasschule i na uniwersytecie w Lipsku. W 1733 obj pierwsz posad organisty w Drenie, ale narastajce obustronne pracodawcy i pracownika niezadowolenie skonio go do ustpienia z zajmowanego stanowiska i przeniesienie si do palie w 1746. Dalej w biografii a*! kompozytora pojawiaj si znaczne luki. dni sensacji historycy chyba nieco przejaskrawiwszy zepchnli Bacha na ! dno ndzy i ruiny. W rzeczy samej w cigu ostatnich 20 lat ycia zmienia on ustawicznie miejsce zamieszkania, nie mia staej pracy, by wdrownym muzykiem, przygodnie wystpujcym wirtuozem, wreszcie nauczycielem muzyki. Od koca lat siedemdziesitych Bach przebywa najwicej w Berlinie, zarabiajc na bardzo skromne utrzymanie organowymi recitalami, dajc lekcje. By moe, istotnie bieda popchna go do sprzeniewierzenia si pamici ojca: na kilku otrzymanych w spadku manuskryptach Jana Sebastiana przerobi inicjay, zmieniajc na wasne; znaczn

cz posiadanej schedy muzycznej po wielkim ojcu sprzeda na aukcji (m. in. Kunst der Fug). Wikszo kompozycji Wilhelma Friedemanna nie zostaa do dzi opublikowana. Wartoci sw muzyka tego Bacha zblia si do dziea ojca jest w niej oryginalno, miao pomysw, odkrywcze koncepcje harmoniczno-brzmieniowe. Po ojcu odziedziczy obok zdolnoci i zamiowania do matematyki niespotykany w tym stopniu nawet w owej epoce talent improwizatorski. Chocia W. F. Bach uprawia formy waciwe epoce pnego baroku (rokoka), umia si ustrzec przed standardowoci i konwencjonalizmem, ktry mniej lub bardziej, ale wycisn pitno na twrczoci pozostaych braciBachw. W. F. Bach pozostawi tylko jedn, i to nie dokoczon oper, 21 kantat, 9 symfonii, 5 koncertw fortepianowych, koncert na dwa fortepiany, kilkanacie utworw kameralnych, fugi, kanony i preludia choraowe na organy, kilkadziesit solowych utworw fortepianowych (fantazje, fugi, preludia, sonaty). SYMFONIE Dziewi zachowanych symfonii Wilhelma Friedemanna Bacha

czy z zewntrzn form dawnej trzyczciowej symfonii woskiej wiele rysw nowych. Wyrazowe pogbienie tych dzie, silne kontrasty melodyczne i rytmiczne wskazuj, e mogy one sta si jednym z wanych ogniw w rozwoju swojej formy, gdyby kompozytor nie zniechci si chodnym przyjciem ich i nie powrci pniej do konwencjonalnych wzorw woskich. W czciej ostatnio wykonywanej Symfonii d-moll na 2 flety i orkiestr smyczkow wida charakterystyczne dla kompozytora przenikanie si elementw tradycyjnych i nowatorskich. Dzieo, powstae jako uwertura (sin-fonia) do kantaty na urodziny Fryderyka II, jest dwuczciowe: po patetycznym nieco Adagio nastpuje Fuga (Allegro). Obok momentw przypominajcych styl Haendla lub J. S. Bacha pojawiaj si tu rwnie miejsca, ktrych subtelny liryzm i miao harmonicznego mylenia wybiega daleko w przyszo. TADEUSZ BAIRD * 26 VII Mazowiecki; Warszawa 1928, Grodzisk t2 IX 1981,

latach 194751 kontynuowa je u P. Rytla i P. Perkowskiego. By profesorem kompozycji w warszawskiej PWSM. Laureat szeregu nagrd pastwowych, Midzynarodowej Trybuny Kompozytorskiej UNESCO i in. Baird to kompozytor o bardzo wyranie okrelonej estetyce, wywodzcej si z nurtu poromantycznego, o bliskiej K. Szy-manowskiemu emocjonalnoci typu lirycznego. Wykorzystujc rodki nowoczesnego warsztatu dwikowego (poczwszy od Cassazione per orchestra stosowa take niekiedy technik dodekafoniczn), oddawa zawsze prymat nasyconej wyrazowo linii melodycznej czy to w szerokich frazach z pewn tendencj do monumentalnoci traktowanych utworw orkiestrowych, czy w delikatnym rysunku kameralnych brzmie. By subtelnym koloryst, muzykiem bardzo wyczulonym na dwikowy walor muzyki. Waniejsze kompozycje: orkiestrowe Stnfonietto 1949, symfonie (I 1950, II 1952, III 1969), suita Colas Breugnon na orkiestr smyczkow z fletem 1951, Uwertura glocosa 1952, Koncert ; na orkiestr 1953, Cassazione per orchestra 1956, Cztery eseje 1958, Ekspresje na skrzypce i orkiestr 1959,

Studia kompozycji rozpocz w czasie wojny pod kierunkiem B. Woytowicza i K. Sikorskiego, w

Wariacje bez tematu 1962, Muzyka epifaniczna 1963, Cztery dialogi na obj i orkiestr kameraln 1964, Cztery nowele na orkiestr kameraln 1967, Sinfonia t>reve 1968, Psychodrama 1972, Koncert na obj i orkiestr 1973, Blegela 1973, Concerto Itigubre na altwk i orkiestr 1975, Sceny na wiolonczel, harf i orkiestr 1977; wokalno-instrumentalne Cztery sonety miosne na baryton i orkiestr do sw W. Szekspira 1956, Egzorta na gos recytujcy, chr i orkiestr do tekstw starohebrajskich 1960, Erotyki na sopran i orkiestr do sw M. Hillar 1961, i pleni na mezzosopran i orkiestr kameraln do sw V. Parun 1966, S pleni na mezzosopran i 16 instrumentw do sw H. Powiatowskiej 1968, Goethe-Briefe kantata na baryton, chr mieszany i orkiestr do tekstw Goethego i Ch. v. Stein 1970; Jutro dramat muzyczny do libretta J. 's. Sito 1966; kameralne Dlvertlmento na flet, obj, klarnet i fagot 1956, Kwartet smyczkowy 1957, Play (1971) oraz Wariacje w formie ronda (1978) na kwartet smyczkowy; ponadto muzyka teatralna i filmowa. Sinfonietta (1949) na wielk orkiestr symfoniczn zajmuje w spisie kompozycji Bairda pierwsze miejsce. Napisana przez 20letniego kompozytora, zyskaa mu od razu popularno, czego

dowodem dua ilo wykona publicznych i radiowych. Skada si z 3 czci: z opartego na schemacie allegra sonatowego Con moto, piewnego Adagio oraz finaowego Allegro molto vivace, pod koniec ktrego powraca gwny temat I czci. Sinfonietta, odznaczajca si bezpretensjonalnoci i pogodnym nastrojem, jest dzieem prostym, zarwno pod wzgldem formy, jak i rodkw kompozytorskich. (10') Suita w dawnym stylu Golas Breugnon" na orkiestr smyczkow z fletem (1951) skada si z 6 czci; jest utworem archaizujcym. Czci III i V opieraj si na materiale starofrancuskich tacw z XVI w. Pozostae zbliaj si do klimatu dawnej muzyki francuskiej. W Preludium i Postludium (skrajne czci Suity) Baird stara si scharakteryzowa Rollandowskiego bohatera: oba utwory odznaczaj si wesoym, swobodnym, niefrasobliwym charakterem. II cz (Kantylena milosna) oraz IV (Smutna pie) zawieraj szeroko rozpostarte melodie o melancholijnym i powanym charakterze. Czci III i V to Taniec I (basse danse) i Taniec II (gaillarde). Kompozycja napisana jest waciwie tylko na smyczki, flet za wystpuje sporadycznie, podkrelajc sw barw klimat francuski. (15')

Podtytu II Symfonii (1952) Sinjonia quasi una jan-tasia mwi wiele. Baird rezygnuje tu z wyprbowanych schematw symfonicznych i stara si traktowa form symfoniczn swobodnie. I czci jest Largo, na wskro liryczne, Bairdowskie, rozwijajce si jakby improwizacyjnie (pierwszy temat w klarnecie, drugi we flecie), cho i tu mamy do czynienia z przetworzeniem penym kulminacyj i repryz opart na drugim temacie. II cz to Allegro quasi variazioni szereg wariacji, ktre daj si w sumie uoy w form 3-cz-ciow (w niej rodkowe ogniwo powolniejsze: quasi valse i melodia liryczna) zakoczone kod. W III i ostatniej czci pojawia si w oglnym zarysie schemat sonatowy, dwutematyczny, z przetworzeniem i kod. Dla wikszej spoistoci tej swobodnie koncypowanej Symfonii Baird posuy si charakterystycznym motywem rytmicznym, ktry pojawiajc si w kadej czci kompozycji, spenia funkcj jakby motywu przewodniego. (26') Koncert na orkiestr (1953) skada si z 4 czci. Cz I to Grave e Fugato, przy czym Grave jest jakby ekspozycj tematw (oba w puzonach), Fugato za wprowadza temat czcy waciwoci obu poprzednio zaprezentowanych

tematw. II cz, Scherzo, opiera si na ywym ruchu i mo-tywice zwizanej z tematyk I czci. Pogodny nastrj Scherza przerywa dwukrotnie drugi temat z Grave. III cz dziea nosi tytu Recitativo e Arioso i jest szeroko rozplanowan pieni. Ostatnia cz, Toccata, po trosze motoryczna, po trosze polifoniczna, poprzecinana jest piciokrotnym pojawieniem si charakterystycznego akordu blachy. Zakoczenie Toccaty stanowi Hymn, zinstrumentowany moliwie najpo-tniej, i kocowy fragment fugata z I czci Koncertu. (26') W wykonanej po raz pierwszy na zakoczenie I Midzynarodowego Festiwalu Muzyki Wspczesnej Warszawska Jesie" (1956) Cassazione per orchestra Baird stosuje w sposb swobodny technik dwunastotonow, traktowan jako spjnia tematyczna wszystkich czci kompozycji. Cassazione skada si z 3 czci. Cz I (Adagio, Allegro assai) poprzedzona jest powolnym wstpem i ujta w form sonatow; cz II (Andante motto cantabile) to nieduga pie o jednym temacie; ostatnia (Presto) ma ponownie form sonatow (z epizodami kontrapunktycznymi). (18')

Cztery eseje (1958) skadaj si z 4 kompozycji, z ktrych kada ma odrbn tematyk, ekspresj, form, a nawet jest inaczej zinstrumentowana. I Esej liryczne, szeroko rozpostarte, polilinearne i bogato cieniowane Adagio jest napisany na orkiestr smyczkow i harf. Nastpujcy po j nim II Esej (Allegretto grazioso), utrzymany w charakterze \ scherza i czciowo kontrapunktycznego ronda, wykonuj: flet, obj, klarnet, fagot, 2 harfy, perkusja i smyczki. III Esej (Allegro), na 2 koncertujce niemal fortepiany, 2 rogi, 2 trbki, 2 puzony i spor perkusj, wykracza poza kameralny charakter poprzedniego Eseju i odznacza si ywioowoci perku-syjno-rytmiczn. Ostatni, IV Esej (Molto adagio) nawizuje do pierwszego, zamykajc w ten sposb rne czci w jedn cao; zinstrumentowany jest na roek angielski, klarnet, klarnet basowy, 2 harfy, klawesyn, koty i smyczki. Pierwsze wykonanie kompozycji odbyo si w Katowicach 18 VIII 1958. Na wiosn tego roku Cztery eseje uzyskay I Nagrod Konkursu Kompozytorskiego im. G. Fitelberga, pniej I Nagrod Midzynarodowej Trybuny Kompozytorw UNESCO w Paryu. (19')

Espressioni varianti (1959), znane w Polsce jako Ekspresje na skrzypce i orkiestr, s waciwie koncertem skrzypcowym. Partia solowa skrzypiec jest tu wirtuozowska, pena trylw, tremoli, glissand, trudnych kantylen i nie-skrzypcowych" pasay. Orkiestra nie towarzyszy skrzypcom, lecz raczej przeciwstawia im muzyk o wasnym, odrbnym charakterze. Niektre fragmenty zbliaj si do klimatu koncertw skrzypcowych Szymanowskiego, jzyk dwikowy, przypominajcy Cztery eseje, nie ma jednak z nimi wiele wsplnego. Prawykonanie dziea odbyo si 12 IX 1959 na jednym z koncertw III Midzynarodowego Festiwalu Muzyki Wspczesnej Warszawska Jesie"; solistka Wanda Wiko-mirska. (13') Muzyka epifaniczna (1963) zamyka si rwnie w typowym dla kompozytora krgu rodkw technicznych gatunku ekspresyjnego i emocjonalnego. Baird pozostaje tu przy materiale, w ktrym czuje si najlepiej, w ktrym niejednokrotnie ju okaza si subtelnym koloryst w zakresie melodii i barwy. Muzyka epifaniczna napisana jest na orkiestr, przy czym jednak kompozytor wyodrbnia trzy (ulubione przez siebie zreszt) instrumenty o liryczno-

melancholijno--emocjonalnym charakterze (flet, klarnet i wiolonczel). W tym utworze, ktry swj tytu (rwnie ide) zawdzicza J. Joyce'owi, Tadeusz Baird jeszcze raz dokumentuje swoj liryczno-kontemplacyjn postaw estetyczn i czy now subtelno orkiestrow z tradycyjnym klimatem emocjonalnym, wywodzcym si z estetyki jeszcze romantycznej, (ca 12'30") Sinfonia breve na orkiestr (1968) skada si z dwu czci: I Epos, II Epeisdion i Elegeia. Kompozycja napisana jest na wielk orkiestr symfoniczn z udziaem rozbudowanej perkusji (5 wykonawcw), 2 harf, fortepianu i klawesynu. Stale alternujcym tempom odpowiada wci zmieniajcy si. rodzaj muzyki, o charakterystycznym dla Bairda uniwersalnym ujciu formalnym, w ktrego ramach mieci si i klasyczna melodyka, i nowe jakoci harmoniczne, wspbrzmieniowe. Staa zmienno barwy orkiestrowej staje si tu podstaw organizacji dwikowych o kontrastujcych barwach i zmiennej fakturze. (16') III Symfonia powstaa na zamwienie Fundacji im. S. Kusewickiego w Waszyngtonie (1969). Kompozycja jest 4czciowa, przeznaczona na wielk

orkiestr symfoniczn. Cz I otwiera improwizacyjne solo klarnetu (nie dyrygowane), agodnie przechodzce w materi rozedrgan, zmienn, barwn dziki rnym zestawieniom grup instrumentalnych, ktrych partie opieraj si niemal wycznie na pasaach, tre-molach, trylach, tremolandach i glissandach. Jest to rodzaj fantazji opartej na dwukrotnym przeciwstawieniu jakby improwizujcego klarnetu solowego (ktry te koczy I cz) penej orkiestrze symfonicznej, tworzcej rodzaj masy dwikowej homogenicznej dziki jednolitoci materiau, ale rnorodnej dziki zmiennoci zestawie barwnych. II cz (Andante moderato) opiera si na materiale podobnym, przy czym rol przewodni ma tu obj. We fragmencie Grave orkiestra dochodzi do swoistej kulminacji dynamicznej, ktrej stopniowa niwelacja zajmuje sporo czasu: rozwibrowana materia tutti zamienia si w dug fraz smyczkow o przyciszonym, ale piewnym charakterze. III cz (Non troppo allegro) opiera si na dynamicznoci ruchu drobnych komrek rytmicznych przeciwstawionych krtkim, ostrym akordom. Cz t koczy duga i powolna fraza fletowa. W IV czci (Moderato ma grave) kompozytor nawizuje do klimatu I czci, eksponujc tym razem

barw harf i instrumentw klawiszowych. I w tej czci orkiestrowa masa dwikowa przeciwstawiana jest instrumentowi solowemu: tym razem instrumentem nadajcym ton jest ponownie obj. (17') G o e t h eB r i e f e powstay w 1970 na zamwienie Filharmonii Drezdeskiej z okazji 100-lecia istnienia tamtejszej orkiestry. Jest to kantata na baryton, chr mi