Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Vell

Araştırma Merkezi

o

Araştırma Dergisi Research Quarterly

Sum~~~ 2003/26

BELGE KONSERVASYONU:

19. YÜZVILA AİT BİR "İCAZETNAMEN i N" KONSERVASYON İŞLEMLERİ

Nil BAYDAR Ankara Üniversitesi

Başkent M. Y.O. Uzmanı

ÖZET

Konservasyon bilimi kendi içinde,

farklı malzeme grup/arma göre farklı

branşlara ayrılmıştır. Kağıt ve deri kon­

servasyonu da bunlardan biridir. Bu

makalede 79. yüzyıla ait bir obje üze­

rinde inceleme ve belgeleme çalişma­

ları, objenin konservasyon öncesi du­

rumunun belirlenmesi ve bozulma et­

kenlerine göre uygulanan aktif konser­

vasyon işlemleri an/ati/maktadır.

ABSTRACT

Science of restoration is divided in­

to different branches according to dif­ferent material groups. One of them is

the paper and leather restôration. in

this artic/e, the studies of examination

and documentation on a 7 9th century

object, de~gnation of the pre-restorati­

on condition of the object, and active restoration methods that are app!ied

according to the damaging factors are

told.

Anahtar Kelimeler:

Konservasyon, İcazetname, Belge

Tamiri

Key Words: Certificate,

Document Restoration

GİRİŞ

Gazi Üniversitesi, Türk Kültürü ve

· Hacı Bektaş Veli Araştırma Merkezi'ne

ait olan ve en erken 1848 yılına tarih­

lenebilecek icazetnamenin konservas­

yon işlemleri, Ankara Üniversitesi, Baş­

kent Meslek Yüksekokulu, Restorasyon

ve Konservasyon Programı laboratuva­

rında yapılmıştır.

Bir belgenin konservasyon işlemle­

rine geçmeden· önce belgenin üretim

teknolojisi, hammadde özellikleri, bo­

zulma türleri v~ bozulmasına yol açan

etkenler incelenir. Belgenin kendisin­

den alınan her bilgi araştırılarak yazılı

olarak kaydedilfr. Ayrıca konservasyon

öncesi durumu çizim ve/veya fotoğraf-

lar ile belgelenir. Konservasyonun ilk aşamasını oluşturan belgeleme ile ob­

jenin üzerinde yazan bilgilerin dışında, belgenin üretildiği döneme ilişkin pek

çok değişik bilgi edinilebilir.

Belgenin boyutları uzunluk min 450 mm - max. 454 mm; genişlik min.

322 - max. 350 mm.dir. Sarımsı beyaz

el yapımı kağıt üzerine, siyah ve bor­do-kırmızı mürekkeple yazılmış tek

parça belge rulo halinde teslim alın­

mıştır. (fotoğraf 1} 'Erken dönemlerde

(14.-16. yy.larda) kullanılan kırmızı

mürekkepler daha çok turuncu-kırmızı­

dır. Günümüze yaklaştıkça kırmızının rengi koyulaşmakta, pembeleşmekte­

dir. Kağıdın süzgeç izleri 1 Smm dar

aralıklarla yazıya p.aralel, 250mm ge­

niş aralıklarla yazıya diktir. Bu durum­

da metin lif yönüne paralel yazılmıştır ve objenin enine rulo yapılması kolay­

laşmıştır. Belgenin baş tarafında iki ay filigranı görülmektedir. (Çizim ·ı;

Fotoğraf 1. Belgenin konseiVasyon öncesi

durumu.

<;:~;.,, 1.

Çizim 1. Kağttta tespit edilen süzgeç izleri

ve filigran.

Belge dörde katlanarak saklanmış­

tır. Ne şekilde katlandığı kat izleri takip edilerek anlaşılmıştır. (Çizim 2}

Kağıdın onarım ı sırasında alınan lif

örnekleri polarize mikroskop atında in­

celenmiş ve referanslarla karşılaştırıl­

ması sonunda kağıdın hammaddesinin

keten olduğu anlaşılmıştır (Collings 1978; Farke 19864; Greaves 1995).

Kağıdın hammaddesinin bilinmesi ka­

ğ ıdın kalitesini belirlemek aç ısından

önemlidir. Kağıdın içerdiği 1 if miktarı ve lifin kalitesi, kalitesini belirleyen iki

önemli faktördür. Kağıt genel olarak in­

ce ya da kalın, dar ya da geniş duvarlı, uzunlamasına olan bitki hücrelerinin

keçeleşerek birleşmeleri sonunda oluş­maktadır. Bu lifler, kökenleri nedeniyle

farklılıklar gösterirler. Tohum tüyleri,

yaprak lifleri, kabuk lifleri ve ağaç lifle­ri gibi. Bununla birlikte ağaç lifleri de

kendi arasında çam keresteleri, yaprak­

lı ağaç kerestelerinin lifleri olarak bir­

birlerinden ayrıl ırlar.(Harders-Steinha­

user, 1974)

~-----)

1.

Çizim 2. Kağıdın katlanma biçimi.

Günümüzde ku llanılan kağıtların

lifleri çoğunlukla çam kerestesinden el­

de edilmektedir. Ladin, çam, köknar ve

karaçam ağaçları, kağıt elde etmek için

tercih edilen ağaç türlerindendir. Kağıt

l iflerinin tespit edilmesinde mikroskop

altında inceleme gibi liflerin bazı özel

boyayıcı maddelere verdikleri reaksi­

yonlar da belirleyici olmaktadır. Herz­

berg reaktifi (klor-çinko-iyot), odun ha­

muru ile keten lifini ayırt etmekte kul­

lanılan bir tür boyar maddedir. Ağaç

türlerinin yapıs ından tamamen farklı

olan otlar grubundan tahıllar (çavdar,

buğday, arpa, yulaf), pirinç, mısır,

bambu ve şeker kamışı kullanı larak da

kağıt elde edilmiştir. Bunların dışında

kaliteli kağıt üretiminde keten, kenevir

gibi bitkilerin kabuklarından yararlanıl­

mıştır. Konservasyonda kullanılan pek

çok Japon kağıdı da aynı şekilde bitki­

lerin kabuklarından elde edilmektedir.

Pamuk da kağıt yapımında yaygın ola­

rak kullanılmıştır.

D 2. J .

o

Söz konusu belgenin yazıldığı ka­ğıdın yapımında kullanılan keten (U­

num usitatissimum), Avrupa'da ve

Çin' de tekstil üretiminde yer almıştır.

Kullanıldığı en eski tarih M.Ö.

4500'lerdir. Hammadde kesildikten ve

tohum başlarından ayrıldıktan sonra,

durgun ya da az miktarda akan suda

bakteri ler tarafından ayrıştırılmaya bı­

rakılır. Kimi yerlerde bu işlem sadece su buharı ile yapılmıştır. Keten ağaçlaş­

mamış kabuk liflerinden elde edilen ve

iyi kalitede kağıt yapımında kullanılan bir bitkidir. Kağıt üretiminde tekstil ar­

tıkları ya da Amerika'da sigara kağıdı

yapımında kullanıldığı gibi doğrudan_

bitkinin kendisi de kullanılır. Liflerin

uzunluğu 4-66 mm arasında değişebil­

mekte, kalınlıkları ise 15-40µm arasın­da görülmektedir. Mikroskop altında

lifler oldukça eşit kalınlıkta görülmek­tedir. Özellikle eski giysilerden elde

edilen kağıtlardaki keten lifleri çok k ı ­

salmış ve öğütülmüştür. Saz konusu

objenin lifleri incelendiğinde de liflerin

kısa ve fazla işlenmiş olduğu görül­

mektedir (Collings, 1978).

Keten liflerinden yapılan kağıt üze­

rine yazılan metinde siyah ve kırmızı

mürekkep dönüşümlü olarak kullanıl­

mıştır. Belgenin ortasına bir siyah bir

kırmızı ile 19 satır yazılmış sonra iki sa­

tır kırmızı, bir satır siyah ve yeniden bir

satır kırmızı ile metin bitirilmiştir. Met­

nin sonunda siyah mürekkeple bir mü­

hür basılmıştır. Metnin iki kenarına kır­

mızı mürekkep ile üçer ayrı not düşül­

müş, yazının en üst kısmına da yine si­

yah ve kırmızı mürekkepli kamış kalem

ile kısa not düşülmüştür. Üstte yazılan­

lardan birinde bir kişinin doğum yılı

1848 olarak verilmiştir. Buradan anla­

şıldığına göre, yazılış tarihi en erken

19. yy. ın ilk yarısı olmalıdır.

Objenin Konservasyon Öncesi

Durumu

Kağıdın sağlamlaştırılması amacıy­

la önceden belgenin arkasına yapıştırı­

lan el yapımı kağıt, belgenin buruşma­

sına, yazıların okunamamasına ve bel­

gede deformasyona neden olmuştur.

(Fotoğraf 2) Belge uzun süre katlanmış

biçimde saklandığı için kat yerlerinden

aşınmış ve bu kısımlar oldukça kirlen­

miştir. Katlandığında dışarıda kalan kö­

şelerde küçük parça kayıpları olmuş­

tur. Arka yüze yapıştırılan kağıt konser­

vasyon işlemlerinin yapılmasını engel­

leyecektir. Yüzeyde yoğun tozlanma

vardır.

Fotoğraf 2a. Belgenin deformasyonu ve

kağıdın kenarlarının durumu,

ön yüz.

Kağıdın özellikle kenarlarında ve •

katlanan kısımlarında pek çok küçük

yırtık tespit edilmiştir. Bunun yanında

belgenin sol üst köşesinde geniş bir

parça kayıptır. Bu kısımda sarı ve geniş

bir leke göze çarpmaktadır. Belgenin

genelinde yapıştırıcı lekesi, bazı kısım­

larda küçük pas lekeleri, böcek pislik­

leri ve mührün kenarında parmak izi

vardır.

Belgenin bir ara nemli bir ortamda

kaldığı, özellikle kırmızı mürekkep

çevresindeki hafif dağılmadan ve üst

kısımda kağıdın çalışmış olmasından

(yırtılan kısımların yeniden birleşme­

mesinden) anlaşılmaktadır. Belgeden

ayrı olan yazılı küçük parça belgeye

birleşmekte; ancak oldukça tahrip olan

bu kısım ve yırtık olan diğer bölümler

belgenin gövdesine artık tam olarak

oturmamaktadır. Bu nedenle onarım sı­

rasında bu kısımlarda boşluk ka lması

olasıdır.

Konservasyon İşlemleri

Konservasyon işlemleri belgeleme­

den sonra her zaman kuru temizlik ile

devam etmelidir. Zira yüzeydeki tozun

alınmaması durumunda onarım işlem­

leri ya da nemli temizlik sırasıtıda toz­

lar kağıdın içine işler ve sabitlenmiş

olur. Bunun geriye dönüşü yoktur. Bu

nedenle söz konusu belgenin yüzeyin­

deki toz ve kir tabakası kuru temizleme

yolu ile uzaklaştırılmıştır. Yumuşak ya

da el ile yumuşatılabilir silgi, silgi aleti,

kuru temizleme tozu ve kuru temizle­

me pedi ile kuru temizlik yapılabilir.

Bu objenin yazısız kısımlarında silgi

aleti ve yumuşak vinil.silgi ile, yazı bu­

lunan kısımlarında ise içinde silgi tozu

bulunan silgi pedi ile kuru temizlik ya­

pılmıştır. Yumuşak fırçalar ve bisturi

yardımıyla yüzey temizlenmiştir. Sözü

edilen bu silgiler ile temizlik yapılabil­

mesi için objenin zayıf veya kırılgan ol­

maması gerekir. Silgi ve silgi aleti genel

olarak içten kenarlara doğru, tek yönde

kullanılmalıdır.(fotoğ!.:1i 3)

Kuru temizlikten sonra belgenin

okunmasını ve onarımını güçleştiren

arka yüzdeki kağıdın çıkarılması işle-

2b. Arka yüz, konservasyon öncesi durum.

Fotoğraf 3. Silgi aleti ile kuru olarak

temizlenmeden bıraklfan kısım.

mine geçilmiştir. Bu aşamada nemli iş­lem yapılıp yapılamayacağını belirle­

mek için mürekkep testi yapılmıştır.

Ancak belgenin konservasyon öncesi

durumundan da anlaşılacağı gibi kır­

mızı mürekkep suya karşı hassastır. Bu

nedenle kağıdın mekanik ol.arak ve­lokal nemlendirmeyle uzaklaştırılması­

na karar verilmiştir. Bu yöntemle kağı­

dın tek parça .halinde çıkarılması ol­dukça güçtür. Kullanı lm ış olan yapıştı­

rıcı su ile çözünmemektedir ve metnin

yazıldığı kağıda zarar gelmemesi için onarım kağıdı parçalar halinde çıkarıl-

Fotoğraf 4a. Kağıdın arkasın_daki yapıştırıcı artıkları, 4b. Yapıştırıcının temizlendiği kısımlar.

malıdır. Protein analizi yapılmadıysa

da yapıştırıcının görüntüsü ve suya ver­

diği tepki, bunun hayvansal tutkal ol­

duğunu düşündürmüştür. Öyle ki ya­

pıştırıcı kesinlikle suda çözünmemekte

sadece çok az yumuşamaktadır. Arka­

daki kağıt parçalar halinde çıkarıldık­

tan sonra metnin yazıldığı kağıt üzerin­

de kalan yapıştırıcı kümeleri mekanik

olarak bisturiyle ve % 4'lük 300psc.

metil selüloz (su içinde) ile uzaklaştırıl­

mıştır. {Fotoğr,1f 4} Konservasyon iş­

lemlerinde en uzun süren aşama yapış­

tırıcının uzaklaştırılması olmuştur.

Belgenin arkasındaki yapıştırıcı ar­

tıkları tamamen uzaklaştırıldıktan son­

ra düzleştirme işlemine geçilmiştir. Bu

aşamada içine hava pompalanarak ho­

mojen olarak su püskürtmesi sağlanan

bir sprey ile 3mm kalınlığında kurutma

kartonu sadece nemlendirilmiştir. Bu­

nun üzerine bir tür tela ı yerleştirilerek

objenin nemden doğrudan etkilenmesi

engellenmiştir. Ortaya obje yerleştiril­

miş, üzerine yeniden hollytex ve kuru

kurutma kartonu konularak iki mukav­

va arasında preslenmiştir. Preslemede

mermer ağırlıklar kullanılmış, belirli

periyotlarda kontrol edilerek objenin

durumu incelenmiştir. Düzleştirme so­

nunda üst taraftaki birleşmeyen kısım­

lar biraz daha birbirine yaklaşmış an­

cak yine de arada boşluk kalmıştır.

Belgedeki eksik kısımların tamam­

lanması ve yırtıkların yeniden birleşti­

rilmesi sırasında objenin çalışılmayan

kısmı preslenerek sadece çalışılan bö­

lüm açık bırakılmıştır.

Yırtıkların onarımında asetat üzeri­

ne yapıştırılan 5glm2 ağırlığında Koza

lifli, makine yapımı Japon kağıdı kulla­

nılmıştır. % 12'1ik buğday nişastası ko­

lası - %2'1ik metil selüloz (1 :1) karışımı

asetat üzerine ho~ojen olarak uygu­

lanmış ve Japon kağıdı düzgün biçim­

de yapıştırılmıştır. (Anderson vq. 2002)

Meti l selüloz bir tür selüloz eteridir.

Suda çözünür; yapıştırıcı olarak tercih

edildiğ i gibi, % 1 ya da %0,S'lik çözel­

tileri sağlamlaştırma amaçlı kullanıla­

bilir. (Feller:1990) Yapıştırma sırasında

köşeden başlayarak yumuşak ve kuru

bir fırça ile hafifçe bastırılması Japon ~

kağıdının kırışmasını engeller. Yapıştı-

rıcı kuruduktan sonra Japon kağıdın­

dan istenilen büyüklükte kesilen parça­

lar asetat üzerinde nemlendirilir ve

penset yardımı ile kaldırılarak istenilen

yere yapıştırılır. Teflon ıstaka ile belge­

ye iyice yapışması sağlanan Japon ka­

ğıdını bu şekilde kullanmanın pek çok

avantajı vardır. Fazla yapıştırıcı kulla­

nılmadığı için uzun süre preslenmesine

gerek yoktur, yapıştırı cı kağıdı germez,

kısa sürede çok uygulama yapılabilir,

yapışhrıcıdaki su nedeniyle kağıtta su

lekesi oluşmaz ve çok ince parçalarla

çalışılabilir. ffotüğraf 5)

Eksik kısımlar için orijinal kağıdın yüzey görünüşüne uygun olarak seçi­len Koza lifinden üretilmiş 4Sg!m2

ağırlığında Japon kağıdı, Schmincke marka profesyonel kullanıma uygun sulu boya ile renklendirilerek kullan ı l ­

mıştır. Baz ı 0kısım l ar için Japon kağıdı

su ile bazı yerlerde de iğne ile kesilerek

kullanılmıştır. Japon kağıdının süzgeç izi orijinal kağıt ile aynı yönde kullanıl­

malıdır. Taı:namlamalar % 1 S'lik buğ­

day nişastası kol!'lsı ile yapı lmıştır. Ya­

pıştırıcının yüksek oranda kullanılması­nın nedeni kuru, az miktarda kullanı­

mın yeterli olması, çabuk kuruması ve e su/yapıştırıcı lekesi oluşmamasıdır.

{Fotoğraf 6)

Tamamlamalar ve sağlamlaştırma­

lar yapıldıktan sonra kuru olarak pres­

lenen obje, asitsiz pelur kağıdına sarı­larak boyutlarına uygun iki mukavva

arasına yerleştirilmiş ve bu şekilde de­polanmak üzere teslim edilmiştir.

Fotoğraf 5. Eksik kısımların tamamlanması, detay.

KAYNAKlAR

Collings, Thomas; Milner Derek

(1.978); "The ldentification of Oriental Pa­

per-Making Fibres 1, The Paper Conserva­

tor", }ourmal of the lnstitute of Paper Con­

servation Vol 3.

Farke Heidemarie (1986); Arcao/ogisc­

he Fasern, Ceflechte, Cewebe, Bestim­

mung und Konservierung, Herausgegeben

vom Museum für Ur- und Frühgeschichte

Thüringens, Weimar.

Feller R. L.; Wilt M. (1990); Evaluation

of Cellulose Ethers for Conservation, The

Getty Conservation fnstitute.

Greaves P. H; Saville B. P. (1995); Mic­

roscopy of Textile Fibres, Oxford.

Harders-Steinhauser Marianne (197 4 );

Faseratlas, zur mikroskopischen Untersuc­

hung von Zellstoffen und Papieren, Günter­

Staib Verlag, Biberach.

Priscilla Anderson, Abigail Quandt, Elis­

sa O'Loughlin, Paul Hepworth (2002); Re-­

cent Oevo/opments in the Conservation of ls-

/amic Manuscripts, llC 7 9th Congress, Works

of Art on Paper, Books, Oocuments and Pho­

tographs, 2-6 Eylül 2002, Poster özeti.

~­.,

- ~:·~:~~- ·l: ~,. .r . ·~~:f~~~ ' · ·~·!~~-

6b. Arka yüz, konservasyon sonrası durum.

DiPNOTLAR

1 Polyesterden üretilen, çözücülere karşı da­

yanıklı olan, konservasyon işlemlerinde des­

tek ya da ayırıcı tabaka olarak kullanılan

"hollytex" ticari isimli bir malzemedir.

Fotoğraf 6a. Belgenin konservasyon sonrası durumu, ön yüz.