TC. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 1355

AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 722

DAVRANIfi B‹L‹MLER‹NE G‹R‹fi

YazarlarProf.Dr. Enver ÖZKALP (Üniteler 1-8)Prof.Dr. Hüsnü ARICI (Ünite 9)Prof.Dr. Rüveyde BAYRAKTAR (Ünite 10)Prof.Dr. Orhan AYDIN (Üniteler 11, 12, 15, 16)Doç.Dr. Buket ERKAL (Ünite 14)Doç.Dr. Ali UZUNÖZ (Ünite 13)

EditörProf.Dr. Enver ÖZKALP

ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹

Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir.“Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r.

‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›tveya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.

Copyright © 2002 by Anadolu UniversityAll rights reserved

No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmittedin any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without

permission in writing from the University.

UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹

Genel Koordinatör Prof.Dr. Levend K›l›ç

Genel Koordinatör Yard›mc›s›Yard.Doç.Dr. Müjgan Bozkaya

Ö¤retim Tasar›mc›s›Yard.Doç. Ferruh UZTU⁄

Grafik Tasar›m YönetmenleriProf. T. Fikret Uçar

Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z

Televizyon Programlar› Yöneticisi Doç.Dr. Feridun AKYÜREK

Dil ve Yaz›m Dan›flmanlar›Yard.Doç.Dr. Hülya Pilanc›

Okt. Meral AflkarOkt. Necip Hatipo¤lu

Ölçme De¤erlendirme SorumlusuUzm. Bülent Gezen

Kitap Koordinasyon BirimiYard.Doç.Dr. Feyyaz Bodur

Uzm. Nermin Özgür

Kapak DüzeniProf. T. Fikret Uçar

DizgiAç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi

Davran›fl Bilimlerine Girifl

ISBN 975-06-0095-9

3. Bask›

Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 255.000 adet bas›lm›flt›r.ESK‹fiEH‹R, Haziran 2004

‹çindekilerÖnsöz .......................................................................................................... xiiÇal›flma Yöntemi ....................................................................................... xiiKullan›m K›lavuzu ...................................................................................... xiv

Sosyolojiye Girifl ve Yöntem ................................................. 1G‹R‹fi ........................................................................................................... 3SOSYOLOJ‹N‹N BAKIfi AÇISI VE FARKLILI⁄I ......................................... 3SOSYOLOJ‹N‹N D‹⁄ER B‹L‹MLER ARASINDAK‹ YER‹ ........................... 6SOSYOLOJ‹N‹N ALT DALLARI .................................................................. 7Bilgi Sosyolojisi ........................................................................................... 7Ekonomi Sosyolojisi ................................................................................... 8Sanayi Sosyolojisi ....................................................................................... 8Kent Sosyolojisi .......................................................................................... 8Köy (K›rsal) Sosyolojisi .............................................................................. 8Din Sosyolojisi ........................................................................................... 9Hukuk (Tüze) Sosyolojisi ........................................................................... 9Siyaset Sosyolojisi ....................................................................................... 9E¤itim Sosyolojisi ....................................................................................... 9Uygulamal› ve Klinik Sosyolojisi ............................................................... 10SOSYOLOJ‹DE KULLANILAN ARAfiTIRMA YÖNTEM‹ VE TEKN‹KLER‹.. 10B‹L‹MSEL ARAfiTIRMA ‹LKELER‹ ............................................................... 12Nesnellik (Objektiflik) ................................................................................ 12Do¤ruluk ve Tekrar .................................................................................... 12Basitlik ve Aç›kl›k ....................................................................................... 12S›n›rl›l›k ....................................................................................................... 12B‹L‹MSEL YÖNTEMDE TAK‹P ED‹LMES‹ GEREKEN AfiAMALAR ........... 13Sorunu Ortaya Koyup Tan›mlamak ........................................................... 14Konu ‹le ‹lgili Bilgi Toplamak ................................................................... 14Hipotezi Formüle Etmek ............................................................................ 14Verileri Toplamak ve Verileri Analiz Etmek ............................................. 15

Deney Tekni¤i ....................................................................................... 15Gözlem ................................................................................................... 15Saha Araflt›rmas› Tekni¤i (Survey) ........................................................ 16

Hipotezle ‹lgili Sonuçlara Ulaflmak ........................................................... 18GÜVEN‹L‹RL‹K VE GEÇERL‹L‹K ................................................................ 18ARAfiTIRMA ET‹⁄‹ (AHLAKI) .................................................................... 19Özet ............................................................................................................. 20Kendimizi S›nayal›m ................................................................................... 21Yaflam›n ‹çinden ......................................................................................... 22Biraz Daha Düflünelim ................................................................................22Baflvurabilece¤imiz Kaynaklar ................................................................... 22Yan›t Anahtar› ............................................................................................. 22

Sosyolojinin Ortaya Ç›k›fl› ve Kuramsal Yaklafl›mlar.......... 23G‹R‹fi ........................................................................................................... 25‹LK VE ORTA ÇA⁄DA TOPLUMSAL DÜfiÜNCE .......................................26SOSYOLOJ‹N‹N ORTAYA ÇIKIfiI VE BUNU HAZIRLAYAN ETKENLER.. 27Auguste Comte (1798-1857) ...................................................................... 28

‹ ç indek i ler iii

ÜN‹TE 1

ÜN‹TE 2

Herbert Spencer (1820-1903) ..................................................................... 28Karl Marx ve Maddeci Görüfl (1818-1883) ................................................ 29Emile Durkheim (1858-1917) .................................................................... 29Max Weber (1864-1920) ........................................................................... 30SOSYOLOJ‹DE KURAMSAL YAKLAfiIMLAR ............................................. 31Fonksiyonalist Yaklafl›m ............................................................................ 31Çat›flma Yaklafl›m› ...................................................................................... 32Etkileflimcilik Yaklafl›m› .............................................................................. 33SOSYOLOJ‹ GELENE⁄‹NDE YEN‹ YAKLAfiIMLAR: SOSYAL ALIfiVER‹fiKURAMI VE FEM‹N‹ST KURAM ................................................................ 34Sosyal Al›flverifl Kuram› .............................................................................. 34Feminist Kuram .......................................................................................... 35TÜRK‹YE'DE SOSYOLOJ‹ .......................................................................... 37Özet ............................................................................................................. 38Kendimizi S›nayal›m ................................................................................... 39Yaflam›n ‹çinden ......................................................................................... 40Biraz Daha Düflünelim ............................................................................... 40Baflvurabilece¤imiz Di¤er Kaynaklar ......................................................... 40Yan›t Anahtar› ............................................................................................. 40

Toplum ve Toplumsal Yap› .................................................. 41G‹R‹fi ........................................................................................................... 43TOPLUM ..................................................................................................... 43Toplumsal Yap› .......................................................................................... 44Kültür .......................................................................................................... 44Toplumsal S›n›f .......................................................................................... 45Statü ............................................................................................................. 45Rol ............................................................................................................... 46Gruplar ........................................................................................................ 47Toplumsal Kurumlar .................................................................................. 47TOPLUM TÜRLER‹ ...................................................................................... 49Avc› ve Toplay›c› Toplumlar ......................................................................50Göçebe ve Çobanl›k Toplumlar› ............................................................... 50Tar›m Öncesi Toplumlar (‹lkel Tar›m Toplumlar›) .................................. 51Tar›m Toplumlar› ........................................................................................ 51Endüstriyel Toplumlar ................................................................................ 52Özet ............................................................................................................. 53Kendimizi S›nayal›m ................................................................................... 54Yaflam›n ‹çinden ......................................................................................... 55Biraz Daha Düflünelim ............................................................................... 55Baflvurabilece¤imiz Di¤er Kaynaklar ......................................................... 55Yan›t Anahtar› ............................................................................................. 55

Kültür ...................................................................................... 57G‹R‹fi ........................................................................................................... 59KÜLTÜR NED‹R? ........................................................................................ 59KÜLTÜRÜN ÖZELL‹KLER‹ ......................................................................... 60KÜLTÜREL FARKLILIKLAR VE KÜLTÜREL B‹RLEfiME ............................. 60D‹N VE KÜLTÜR ........................................................................................ 61

‹ ç indek i leriv

ÜN‹TE 3

ÜN‹TE 4

KÜLTÜRÜ OLUfiTURAN PARÇALAR NORM VE DE⁄ERLER ................... 62NORM .......................................................................................................... 62KÜLTÜRÜN KEND‹ ‹Ç‹NDEK‹ FARKLILIKLARI ........................................ 65Popüler kültür ve Fakirlik Kültürü ............................................................ 66‹deal Kültür ve Gerçek Kültür ................................................................... 67Yüksek Kültür ve Yayg›n Kültür ............................................................... 67Alt Kültür ve Karfl›t Kültür ......................................................................... 68ETNOSENTR‹ZM VE KÜLTÜREL RELAT‹V‹ZM ......................................... 69Özet ............................................................................................................. 71Kendimizi S›nayal›m ................................................................................... 72Yaflam›n ‹çinden ......................................................................................... 73Biraz Daha Düflünelim ............................................................................... 73Baflvurabilece¤imiz Di¤er Kaynaklar ......................................................... 73Yan›t Anahtar› ............................................................................................. 73

Toplumsallaflma ..................................................................... 75G‹R‹fi ........................................................................................................... 77TOPLUMSALLAfiMA NED‹R? ...................................................................... 77‹NSANIN DO⁄ASI VE ‹ZOLASYONUN TOPLUMSALLAfiMADAK‹ ETK‹LER‹ ..................................................................................................... 78KURUMLARDA YET‹fiM‹fi ÇOCUKLAR VE TOPLUMSALLAfiMA ............. 80TOPLUMSALLAfiMA ‹LE ‹LG‹L‹ SOSYOLOJ‹K KURAMLAR ..................... 81Benlik Nedir? ............................................................................................... 81C.H.Cooley ve Ayna Benlik ....................................................................... 82George Herbert Mead (1863-1931) ve Rol Alma ...................................... 83TOPLUMSALLAfiMADA ETK‹L‹ KURUMLAR ............................................. 84Aile ve Toplumsallaflma ............................................................................. 84Din Kurumu ................................................................................................ 86E¤itim .......................................................................................................... 86Arkadafl Gruplar› ........................................................................................ 87Sportif Etkinlikler ........................................................................................ 88Kitle ‹letiflim Araçlar› .................................................................................. 88Çal›flma ortam› ............................................................................................ 89YET‹fiK‹N TOPLUMSALLAfiMASI ............................................................... 89Özet ............................................................................................................. 90Kendimizi S›nayal›m ................................................................................... 91Yaflam›n ‹çinden ......................................................................................... 92Biraz Daha Düflünelim ............................................................................... 92Baflvurabilece¤imiz Di¤er Kaynaklar ......................................................... 92Yan›t Anahtar› ............................................................................................. 92

Toplumsal Gruplar ................................................................ 93G‹R‹fi ........................................................................................................... 95GRUP, YI⁄IN VE KATEGOR‹ FARKLILI⁄I ............................................... 95GRUP TÜRLER‹ ........................................................................................... 97Birincil Gruplar ........................................................................................... 97‹kincil Gruplar ............................................................................................ 98‹ç ve D›fl Gruplar ........................................................................................ 99Referans Grubu .......................................................................................... 100Elektronik Etkileflim Gruplar› ..................................................................... 100

‹ ç indek i ler v

ÜN‹TE 5

ÜN‹TE 6

KÜÇÜK GRUPLAR ...................................................................................... 101Grubun Büyüklü¤ü ..................................................................................... 101Küçük Gruptaki Liderlik ............................................................................. 102GRUP NORMLARI ....................................................................................... 103Özet ............................................................................................................. 105Kendimizi S›nayal›m ................................................................................... 106Yaflam›n ‹çinden ......................................................................................... 107Biraz Daha Düflünelim ................................................................................107Baflvurabilece¤imiz Di¤er Kaynaklar ......................................................... 107Yan›t Anahtar› ............................................................................................. 107

Aile Kurumu ........................................................................... 110G‹R‹fi ........................................................................................................... 111A‹LE VE EVL‹L‹K KURUMUNUN TANIMI ................................................ 111A‹LE YAPILARI VE TÜRLER‹ ..................................................................... 112Cinsel ‹liflkileri Düzenleme ....................................................................... 112Ekonomik Dayan›flma ............................................................................... 112Üreme ......................................................................................................... 113Toplumsallaflma ......................................................................................... 113Geleneksel Genifl Aile ............................................................................... 114ENDÜSTR‹LEfiME SÜREC‹ VE ÇEK‹RDEK A‹LE ‹L‹fiK‹S‹ ........................ 115EVL‹L‹K B‹Ç‹MLER‹ VE ANAL‹Z‹ .............................................................. 116A‹LE KURUMUNA TEOR‹K YAKLAfiIMLAR ............................................. 118Fonksiyonalist Yaklafl›m ............................................................................ 118Cinsel Davran›fllar› Düzenlemek ............................................................... 118Topluma Yeni Üyeler Kazand›rmak ......................................................... 118Toplumsallaflma ......................................................................................... 118Bak›m ve Korunma Sa¤lama ..................................................................... 119Sosyal Yerlefltirme ...................................................................................... 119Duygusal Destek ........................................................................................ 119Ensest Yasas› ve Fonksiyonlar› ................................................................. 119Çat›flma Kuram› .......................................................................................... 120Sembolik Etkileflim Kuram› ....................................................................... 120BOfiANMA .................................................................................................. 121Bireysel Nedenler ...................................................................................... 122Toplumsal Nedenler .................................................................................. 122Boflanmalar›n Çocuklar Üzerindeki Etkileri ............................................. 122Baflar›l› Evliliklerin Nedenleri .................................................................... 123Özet ............................................................................................................. 124Kendimizi S›nayal›m .................................................................................. 125Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................ 126Biraz Daha Düflünelim .............................................................................. 126Baflvurabilece¤imiz Di¤er Kaynaklar ........................................................ 126Yan›t Anahtar› ............................................................................................ 126

Toplumsal Tabakalaflma ve De¤iflme .................................. 127G‹R‹fi ........................................................................................................... 129TABAKALAfiMA .......................................................................................... 130Kölelik ve Kast Sistemi ............................................................................... 130Zümreler ..................................................................................................... 132

‹ ç indek i lervi

ÜN‹TE 7

ÜN‹TE 8

S›n›f ve Statü Sistemi .................................................................................. 133TOPLUMSAL TABAKALAfiMA KURAMLARI .............................................. 134Marx ve Çat›flma Modeli ............................................................................ 135Dahrendorf ve Marx .................................................................................. 136Fonksiyonalist (Görevselci) Yaklafl›m ....................................................... 137Max Weber ve Toplumsal Tabakalaflma ................................................... 140Bir Sentez ve Lenski'nin Kuram› ............................................................... 141GLOBAL TABAKALAfiMA VE DÜNYANIN ÜÇ GEL‹fi‹M SÜREC‹ ........... 142TOPLUMSAL HAREKETL‹L‹K ..................................................................... 144TOPLUMSAL DE⁄‹fiME .............................................................................. 144TOPLUMSAL DE⁄‹fiMEN‹N TEMEL SAYILTILARI ................................... 146De¤iflme Do¤al Bir Olgudur ..................................................................... 147De¤iflme Kaç›n›lmazd›r ............................................................................. 147De¤iflme Süreklidir ..................................................................................... 147De¤iflme Gereklidir .................................................................................... 148De¤iflme Benzerlik Gösterir ....................................................................... 148TOPLUMSAL DE⁄‹fiMEY‹ YARATAN ETMENLER .................................... 148Çevresel Etmenler ....................................................................................... 148‹stila ............................................................................................................. 149Kültürel Temas ............................................................................................ 149Yay›lma ........................................................................................................149‹ç Kaynaklar ................................................................................................ 150

Keflifler ve ‹catlar ................................................................................ 150Nüfus Hareketleri ............................................................................... 150

Teknoloji ve Toplumsal De¤iflme ............................................................. 150TOPLUMSAL DE⁄‹fiME VE MODERNLEfiME ........................................... 152Özet ............................................................................................................. 154Kendimizi S›nayal›m ................................................................................... 155Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................ 156Biraz Daha Düflünelim .............................................................................. 156Baflvurabilece¤imiz Di¤er Kaynaklar ........................................................ 156Yan›t Anahtar› ............................................................................................ 156

Psikoloji Bilimine Girifl ......................................................... 157PS‹KOLOJ‹N‹N TANIMI ............................................................................ 159PS‹KOLOJ‹YLE ‹LG‹L‹ BEKLENT‹LER VE BUNLARINDO⁄RULANMA DERECES‹ ....................................................................... 161PS‹KOLOJ‹N‹N D‹⁄ER B‹L‹MLER ARASINDAK‹ YER‹ ............................ 161PS‹KOLOJ‹N‹N DALLARI ........................................................................... 162Deneysel Psikoloji ...................................................................................... 163Sosyal Psikoloji ........................................................................................... 164Geliflim Psikolojisi ...................................................................................... 164Uygulamal› Psikoloji ................................................................................... 165Psikometrik Psikoloji .................................................................................. 167PS‹KOLOJ‹N‹N YÖNTEM‹ ......................................................................... 167Betimsel Araflt›rmalar ve ‹lgili Teknikler ................................................... 167Do¤al Gözlem ............................................................................................. 167Sistematik Gözlem ...................................................................................... 168Testler .......................................................................................................... 168Anket (Soru Listesi) .....................................................................................168

‹ ç indek i ler vii

ÜN‹TE 9

Mülakat ........................................................................................................ 168Vak'a ‹ncelemesi ......................................................................................... 169Deneysel Araflt›rmalar ................................................................................ 169Korelatif Araflt›rmalar .................................................................................. 171Özet ............................................................................................................. 172Kendimizi S›nayal›m ................................................................................... 173Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................ 174Biraz Daha Düflünelim .............................................................................. 174Baflvurabilece¤imiz Di¤er Kaynaklar ........................................................ 174Yan›t Anahtar› ............................................................................................ 174

Yaflam Boyu Geliflim Psikolojisi ........................................... 175G‹R‹fi ........................................................................................................... 177GEL‹fi‹M PS‹KOLOJ‹S‹NDE BAZI TEMEL KAVRAMLAR ......................... 177Geliflme ve De¤iflme .................................................................................. 177Geliflim Psikolojisinin Amaçlar› ................................................................. 178Davran›fl›n Geliflmesinde Biyolojik ve Çevresel Etkenler ........................ 179

Kal›t›m›n Geliflim Üzerindeki Etkileri: Olgunlaflma .......................... 179Çevrenin Geliflim Üzerindeki Etkileri: Ö¤renme, Sosyalleflme ........ 179

Kal›t›m ve Çevre Aras›ndaki Etkileflim .......................................................180DAVRANIfiIN GEL‹fi‹M‹N‹ AÇAKLAMAYA YÖNEL‹K BAfiLICA KURAMLAR ..................................................................................181Sosyal Ö¤renme Kuram› .............................................................................182Dönem Kavram› ve Geliflim Dönemleri .................................................... 183Sigmund Freud ve Psikoseksüel Geliflim Dönemleri ................................184Erik H.Erikson ve Psikososyal Geliflim Dönemleri ................................... 184

Erikson'a Göre ‹nsan›n Sekiz Dönemi .............................................. 184Jean Piaget'nin Biliflsel Geliflim Kuram› ve Biliflsel Geliflim Dönemleri ...................................................................................... 187

Duyusal-Motor Dönem (0-2 Yafl) ...................................................... 187‹fllem Öncesi Dönem (2-7 Yafl) ......................................................... 188Somut ‹fllemsel Dönem (7-11 Yafl) .................................................... 189Formel ‹fllemsel Dönem (11 Yafl ve Sonras›) ....................................189

V‹CDAN GEL‹fi‹M‹: DO⁄RU VE YANLIfi .................................................. 191Freud'un Ahlak Geliflimine Yaklafl›m› ....................................................... 191

Biliflsel-Geliflim Yaklafl›m ................................................................... 191Özet ............................................................................................................. 193Kendimizi S›nayal›m ................................................................................... 194Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................ 195Biraz Daha Düflünelim .............................................................................. 195Baflvurabilece¤imiz Di¤er Kaynaklar ........................................................ 195Yan›t Anahtar› ............................................................................................ 195

Güdüler ve Duygular ............................................................. 197G‹R‹fi ........................................................................................................... 199GÜDÜ NED‹R? ............................................................................................ 199OLUMLU VE OLUMSUZ HEDEFLER ......................................................... 199‹çsel Güdüleyiciler ...................................................................................... 200D›flsal Güdüleyiciler .................................................................................... 200B‹L‹NÇDIfiI GÜDÜLENME ..........................................................................201

‹ ç indek i lerviii

ÜN‹TE 10

ÜN‹TE 11

GÜDÜLER‹N SINIFLANDIRILMASI ............................................................ 201Birincil Güdüler .......................................................................................... 201Sosyal Güdüler ............................................................................................ 203GÜDÜLER‹N H‹YERARfi‹S‹ ........................................................................ 204DUYGULAR ................................................................................................ 204Duygular›n Fizyolojik Temeli ..................................................................... 205Sinir Sistemi ve Duygular ........................................................................... 205Duygular›n ‹fadesi ...................................................................................... 206DUYGUSAL YAfiANTILAR .......................................................................... 207DUYGULAR VE PS‹KOSOMAT‹K BOZUKLUKLAR .................................. 209Özet ............................................................................................................. 210Kendimizi S›nayal›m ................................................................................... 211Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................ 212Biraz Daha Düflünelim ............................................................................... 212Baflvurabilece¤imiz Di¤er Kaynaklar ......................................................... 212Yan›t Anahtar› ............................................................................................. 212

Duyum ve Alg› ........................................................................ 213G‹R‹fi ........................................................................................................... 215DUYUM NED‹R? ......................................................................................... 215ALGI NED‹R? .............................................................................................. 215ALGININ ÖZELL‹KLER‹ .............................................................................. 216Seçicilik ....................................................................................................... 216De¤iflmezlik ................................................................................................ 217Örgütlenme ................................................................................................. 218Derinlik Alg›s› ............................................................................................. 219

Monoküler ‹puçlar› ............................................................................. 220Binoküler ‹puçlar› .............................................................................. 220

ALGI YANILMALARI .................................................................................. 221ALGIDA Ö⁄RENMEN‹N ROLÜ .................................................................. 221Özet ............................................................................................................. 222Kendimizi S›nayal›m ................................................................................... 223Yaflam›n ‹çinden ......................................................................................... 224Biraz Daha Düflünelim ............................................................................... 224Baflvurabilece¤imiz Di¤er Kaynaklar ......................................................... 224Yan›t Anahtar› ............................................................................................. 224

Ö¤renme ................................................................................. 225G‹R‹fi ........................................................................................................... 227Ö⁄RENMEN‹N TANIMI ............................................................................. 227Ö⁄RENMEN‹N YOLLARI ........................................................................... 227Tepkisel Koflullama (Klasik fiartlanma) ..................................................... 228Tepkisel Koflullaman›n Temel Kavramlar› ................................................ 229Tepkisel Koflullaman›n ‹nsanlar ‹çin Önemi ............................................ 229Edimsel (Operant) Koflullama Yoluyla Ö¤renme ..................................... 230Edimsel Koflullaman›n Temel Kavramlar› ................................................. 230Edimsel Davran›fl ve Sonuçlar› Aras›ndaki ‹liflkiler .................................. 231Pekifltirme Tarifeleri ................................................................................... 232Pekifltirme Tarifelerinin Davran›fllara Etkisi ve Önemi ............................ 233Gözlem Yoluyla Ö¤renme (Sosyal Ö¤renme) ......................................... 233

‹ ç indek i ler ix

ÜN‹TE 12

ÜN‹TE 13

Özet ............................................................................................................ 235Kendimizi S›nayal›m ................................................................................... 236Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................ 237Biraz Daha Düflünelim ............................................................................... 237Baflvurabilece¤imiz Di¤er Kaynaklar ......................................................... 237Yan›t Anahtar› ............................................................................................. 237

Kiflilik Psikolojisi ve Kiflilik Kuramlar› .................................. 239G‹R‹fi ........................................................................................................... 241K‹fi‹L‹K PS‹KOLOJ‹S‹ VE K‹fi‹L‹⁄‹N TANIMI ........................................... 241K‹fi‹L‹⁄‹N TANIMLANMASI ....................................................................... 242K‹fi‹L‹⁄‹N GEL‹fiMES‹ ............................................................................... 243Biyolojik Etkenler ...................................................................................... 243

Kal›tsal Etkenler ................................................................................. 243Fiziksel Yap› ....................................................................................... 243Çevresel Etkenler ............................................................................... 243Kültürel Etkenler ................................................................................ 244Ailenin Etkileri ................................................................................... 245

K‹fi‹L‹K KURAMLARI ................................................................................. 245Kiflilik Kuramlar›n›n Durumu .................................................................... 246Psikoanalitik Kuram ................................................................................... 247

Kiflilik Yap›s› ....................................................................................... 247K‹fi‹L‹K GEL‹fi‹M‹ ....................................................................................... 248Psikoseksüel Geliflim Dönemleri .............................................................. 248FREUD SONRASI PS‹KOD‹NAM‹K KURAMLAR: Sosyal Görüfllü Psikoanalistler ............................................................................................. 249Alfred Adler ................................................................................................. 249Karen Horney ............................................................................................. 249Erich Fromm ............................................................................................... 250Harry S. Sullivan ......................................................................................... 250SOSYAL GÖRÜfiLÜ PS‹KOANAL‹STLER‹N DE⁄ERLEND‹R‹LMES‹ ......... 250‹NSANCIL YAKLAfiIMI SAVUNAN K‹fi‹L‹K KURAMLARI ......................... 251Carl Rogers ................................................................................................. 251DAVRANIfiÇI YAKLAfiIM ........................................................................... 252SOSYAL Ö⁄RENME KURAMLARI ............................................................. 252K‹fi‹L‹K DE⁄ERLEND‹R‹LMES‹ VE K‹fi‹L‹K TESTLER‹ ............................. 253Objektif Kiflilik Testleri .............................................................................. 254Projektif Kiflilik Testleri ............................................................................. 254Özet ............................................................................................................ 257Kendimizi S›nayal›m .................................................................................. 258Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................ 259Biraz Daha Düflünelim ............................................................................... 259Baflvurabilece¤imiz Di¤er Kaynaklar ......................................................... 259Yan›t Anahtar› ............................................................................................. 259

Davran›fl Üzerine Sosyal Etkiler ........................................... 261G‹R‹fi ........................................................................................................... 263SOSYAL ETK‹ ............................................................................................. 263Uyma .......................................................................................................... 263Benimseme ................................................................................................ 264

‹ ç indek i lerx

ÜN‹TE 14

ÜN‹TE 15

Benimsemifl Görünme ............................................................................... 264‹NSANLAR N‹Ç‹N UYMA DAVRANIfiI GÖSTER‹RLER? ........................... 265UYMA DAVRANIfiINI BEL‹RLEYEN ETKENLER ....................................... 266UYMA DAVRANIfiININ TOPLUMSAL B‹R ‹fiLEV‹ VAR MIDIR? .............. 267AZINLIK ETK‹S‹ ......................................................................................... 267KABUL ETME ............................................................................................. 268‹TAAT .......................................................................................................... 269Milgram'›n ‹taat Deneyi ............................................................................. 270‹nsanlar Otoriteye Niçin ‹taat Eder? ......................................................... 271GRUBUN B‹REY‹N DAVRANIfiLARI ÜZER‹NDEK‹ ETK‹S‹ ..................... 272Özet ............................................................................................................ 275Kendimizi S›nayal›m .................................................................................. 276Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................ 277Biraz Daha Düflünelim ............................................................................... 277Baflvurabilece¤imiz Di¤er Kaynaklar ......................................................... 277Yan›t Anahtar› ............................................................................................. 277

Tutumlar ................................................................................. 279G‹R‹fi VE TUTUM KAVRAMI ..................................................................... 281‹nsanlar nelere Karfl› Tutum Sahibi Olabilirler? ........................................ 281Tutumun Bileflenleri ................................................................................... 281Biliflsel Bileflen ........................................................................................... 282Duygusal Bileflen ........................................................................................ 282Davran›flsal Bileflen .................................................................................... 283Tutumlar›n Özellikleri ................................................................................ 283Kuvvet Derecesi .......................................................................................... 283Karmafl›kl›k Derecesi .................................................................................. 283Bileflenler Aras› Tutarl›l›k .......................................................................... 284Di¤er tutumlarla ‹liflki ................................................................................ 284TUTUM VE DAVRANIfi .............................................................................. 285TUTUMLARIN OLUfiMASI ......................................................................... 286Ana-Baba Ekisi ........................................................................................... 286Akranlar›n Etkisi ......................................................................................... 286Kitle ‹letiflim Araçlar› .................................................................................. 287Tutum Nesnesiyle Olan Kiflisel Yaflant›lar ................................................ 287TUTUMLARIN ÖLÇÜLMES‹ ........................................................................ 287TUTUMLARIN DE⁄‹fiMES‹ ........................................................................ 287Bilgi Kayna¤›n›n Özellikleri ....................................................................... 288Mesaj›n Özellikleri ...................................................................................... 289Hedefin Özellikleri ..................................................................................... 290GÜNLÜK YAfiAMDA TUTUM DE⁄‹fiMES‹ ................................................ 291Özet ............................................................................................................. 293Kendimizi S›nayal›m ................................................................................... 294Yaflam›n ‹çinden ......................................................................................... 295Biraz Daha Düflünelim ............................................................................... 295Baflvurabilece¤imiz Di¤er Kaynaklar ......................................................... 295Yan›t Anahtar› ............................................................................................. 295

Sözlük ................................................................................. 297Dizin ................................................................................... 300

‹ ç indek i ler xi

ÜN‹TE 16

Önsöz

Davran›fl Bilimlerine Girifl dersi Aç›kö¤retim Fakültesi ö¤rencilerinin e¤itim-lerinin ilk y›llar›nda karfl›laflt›klar› derslerden birisidir. Bu dersin elinizdeki kitab›da sosyoloji, psikoloji ve sosyal psikoloji içerikli ünitelerden oluflmaktad›r. Kitab›nilk sekiz ünitesi sosyolojinin temel konu ve kavramlar›n› ele al›rken, dokuz veondördüncü üniteler genel psikolojiyi, onbefl ve onalt›nc› üniteler ise sosyalpsikoloji konular›n› içermektedir.

Davran›fl Bilimleri kitab›, ö¤rencilere hem içinde yaflad›klar› toplumu hem dekendilerini daha iyi tan›ma amac›yla haz›rlanm›flt›r. Sosyolojiye iliflkin üniteler,yaflad›¤›m›z toplumun davran›fllar›m›z üzerindeki etkilerine iliflkin bilgilerimizigelifltirmeyi hedeflemektedir. Genel psikoloji ve sosyal psikolojiye iliflkin üniteiçeriklerinde ise bireyin, yetenekleri, özellikleri, ö¤renme becerileri, tutumlar› vegeliflimine dair temel kavram ve konular incelenmifltir.

Bu kitap ve ders kapsam›nda karfl›laflaca¤›n›z kavramlar, edinece¤iniz bilgi,kendinizi, çevrenizi daha farkl› bir gözle görmenizi, yorumlaman›z› sa¤layacak birderinli¤e sahiptir. Kitap ve televizyon programlar› sözü edilen tüm konular› dahaiyi anlayabilmeniz amac›yla tasarlanm›flt›r. Bu konuda sizlere düflen kimi görevlerde bulunmaktad›r. Özellikle kitap içinde s›ra sizde, yaflam›n içinden ve biraz dahadüflünelim bafll›klar› alt›nda yer alan uygulama ve tart›flma sorular›n› olabildi¤incecevapland›rmaya çal›fl›n. Davran›fl Bilimleri, insan› ve toplumu dolay›s›ylahayat›m›z› do¤rudan ilgilendiren bir çok sorun ve olayla yak›ndan ilgilidir. Bunedenle ders kapsam›nda ö¤rendi¤iniz kimi kavramlar› gündelik hayat›n›zdakiolaylarla iliflkilendirererek, yak›nlar›n›zla tart›flmaya paylaflmaya özen gösterin.

Baflar› dileklerimle.

EditörProf.Dr. Enver ÖzkalpHaziran 2002, Eskiflehir

Önsözxii

Çal›flma Yöntemi

Bu kitap uzaktan ö¤retim ilkelerine göre tasarlanm›fl bir kitap olarak okuyu-cular›n›n etkin ve kat›l›mc› bir ö¤retim süreci içinde olmalar› son derece önemkazanmaktad›r. Kitapta yer alan konu ve kavramlar televizyon programlar›yladesteklenmektedir. TV programlar›n› izlemeden önce ünitelerin önceden çal›fl›lm›flolmas› konu ve kavramlar›n anlafl›lmas›n› kolaylaflt›racakt›r.

Üniteler aras›nda birbirini tamamlayan ve açan konularla karfl›laflacaks›n›z.Dikkat ikonu ile birlikte yer alan ve sizleri daha önceki bölümlere yönlendirenuyar›lar bu bütünlü¤ü sa¤lamak için düflünülmüfltür. Bunun yan› s›ra S›ra Sizdebafll›¤› alt›ndaki uyar›lara da özen göstererek, buralarda yer alan tart›flma soru-lar›n› çevrenizle paylafl›n. Böylece konular daha iyi anlafl›lacak ve pekiflecektir.

Davran›fl Bilimleri, insan› yaflad›¤›m›z çevreyle iliflkileri, özcesi kendimizi vehayat› konu al›r. Bu nedenle ünite bafl›nda yer alan Örnek Olay ve ünite sonun-daki Yaflam›n ‹çinden bölümlerini kuramsal bilgilerin hayata yans›malar› olarakde¤erlendirin. Yeni ve farkl› örnekleri sizler de gelifltirmeye çal›fl›n.

Baflar›lar›n›z›n sa¤l›kla ve mutlulukla sürmesi dile¤iyle.

Çal ›flma Yöntemi xiii

Kul lan ›m K › lavuzuxiv

S›ra Sizde: Herhangibir bafll›k alt›nda yap›-

lan aç›klamalar›n bitiminde yada aras›nda sizlerin aç›klanankonuyu kavray›p kavramad›¤›n›-z› ölçmenize yard›mc› olmak içinsorulan sorulard›r.

Amaçlar›m›z: Amaç-lar›m›z bölümü ünitesonunda kazanaca¤›-

n›z bilgi ve becerileri ifade et-mektedir.

endi kendine ö¤renmeilkelerine göre

haz›rlanm›fl olan bu kitab›nifllevlerini ö¤renmek içinhaz›rlanan “Kullan›mK›lavuzu”, konular› anla-man›zda ve s›navlarahaz›rlanman›zda sizlereyarar sa¤layacakt›r.

K

�

Dikkat: Unut-maman›z ge-

reken bir konuyu, ekbilgiyi, uyar›y› ya dayönlendirmeyi belirt-mek için kullan›l›r.

Örnek Olay: Konularagirifl niteli¤i tafl›yan veünite içindeki kavram-lar› güncel yaflam›m›z-la iliflkilendiren okumaparçalar›d›r.

Yana Ç›kma:Ünite içinde yer-alan önemli birbilgi, ayn› ya dafarkl› sözcükler-le k›sa bir mesajolarak sayfa ke-nar›ndaki bofl-lukta belirtilir.

Kul lan ›m K › lavuzu xv

Özet: Ünitede ayr›nt›l› olarak ifllenenkonular›n k›sa aç›klamalar›n› içerir. Oüniteye iliflkin bir görüfl kazanman›z›sa¤lar. Amaç sorular›n›n ilgili olduk-lar› konular› göstermek için aç›k-lamalar›n bafl›nda amaç sorusu yeral›r.

Yan›t Anahtar›: "Kendimizi S›-nayal›m" bölümlerindeki so-rular›n yan›tlar› ünite sonun-da yer al›r.

Baflvurabilece¤imiz Di¤erKaynaklar: ‹fllenen konularailiflkin daha genifl bilgi edin-mek isteyenlere yararlanabi-lecekleri di¤er kaynaklar›gösterir.

Yaflam›n ‹çinden: Ünite için-de yeralan konu ve kavram-lara iliflkin güncel yaflam›-m›zdan örnekler. Kavramlar›yaflamla uygulamayla ilifl-kilendirme amac› tafl›r.

Biraz Daha Düflünelim: Üni-te amaçlar›na iliflkin konu vekavramlar› ö¤renip ö¤ren-medi¤inizi ölçmeye yard›mc›olur.

Kendimizi S›nayal›m: Her üniteninsonunda ifllenen konularla ilgili çoktanseçmeli sorular yer al›r. Bu sorular sizes›navlarda sorulacak soru biçimineyönelik örnekler verir ve ifllenen konuyuö¤renip ö¤renmedi¤inizi kendi kendi-nize ölçmenize yard›mc› olur.

Amaçlar›m›zBu üniteyi çal›flt›ktan sonra;

bir disiplin olan sosyolojiyi tan›mlayacak,toplumsal yaflamdaki yerini tart›flabilecek; temel ilgi oda¤›n›, grup iliflkile-rindeki önemini ve amac›n› aç›klayacak,sosyolojinin alt dallar›n› tan›mlayacak,sosyolojinin kulland›¤› yöntem ve bilimsel araflt›rmada takip edilmesi gerek-li aflamalar› örneklerle tart›flabileceksiniz.

1

Sosyolojiye Giriflve Yöntem 1

��

��

On befl yafl›ndayken Willie Basket, iki kifliyi New York flehrinin metrosunda öldü-rerek hüküm giyer ve hapishaneye gönderilir. Birkaç y›l sonra yafl› küçük oldu¤uiçin serbest b›rak›l›r. Ancak, k›sa bir süre sonra kundakç›l›k suçundan tekrarhapse döner. 1984 y›l›na kadar hapishanede kalan Willie, bu süre içersinde kal-d›¤› ko¤uflu yedi kere atefle verir, sekiz kere gardiyanlara sald›r›r ve birçok kezkaçmaya teflebbüs eder.

1987 y›l›nda bir gazeteciyle yapt›¤› bir görüflme s›ras›nda, kendini getiren gar-diyan› b›çaklayarak a¤›r yaralar. Gazeteci olay› çok saçma olarak niteler. Çün-kü, Willie hiçbir amac› olmadan hiç tan›mad›¤› gardiyan› bofl yere b›çaklam›flt›r.Willie konuflmas›nda, içinde bulundu¤u toplumsal sistemi komik buldu¤unu vekendisine hiçbir yarar› olmad›¤›n› söyler. Sadece yarat›lan canavarla mücadeleetti¤ini belirtir.

Acaba Willie Basket nas›l bir çevrede yetiflmifltir? fiahitlerin ifadesine göre Wil-lie'nin annesi çok sevecen ancak pasif bir kad›nd›. Willie annesine ne zaman ba-bas›n› sorsa onun da kendisi gibi kötü bir insan oldu¤u cevab›n› alm›flt›. Wil-lie'nin hiçbir zaman babas›n› tan›ma flans› olmad›. Annesi onu dokuz yafl›nday-ken islahevine gönderdi. Okul yaflam›nda ö¤retmenleri, Willie'yi bir türlü kontroledemediler. Willie bir hastaneye gözlem için gönderildi.

Psikolojik testler, Willie'nin vaktinden önce geliflmifl s›cakkanl› ve baflkalar›n›anlayabilen bir kifli oldu¤unu gösterdi. Bu nedenle kendisinin kuvvetli bir deste¤eve yönlendirmeye ihtiyac› oldu¤u ortaya ç›kt›. Bunu yapabilecek kiflinin yarat›c›bir potansiyele ve yüksek bir entellektüellik düzeyine sahip olmas› gerekiyordu.

Ancak, hakim, psikoloji merkezinden yap›lan bu tavsiyeleri dinlemiyerek, Wil-lie'yi, suçlu çocuklar›n bulundu¤u bir islahaneye gönderdi. Willie ile 12 yafl›ndanberi birlikte olan ve ona yard›m etmeye çal›flan sosyal hizmet uzman› Silvia Honig,bu y›llar›n Willie üzerinde çok önemli etkileri oldu¤unu düflünmektedir. Çünkü,Willie hiçbir zaman disipline olmam›flt›, s›n›ftan kaçm›fl, hatta flehire k›zlarla veokulun ö¤retmenleriyle gidip sarhofl oluncaya kadar içki içmesine izin verilmiflti.

Willie büyüdükçe daha sald›rgan, otorite dinlemeyen biri olmufl, bir çocu¤ungözüne sopayla vurarak onu sakat b›rakm›fl, bir çocu¤a dufltayken cinsel sald›r›-da bulunmufl, hatta kamyon çalarak sosyal hizmet uzman›n› ziyarete gitmifltir.Buna ra¤men 1977'de henüz yafl› on dört iken islahaneden b›rak›lm›fl ve b›rak›l-d›ktan sonra bir y›l içinde birçok suç ifllemifltir. Bunlar›n içinde metroda iflledi¤icinayet de vard›r.

Willie gelecekten ne beklemektedir? Sonu ne olacakt›r? Son cinayetinden sonraWillie hapishanede izole edilmifl olarak, tek bafl›na yaflamaktad›r. Hatta en yak›ndostu olan sosyal hizmet uzman› bile art›k onu ziyaret etmeyi b›rakm›flt›r.

Canavar olan bir dünyada Willie gün geçtikçe daha çok canavarlaflmaktad›r.Silvia Honig, Willie'nin çok k›sa bir süre içinde ya kendini ya da bir baflkas›n› öl-dürece¤ine inanmaktad›r. Willie ise sosyal hizmet uzman›na "kendisini öldürecekolurlarsa, ancak huzur bulabilece¤ini söylemifltir."

Sosyolo j i ye Gi r ifl ve Yöntem2

G‹R‹fiÖrnek olay›m›zdaki durum acaba sizi nas›l etkiledi? Willie hakk›nda neler düflün-dünüz? Belki de iflledi¤i suçlardan ötürü ona k›z›p lanetlediniz. En iyi çözümünonu asmak oldu¤unu düflündünüz. Öte yandan yap›lan testler sonucunda olumluözelliklere sahip olmas›na karfl›n, yaflad›¤› ortam›n ve ald›¤› e¤itim sisteminin bi-reyi nas›l az›l› bir suçlu haline getirdi¤ine flahit oldunuz. Yani toplumsal aç›danbozuk bir yönetimin, nas›l tahrip edici bir güce sahip oldu¤unu gördünüz. Belkide sadece flafl›rd›n›z ve akl›n›z kar›flt›. E¤er akl›n›z kar›flt›ysa, sak›n kendinizi kö-tü hissetmeyin. ‹flte toplumbilimciler yaflamlar›n› toplumsal olaylara ve konularaaday›p, bu olaylar›n sosyolojik analizleriyle u¤raflmaktad›rlar.

Willie Basket'in hikayesi, insanlar›n yaflad›klar› toplumsal çevreden veya dün-yadan nas›l etkilendiklerini anlatan bir örnek olayd›r. ‹flte sosyoloji veya toplum-bilim, insanlar›n grup içi davran›fllar›n›n bilimsel çal›flmas›n› yapan ve bireylerinbelirli davran›fllarda bulunmas›n› etkileyen toplumsal güçleri inceleyen bir bilimdal›d›r.

Sosyoloji di¤er deyimiyle toplumbilim sosyal bilimlerden birisidir. Ancak, di¤ersosyal bilimlerden konusu ve ilgi alan› ile farkl›l›k gösterir. Sosyolojiyi birçok bi-çimde tan›mlamak mümkündür. Örne¤in, "insan iliflkilerini inceleyen bilimsel birdisiplin" ya da "insan toplumlar›n›n ve bireylerin sosyal davran›fllar›n›n bilimselolarak incelenmesi" gibi tan›mlanabilir. Görüldü¤ü gibi bu tan›mlarda sosyoloji,toplum içindeki insan iliflkileri ve etkileflimleriyle ilgili bir disiplin olarak ortayaç›kmaktad›r.

Sosyologlar; birbirinden izole olarak yaflayan kiflilerle de¤il, aksine birbirlerinietkileyen, iletiflim kuran, di¤er bir deyimle bir sosyal ortam içinde bulunan insangruplar›yla ilgili olarak çal›fl›rlar. ‹nsano¤lu bir toplumsal çevre içinde di¤er insan-larla iliflki kurarak yaflam›n› sürdürür. Yani bizim d›fl›m›zda olan ancak bizi kont-rol eden milyonlarca iliflki içinde yaflamaktay›z.

Hepimiz bir aile ortam›nda do¤up anne ve babam›zla, kardefllerimizle çeflitlibiçimlerde iliflki kurarak yaflad›¤›m›z toplumsal çevreyi ö¤renir ve ona uygun bi-çimde hareket ederiz. Ço¤umuz çeflitli okullara gidip e¤itim görür, ders al›r, nottutar, s›navlara girerek, belirli otoritelere itaat etmeyi ö¤reniriz. Bu flekilde kiflili¤i-mizin, görgü ve bilgimizin geliflmesine yard›mc› oluruz.

Bu ortamlar içerisinde gerçekte iliflkide bulundu¤umuz insanlar›n say›s›çok de¤ildir. Bunlar aras›nda, arkadafllar›m›z, hocalar›m›z, zaman zaman daidarecilerimiz yer almaktad›r. Ancak hepimiz, bizim d›fl›m›zda olan ve bu s›-n›rl› iletiflimin d›fl›nda gerçekleflen daha birçok sistemli iliflkinin varl›¤›ndanhaberliyizdir. Bu yönüyle yaflam, insanlar›n çeflitli roller alarak kat›ld›¤›, biroyuna benzemektedir.

SOSYOLOJ‹N‹N BAKIfi AÇISI VE FARKLILI⁄I‹nsanlar, di¤er insanlarla iliflkide bulunurken sanki bir oyun düzenleyip, belirlikurallar ve kaideler koymaktad›rlar. Bu kurallar ve kaideler zamanla onlar›n ya-flamlar›n›n düzenleyicisi olmaktad›r. Örne¤in, s›n›fta nas›l ders dinlenece¤inden,nas›l yemek yenece¤inden, bankadan nas›l para çekilece¤ine kadar her fley birdüzen ve iliflki içerisinde gerçekleflmektedir. Bütün bu anlat›lanlar ›fl›¤›nda, sosyo-lojiyi flöyle tan›mlamak mümkündür:

Sosyoloji; bir bütün içerisinde insanlar›n bütün iliflkilerini inceleyen, bu iliflki-lerin nas›l yarat›l›p korundu¤unu ve de¤iflti¤ini analiz eden sosyal bilimlerden bi-

Girifl - Sosyolo j in in Bak›fl Aç›s › ve Fark l › l ›¤ › 3

Sosyoloji bir bütün içerisindeinsanlar›n bütün iliflkileriniinceleyen, bu iliflkilerin nas›lyarat›l›p korundu¤unu vede¤iflti¤ini analiz edensosyal bir bilimdir.

ridir. Sosyoloji hiçbir zaman bireyi tek bafl›na ele al›p inceleyen, onun sorunlar›n›çözmeye çal›flan bir disiplin de¤ildir.

Toplumbilim (sosyoloji) her zaman bireyin içinde yaflad›¤› grubu ve grup dav-ran›fllar›n› inceler. Çünkü, insano¤lu yaflam boyu çeflitli gruplara üye olarak haya-t›n› devam ettirir. Bu gruplardan baz›lar› aile gibi küçük, baz›lar› ise flehir gibi bü-yüktürler. Bu gruplar ve bireyler birbirlerini etkileyerek yaflamlar›n› sürdürür, çe-flitli beklentiler ve sorumluluklar gelifltirirler. ‹flte bütün bu gruplar, toplumsal ku-rallar ve güçler sosyolojinin ilgi alan›d›rlar. Tarih boyunca atalar›m›z, insan›n çev-resinde yer alan toplumsal olaylarla ilgilenmifl, onlar›n nedenlerini, nas›l olufltuk-lar›n› anlamaya çal›flm›flt›r.

• Neden insanlar yaflamlar› boyunca aile kurmufllar ve neden bir tanr›yainanm›fllard›r?

• Niye bir grubun yaflam biçimi bir di¤erinden farkl›d›r?• Neden baz› insanlar toplumsal kurallara itaat edip uyarken baz›lar› uymaz?• Niye baz› insanlar fakir baz›lar› zengindir?• Niçin hiç istenmedi¤i halde savafllar olmaktad›r?• ‹nsanlar› savaflmaya iten faktörler nelerdir?• Toplumu bir arada tutan fley nedir?• Neden toplumlar zamanla de¤iflmektedirler?Geçmiflten, günümüze de¤in birçok insan bu sorulara cevap vermeye çal›flm›fl

ve aç›klamalar getirmifllerdir. Ancak bu cevaplar›n ço¤u sezgisel, önyarg›l›, spekü-latif, inançlara ve do¤aüstü güçlere dayal›yd›. Di¤er bir deyimle bilimsel de¤ildi.Geçen ça¤›n sonlar›nda yeni bir yöntem, insan toplumlar›n› ve toplumsal davra-n›fllar›n› incelemede kullan›lmaya baflland›. Bu yöntemin ad› bilimsel yöntem idive bilimsel yöntemin yukar›daki sorulara verdi¤i cevaplar, gerçeklere ve sistema-tik araflt›rmalara dayal›yd›. ‹flte toplumsal olaylar› bu yeni yöntemle araflt›rma bi-çimi sosyolojinin geliflmesinde ve ortaya ç›k›fl›nda büyük bir rol oynad›. Bu dal,insan toplumlar›n› ve toplumsal davran›fllar›n› bilimsel olarak inceleyen bir disip-lin olarak tan›mland›.

Sosyolo j in in Bak›fl Aç›s › ve Fark l › l ›¤ ›4

Sosyoloji insantoplumlar›n› vetoplumsaldavran›fllar›n› bilimsel olarakinceler.

Sosyologlar daha bilimin bafllang›ç y›llar›ndan bafllayarak, kendilerini insan tü-rünün ö¤rencileri olarak adland›rd›lar. Gerçekte insan davran›fl› kesin olarak birbilim dal›n›n (disiplinin) tekeli alt›nda de¤ildir. Yani insan davran›fllar›n› tek birdisiplin incelemez. Farkl› disiplinler, insan davran›fllar›n›n farkl› yönlerini ele al›rve inceler. O halde do¤al olarak akla flu soru geliyor: Sosyoloji insan›n hangi yö-nünü ele al›r ve inceler, sosyolojinin bak›fl aç›s› ve yaklafl›m› nedir?

fiimdiye kadar anlat›lanlarla birlikte sosyolojinin temel ilgi oda¤›n› nas›l tan›mlayabiliriz?

‹çinde yaflad›¤›m›z dünya, her bireyin çevresindeki gerçekleri ayn› biçimdegördü¤ü ve yorumlad›¤› bir yer de¤ildir. Örne¤in, herhangi bir ev birçok insaniçin farkl› anlam ve e¤erler tafl›yabilir. Bir mimar, komisyoncu, h›rs›z ya da artis-tin bu eve bak›fl aç›lar› farkl›d›r. Komisyoncu evin kaç para edece¤ini, h›rs›z evenas›l girebilece¤ini, mimar ise yap› biçimini ele alarak bu eve bakar. T›pk› bunungibi sosyologlar da ilgi alan› olan konulara farkl› bir göz ve düflünce ile bakarlar.Onlar›n bak›fl aç›s› bir flairin, avukat›n, politikac›n›nkinden do¤al olarak farkl›d›r.

‹nsan›n dünya görüflünü kendi deneyim ve tecrübeleri olufltururken, sosyolojibize yeni bir bak›fl aç›s› ve dünya görüflü sunmaktad›r. Bu sunulan dünyan›n için-de; zenginler ve fakirler, politikac›lar, doktorlar, uyuflturucu madde ba¤›ml›lar›,suçlular ve daha birçoklar› yer almaktad›r. Bu insanlar›n farkl› bak›fl aç›lar›, farkl›yaflam tecrübeleri ve gerçekleri farkl› bir biçimde alg›lay›fllar› sözkonusudur. ‹fltesosyoloji bu noktada bizim, bu insanlar›n da dünyalar›n› görmemize, anlamam›za,kendimizden farkl› olan tutum ve davran›fllar›n› kavramam›za yard›mc› olur.

‹nsan, yaflam›n› bir toplum içerisinde geçirir. ‹çinde yaflad›¤›m›z bu toplum,biz do¤madan vard›, biz öldükten sonra da varl›¤›n› sürdürecektir. Hepimiz top-lumda bir grubun üyesi olarak dünyaya gelir, kiflili¤imizi, ümit ve korkular›m›z›,mutlulu¤umuzu bu gruplarla sürdürdü¤ümüz iliflkiler sonunda kazan›r›z.

Bu aç›dan sosyolojinin temel görüflü olarak "insan davran›fllar›n›n, bireyin için-de yaflad›¤›, üyesi oldu¤u grup taraf›ndan etkilendi¤i ve bu grup içindeki etkile-flimlerle flekillendi¤i" kabul edilmektedir.

Sosyolojik bak›fl aç›s› insanlar›n içinde bulunduklar› toplumsal içerik ile do¤-rudan iliflkilidir. Bu nedenle sosyologlar, bu toplumsal çevrenin veya içeri¤in bi-reylerin yaflant›lar›n› nas›l etkiledi¤ini analiz ederler. Di¤er bir deyimle, sosyolojikbak›fl aç›s›n›n temelinde insanlar›n içinde bulunduklar› toplumlardan nas›l etki-lendi¤i yer al›r.

‹nsanlar›n baz› fleyleri neden veya niçin yapt›klar›na bakt›¤›m›zda, sosyologlar,bu bireylerin o toplum içinde nerede bulunduklar›na bakarlar. Yani birey o top-lum içinde nerede yer al›yor, yapt›¤› ifl nedir, geliri ne kadard›r, e¤itim düzeyi ne-dir, yafl› veya cinsiyeti nedir? ‹flte bu noktalar› göz önüne ald›¤›m›zda bireyin otoplum içinde nerede oldu¤unu anlar›z. Bizler yetiflirken içinde bulundu¤umuzgruplarla kurdu¤umuz özdeflimler sonucu fikirlerimiz, de¤erlerimiz, dünya görü-flümüz bunlardan etkilenerek farkl›lafl›r veya benzerlik tafl›r.

Di¤er bir deyimle yaflant›m›z di¤er insanlarla kurmufl oldu¤umuz iliflkilerdir.Tokalaflmaktan cinayete bütün sosyal davran›fllar›m›z ve ekonomiden aileye bü-tün toplumsal kurumlar, sosyal etkileflimin bir sonucu veya ürünüdürler. Bütünbu anlat›lar sonucunda, gruplar›n sosyologlar için temel çal›flma alan› oldu¤u ko-layl›kla anlafl›lmaktad›r.

Bu gruplar yani sosyologlar›n (toplumbilimcilerin) üzerinde odaklaflt›klar›gruplar, bir müzik grubunda oldu¤u gibi küçük, etnik bir topluluk ya da bir kent

Sosyolo j in in Bak›fl Aç›s › ve Fark l › l ›¤ › 5

Sosyolojinin temel görüflüinsan davran›fllar›n›n, bireyin içinde yaflad›¤›, üyesioldu¤u grup taraf›ndanetkilendi¤i ve bu grupiçindeki etkileflimlerleflekillendi¤idir.

S IRA S ‹ZDE

gibi büyük, ya da milyonlarca insan› bar›nd›ran endüstriyel toplumlar gibi çok bü-yük gruplar olabilir. Bu nedenle sosyoloji; aile, din gruplar›, sapk›n grup davra-n›fllar›, örgütler, üniversiteler, topluluk ve toplumlar› inceler. Dolay›s›yla sosyolo-ji insan›n hiçbir zaman bulundu¤u yerde tek bafl›na olmad›¤›, daima bir grup içe-risinde yer ald›¤› düflüncesinden hareket eder.

Sosyologlar toplum, toplumsal kurumlar ve insan iliflkileri üzerinde çal›flan bi-lim adamlar›d›r. Onlar›n çal›flt›klar› konular genelde bizim için yabanc› de¤ildir.Sosyologlar s›radan, çok basit gibi görünen olaylar› ele alarak incelerler ve herke-sin kabul edebilece¤i toplumsal gerçekleri ortaya koymaya çal›fl›rlar.

Sosyologlar›n ele ald›¤› sorunlar çok zor gibi görünebilir; ama aç›kland›klar›n-da ise çok basitmifl gibi görünürler. Sosyologlar olaylar aras›ndaki de¤iflmez ilifl-kileri gösterme, kanunlara varma çabas› içindedirler. Bütün bu sözü edilenler herbilim dal›nda oldu¤u gibi sosyolojide de bilimsel bilgi birikimi teori (kuram) vekanunlarla geliflecek ve amac›na ulaflacakt›r.

Daha önce tan›flt›¤›n›z bilim dallar›n› da düflünerek sosyolojini temel amac›n› tan›mlama-ya çal›fl›n›z.

SOSYOLOJ‹N‹N D‹⁄ER B‹L‹MLER ARASINDAK‹ YER‹fiimdiye kadar sosyolojinin bafll› bafl›na bilimsel bir disiplin oldu¤unu ortayakoymaya çal›flt›k. fiimdi de sosyolojinin di¤er bilimler aras›ndaki yerini aç›klaya-ca¤›z. Do¤al olarak bu aç›klamalara "Bilim Nedir?" sorusuna cevap vererek bafl-lamak gerekiyor.

Bilim, mant›k ve sistematik yollarla bilginin elde edilmesi ve üretilmesi de-mektir. Di¤er bir deyimle, bilimsel olmak belirli bir yöntem izlemek anlam›nagelmektedir.

Bilimler genelde iki büyük k›sma ayr›l›r. Bunlar;• Do¤a Bilimleri, (Fizik, Kimya, Biyoloji)• Sosyal Bilimlerdir. (Psikoloji, Sosyal Psikoloji, Sosyoloji, Tarih)Do¤abilimleri, fiziki ve biyolojik olgular ve olaylar üzerinde yo¤unlafl›rlar, sos-

yal bilimler ise insan davran›fllar›n›n farkl› yönlerini ele al›rlar. Ancak her iki da-l›n da temel yaklafl›m› bilimsel yöntemi kullanmas›d›r.

Gerek sosyal, gerek do¤a bilimleri dünyadaki her fleyin belirli bir düzen içer-sinde olufltu¤unu varsay›m olarak kabul ederler. Yani,olaylar ve moleküller tesa-düfi de¤il, insanlar›n genellemeler yapmalar›n› kolaylaflt›racak bir uyum içersin-de evrende vard›r. Bu nedenle bilim adamlar›, olaylar aras›ndaki bu neden-sonuçiliflkileriyle yak›ndan ilgilidirler. Di¤er bir deyimle, olaylar›n nedenlerini ve bu-nun ortaya ç›kard›¤› sonuçlar› anlamak, aç›klamak ve yordamak amac›yla bilimadam› araflt›rma yapar. Bilim adam›n›n buldu¤u sonuçlar baflkalar› taraf›ndan dapekifltirildi¤i, do¤rulu¤u ispatland›¤› zaman, bilim adam›n›n araflt›rmas› amac›naulafl›r.

Toplumsal olaylar da di¤er do¤a olaylar› gibi rastgele ve kendili¤inden oluflanolaylar de¤ildir. Aksine toplumsal olaylar belirli düzen ve kal›plar içerisinde ger-çekleflir. ‹nsanlar geçmiflte oldu¤u gibi, belirli düflünce ve davran›fl kal›plar› içeri-sinde iliflkilerini sürdürmektedirler. Bu nedenle, sosyoloji de di¤er do¤a bilimleri-nin uygulad›¤› bilimsel yöntemi uygular ve buldu¤u sonuçlar› genellefltirir. Tabiki, sosyoloji olaylar aras›ndaki iliflkileri saptay›p teorilere ulaflmaya çal›fl›r. Sosyo-loglar bu amaçla veri toplar, buldu¤u verileri analiz eder, gözlem ve deney yapar,bunlar›n kay›tlar›n› tutar ve sonuçta da kesin ve do¤ru bilgilere ulafl›r.

Sosyolo j in in Di¤er Bi l im Dal lar › Aras›ndaki Yer i6

SIRA S ‹ZDE

Bilim, mant›k ve sistematikyollarla bilginin elde edilmesi ve üretilmesidir.

Di¤er sosyal bilimler gibi sosyoloji de di¤er do¤a bilimlerine k›yasla daha azgeliflmifl bir disiplindir. Bunun da iki nedeni vard›r. Birincisi, bilimsel yönteminsosyolojide uygulan›fl tarihinin yeni olufludur. ‹kincisi ise sosyolojinin konusuolan insan davran›fllar›na iliflkin konularda, çal›flman›n ortaya ç›kard›¤› güçlükler-dir. Gerçekten de do¤a bilimlerinde moleküller ve maddelerle araflt›rma yapmakson derece do¤al ve kolayken, insan üzerinde araflt›rma yapmak kolay de¤ildir.Araflt›rma yap›ld›¤›n› hisseden insan, çeflitli nedenlerle do¤al davran›fllar›n› de¤ifl-tirir ve araflt›rmac›y› yan›lt›r. ‹nsan davran›fllar› karmafl›k birçok nedene dayal›d›r.Bu davran›fllar› bir tek faktörle aç›klamak çok zor hatta imkans›zd›r. Ancak bu ol-gu, sosyolojinin biyokimya veya fizi¤e k›yasla daha az bilimsel oldu¤unu göster-mez. Sadece sosyolojinin genelleme ve aç›klamalar yapmada daha zorland›¤›n›gösterir. Bu nedenle sosyologlar›n kulland›klar› kavramlar ve aç›klamalar her za-man kolay anlafl›l›r dilden de¤ildir. Hatta onlar›n kendilerine özgü bir dilleri oldu-¤undan söz edilir.

Sosyal bilimler ve do¤a bilimlerini çeflitli aç›lardan karfl›laflt›r›n›z.

SOSYOLOJ‹N‹N ALT DALLARIBurada toplumsal yaflam›n belli bir yönünü kendisine konu alan ve say›lar› sürek-li artan özel toplumbilim dallar›na de¤inece¤iz. Toplumsal sorunlar›n ço¤almas›,bilgilerin giderek farkl›laflan, uzmanlaflan ve say›lar artan alanda di¤er bilgi bütün-lerinden neredeyse ba¤›ms›z bir biçimde yo¤unlaflmas›, özel sosyolojilerin do¤u-flunu özendirmifltir.

Bilgi SosyolojisiBilgi sosyolojisinin temel konusu uygarl›k, kültür, toplum, s›n›f ve grup tiplerinegöre öncelikli bilgi türlerinin ve biçimlerinin araflt›r›lmas›d›r. Bilgi sosyolojisi ayr›-ca, de¤iflik toplum yap›lar›na göre, bilginin ve bilgiyi oluflturan ve yayan kiflininrolleri, bilginin yay›lmas› ve biçimlerinin toplumsal anlam›, bilgi türleri gibi konu-larla ilgilenir.

Sosyolo j in in Al t Dal lar › 7

SIRA S ‹ZDE

Tablo 1.1: SosyolojiBiliminin Alt Dallar›

SOSYOLOJ‹N‹N ALT DALLARI

• Bilgi Sosyolojisi

• Ekonomi Sosyolojisi

• Sanayi Sosyolojisi

• Kent Sosyolojisi

• Köy (K›rsal) Sosyolojisi

• Din Sosyolojisi

• Hukuk (Tüze) Sosyolojisi

• Siyaset Sosyolojisi

• E¤itim Sosyolojisi

• Uygulamal› Sosyoloji

Ekonomi SosyolojisiEkonomi dal›ndaki bilgilerden de faydalanarak; teknoloji, gelir da¤›l›m›, tüketimve farkl›laflmas›, ifl bölümü, ulusal düzeyde karar mekanizmalar› ve yap›s› gibi ko-nularla ilgilenir.

Sanayi SosyolojisiÇal›flma ya da ifl sosyolojisi olarak da nitelenen sanayi sosyolojisi; örgüt sosyolo-jisi, psikoloji, sosyal psikoloji, ifl idaresi, ekonomi gibi birçok sosyal bilimin ve bubilimlerin özel dallar›ndan bir ço¤unun çeflitli düzeylerde kurduklar› iliflkileri kap-samakta ve toplumsal gerçe¤in bir bütünlü¤ü aç›s›ndan, bunlar› toplumun yap›s›-na göreli olarak bir sentez haline getirmeye çal›flmaktad›r.

Bir sanayi sistemini konu olarak inceleyen sanayi sosyolojisi; ifl yerinin yap›s›,güvenli¤i, sendikalaflma hareketleri, verimlilik, iflçi-iflveren iliflkileri, sanayi ve top-lum iliflkileri gibi konular› inceler. Son zamanlarda sanayi sosyolojisi ile ilgili ça-l›flmalar›n bofl zamanlar›n de¤erlendirilmesi konusuna giderek daha fazla yer ay›r-d›¤› da görülmektedir.

Kent SosyolojisiKent Sosyolojisi kentlerin oluflumu, konutlar›, kent yaflam›n›n insan ve toplumüzerine etkileri, kentsel yaflam, kentsel yaflam›n do¤urdu¤u sorunlar, kentlerinyerleflim düzeni, yeni kentlerin kuruluflu ve geliflmesi, kentsel imajlar›n gruplaragöre de¤iflimi gibi çeflitli konular› inceleyen bir özel sosyoloji dal›d›r.

Köy (K›rsal) SosyolojisiSosyolojinin bir di¤er alt dal› olan Köy Sosyolojisi ile tar›m kesiminin sorunlar›,toplumsal de¤iflme (k›rsal alanda), teknolojik de¤iflmenin yaratt›¤› sorunlar, de¤ersistemlerindeki de¤iflmeler, kasaba-köy-flehir iliflkileri, köyde liderlik sorunu, kö-yün genel yönetim sorunlar› gibi konularla ilgilenmektedir.

Sosyolo j in in A l t Dal lar ›8

Sanayi sosyolojisiçal›flma ya da iflsosyolojisi olarak datan›mlan›r.

Din Sosyolojisi‹lk din sosyolojisi çal›flmalar› günümüz azgeliflmifl toplumlardaki dinlerin ya dageçmiflteki toplumlar›n dinlerinin incelenmesine yönelik olmufltur. Din sosyoloji-si, bugün daha çok din ve dinsel pratikler ile di¤er toplumsal etken ve kurumlararas›ndaki karfl›l›kl› iliflkileri incelemeye yönelmifl bulunmaktad›r. Dinin toplum-daki yeri ve di¤er toplumsal kuram ve oluflumlar üzerindeki etkileri, teknolo-jik,ekonomik ve toplumsal de¤iflmenin dinsel pratikleri belirleme biçimleri, sana-yileflme ve kentleflme ile dinsel pratikler aras›ndaki iliflkiler, dinsel otoritenin top-lumsal rolü ve gücü kültür ve uygarl›klar›n dinsel temelleri, din sosyolojisinin eleald›¤› konular aras›ndad›r.

Hukuk (Tüze) SosyolojisiHukuk ile hukuk toplumbilimi ayn› fleyi incelerler. Toplumbilimci, hukuk kural-lar›n› belli bir toplumsal durumun anlat›m› olarak al›p inceler; çünkü her toplum,özellikle ça¤dafl toplum yaflam›n›n bütün yönlerini hukuk düzeninde yans›t›r.

Hukuk insanlar›n bir arada yaflamalar› zorunlulu¤unun do¤al sonuçlar›ndanbiridir. Hukuk belirli bir toplumda, birey gruplar›n toplumsal iliflkileri ve ey-lemleri üzerinde normatif, emredici ve yapt›r›mc› bir etki yapar. Toplum tara-f›ndan meflru olarak kabul edilen ve kurallarla belirginleflen bir toplumsal kont-rol mekanizmas›d›r.

Hukuk sosyolojisi, özellikle, hukuk, ahlak ve halk›n görenek ve kurallar›n›ay›rdetmede, yükümlülük düflüncesinin gelifliminde, suçluluk, ailenin evrimi veboflanma, yetki ve sorumluluk alanlar›nda önemli sonuçlar alm›fl bulunmaktad›r.

Siyaset SosyolojisiSiyaset bilimi, tarihinde iki aç›dan tan›mlanm›flt›r. Bir tan›ma göre siyaset bilimidevleti, onun kurulufl ve iflleyiflini inceler. Bu geleneksel anlay›flt›r. Yeni bir anla-y›fla göre ise siyaset bilimi, erk (iktidar) olaylar›n›, baflka bir deyiflle yönetme veyönetilme olay›n› bunun kurumsallaflma sürecini inceler. Bu ikinci yaklafl›m siya-sal bilimin toplumbilimsel bak›fl aç›s›ndan ve toplumbilimin verilerinden etkilene-rek, insanlar›n siyasal davran›fllar›na etkide bulunan bütün toplumsal etkenleri deincelemeye bafllamas›n›n bir sonucu olmufltur.

Bu aç›dan siyaset sosyolojisinin en belirgin amaçlar›ndan biri, toplumlar›n ya-p›lar›yla siyasal rejimleri aras›ndaki iliflkileri inceleyerek, bir siyasal rejim tipoloji-sine ulaflmaktad›r. Bu bak›m›ndan siyasal parti tiplerinin, parti fonksiyonlar›n›n veparti sistemlerinin incelenmesi, siyaset sosyolojisinin önem verdi¤i konulardan bi-ridir. Bu gruplar›n, ekonomik ve toplumsal kökenleri, tipleri (mesleki, ideolojik,bilimsel) siyasal otorite üzerindeki etki yollar› ve biçimleri önemli araflt›rma konu-lar›n› kapsar. Bir baflka araflt›rma alan› da, siyasal kat›lma ve seçimleri kapsamak-tad›r. Bireylerin genel siyasal davran›fllar›, siyasal örgütler içersindeki etkinlikleribu disiplinin bir baflka u¤rafl› alan›d›r.

E¤itim SosyolojisiE¤itim sosyolojisi bir yandan sosyo-ekonomik kalk›nmada e¤itimin, özellikle deteknik e¤itimin oynad›¤› rol ve ülkenin nüfus yap›s›n›n özelliklerine uygun bire¤itim planlamas›na duyulan ihtiyaç konular›yla ilgilenmektedir. Di¤er yandan dae¤itim sosyolojisi, afla¤› yukar› bütün ülkelerin anayasa ve yasalar›nda belirtilen,sosyal adalet, e¤itimde f›rsat eflitli¤i ve bölgeler aras› dengesizliklerin giderilmesigibi ça¤›n zorunlu k›ld›¤› temel toplumsal ilkeleri belirlemeye çal›fl›r. Bu flekilde

Sosyolo j in in Al t Dal lar › 9

e¤itim sosyolojisi, belirgin bir toplumsal yap› içindeki e¤itim sorunlar›na iliflkinaraflt›rmalar yapan bir disiplindir.

Do¤al olarak her kültürün e¤itim sorunu de¤ifliktir. Toplumun kültürüne uy-gun bir e¤itim politikas›n›n belirlenmesi de e¤itim sosyolojisinin ilgi alan›n›n te-melini oluflturmaktad›r.

Uygulamal› ve Klinik SosyolojiSosyolog Paul Lazersfeld ve Jeffrey Reitz (1989) sosyolojinin Amerika'da üç afla-madan geçti¤ini öne sürmüfllerdir. Gelecek ünitede anlataca¤›m›z gibi bafllang›çtasosyoloji toplumda bir reform gerçeklefltiriyordu. ‹lk sosyologlar›n temel ilgi alan›toplumu daha düzgün yaflanabilir bir yer yapmakt›. Bu dönemde amaç toplumsalflartlar› inceliyerek buradan elde edilen bilgilerle, toplumsal yaflant›y› gelifltirmek,düzenlemektir. Bu dönem 1920'lere kadar sürdü. ‹kinci dönemde sosyologlar›namac› sosyolojiyi sayg› duyulan bir bilim yapmakt›.

Burada sosyologlar›n amac›, saf ve temel bir teori gelifltirip araflt›rma ve teori-yi birlefltirerek insan gruplar› hakk›nda çeflitli kefliflerde bulunup bunlar› anlamak-t›. Ancak sosyologlar›n bu gruplar› de¤ifltirmek gibi bir amaçlar› yoktu. Bu amaçk›sa sürede gerçekleflti ve Amerika'da hemen her üniversitede okunan bir dershaline geldi. II. Dünya Savafl›'n›n bafllang›c› ile bu dönem sona erdi.

‹çinde yaflad›¤›m›z üçüncü dönemde ise, art›k sosyoloji sorunlar›n› çözmeyebilgi ve prati¤i birlefltirmeye çal›flan bir disiplin haline geldi. Sadece bilim için bi-lim yapmak insanlarda tatminsizliklere yol açt›. Bu nedenle birçok sosyolog, be-cerilerini toplumda de¤iflmeler yaratmak, sosyal yaflant›y› farkl›laflt›rmak amac›y-la kullanmaya bafllad›. Bu aflamadaki sonuçlar henüz tam olgunlaflmam›fl olmas›-na ra¤men, uygulamal› sosyoloji son birkaç y›l içinde büyük bir ivme kazanm›flbulunmaktad›r.

Uygulamal› sosyoloji isminden de anlafl›laca¤› gibi, sosyolojik bilgi ve prati¤inbirlikte kullan›lmas›d›r. Burada sosyoloji art›k bir sorun çözme arac›d›r. Örne¤in,birçok endüstriyel iflletme sosyologlar› iflletme içindeki sorunlar› belirlemek ama-c›yla istihdam etmektedir. Ayn› flekilde hükümetler de toplumsal sorunlar hakk›n-da bilgi edinmek amac›yla sosyologlar› kullanmaktad›rlar.

Uygulamal› sosyolojinin bir grubunda ise sosyologlar, de¤iflime bizzat kat›la-rak çözümler getirme çabas›ndad›rlar. Bu tür sosyolojiye Klinik Sosyoloji denil-mektedir. Klinik sosyologlardan baz›lar›, endüstriyel iflletmelerde çal›flarak örne-¤in, iflten ayr›lmalar› azaltmak amac›yla çal›flma koflullar›nda de¤iflmeler yaratma-ya çal›flmakta, baz›lar› ise, uyuflturucu madde ba¤›ml›lar› ile u¤raflmakta veya es-ki hükümlülere dönük çal›flmalar yapmaktad›rlar. Burada amaç, bu insanlar› tek-rar topluma kazand›rmak olmaktad›r.

Sosyolojinin modern ça¤da geçirdi¤i üç aflamay› gözden geçirerek; bu de¤iflimlerde sos-yoloji biliminde de¤iflen görüfllerin neler oldu¤unu tart›fl›n›z.

SOSYOLOJ‹DE KULLANILAN ARAfiTIRMA YÖNTEM‹VE TEKN‹KLER‹Sosyoloji de do¤a bilimleri gibi kanunlara ulaflma çabas›ndad›r. Bu nedenle arafl-t›rma yapar ve bilgi toplar. Acaba bu araflt›rmalar nas›l yap›l›r, burada bunu aç›k-lamaya çal›flaca¤›z. ‹nsan davran›fllar›n› ilgilendiren hemen her alanda araflt›rmayap›labilir. Örne¤in, makro sosyolojide oy verme davran›fllar›ndan, ›rksal iliflkile-re, mikro sosyolojide ise insanlar›n sokaktaki etkileflimlerinden, insanlar›n evleri-

Sosyolo j ide Kul lan› lan Araflt › rma Yöntemi ve Teknik ler i10

SIRA S ‹ZDE

Sosyoloji de do¤a bilimlerigibi kanunlara ulaflmaçabas›ndad›r.

ni nas›l dekore ettiklerine kadar araflt›rma yap›lmas› olas›d›r. Ancak bunun biryöntem içinde yap›lmas› sözkonusudur. fiimdi önce yöntem nedir, sorusundanbafllayarak konuya girelim.

Günlük hayat›m›zda çok karfl›laflt›¤›m›z bir sözcük olan yöntem, "belirli biramaca ulaflmada kullan›lan yollar›n tümü" fleklinde tan›mlanmaktad›r. Bilimsel bil-giye ulaflmak için giriflilen her türlü yöntemli çaba, bir bilimsel araflt›rmad›r. Bilim-sel yöntem gerçe¤i ö¤renmek ve toplumsal geliflme yasalar›na ulaflmak amac›yla,sistematik bilgi edinme yolu olarak tan›mlan›r.

Sosyolojide araflt›rman›n çok önemli bir yeri vard›r. Bu bilim alan›nda araflt›r-malar sayesinde bilgiye ulafl›l›r. Araflt›rma esas hareket kayna¤›m›z› oluflturur. Sos-yolojik araflt›rmalar genelde belirli bir sahada yap›l›r, belirli bir s›n›f içerisinde ya-p›lmaz. Yani genifl bir alan› kapsar. Ancak saha araflt›rmalar›yla, sosyologlar ilgi-lendikleri konular aras›ndaki neden sonuç iliflkilerini görebilir ve kavrayabilirler.

Bilim birbiriyle ilgili iki çal›flmay› kapsar.• Teori (Bilgiyi biriktirmek)• Yöntemdir (Veri toplamak).‹kisi de bilim aç›s›ndan bir zorunluluktur ve birbirine ba¤l›d›r. Bizler kuramla-

r› a盤a kavuflturmak için bilgi toplar›z. Elde edece¤imiz bilgiler ise yeni kuramla-r›n ortaya ç›kmas›na yard›mc› olur. Gerçekler kuramsal bir aç›klama olmadan bi-lim adam› için bir anlam tafl›mazlar. Ancak bir aç›klama ile bilimsel bir çerçeveiçerisinde olaylar bir anlam tafl›r.

Ayn› flekilde ispatlanmam›fl gerçekler de, s›n›rl› kullan›m alan› olan spekülas-yonlardan baflka bir fley de¤ildir. Çünkü, onlar›n do¤ru olup olmad›¤› henüz ka-n›tlanmam›flt›r. Bu nedenle kuram ve araflt›rma bir dairenin iki tamamlay›c› yar›-lar› gibidirler. Tabii ki teorilere ulaflmak için bilimsel yöntemle yap›lm›fl araflt›rma-lara ihtiyaç vard›r.

Yöntemli bir çaba sonucu toplanan bilgilerle kuramlar› ispatlamak ya da yan-l›fll›¤›n› göstermek mümkün olur. Bu çabalar sonucunda sosyolojik bilgiye, bilim-sel yöntemle de bilgi biriktirme çabalar› sonucunda kuramlara ulafl›l›r. Bu bilgilerde yeni kuramlar›n ortaya ç›kmas›na yard›mc› olur.

Kuram, bilgi edinme sürecinin herhangi bir aflamas›nda ortaya at›lan, bilimselyöntemle saptanm›fl bilgilerden oluflan, iç tutarl›l›¤› olan bir aç›klama biçimidir.Kuramlar çeflitli olaylar aras›ndaki iliflkileri göstermeye ve ba¤lar kurmaya çal›fl›r.

Kuramlar olaylar aras›ndaki "niçin" sorusunun aç›kl›¤a kavuflmas›na yard›mc›olurlar. fiimdi de kuram› oluflturan ö¤elerin neler oldu¤unu görelim:

Kuram üç temel ö¤eden oluflur:• Önerme,• Kavram,• Tan›mlar.Kuramlar, tan›mlara dayal› kavram, kavramlara dayal› önermelerden meydana

gelir. Bilimsel bilgi üretmede kullan›lan kavramlar›n, aç›k ve seçik bir tan›m›n›nyap›lmas› gerekir. Kavramlar, toplumsal olay ve olgularda karfl›lafl›lan ortak bir ni-teli¤i ifade eder. Her bilim, vard›¤› sonuçlar› anlatmak için kendine özgü kavram-lar gelifltirir. Bu kavramlar o bilim dal›nda çal›flanlar için özel bir anlam ifade eder.Örne¤in, Toplumsal Dayan›flma, Toplumsal Gerçek, Ayna Benlik gibi... Kuram›nformüle edilmesinde kavramlar ve olaylar aras›ndaki iliflkileri ortaya koyan cüm-lelere önerme denilir. Önermeler do¤ru ya da yanl›fl bir yarg› ifade eder. Böylecetan›mlardan kavramlara, kavramlardan önermelere, önermelerden de kuramlaraulafl›l›r. Bu iliflkiyi k›saca Tan›m, Kavram-Önerme-Kuram fleklinde gösterebiliriz.

Sosyolo j ide Kul lan› lan Araflt › rma Yöntemi ve Teknik ler i 11

Bilimsel yöntem gerçe¤iö¤renmek ve toplumsalgeliflme yasalar›na ulaflmakamac›yla, sistematik bilgiedinme yoludur.

Kuram, bilgi edinmesürecinin herhangi biraflamas›nda ortaya at›lan,bilimsel yöntemle saptanm›fl bilgilerdenoluflur.

Kavram› tan›mlayarak; araflt›rmadaki önemini tart›fl›n›z.

B‹L‹MSEL ARAfiTIRMA ‹LKELER‹Araflt›rman›n do¤ru, geçerli ve güvenilir bilgilere ulaflmas› için baz› özelliklere sa-hip olmas› gerekir. Bu özellikleri dört temel bafll›k alt›nda toplamak mümkündür.Bilimsel araflt›rman›n sahip olmas› gereken özellikler:

• Nesnellik (objektiflik),• Do¤ruluk ve tekrar,• Basitlik ve aç›kl›k,• S›n›rl›l›k.

Nesnellik (objektiflik)Bir araflt›rmada araflt›rmac›n›n kiflisel inançlar›, ç›karlar›, al›flkanl›klar›, beklentileriyer almamal›d›r. Bulgular oldu¤u gibi yer almal›d›r. Buna bilim ahlak› da denilir.Araflt›rmada, araflt›rmac›lar, bulgulara kadar olan k›s›mda kendi düflüncelerini,beklentilerini, ifle kar›flt›rmamal›d›r. Araflt›rmac›lar bilgilerini geçici olarak unut-mufl ya da bilmiyormufl gibi hareket ederek araflt›rmaya bafllamal›d›rlar. Bulgula-r›n yorumunda, de¤erlendirilmesinde de araflt›rmac› kendi amaçlar›n›, al›flkanl›k-lar›n›, inançlar›n› oldu¤u gibi aç›klad›ktan sonra, de¤erlendirme yapmal›d›r. Böy-lece araflt›rma sonuçlar› herkes taraf›ndan, oldu¤u gibi izlenebilir, anlafl›labilir.

Do¤ruluk ve TekrarHer araflt›rma en do¤ruyu bulmak amac›yla gerçeklefltirilir. Bilimde do¤ruluk, bi-lim adam›n›n mutlak gerçe¤i göstermesi de¤il, ona mümkün oldu¤u kadar yaklafl-mas› ve söyledi¤ini, en anlafl›l›r ve en do¤ru flekilde söylemeye çal›flmas›d›r. Herolay incelendi¤i yer ve zaman›n somut koflullar› içinde, do¤ru bir biçimde tan›m-lanmal›d›r. Böylece bir araflt›rman›n bulgular›, di¤er araflt›rmac›lar taraf›ndan daaynen ve k›smen tekrarlanabilir olmal›d›r. Ayn› konuda, ayn› örneklem üzerinde,ayn› tekniklerle, belli bir zaman süresi içinde, benzer bulgular elde edilmelidir.Bu, güvenilirlik olarak da adland›r›lmaktad›r.

Basitlik ve Aç›kl›kBilimsel bir araflt›rma di¤er araflt›rmalarda rapor edilmifl bulgular›n kontrol edil-mesine, genellemelerin kabul ya da reddedilmesine dayan›r ve bunlardan geniflölçüde yararlan›l›r. Bu nedenle araflt›rmada basitlik ve aç›kl›k esas olmal›d›r. Busözlerden karmafl›k kuramlar›n geçersiz oldu¤u anlafl›lmamal›d›r.

Ancak araflt›rmac›lar daha kolay, daha k›sa ve aç›k yolu seçerek daha çok ya-rar sa¤layabilir. Basitlik ve aç›kl›k temelinde, kavramlar›n aç›klanm›fl olmas›, kul-lan›lan kavramlar›n di¤er kavramlardan farkl› olan yönlerinin ortaya konulmas›gerekir.

S›n›rl›l›kBir araflt›rma, inceledi¤i konuyu di¤erlerinden ay›ran özellikleri belirterek s›n›rçizmelidir. Böylece konular›n kar›fl›kl›¤› önlenmifl olur. Araflt›r›c› belirli bir ilgioda¤› üzerinde yo¤unlaflarak araflt›rmas›n› sürdürür. Gereksiz konular araflt›rmasürecinin hem uzamas›na hem de ilgi oda¤›n›n da¤›lmas›na neden olabilir. Bu ne-denle her araflt›rma s›n›rl› bir alanda yap›lmal›d›r.

Bi l imsel Araflt › rma ‹ lke ler i12

SIRA S ‹ZDE

Bilimsel bir araflt›rman›n objektif olmas›n›n neden gerekti¤ini ve nas›l sa¤lanabilece¤initart›fl›n›z.

B‹L‹MSEL YÖNTEMDE TAK‹P ED‹LMES‹ GEREKENAfiAMALARBilimsel yöntem, organize ve sistematik bir biçimde oluflmufl bir tak›m aflamalar-dan oluflur. Bir bilimin amac›na ulaflmas›n› her fleyden önce yöntemi sa¤lar. Yön-tem "nas›l" sorusuna cevap verir ve bir amaca göre haz›rlanm›fl araflt›rma plan›d›r.

Bir yöntemde en temel fley planlamad›r. Sosyologlar herhangi bir konu hak-k›nda bilgi edinmek istediklerinde, telefona sar›larak ya da sokaktaki insan› dur-durup bilgi alamazlar. Bilimsel yöntemin uygulanaca¤› bir araflt›rma için iyi bir ha-z›rl›k gerekir.

Araflt›rmac› yeterince dikkatli olmad›¤› takdirde, araflt›rman›n verileri do¤rular›göstermez, yanl›fl sonuçlar ortaya ç›kar›r. Bu nedenle araflt›rmac› konuya yanl›fls›zve objektif bir biçimle yaklaflmal›, kendi kanaat ve görüfllerini dikkate almamal›-d›r. Bilimsel yöntem, takip edilmesi gerekli befl basamaktan oluflur. Bunlar s›ras›y-la söyledir:

• Araflt›r›lmas› gereken sorunu ortaya koyup tan›mlamak,• Konu ile ilgili bilgileri toplamak,• Hipotezi formüle etmek,• Veri toplamak ve verilerin analizini yapmak,• Hipotezle ilgili sonuçlara ulaflmak.fiimdi bu aflamalar› birlikte incelemeye çal›flal›m ve günlük yaflamdan bir ör-

nek üzerinde bu aflamalar› gösterelim:1970'li y›llarda A.B.D.’de "Susam Soka¤›" adl› televizyon dizisi okulöncesi ço-

cuklar› hem e¤lendirmek hem de e¤itmek amac›yla televizyon kanallar›n›n yay›nprogramlar›nda yer ald›. Susam Soka¤› adl› bu televizyon dizisi, program›n temelkarakterleriyle ve A.B.D.'deki amaçlar› do¤rultusunda daha sonra ülkemizde degösterildi. fiimdi örneklerimizi bu televizyon dizisinden vererek sözkonusu afla-malar› inceleyelim.

Bi l imsel Yöntemde Takip Edi lmesi Gereken Aflamalar 13

Tablo 1.2: Araflt›rmaYönteminin Yedi Temel Aflamas›

ARAfiTIRMA KONUSUNUN TESB‹T‹ VE TANIMI

KONU ‹LE ‹LG‹L‹ L‹TERATÜR TARAMA

H‹POTEZ‹N FORMÜLE ED‹LMES‹

ARAfiTIRMA YÖNTEM‹N‹N TESB‹T‹

(Deney, saha araflt›rmas›, gözlem)

VER‹LER‹N TOPLANMASI

(Hipotezin kabulü ya da red edilmesi)

SONUÇLARA ULAfiMA

RAPOR YAZIMI

Yöntem "nas›l" sorusunacevap verir ve bir amacagöre haz›rlanm›fl araflt›rmaplan›d›r.

S IRA S ‹ZDE

Sorunu Ortaya Koyup Tan›mlamakHer sosyolojik araflt›rmada neyi ne amaçla araflt›r›laca¤›n›n çok aç›k bir biçimdeortaya konmas› gerekir. Çünkü, baz› sorunlar bilimsel bir yöntemle ölçülmesi im-kans›z fleyler olabilir. Bilimsel araflt›rmalar iyi formüle edilmifl bir araflt›rma soru-suyla bafllar.

Biz de bu aflamada "Susam Soka¤›" adl› program›n çocuklar üzerindeki e¤itim-le ilgili etkilerini ö¤renmeye çal›flal›m. Bunun için baz› tan›mlara ihtiyaç duyulabi-lir. Örne¤in "okula haz›rl›k" adl› bir kavramdan söz edebiliriz. Çünkü bu programdaha çok okulöncesi çocuklara yöneliktir. Bu yafltaki çocuklar› okula haz›rlamakamac›yla planlanm›flt›r. Bu nedenle problemin ve kavramlar›n gelifltirilmesindeönemle durulmal›d›r.

Ancak, baz› araflt›rmalar da s›rf o konuda finansal destek bulunmas›n›n kolay-l›¤› veya medyay› çok ilgilendirmesi nedeniyle de seçilebilir. Sosyologlar geneldeinceledikleri konuda daha fazla bilgi sahibi olmak veya konuda çözümler getir-mek amac›yla veri toplarlar.

Konu ile ‹lgili Bilgi ToplamakGenellikle saha araflt›rmalar›na bafllamadan önce, o konuyla ilgili daha önce ya-p›lm›fl olan araflt›rmalar› ve çal›flmalar› dikkatli bir biçimde incelemek gerekir.Çünkü, daha önce benzer konularda yap›lm›fl araflt›rmalar bilgi da¤arc›¤›m›z› ge-niflletti¤i gibi bizleri yapabilece¤imiz hatalardan da uzaklaflt›r›r.

Literatür taramak, ayn› zamanda araflt›rmac›ya ne tür sorular sorabilece¤ineiliflkin de bir bilgi sa¤lar. Bazen araflt›rmac› inceledi¤i sorunun daha önce cevap-land›¤›n› görebilir. Böylece de gereksiz bir çabadan uzaklaflm›fl olur.

Hipotezi Formüle EtmekBelirlenen sorunu aç›klayabilecek, iliflkileri gösterebilecek bir hipotezin ortayakonulmas› üçüncü aflamay› oluflturur. Bilimsel araflt›rman›n hareket noktas› hipo-tez kurmakt›r. Hipotezlerin s›nanmas› demek, olaylar aras›nda öngörülen iliflkile-rin varl›¤›n›n ya da yoklu¤unun araflt›r›lmas› demektir.

Hipotez en genel tan›m›yla olaylar aras›nda iliflki kurmak ve olaylar› bir nede-ne ba¤lamak amac›yla tasarlanan bir önermedir. Bütün bilimlerde oldu¤u gibi,sosyologlar da olaylar aras›ndaki neden sonuç iliflkilerini araflt›r›rken çeflitli de¤ifl-kenler kullan›rlar. Bu nedenle her hipotezde iki tür de¤iflken kullan›l›r. Bunlar ba-¤›ml› ve ba¤›ms›z de¤iflkenlerdir.

Genelde nedensellik iliflkisi, bir grup de¤iflkenin bir di¤eri üzerindeki etkisiy-le anlafl›l›r. T›pk› alkol kullanma al›flkanl›¤›n›n, trafik kazalar› üzerindeki etkisi gi-bi. Afl›r› alkollü araç kullanma, trafik kazas› oran›n› artt›r›r dedi¤imiz zaman, birgrup faktörün bir di¤eri üzerindeki etkisini göstermekteyiz. Burada iki tür de¤ifl-ken söz konusudur. Ba¤›ms›z de¤iflken bir di¤erini etkileyerek esas neden olande¤iflken demektir ya da hipotezde belirleyici de¤iflken diyebiliriz.

Ba¤›ml› de¤iflken ise, ba¤›ms›z de¤iflkene ba¤l› olarak de¤iflti¤i kabul edilende¤iflkendir. Ba¤›ms›z de¤iflken durum, ba¤›ml› de¤iflken davran›fl olarak ortayaç›kar. Örne¤in, yukar›daki örne¤imizde bireyin sarhofllu¤unun derecesi ba¤›ms›z,trafik kazas›na yol açmas› ise ba¤›ml› de¤iflkendir. Çünkü trafik kazalar› alkoleba¤l› olarak ortaya ç›kmaktad›r veya alkolün sonucudur.

Tespit etti¤iniz ve literatür taramas› yapt›¤›n›z bir araflt›rma konusu ile ilgili bir hipotezoluflturup, buradaki ba¤›ml› ve ba¤›ms›z de¤iflkenlerinizi tan›mlay›n›z.

Bi l imsel Yöntemde Takip Edi lmesi Gereken Aflamalar14

SIRA S ‹ZDE

Hipotez, olaylar aras›ndailiflki kurmak ve olaylar› birnedene ba¤lamak amac›ylatasarlanan bir önermedir.

fiimdi tekrar "Susam Soka¤›" adl› örne¤imize dönerek birer hipotez gelifltire-lim. Örne¤in "Susam Soka¤›" adl› program› düzenli olarak seyreden çocuklar›nokula haz›rl›k konusunda daha baflar›l› olaca¤›n›, daha az seyreden ya da hiçseyretmeyenlerin ise daha az ya da hiç baflar› göstermeyeceklerini önerebiliriz.

fiimdi dikkatle üzerinde durmam›z gereken fley, bunun henüz ispatlanmam›flolmas›d›r. Ancak araflt›rmaya de¤er bir konudur. Do¤ru ya da yanl›fl olabilir. Bu-nu göstermek zorunday›z. Bu hipotezde okula haz›r olufl, bizim ba¤›ml› de¤ifl-kenimiz, bunu etkileyen faktör olan "Susam Soka¤›" adl› program› s›k s›k izle-me ise ba¤›ms›z de¤iflkenimizdir.

Bu aflamada di¤er önemli bir konu ise hipotezle ilgili olan tan›mlamalard›r.Her hipotez gayet iyi tan›mlanm›fl olan kavramlardan oluflur. Örne¤in, di¤er in-sanlarla birlikte olmayan sosyal aç›dan izole olmufl erkeklerin, sosyal birlikteli¤iyüksek olan insanlara k›yasla daha çok ›rza geçme olaylar›na kar›flt›¤›n› öne sü-ren bir hipotezde, sosyal birliktelik, sosyal izolasyon ve ›rza geçme olaylar›n›n enaç›k ve anlafl›l›r tan›mlar›n›n yap›lmas› gerekir. fiimdi Susam Soka¤›na iliflkin olanhipotezimizi do¤rulamaya ve bu konuda at›lacak ad›mlar› ö¤renmeye geçelim.

Veri Toplamak ve Verileri Analiz EtmekBir hipotezi test etmek için, bilgiye ihtiyac›m›z vard›r. Sosyologlar araflt›rmalar›n-da genellikle üç farkl› teknik kullan›rlar. Bunlar;

• Deney,• Gözlem,• Saha araflt›rmas›d›r.

Deney Tekni¤iSosyologlar olas› neden sonuç iliflkilerini s›narlarken deney yöntemini kullanabi-lirler. Deney yöntemi araflt›rmac› taraf›ndan yapay olarak haz›rlanm›fl bir durum-dur. Deney tekni¤inde bilim adam› olaylar›n birbiri üzerindeki etkilerini araflt›r›r.Bunu yaparken baz› de¤iflkenleri de¤iflimler (manipule eder), baz›lar›n› ise etkile-rinin daha fazla oldu¤unu düflünerek de¤iflimlemez.

Klasik deney yönteminde, birbirleriyle benzer özellikler gösteren iki grupseçilerek, bu gruplar›n karfl›laflt›r›lmas› yap›l›r. Bu gruplar deney ve kontrolgruplar›d›r.

Deney grubu ba¤›ms›z de¤iflkene tabi tutulan grup, kontrol grubu ise ba¤›m-s›z de¤iflkene tabi tutulmayan, flartlar›n oldu¤u gibi muhafaza edildi¤i gruptur.Tekrar "Susam Soka¤›" örne¤imize dönersek, iki grubu karfl›laflt›rmak gere¤ini du-yar›z. Birinci gruba düzenli aral›klarla "Susam Soka¤›" adl› program› seyrettiririz.Buna deney grubu denir. ‹kinci grup ise bu program› ister seyreder isterse seyret-mez. Yani flartlar› do¤al olarak b›rak›lan gruptur. Sonuçta bu program› izleyen veizlemeyenleri karfl›laflt›rarak baflar›y› saptayabiliriz. E¤er program› izleyenler, oku-la haz›rl›k konusunda daha baflar›l› iseler hipotezimiz do¤rulanm›fl demektir.

Deney tekni¤inin amac›n› gözden geçirerek; sosyolojik araflt›rmalarda deney tekni¤i kul-lanman›n olumlu ve olumsuz yönlerini tart›fl›n›z.

GözlemBu teknik ço¤unlukla do¤a ile u¤raflan bilim adamlar›n›n sistematik bilgi topla-mak için kulland›¤› bir yoldur.Sosyolojide çok yayg›n olarak kullan›lmaz. Gözlembasit ve sistematik olmak üzere iki gruba ayr›l›r. Basit gözlem standart bir tekni¤e

Bi l imsel Yöntemde Takip Edi lmesi Gereken Aflamalar 15

SIRA S ‹ZDE

Klasik deney yöntemindebirbirleriyle benzer özelliklergösteren iki grup seçilerekbu gruplar›nkarfl›laflt›r›lmas› yap›l›r.

dayanmayan, tekrarlanmas› rastlant›lara kalm›fl gözlemdir. Basit gözlem kat›l›ml›ve kat›l›ms›z olmak üzere kendi içinde ikiye ayr›l›r. Sosyolojide önemli olan göz-lem kat›l›ml› gözlemdir. Yani gözlemci gözledi¤i olaya do¤rudan kat›larak göz-lemde bulunur.

Burada gözlemci araflt›rmac› kimli¤ini saklayabildi¤i veya kendisini gözlemdebulundu¤u grubun bir üyesi olarak kabul ettirebildi¤i zamanlarda baflar›l›d›r. Göz-lemcinin onlardan biri gibi davranmas›, ona di¤er tekniklerle kavranamayacak bil-giler sa¤lar. Bu yöntemin en baflar›l› yönü budur. Ancak, sak›ncal› birçok yönü devard›r. Burada en büyük sak›nca, gözlemcinin yans›zl›¤›n› yitirmesidir. Olay vedurumlar›n afl›r› etkisinde kal›rsa, do¤ruyu görmek yerine, onlar›n etkisinde kala-rak durumu gözledi¤i grubun bak›fl aç›s›ndan görmeye bafllar. Bu da onu esasamac›ndan uzaklaflt›r›r.

Kat›l›ms›z gözlemde ise gözlemci gözleyece¤i olay›n ya da grubun d›fl›nda kal-maya çaba gösterir. Bu da bireyin gözlem yapma olana¤›n› s›n›rlar. Öte yandandurumu d›flardan izleyebilmek gözlemciye olaylara genifl bir aç›dan bakabilmekve nesnel olmak imkan›n› sa¤lar.

Sistematik gözlem ise kulland›¤› standartlaflt›r›c› araçlarla toplanan verileri de-netleme olana¤›n› sa¤lar. Gözlemci neyi gözleyece¤ini ve nas›l bilgi toplayaca¤›-na iliflkin bir çizelgeye sahiptir. Sosyolojide bunun ilk örneklerini Frederic Le PlayAvrupa iflçileri monografileri ile vermifltir. Monografi, belli bir grup veya özel birörne¤in gözlenmesidir. Türkiye’de de "köy envanterleri", hane halk› anketleri bunitelikte haz›rlanm›fl bilgi toplama araçlar›d›r.

Saha Araflt›rmas› Tekni¤i (Survey)Sosyologlar›n bir baflka bilgi toplama yöntemi, insanlara çeflitli konular hakk›ndayaz›l› ve sözlü sorular› sorarak cevaplar almakt›r. Bu teknik saha araflt›rmas› ola-rak bilinir. Saha araflt›rmas› görüflme ve anket tekni¤iyle ya da bu iki tekni¤i bir-likte kullanarak yap›l›r. Bu tekniklerle insanlar›n bir konu hakk›nda ne düflündü-¤ü, nas›l hareket edece¤i saptanmaya çal›fl›l›r. fiimdi k›saca bu iki teknik hakk›n-da bilgi verelim.

Görüflme (Mülakat) Tekni¤i: Görüflme karfl›l›kl› iliflkiler yoluyla bilgi edinme-dir. Baflka bir deyiflle karfl›l›kl› konuflmakt›r. Görüflme, bir s›nama ya da sorguyaçekme de¤ildir. Ancak s›radan bir konuflma da de¤ildir. Sadece görüflmecinin gö-rüfltü¤ü kimseden bilgi ald›¤› bir süreçtir. Görüflmecinin iyi bir dinleyici olmas›,gerekti¤i yerde müdahale etmesi, sorular›n aç›k ve anlafl›l›r olmas› gibi faktörleroldukça önem tafl›r. Mülakat bu amaçla haz›rlanan görüflme cetveli ya da anahtar-lar›ndan yararlan›larak yap›l›r. Burada bilgi toplanacak kifliyle yüzyüze bir etkile-flim vard›r.

Anket (Soru ka¤›d›) Tekni¤i: Bu teknik bilgi verecek olanlar›n do¤rudan oku-yup cevaplayacaklar› bir soru cetveli haz›rlanmas› yoluyla bilgi toplanmas›d›r. Buteknik s›n›rl› bilgiler sa¤lar ve al›nan cevaplar›n yorumlanmas› zordur. Ancak, ma-liyeti yüksek olmayan bir tekniktir.

Anket grup tipi ve postayla uygulanan olmak üzere iki biçimde düzenlenebi-lir. Grup tipi anket soru ka¤›tlar›n›n bir grup olarak bulunan kimselere verilerek,cevaplar›n›n ayn› zamanda topluca al›nmas›d›r. Örne¤in, iflletme ö¤rencilerine yada bir iflyerinde çal›flanlara uygulanan anketler gibi. Posta ile uygulanan anket ise,araflt›rma evrenini oluflturan birimlerin yayg›n ve da¤›n›k olmas› durumunda kul-lan›l›r. Ancak adreslerin çok sa¤lam kaynaklardan elde edilmesi gerekir.

Bi l imsel Yöntemde Takip Edi lmesi Gereken Aflamalar16

Anket (Soru ka¤›d›) Tekni¤i,bilgi verecek olanlar›ndo¤rudan okuyup cevaplayacaklar› bir sorucetveli haz›rlanmas› yoluylabilgi toplanmas›d›r.

Kat›l›ml› gözlem,araflt›rmac›n›n gözledi¤iolaya do¤rudan kat›larakgözlemde bulunmas›d›r

Monografi, belli bir grupveya özel bir örne¤ingözlenmesidir.

Saha araflt›rmas›nda görüflme ve anket tekni¤iyle toplanan bilgiler nas›l de¤erlendirilir?

Saha araflt›rmalar›, çok önemli bir konuda sorular›n haz›rlanmas›d›r. Bilimselbir araflt›rmada kullan›lacak sorular›n araflt›r›lmas›, ciddi bir çal›flmay› gerektirir.Her fleyden önce sorular›n konu ile ilgili olmas›, soru tiplerinin konuya uygun se-çilmesi, soru s›ralamas›n›n kullan›ma elveriflli olmas› gerekir.

Sorular haz›rland›ktan sonra sorular›n örnekleme çok benzeyen bir grupta tek-rar s›nanmalar› laz›md›r. Buna pilot araflt›rma denir. Bu araflt›rma ile anlafl›lama-yan sorular saptanarak yeniden yaz›l›r ve tekrar s›nan›r. Bundan sonraki ad›m, an-ket formlar›n›n gönderilmesi ya da anketçilerin sahaya gönderilmesidir.

Bilimde incelenen konunun bütünü üzerinde araflt›rma yapmak çok güç oldu-¤u için, sosyologlar incelenen konunun bir k›sm›n› ele al›rlar, inceler ve vard›kla-r› sonuçlar› genellefltirirler. ‹flte bu olaya örnekleme denir. Örnekleme, bir bütü-nün kendi içinden seçilmifl parçalar›yla temsil edilmesidir. En çok kullan›lan yön-tem tesadüfi örneklemedir. Bu teknikte örnekleme giren her kiflinin eflit orandaseçilme flans› bulunur. Bir örnekleme yaparken iki genel koflul; örne¤in, temsilyetene¤i ve yeterlili¤idir. Örne¤in temsil yetene¤i, içinden seçildi¤i evrenin karak-teristiklerini bir yanl›l›k yaratmadan yans›tmas› demektir. Örne¤in yeterlili¤i isegüven uyand›racak bir büyüklükte olmas›d›r.

‹ncelenen konu hakk›nda bilgi ve veriler topland›ktan sonra, s›ra bunlar›n ana-lizine gelir. Bu aflama biraz karmafl›k olup istatistiksel tekniklerin kullan›m›n› ge-rektirir. Genelde toplanan verilerin bir özeti yap›larak, s›nanacak hipotezin geçer-lilili¤i kontrol edilir. Toplanan verilerin say›sal olarak analizi de çok önemlidir.Verilerin sunumunda kullan›lan iki istatistiksel teknik:

• Korelasyon,• Tablolar biçiminde sunmad›r.Korelasyon tekni¤i ile, olaylar aras›ndaki iliflkiler bulunur veya de¤iflkenler

aras›ndaki iliflkinin derecesi saptan›r. De¤iflkenlerden birindeki azal›fl ya da art›fldi¤erinde de bir art›fl ya da azal›fla neden olur. Korelasyon 0 ile 1 aras›nda de¤i-flen de¤erler al›r. 0 de¤eri iki de¤iflken aras›nda iliflki olmad›¤›n› +1 ise de¤iflken-ler aras›nda çok iyi bir iliflki oldu¤unu gösterir. Tablolar yaparak sunma ise birazdaha farkl›d›r. De¤iflkenler hakk›nda bulunan de¤erler -bunlar yüzde, miktar, s›k-l›k olarak belirebilir- karfl›l›kl› yaz›larak aralar›ndaki iliflkiler gözlenir. Pilot araflt›r-ma ne demektir, hangi amaçla yap›l›r? Afla¤›daki tabloda yukar›da sözünü etti¤i-miz verileri tablo olarak sunma biçimine bir örnek görülmektedir.

Bi l imsel Yöntemde Takip Edi lmesi Gereken Aflamalar 17

Tablo 1.3: Say›mY›llar›na ve CinsiyeteGöre TürkiyeNüfusunun OkurYazarl›k Durumu

Kaynak: BirsenGÖKÇE, Türkiye'ninToplumsal Yap›s› veToplumsalKurumlar, SavaflYay›nevi, Ankara,1996, s.76.

YILLAR

Cinsiyet 1927 1950 1970 1990

Erkek 17.4 44.34 70.31 87.77

Kad›n 4.6 19.35 41.8 71.95

Okur yazar oranlar›ntoplam nüfusa oran› 10.6 32.27 56.21 80.46

SIRA S ‹ZDE

Görüldü¤ü gibi tablo say›m y›llar› itibariyle erkek ve kad›n nüfustaki okumayazma oranlar›n› vermektedir.

Hipotezle ‹lgili Sonuçlara UlaflmakArt›k araflt›rmada son aflamaya gelinmifl demektir. Burada toplad›¤›m›z bilgilerinhipotezinizi destekleyip desteklemedi¤ini gösterip, araflt›rmay› sonuçland›rmakdurumunday›zd›r. E¤er araflt›rma sonucunda elde etti¤imiz veriler hipotezimizido¤rular nitelikte ise kuram›n kabul edilirli¤i artm›flt›r. Bu nedenle kuram do¤ru-lanm›fl olur. E¤er elde etti¤imiz veriler hipotezi destekler nitelikte de¤il ise, hipo-tez red edilir ve kurama da flüphe ile bak›l›r. Bazen de kuram›m›z› yeniden for-müle ederek ondan yeni hipotezler türetmek isteyebiliriz. Böylece, yeni ortayaat›lan hipotezi s›namak amac›yla, tekrar araflt›rma yap›p, veri toplamak durumun-da kal›r›z.

‹flte kuram ile araflt›rma aras›ndaki bu karfl›l›kl› iliflkiler sonucunda, bizim olay-lar hakk›ndaki bilgimiz artar. Toplumbilimciler (sosyologlar) kuramlar›n› mümkünoldu¤u kadar gerçeklerle s›namak isterler. Bu nedenle baz› kuramlar reddedilir,baz›lar› ise yeniden incelenmek durumunda olabilir. Hipotezin tekrar s›nanmas›sonucunda benzer sonuçlar elde edilir ise kuram›m›z daha bir güvenilir hale gelir.

Araflt›rman›n son aflamas›, araflt›rma ile ilgili bir rapor haz›rlay›p sunmakt›r. Buraporda sonuca ulafl›lmaya kadar olan basamaklar di¤er insanlar›n de¤erlendirile-bilmesi için aç›klan›r. Bulunan sonuçlar›n literatürdeki di¤er araflt›rmalara benzerveya farkl› olan yerleri belirtilir. Di¤er araflt›rmalar taraf›ndan desteklenip destek-lenmedi¤i ortaya konulur. Araflt›rman›n bir bilimsel dergide yay›nlanmas› veya birkitap haline getirilmesiyle art›k bu sonuçlar, bilimsel bir toplulu¤un bir parças› ha-line gelir. Araflt›rma sonuçlar›n di¤er bilimsel araflt›rmalarda veri olarak kullan›l-mas›yla da araflt›rma giderek evrensel bir nitelik kazanmaya bafllar. Sonuçlara ila-ve edilen yeni bulgular ise araflt›rman›n bilimsellik düzeyini daha da artt›rm›fl olur.

Araflt›rman›n raporland›rma aflamalar›n›n önemi nedir?

GÜVEN‹L‹RL‹K VE GEÇERL‹L‹KBir araflt›rmada elde edilen bilginin sa¤laml›¤› iki temel koflula ba¤l›d›r. Bunlardanbirincisi güvenilirlik ikincisi de geçerliliktir. Güvenilirlik bir ölçme arac›n›n ayr›ayr› ölçümlerde kararl› ve benzer sonuçlar elde etme yetene¤idir. E¤er bir çal›fl-mada belirli bir flehirde bir araflt›rma kad›nlar›n cinsel tacize u¤rama oranlar›n›%1, bir di¤er araflt›rma ise % 10 olarak gösteriyorsa iki araflt›rma aras›nda bir tu-tars›zl›k sözkonusudur. Bundan dolay› sosyologlar daha güvenilir sonuçlar veren,yani yap›lan ölçümlerde benzer sonuçlar veren araflt›rmalar› tercih ederler.

Geçerlilik ise en genel anlamda ölçme arac›n›n konusuna uygunlu¤udur. Ör-ne¤in ifl tatmini ölçmek için dizayn edilmifl bir tekni¤i kiflili¤i test etmek amac›y-la kullan›rsan›z, bu ölçmek istedi¤ini ölçemez. Bu nedenle de karfl›m›za yanl›fl so-nuçlar ç›kar. Bir di¤er örnekte uzunluk ölçülerinde verilebilir, metre ölçmek içingeçerli ama zaman› ölçmek için geçerli bir araç de¤ildir. ‹flte ölçme arac›n›n ölç-mek istedi¤ini do¤ru olarak ölçmesi geçerlilik olarak tan›mlan›r.

Geçerlilik ve Güvenilirlik tan›mlar›yla birlikte iki kavram aras›ndaki farkl›l›klar› gözdengeçiriniz.

Güveni l i r l ik ve Geçer l i l ik18

Güvenilirlik bir ölçmearac›n›n ayr› ayr› ölçümlerdekararl› ve benzer sonuçlarelde etme yetene¤idir.

Geçerlilik ise en genel anlamda ölçme arac›n›nkonusuna uygunlu¤udur.

S IRA S ‹ZDE

SIRA S ‹ZDE

ARAfiTIRMA ET‹⁄‹ (AHLAKI)Sosyolojik araflt›rmalarda uygun bir araflt›rma metodolojisi kadar önemli bir di¤erkonu da etik ile ilgili davran›fl ve kurallard›r. Sosyologlarda t›pk› do¤a bilimlerin-de oldu¤u gibi istedikleri her türlü araflt›rmay› istedikleri biçimde yapamazlar. Heraraflt›rmada araflt›r›c›n›n etik aç›s›ndan uymas› gerekli baz› kural ve kaideler var-d›r. Her araflt›rmac› profesyonel bir kifli olarak baz› etik standartlara bilim ve ah-lak aç›s›ndan uymak zorundad›r.

Araflt›rma eti¤inin birinci kural› aç›kl›kt›r. Di¤er bir deyimle araflt›rmac› bul-duklar›n› bilimsel bir toplulukla paylaflmak zorundad›r. ‹kincisi ise dürüstlüktür vegerçekçiliktir. Yani araflt›r›c› bulgular›n› uydurmayacak veya baflka bir yerden çal-mayacakt›r. Kendi bulgular›m diye bir baflkas›n›n bulgular›n› veri olarak kul-lan›yorsa, bu bilim eti¤ine ayk›r› bir davran›fl olur.

Bir di¤er kural ise araflt›rmac›n›n ilgilendi¤i objeye veya konuya bir zarar ver-memesidir. Yani araflt›rmac› e¤er cinsel taciz üzerinde çal›fl›yorsa bu tacize u¤-rayanlar› rahats›z etmeyecek bir biçimde olmal›d›r. Buna ba¤l› olarak araflt›rmac›insanlar›n mahremiyetlerine ve s›rlar›na sayg›l› olmal›, onlar› aç›klamamal›, araflt›r-mas›nda izin verilmedi¤i sürece flah›s isimlerini kullanmamal›d›r. Bir di¤er önem-li nokta ise araflt›rmac› kimli¤ini saklamamal›d›r. Genelde bu konu baz› sosyolog-lar taraf›ndan benimsenmese de, araflt›rmac› kimli¤ini aç›kça ortaya koymal› ve in-sanlar› kand›racak davran›fllarda bulunmamal›d›r.

Araflt›rma eti¤ini tan›mlayarak; etik ile ilgili kurallar› tart›fl›n›z.

Araflt › rma Et i¤ i (Ahlak› ) 19

SIRA S ‹ZDE

Özet20

ÖzetBir disiplin olan sosyoloji'yi tan›mlamak.

• Sosyoloji insan iliflkileri konusunda çal›flan ve builiflkileri inceleyen bir disiplindir. Sosyolojinin enönemli ay›r›c› özelli¤i, onun bir bilim olmas›d›r.Ancak sosyolojik incelemelerin hedefi insanlararas›ndaki sosyal iliflkilerin yap›s› üzerindedir.

Toplumsal yaflamdaki yerini tart›flabilecek; temelilgi oda¤›n›, grup iliflkilerindeki önemini ve amac›n›aç›klamak.

• Sosyoloji daha k›sa bir biçimde, insan grubunuodak al›r ve insan›n grup içerisindeki davran›fllar›n›inceler. Sosyologlar da toplumsal kurumlar ve in-san iliflkileri üzerinde çal›flan bilim adamlar›d›r. Sos-yoloji sadece normal davran›fl› de¤il, toplumiçerisinde görülen anormal insan davran›fllar›n› dainceler. Örne¤in, sapk›n bir davran›fl biçimi olansuçluluk, cürüm gibi. Ancak sosyolojinin konuyayaklafl›m biçimi farkl›d›r. Sosyologlar (toplum bilim-ciler) suçluya de¤il, suçluluk konusuna e¤ilirler vetoplumsal flartlar›n suç üzerindeki etkisini araflt›r›r-lar. Sosyologlar birbirinden izole olan insanlarüzerinde de¤il, birbirleriyle etkileflen di¤er birdeyimle sosyal bir ortamda yaflayan insan grup-lar›yla ilgili olarak çal›fl›rlar. Bu nedenle ilgi sahas›birey de¤il gruplard›r.Sosyoloji ondokuzuncu yüzy›l›n bafl›nda bilimselyöntemin toplumsal olaylar› incelemede kullan›l-maya bafllanmas›yla bilimsel bir niteli¤e kavuflmufl-tur. Bilimsel bilgi üretmede, belirli kurallara uyul-mas›, belirli aflamalar takip edilmesi, bilgiyi kullan-mada ve yorumlamada kolayl›klar sa¤lar ve bafl-kalar›n›n da kullan›m›na açar.

Sosyolojinin alt dallar›n› tan›mak.

• Sosyolojinin ilgi alan›na giren konuya yaklafl›mbiçimi, onu di¤er disiplinlerden ayr› k›lar. Çünküsosyologlar konuya, sahip olduklar› de¤er ve ön-yarg›lardan ar›narak olaylar›n ve koflullar›n etkisin-de kalmadan, objektif olarak bakarlar. Olaylararas›ndaki neden ve sonuç iliflkilerini görmeye, an-lamaya ve kuramlara ulaflmaya çabalarlar. Sos-yolojinin üniversitelerde okutulan ve her biri ayr›bir ilgi sahas›n› oluflturan birçok alt dal› vard›r.Bunlar aras›nda bilgi, ekonomik, sanayi, kent, köy,din, endüstri, hukuk ve siyaset sosyolojisi en yay-g›n olanlar›d›r. Bütün bilimler gibi toplumbilim de(sosyoloji de) araflt›rma ve de¤erlendirme teknik-leriyle kavram ve kuramlar aras›ndaki yak›n et-kileflimle kendini yenileyerek geliflmektedir. Bugeliflme yak›n zamanlarda ve h›zl› bir geliflme tem-posuyla ortaya ç›kan ve di¤er bilimler aras›ndakiyerini almaya çal›flan toplumbilimde de aç›kt›r.

Sosyolojinin kulland›¤› yöntem ve bilimsel araflt›r-mada takip edilmesi gerekli aflamalar› tan›mak veörneklerle tart›flabilmek.‹nsan iliflkilerini inceleyen bir disiplin olarak sos-yoloji de genifl uygulama sahas›yla, bu bilimselyöntemi kullanmaktad›r. Sosyoloji bu yöntemi,deney, gözlem ve saha araflt›rmas› teknikleriyle bir-likte kuramlar gelifltirmek, bilgi toplamak ve insansistemini anlamak amac›yla kullanmaktad›r. ‹nsan-lar içinde bulunduklar› çevreyi tan›mak ve merak-lar›n› gidermek amac›yla araflt›rma yaparlar. Bilim,dünyadaki olaylar›n niçinlerini bulmak amac›ylabilgi elde etme ve biriktirme yoludur. Bilim bir-biriyle ilgili iki çal›flmay› içerir. Bunlar;• Bilgiyi biriktirmek,• Veri toplamakt›r.Bu iki çal›flma bilimde kuram ve yöntem olarakadland›r›l›r. Kuramlar iliflkili olduklar› konulardaher zaman ayn› biçimde ortaya ç›kan gerçeklerdir.Kuramlar olaylar› daha iyi anlamam›za yard›mc›olurlar ve niçin sorusunun aç›kl›¤a kavuflmas›nayard›mc› olurlar. Kuram›n üç temel parças› vard›r:Bunlar; önermeler, kavramlar ve tan›mlard›r. Öner-meler, olaylar aras›ndaki iliflkileri ortaya koyarlar.Kavramlar ise, toplumsal olay ve olgularda kar-fl›lafl›lan ortak bir niteli¤i ifade ederler. Kavramlar,tan›mlar yoluyla üretilir. E¤er kavramlar aç›k birbiçimde tan›mlanmazlarsa herkes taraf›ndan farkl›anlafl›l›rlar.Kuramlar› s›namak için bilimsel yöntemler gelifl-tirilmifltir. Yöntem, kuram›n tersine nas›l sorusunacevap verir. Nesnel gerçe¤i en çok ve en iyi yan-s›tmay› amaçlayan her bilim, bilimsel yöntemi uy-gulamak zorundad›r. Bilimsel yöntem birkaçaflamal› bir geliflim gösterir. Bu aflamalar:• Araflt›r›lmas› gereken sorunu ortaya koymak.• Hipotez ve önermeleri formüle etmek.• Araflt›rma plan› ya da veri toplama tekni¤i

gelifltirmek.• Verilerin analiz ve özetini yaparak hipotezin

mümkün olabilirli¤ini göstermek.• Hipotezin do¤rulanmas›, yeniden formüle edil-

mesi veya yeniden gözden geçirilmesidir.Her bilimsel disiplinin araflt›rma yöntem ve teknik-leri birbirinden farkl›d›r. Sosyologlar araflt›rmalardaüç farkl› teknik kullan›rlar. Bunlar: • Deney,• Gözlem• Saha araflt›rmas›d›r.

A M A �

1

A M A �

2

A M A �

3

A M A �

4

Kendimizi S›nayal›m 21

Kendimizi S›nayal›m1. Afla¤›dakilerden hangisi sosyolojinin inceleme alan›nagirmez?

a. Aileb. Büyük organizasyonlarc. Sapk›n birey davran›fl›d. Üniversitelere. Din gruplar›

2. Teknoloji, gelir da¤›l›m›, tüketim farkl›laflmas›, ifl-bölümü, ulusal düzeyde karar mekanizmalar› ve yap›s›gibi konularla ilgilenen sosyoloji dal› afla¤›dakilerdenhangisidir?

a. Sanayi sosyolojisib. Ekonomik sosyolojic. Kent sosyolojisid. E¤itim sosyolojisie. Hukuk sosyolojisi

3. Bilimsel araflt›rma tekniklerinden deneysel yöntemde,kurulan hipotezde belirleyici neden say›lan de¤iflkene nead verilir?

a. Kontrol de¤iflkenib. Ba¤›ms›z de¤iflkenc. Ara de¤iflkend. Ba¤›ml› de¤iflkene. Denek de¤iflkeni

4. Afla¤›dakilerden hangisi bilimsel bir yöntemde izlen-mesi gereken aflamalardan biri de¤ildir?

a. Verilerin toplanmas›b. Araflt›rma yönteminin tespitic. Araflt›rma konusunun tespiti ve tan›m›d. Hipotezin formüle edilmesie. Soyut ve belirgin olmayan kavramlar›n belirlenmesi

5. Bilgi verecek olanlar›n do¤rudan okuyup cevap-layacaklar› bir soru cetveli haz›rlanmas› yoluyla bilgi top-lanmas›na ne ad verilir?

a. Sistematik gözlemb. Görüflmec. Anketd. Örnekleme. Saha araflt›rmas›

6. Bir ölçme arac›n›n ayr› ayr› ölçümlerde kararl› ve ben-zer sonuçlar elde etme yetene¤ine ne ad verilir?

a. Yeterlilikb. Geçerlilikc. Tesadüfi örneklemed. Güvenilirlike. Örne¤in temsil yetene¤i

7. Bir bütünün kendi içinden seçilmifl parçalar› ile temsiledilmesine ne ad verilir?

a. Korelasyonb. Örneklemec. Regrasyond. Ortalamae. Pilot araflt›rma

8. Sosyoloji ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisiyanl›flt›r?

a. Sosyoloji birbiyle izole olarak yaflayan insanlar-la de¤il, sosyal ortam içinde yaflayan insanlarlailiflkilidir.

b. Sosyolojinin ilgi alan› daha çok gruplard›r.c. Sosyolojinin ilgi alan› toplumsal güçler ve toplum-

sal kurallard›r.d. Sosyoloji her zaman bireyleri tek bafl›na ele al›r ve

inceler.e. Sosyoloji araflt›rmalar›nda bilimsel yöntem kullan›l›r.

9. Uygulamal› sosyoloji kavram› ile ilgili olarak afla¤›dakiifadelerden hangisi yanl›flt›r?

a. Uygulamal› sosyoloji bilgi ve prati¤in birliktekullan›m›d›r.

b. Sosyoloji sorun çözme arac›d›r.c. Sosyologlar bizzat de¤iflime kat›larak çözüm

sunmal›d›r.d. Sosyoloji toplumda iletiflimler yaratmak amac›yla

kullan›l›r.e. Sosyoloji yönetme ve yönetilme olay›n› ve bunun

kurumsallaflmas›n› inceler.

10."Her araflt›rma en do¤ruyu bulmak amac›yla gerçek-lefltirilir" sözünü bilimsel araflt›rma ilkelerinden hangisiniifade eder?

a. Nesnellikb. Objektiflikc. Basitlikd. Do¤ruluke. S›n›rl›l›k

Yaflam›n ‹çinden - Biraz Daha Düflünelim - Baflvurabilece¤imiz Di¤er Kaynaklar - Yan›t Anahtar›22

Yaflam›n ‹çindenYeni do¤mufl bir bebe¤i ailesinden uzaklaflt›ral›m veGüney Amerika'daki bir yerli kabilesine gönderelim vebu bebek bu insanlarla büyüsün. Bir müddet sonra bebekbüyüyünce kendi do¤du¤u ülkenin dilini de¤il, yerlikabilenin dilini konuflarak onlar gibi giyinip, onlar›n yap-t›klar› iflleri yapacak ve de¤erlerini paylaflacakt›r. Gerideb›rakt›¤› ülkenin de¤erleri ve dili onun için bir anlamtafl›mayacakt›r. Çünkü insanlar içinde yaflad›klar› top-lumu oldu¤u gibi kabul ederler. Örne¤in biz Türkler içinköfte ekmek çok lezzetli bir yiyecek, küçük bir aileyap›s›na sahip olmak arzulanan bir gelecek veya iyi birmühendis olmak baflar› için önemli bir unsur olabilir.Buna karfl›n Sina çöllerinde yaflayan bir Arap kabilesiiçin ise taze Deve kan›ndan yap›lm›fl bir içecek çok mak-bul, her bireyin çok say›da üyeden oluflan genifl bir aileyap›s›na sahip olmas› çok arzulanan bir istek olabilir. ‹n-sanlar›n bu tür arzular›n›n nedeni içgüdüleri de¤ildir.Peter Berger'in de belirtti¤i gibi bunlar içimizde var olantoplumun istekleridir. Bu istekler bireylere yans›yarakyaflamam›z› etkilerler.

Siz de günümüz toplumsal, kültürel ortam›nda de¤iflenistekleri, kendiniz ve yak›n çevrenizi de dikkate alaraktart›fl›n›z.

Biraz Daha Düflünelim1. Bir disiplin olarak sosyolojiyi tan›mlay›n›z.2. Sosyolojinin toplumsal yaflamdaki yeri ve önemini

aç›klay›n›z.3. Sosyolojinin alt dallar›n› tan›mlayan›z.4. Sosyolojinin kulland›¤› yöntem ve bilimsel araflt›rmada

takip edilmesi gerekli aflamalar› aç›klay›n›z.

Baflvurabilece¤imiz Di¤er KaynaklarArma¤an, ‹brahim. Bilimsel Yöntem. Dokuz Eylül

Üniversitesi Yay›nlar›, ‹zmir, 1983.Dönmezer, Sulhi. Sosyoloji. Savafl Yay›nlar›, ‹stanbul,

1982.Erkal, Mustafa. Sosyoloji. Filiz Kitabevi, ‹stanbul, 1983.Ergun, Do¤an. Sosyoloji El Kitab›. Gerçek Yay›nlar›,

1973.Gökçe, Birsen. Toplumsal Bilimlerde Araflt›rma. Savafl

Yay›nlar›, Ankara, 1989.Henslin, James, M. Sociology. 3. Edi. Allyn and Bacon

Ltd. Boston, 1997.Özkalp, Enver. Sosyolojiye Girifl. Anadolu Üniversitesi

Yay›nlar›, Eskiflehir, 2001.

Robertson, Ian. Sociology. 3.Edi. Worth Publishing Inc.1987.

Schaefer, Richard T. Sociology. McGraw Hill Book Com-pany, 1983.

Sencer, Muzaffer, Sencer Yakut. Toplumsal Araflt›r-

malarda Yöntem Bilim. T.O.D.A.‹. Yay›nlar›, An-kara, 1978.

Shepard, Jon M. Sociology. 6. edi West Publishing Comp,New York, 1996.

Yan›t Anahtar›1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise Sosyolojinin Bak›fl Aç›s› ve

Farkl›l›¤› bölümünü tekrar okuyunuz.2. b Yan›t›n›z yanl›fl ise Sosyolojinin Alt Dallar›

bölümünü tekrar okuyunuz.3. b Yan›t›n›z yanl›fl ise Deney Tekni¤i bölümünü

tekrar okuyunuz.4. e Yan›t›n›z yanl›fl ise Bilimsel Yöntemde Takip

Edilmesi Gereken Aflamalar bölümünü tekrarokuyunuz.

5. c Yan›t›n›z yanl›fl ise Veri Toplamak ve VerileriAnaliz Etmek bölümünü tekrar okuyunuz.

6. d Yan›t›n›z yanl›fl ise Veri Toplamak ve VerileriAnaliz Etmek bölümünü tekrar okuyunuz.

7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise Sosyolojide Kullan›lanAraflt›rma Yöntem ve Teknikleri bölümünü tekrarokuyunuz.

8. d Yan›t›n›z yanl›fl ise Sosyolojinin Bak›fl Aç›s› veFarkl›l›¤› bölümünü tekrar okuyunuz.

9. e Yan›t›n›z yanl›fl ise Sosyolojinin Bak›fl Aç›s› veFarkl›l›¤› bölümünü tekrar okuyunuz.

10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise Bilimsel Araflt›rma ‹lkeleribölümünü tekrar okuyunuz.