DE COHESIE VAN NEDERLAND –

DE NEDERLANDSE PARADOX

Wout Ultee

12-9-2006

vierdejaars cursus macro- en microsociologie

Figuratiesocioloog Ton Zwaan in het Amsterdams Sociologisch Tijdschrift van 1982 over binnenstatelijke geweldpleging

in Nederland van 1648 tot 1960

Geen gegevens over de massamoord op de joden van Nederland in de Tweede

Wereldoorlog

Het ging Zwaan om geweld tussen personen en de staat die over hen heerst

De moord op de joden werd beslist door een staat uitgevoerd, zij het niet de Nederlandse in de

gangbare zin van het woord

Aan het hoofd van de Nederlandse staat stond een Duitser, die daar na een militaire inval terecht

was gekomen: Arthur Seyss-Inquart, afkomstig uit Oostenrijk dat zich bij Duitsland had

aangesloten

De vraag waarom Duitsland als staat Joden uitmoordde is een verklaringsvraag,

en die vraag gaat bij aanscherping niet alleen over Duitsland, maar ook over de door Duitsland bezette landen.

De percentages omgekomen Joden verschillen namelijk sterk van land tot land.

Er wordt tegenwoordig vaker gezegd dat de cohesie van de Nederlandse samenleving is teruggelopen.

Als een socioloog cohesie wil bestuderen, is het van belang te onderkennen dat cohesie een dispositioneel begrip is.

Zoals glas breekbaar is en de breekbaarheid van een glas blijkt door het te laten vallen,

Zo ook is cohesie van een samenleving niet rechtstreeks waarneembaar, maar iets dat blijkt als het samenleven onder

druk staat

De Nederlandse samenleving stond onder druk door de Duitse bezetting.

Wie heulde met de bezetter, wie gaf steun aan de vijanden van de bezetter?

De aanleiding om de Jodenvervolging in Nederland te bestuderen behoeft dus niet te zijn

Persoonlijke betrokkenheid

Maatschappelijke bewogenheid

Diepe moraal

De vraag is ook intern-sociologisch van groot belang: de vraag over de massamoord op de Joden

van Nederland is een cohesievraag

Hoeveel Nederlandse Joden werden door de Duitse bezetters omgebracht,

Hoeveel Joden uit andere landen,

Hoeveel in absolute aantallen,

Hoeveel als percentage van alle voor het begin van de Tweede Wereldoorlog in een

land wonende Joden?

Uit:

Le-ezrath Ha-am Het volk ter hulpe

Juli 1945

Uit: Abel Herzberg, Kroniek der Jodenvervolging, in: Onderdrukking en verzet, 1950, blz.247

Uit: Lucy Dawidowicz,

The war against the Jews, 1975, p. 480

Raul Hilberg, The destruction of the European Jews, 1985, blz.1220

Raul Hilberg, The destruction of the European Jews, 1985, blz.1220

Raul Hilberg, The destruction of the European Jews, 1985, blz.1219

Uit: (Hrsg.) Israel Guttmann, Enzyklopädie des Holocaust, 1993, p. 1737

De percentages omgebrachte Joden verschillen per bezet land en het

Nederlandse percentage ligt boven het gemiddelde

Hoe kan het hoge percentage omgebrachte Nederlandse joden

worden verklaard?

Uit: Helen Fein, Accounting for genocide, 1979, p. 51

De Amerikaanse sociologe Helen Fein onderkende dat als de vraag over de

Jodenmoord kwantitatief is, de mogelijke antwoorden op die vraag dan ook kwantitatief

moeten worden getoetst.

Nederlandse historici hebben tot nu toe wel telkens op het hoge percentage omgekomen

Nederlandse Joden gewezen, maar verklaringen niet kwantitatief getoetst.

Daarmee was bleef vraag om retorische redenen kwantitatief en werd het nut van

kwantitatieve toetsingen miskend.

Helen Fein had twee hoofdhypothesen:

Als er in een land voor de Duitse inval meer antisemitisme was, dan voor dat land een hoger

percentage omgebrachte Joden.

Als in een door Duitsland bezet land de SS meer voor het zeggen had, dan voor dat land een hoger

percentage omgebrachte Joden.

Helen Fein maakte een lijst met landen, deelde ze in twee categorieën in: voor de oorlog veel

of weinig antisemitisme

En Fein deelde ze nogmaals in, maar dan in drie categorieën:geen SS-invloed (koloniale

zone), beperkte SS-invloed, gebied onder SS-gezag

Daarna zette ze het percentage omgekomen Joden af tegen deze twee factoren. Dit leidde

tot het volgende plaatje.

Uit: Helen Fein, Accounting for genocide, 1979, p. 81

In dit plaatje zijn de lijnen regressielijnen; de ene keer voor de regressie van percentage op

SS-invloed voor antisemitische landen, de andere keer voor de regressie van percentage

op SS-invloed voor landen zonder sterk antisemitisme.

Roemenië ligt onder de lijn voor landen met sterk antisemitisme

Nederland ligt boven de lijn voor de landen met zwak antisemitisme

Nederland is dus een weerlegging voor Feins hypothesen: De Nederlandse paradox.

Theoretische oplossing van de Nederlandse paradox:

* Nederland was meer antisemitisch dan Fein veronderstelde

* Nederland had een sterkere SS invloed dan Fein veronderstelde

* Er was in Nederland een derde factor: de verzuildheid van de Nederlandse samenleving.

NEDERLAND MEER ANTISEMITISCH: IDO DE HAAN, THE NETHERLANDS AND THE NOVEMBERPOGROM, JAHRBUCH FUER ANTISEMITISUMFORSCHUNG 8(1999)155-176

SS MEER INVLOED IN NEDERLAND: MARNIX CROES, SICHERHEITSPOLIZEI EN SICHERHEITSDIESNT IN NEDERLAND, STRAF GEORGANISEERD OF EEN GEDECENTRALISEERD APPARAAT? IN: HENK FLAP & WIL ARTS, DE ORGANISATIE VAN DE BEZETTING, 1997, 139-156

VERZULDHEID VAN NEDERLAND: J.H.C. BLOM, DE VERVOLGING VAN DE JODENIN NEDERLAND IN ITNERNATIONAAL VERGELIJKED PERSPECTIEF, DE GIDS, 150(1987)494-507

HOE VALT DIT OOIT TE ONDERZOEKEN?

Het aantal onderzoekseenheden is erg beperkt, en met Feins analyses zijn de grenzen bereikt van wat kwantitatieve toetsingen op landengegevens kunnen bereiken.

OPLOSSING VAN FLAP & ULTEE:Ga Nederlandse gemeenten vergelijken.

Meet antisemitisme af aan NSB-stemmen

Meet SS-invloed af aan Duitse wandaden bij verhoren van gevangenen in algemeen

Meet verzuildheid af aan aantallen godsdienstig gemengde huwelijken in een plaats

NSB stemmen per gemeente uit verkiezingsstatistieken

Duits optreden uit archieven, per Sicherheitspolizei district

Gemengde huwelijken per gemeente uit het digitale bestand voor de

volkstelling van 1960

Overlevingspercentages door lijsten die burgemeesters voor Duitsers maakten te combineren met In

Memoriam

Alle 44 personen op de lijst voor de gemeente Woerden uit juni 1942

Lijst uit Streekarchief Rijnstreek

De leden van de familie Izaks in In Memoriam, blz. 340

Het percentage NSB stemmen had geen invloed op de gemeentelijke overlevingspercentages

Als er meer gehuwd werd tussen protestanten en katholieken in een gemeente, meer overlevenden

Als het SIPO district gevangenen radicaler ondervroeg, minder overlevenden

Als meer verkeerde plaatselijke politieagenten, minder overlevenden

Pro-Duitse gezindheid burgemeester geen invloed

EERSTE ZES PAPERTITELS 2005

*HULP AAN JODEN

* WAT WISTEN ZE DAADWERKELIJK?

* BERICHTGEVING OVER DE JODENVERVOLGING IN DE LEGALE EN ILLEGALE PERS

* WIE HEEFT ER EEN ONDERDUIKER?

* ONDERDUIKERS IN NEDERLAND TIJDENS DE TWEEDE WERELDOORLOG

* ONZE LIEVE HEER WAS OOK EEN JOOD

TWEEDE ZES PAPERTITELS 2005

*BEKENDHEID MET CIPIERS (CONTACT MET NAZI-GEZINDEN EN KENNIS JODENVERVOLGING)

* DOORSNEE NEDERLANDERS OVER DUITSE SOLDATEN

* MATE EN AARD CONTACT NEDERLANDERS EN DUITSE BEZETTERS

* MENING OVER SEYSS-INQUART

* INVLOED OORLOGSERVARINGEN

* OORZAKEN OORLOGSERVARINGEN

DERDE ZES PAPERTITELS 2005

* EERDER EEN LATERE MENINGEN OVER DE VLUCHT VAN WILHELMINA

* LUISTEREN NAA RADIO ORANJE EN MENINGEN OEVR WILHELMINA

* HELD OF HOOLIGAN: REGELOVERTREDING IN TIJD VAN BEZETTING

* KERKGANGERS EN DE NSB

* DE HONGERWINTER VAN MIJN OMA

* DE HONGERWINTER VOOR DE DOORSNEE NEDERLANDER

LAATSTE VIER PAPERTITELS 2005

* HADDEN DE NEDERLANDERS WAT TE ZOEKEN IN INDONESIA?

* INDONESIË VERLOREN, OPINIE GEBOREN?

* MENINGEN OVER POLITIONELE ACTIES TOEN EN NU

* WIE WIL MEER WETEN OVER DE OORLOG?