DEDE KORKUT HİKAYELERİ BAĞLAMINDA DUA

8/9/2019 DEDE KORKUT HKAYELER BALAMINDA DUA

1/9

Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literatureand History of Turkish or Turkic

Volume 3/2 Spring 2008

DEDE KORKUT HKAYELER BALAMINDA DUA

Abdurrahman GZEL

ZET

Bu makalede Dede Korkut hikayelerindeki dua motifizerinde durulmaktadr. Makalede Dede Korkut corafyas veBayburtun yeri ve nemi zerinde durulmutur. Makaleninana ksmnda ise, Dede Korkut hikayelerinde gecen duamotifleri, bunlarn dini inanla ilikileri, alk-dua arasndakifarklar zerinde durulur.

Anahtar Kelimeler: Dede Korkut, Bayburt, dua, alk

PRAY ON DEDE QORQUD TALES

ABSTRACT

In this article it is bases on blessing theme of DedeKorkut tales. In the article, geograpy of Dede Korkut andimpotance and ground of Bayburt is investigated. Main part ofarticle blessing theme in Dede Korkut tales, relations betweenthemes and religious beliefs, differences between alk andblessing are investigated.

Key Words: Dede Qorqud, Bayburt, pray, alk

Dede Korkut hikyeleri balamnda dua isimlibildirimize gemeden nce Dede Korkutun corafyas veBayburtun bu hikyelerdeki yeri zerinde de ksacadurmak istiyorum.

Bilindii gibi Dede Korkut Kitabnda gsterilenhareket alan, geni anlam ile Kafkaslardan Mardine,Trabzon ve Bayburttan Aras ve Krnehirlerinin aasnakadar olan blgeyi iine almakta, Ouz lkesi ise bu

blgenin ortasnda Hasankale, Kars, Gmr, Gke Gl,Ar Da, Karakse arasnda kalan ksmdabulunmaktadr. (Ergin 1997: 9)

Dede Korkut hikyeleri Bayburt ve corafyasilezdelemitir. Bayburt ad, Dede Korkut hikyelerindesadece Kam Bre Olu Bams Beyrek Boyunda deil;

Prof. Dr., Bakent niversitesi, Eitim Fakltesi, Trke EitimiBlm Bakan.


2/9

439 Abdurrahman GZEL

Turkish StudiesInternational Periodical For the Languages, Literature

and History of Turkish or TurkicVolume 3/2 Spring 2008

ikinci hikye olan, Salur Kazann Evinin Yamalandhikyede; drdnc hikye, Kazan Beyin Olu UruzBeyin Tutsak olduu hikyede on birinci hikye SalurKazan Tutsak Olup Olu Uruz kard hikyede degemektedir.

Bayburt, zellikle Kam Bre Olu Bams Beyrekhikyesinde dmanlarn yaad, tutsak dlen, aknedilen belirgin bir yer olarak geer. Beyrekin dmanlarolan kli Melik, Kara Tekr ve Kara Arslan Melik,Bayburt hisarnda yaamaktadr. Beyrek, Bayburt

hisarnda tutsak kalmtr; bir yolunu bulup katktansonra orada brakt arkadalarn kurtarmak iin, Ouzbeyleriyle birlikte Bayburt hisarzerine yrrler.

Yaplan savata Kazan Bey, kli Meliki, DelTundar, Kara Tekr, Budak, Kara Arslan Melikildrr. Yedi Kfir beyi kltan geer. Beyrek, Yigenek,Kazan Bey, Kara Budak, Del Tundar, Uruz Bey hisaralrlar. Kfirin kilisesini ykp cami yapar. Keilerinildrp ezan okuturlar. Bayndr Hana deerli hediyelerayrrlar. Beyrek, Melikin kzn alp geri dner. Krk gnkrk gece toy, dn olur. Dede Korkut gelip destanlar

syler ve bu Ouznmeyi dzenleyerek Beyreke ithafeder. (Ergin 1997: 10)

Dede Korkut boylarndan Bams Beyrekin, Bayburtve civarndaki etkisi ok glolmu ve gnmze kadarda srmtr. Bayburt halk bu destann konusuetrafnda bir ok halk hikyesi ve varyantlarsylemilerdir.

te bu cmleden olmak zere bir Dede Korkuthikayelerinde Dua zerinde durmak istitoruz. Bilindiigibi Duakelimesi, armak, seslenmek, istemek, yardmtalep etmek manasndaki davet etmek anlamnda vedava kelimeleri gibi mastar olup, kkten bye,aadan yukarya vaki olan talep ve niyaz anlamndaisim olarak da kullanlr. Ayrca, Allaha sunulacaktalepleri szl veya yazl olarak dile getiren metinlere dedua denilir. Btn dinlerde mevcut olan fenomen olandua, Tanrya, herhangi bir tanrsal varla ya da stnbir ahsiyete ynelik hamd, kran, rica, dilek veya tvbeierikli yakar( Gndz 1998 :102)tr. Trk lehelerindedua kelimesi karl olarak, doa, dua, duba, bata,


3/9

Dede Korkut Hikayeleri Balamnda Dua 440



namaz, bata kelimeleri kullanlmaktadr (Ercilasun1991:190,191).

Fiziksel, ruhsal, ekonomik, dinsel gereksinmelerindourduu iyi dilek bildiren, etkisini anlatmdakizenmilik, imge, dnme, arm bulularndakibaardan alan kalplam sz (rnek 1995:83) olan duabir talep eylemidir ve ounlukla da bu talep maddniteliktedir. En klsik madd istekler sala kavuma, birhastann iyilemesi, bir ite baarya ulama,tehlikelerden korunma, bir menfaatin temini ya da bir

zararn ortadan kalkmas gibihususlardr. (Hkelekli1993:217). Ktlklerden korunma ve dnyanimetlerinden faydalanma istei duann iptidai halinintespitinde en belirleyici zelliktir (Cilc 1994:530). lkeldualardaki dua ekirdeinde yalnzca insan ve istekleri

yatard (Akaln 1990:31).

Din gibi dua da bir evrensel olaydr. Her dinde, hertoplumda, her kltr ve medeniyette duann varlnarastlamak mmkndr. Her insan, ideal ve kusursuz birdnya zlemini yaar. te, dua bylesi bir zlemi dilegetirir (Hkelekli 1993:218-219). Tarih boyunca dua,

almak, fethetmek, yapmak, sevmek kadar basitihtiyalar arasndadr (Carrel 2001:56).

Divan Lgatit-Trkte dua karl olarakalkszc kullanlm ve dua etme, vme, birininiyiliklerini sayma (Kagarl Mahmud: 97) eklindetanmlanmtr. Burada zerinde durulmas gereken birhusus da dua ile alkarasndaki ilikidir.

Dua,Tanrya, herhangi bir tanrsal varla, ya dastn bir ahsiyete ynelik hamd, kran, rica, dilek veyatvbe ierikli yakariken;

Alk ise, hayr dua, birinin iyiliklerini sayma,vme anlamndadr. Boratav, duann, alklarngelitirilmi, din trenlerine dein deer kazanmbiimleri olduunu belirtir ve duann alktan farkzerinde durur.

Duann alktan fark, onu syleyenin yakendisi iin, ya da genel olarak insanlar (ou kezzellikle din kardeleri) iin Tanrdan istediklerinibildirmesidir. Bu bildiri, ne kadar gzel bir biimde


4/9




sylenirse, etkisinin de o kadar byk olaca inan,dua kalplarndaki sanat zenmesini aklar ( Boratav1982: 129). Duann yapl ekli, biimi ve artlarkonusunda gelenekten gelenee deien artlar vardr.Dualarn toplu yaplmas duann etkisini arttracazerinde durulan nemli bir husustur (Marinier 1991:60-62).

Duann muhtevasnve dua edenin i dnyasn yanstan d ekiller, duann bir paras saylr. Ayaktadurma, diz kme, eilme, secde etme, ban eme, elleri

gk yzne doru kaldrma iki yana ama, kavuturma,kenetleme, gzleri yukarya dikme, elleri birbirine vurma,gse veya alna vurma, ayaklarn plak veya giyinik,ban ak veya rtl olmas, vcudun bir yere ynelmesi,hareket etmesi (dans), jestlere szn katlmas, msikialetlerinin kullanlmas gibi haller eitli dini evrelerdedua esnasnda grlen farkl davranlardr.

Dinlerde dua muhteva, ekil ve anlatm biiminegre baz trlere ayrlr. Asl ve en yaygn olan yalvarpyakarmadr. Bu tr duada insan bir ktlktenkurtulmay veya bir iyilie kavumay diler.

Dualar, istek ve dilek dualar, kr duas, efaatduas, tapnma ve vg duas, gnahlar itiraf vebalanma duas eklinde snflandrlabilir (Hkelekli1993:227). Trkede dualarn genellikle dz biranlatma sahip olduu grlr. Sofra duasgibi Tanryaverdii nimetler iin teekkr ederken sylenenler vedilenen dilekler, dilek katarlar olarak uzar gider. Dilekkatarlarnn en eski ve ilgin rneklerinden biri DedeKorkut hikayelerinde, eli kopuzlu ozan dilinden Trkhkmdar karsnda alnp sylenen toplu dileklerdir(Akaln 1990: 55).

Trk szl kltr rnleri iinde zellikle destangeleneinde dua okumaya ayrca nem verilir. Destananlatcs destan anlatmaya balamadan dua eder, beye,hakana alkta bulunur. Destan anlatrken de ara szlereklinde dinleyicilere veya destanda yer alankahramanlara da yine arasz olarak duada bulunur.


5/9




Duayla ilgili bu genel bilgilerden sonra DedeKorkut hikayelerin iinde yer alan dualarzerindekialmamza geebiliriz.

Dede Korkut hikayelerindeki dualar istek ve dilekdualar eklinde karmza kmaktadr. Hikayelerdedualarn yan sra aresiz kalan, ac eken, ktlemaruz kalan bir insann rahatlamak iin dile getirdiikalp szler olan beddualar (karglar)la dakarlalmaktadr. Sylendii andaki duygular ifadeetmesi, o andaki ruh halini yanstmas asndan nem

tayan bu szler, insann karakteristik yapsna,zamana, evreye ve olaya gre deimektedir. Hikayelerdeska karlalan balca karglar unlardr:Yarmasun yarmasun ( felh bulmasn, yzglmesin, yetip onmasn), eln kursun, parmahlarunrisn, yklsn Ouz elleri, Kadir tatl candanayrsn, Kadir senn alnuna kada yazsun, gzmedursun.

Hikayelerde istek ve dilek dualarnedenler;ozanlar, kaln Ouz beyleri ve azdual Dede Korkuttur.

1. Ozann DualarHikayeleri anlatan ozann dualar uzun bir yaam

srme, ansn daim olmas, belalardan/ kazalardankorunma, kt kiilerin errinden uzak olma, glklekarlamama gibi istek ve dilek dualardr. Bunlar,hikayelerin giri blmnde yer almaktadr. Bu dualarHan iin yaplmakta ve Allah/ Hak/ Tanrdandilenmektedir:

Devletsz errindenAllah saklasun hanum sizi

otuz yaunuz tolsun. Hak size yamangetrmesn, devletnz payende olsunhanum hey

Azup gelen kazayTanr savsun hanum hey

Ol gdgm yce Tanr dost oluban mededirsn hanum hey

Andan dah sizihanum Allah saklasun


6/9




2. Dede Korkutun DualarHikayelerde Dede Korkutun ad koyma trenleri

esnasnda ve her hikayenin sonunda dua ettiine tankolunmaktadr. Ad koyma trenleri esnasnda ad konanBoa Han ve Bams Beyreke alkta bulunan DedeKorkut:

Adn ben virdm, yan Allah virsn (s. 83,121) eklinde dua etmekte ve genlerin uzun mrlolmalarn Allahtan dilemektedir.

Dede Korkut, her hikayenin sonunda ym veriryani istek ve dilek dualarnda bulunur. Bu kalplamdualar, Ym vireyim hanum hitabndan sonra balar.Bu dualarda Eski Trk inanlarndan Gk Tanr inanc,atalar klt (ana, baba) ve tabiat kltnn (da, aa,su) izlerine rastlanr. Ayrca bu dualarda slm diniyle vemill deerlerle ilgili unsurlarla da karlalmaktadr.

3. Eski Trk nanlaryla ilgili unsurlar

Bu dualarda geen ak sakall baba ve ak sal

anann yerlerinin cennet olmas ifadeleri atalar kltyleilgili inanlarn duaya yansmasdr:

A sakallu baban yiri uma olsun,

A prekl anan yiri behit olsun,

Dualardaki da, aa, su kltyle ilgili ifadelerise yledir:

Yirli kara talarun (taun) yklmasun

Kara taa aytduunda iit virsn

Klgele kaba aacun kesilmesn

Kamn akan grkl suyun kurmasun

Kanlu kanlu sulardan kiit virsn

Ocak kltnnyansmas ise u ekildedir:

Hak yanduran raun yana tursun


7/9




Ayrca apar iken a-boz atunbdrmermesnduas en eski Trk dilinde atlarnkoruyucusu olan tanrya okunan ilahinin artdr(Gkyay 2000: CCCI).

4. slmiyetle ilgili unsurlar

slm unsurlarla ilgili olarak Hak/Tanr,Muhammed Mustafa, be kelime, gnah balanmak,didar grmek, imandan ayrlmamak, amin demekkavramlar dualarda yer almaktadr.

lm vakt geldnde (ahr son )aru imandanayrmasun,

Kara lm geldginde kiit virsn.

Kadirseni namerde muhtac itmesn

a alnundabi kelimedua klduk kabul olsun,

amin diyenlerdidar grsn,

Sal-ile sann devletn Hak artursun. Ol gdgm yce Tanr dost oluban meded

irsn.

ydursun dridrsn gnahunuzMuhammed Mustafaya balasun hanm hey!

gnahunuz ad grkl Muhammed Mustafahrmetine balasun hanm hey!

5. Mill deerlerle ilgili unsurlar

At, kl, gnder gibi mill unsurlar da dualardayerini almtr:

apar-ikena boz atun bdrimesn

alandakara polat z klcun gedilmesn

drtir-ikenala gndern ufanmasun


8/9




6. Ouz Beylerinin DualarDua edilirken, szlerin yan sra birtakm bedensel

hareketlere de bavurulduu da grlr. Bu, genellikleelleri ge amak eklindedir. Kimi zaman gzlerinkapatld da olur. Aratrmaclarn byk bir ounluuelleri ve eneyi yukar kaldrarak, gzlerle gnderinliklerine bakarak alk ve kargta bulunulmasnnGk Tanr inancnn bir bakiyesi olarak yaatlan birdavran biimi olabilecei zerinde durmaktadrlar (Kaya 2001:). Dede Korkut hikayelerinde kaln Ouz

beyleriel kaldrarak/ el gtrerek dua etmektedirler.Kaln Ouz bigleri yz ge tutdlar, el

kaldurdlar, dua iylediler (s. 117).

Kaln Ouz bigleriel gtrdilerdua kldlar(s.121).

Hikayelerde Ouz beylerinin dualarnn kabulolduuna ilikin u ifade yer almaktadr:

Ol zamanda biglern alk alk kark kark idi,dualar mstecab olur idi (s.117). Beyler Pay Preyeerkek evlat, Pay Piene kz evlat vermesi iin Tanryadua ederler ve onlarn duas kabul olur.

ocuu olmayan Dirse Han einin tavsiyesineuyar ve fakirleri doyurur, plaklar giydirir, borlularborcundan kurtarr. Byk bir len dzenler, gelenlerel gtrp hacet diler (s. 81). Bir az dualnn duasylaDirse Hann olu olur.

Sonu olarak, Trk Kltrnn temel eserlerindenolan ve sosyal bir tablo zellii gsteren Dede KorkutHikayelerinde Ouz topluluuyla ilgili pek ok kltrelunsura rastlanlmaktadr. Btn dinlerde mevcut olan

fenomen olan Tanrya, herhangi bir tanrsal varla ya dastn bir ahsiyete ynelik hamd, kran, rica, dilek veyatvbe ierikli yakar olan dua bu abidev eserde de yeralmaktadr. Bu hikayelerde dua istek ve dilek dualarolarak karmza kmakta ve ierikleri ynyle din vemill pek ok unsuru ihtiva etmektedir.


9/9




KAYNAKA

AKALIN, L. Sami, Alklar Karglar, Kltr Bakanl,Ankara 1990.

BORATAV, Pertev Naili, 100 Soruda Trk Folkloru,Gerek yay., 3. Bask, stanbul 1994.

BORATAV, Pertev Naili, 100 Soruda Trk HalkEdebiyat, Gerek yay., stanbul 1982.

CARREL, Alexis Carrel, Dua, Yamur yay., 4. Basmstanbul 2001.

CLCI, Osman, Dua maddesi, TDV. slmAnsiklopedisi, C.9, stanbul 1994.

ERGN, Muharrem, Dede Korkut Kitab, C. I, Ankara1997.

HKELEKL, Hayati, Din Psikolojisi, TDV. Yay., Ankara1993.

NAN, Abdlkadir, Tarihte ve Bugn amanizm, TrkTarih Kurumu yay., Ankara 1995.

KAGARLI MAHMUD, Divn- Lgatit-Trk, ev. BesimAtalay, C.I, II,

Karlatrmal Trk Leheleri Szl, C.I, KltrBakanl, Ankara 1991.

MARINIER, Pierre, Dua zerine Dnceler(Psikofizyolojik Sebepleri ve Sonular), ev.Sadk Kl, Nil yay., zmir 1991.

GEL, Bahattin, Trk Kltrnn Gelime alar, Trk Dnyas Aratrmalar Vakf yay., stanbul

1988.RNEK, Sedat Veyis rnek, 100 Soruda lkellerde Din,

By, Sanat, Efsane, Gerek yay. 3. Bask stanbul1995.

Documents

DEDE KORKUT HİKAYELERİ BAĞLAMINDA DUA