04dosya

Engelliler sadece tek bir birey olarakyaamyorlar. Onlarn yaad her trlzorluk iliki ierisinde olduklar tm bireylerietkilemekte, dolaysyla tmevarm yntemiile bir tek engellinin hayatndan btnde yinetopluma ulamaktayz ki, bu da lkemizinmimari eksikliklerinden tm toplumunetkilendii anlamna gelmektedir.

3

TMMOB M MARLAR ODASI ANKARA UBES

10

Evrensel tasarm, rnlerin ve evremizintm yalardaki ve farkl yeteneklerdekiinsanlarn olabilecek en byk kitlesitarafndan kullanlacak ekilde tasarlamakolarak tanmlanr.

BLTEN 46 / OCAK 2007

27

dare ve belediye hizmet binalarndahayatn kolay ya da engellenmemi ak,baka bir deyile sosyal mimarlk arbasmaldr. le merkezlerindeki,metropoln dm noktalarndaki vesimge noktalardaki binalar birtakmmodern mimarlk gsterileri vefantezileri ile hayattan ve insandankoparlmamaldr.

engelli insanlar ve herkes iin tasarm

7ZGRLETREN TASARIM

EVRENSEL TASARIM: TM YALAR, FARKLI YETENEKLER VEETL NSANLIK DURUMLARI N TASARIM

10

ENGELLER VCUDUMUZDA DEL, EVREMZDE... 3

tasarm ve zgrlk:

TRKYEDE ZRLLER N ULAILABLRLK MEVZUATI 18

23

45ENGELL KENTMZDE ERLEBLRL SALAMAYAYNELK PLOT BLGE: BESTEKAR SOKAKTAENGEL-LE-ME PROJES

28

51KENTSEL MEKANLARIN EREBLRL VE OKUNAKLILIINISALAMADA KENTSEL TASARIMIN BR BLEEN OLARAKENGELSZ TASARIM

YALILARIN KULLANACAI MUTFAK VE BANYOLARDAGZ NNDE BULUNDURULMASI GEREKENTASARIM KURALLARI

LKEMZDE DARE BNALARI VE YEREL YNETM HZMETBNALARI LE BUNLARIN EVRELERNDE KARILAILANMMAR SORUNLAR

TMMOB M MARLAR ODASI ANKARA UBES KONUR SOKAK 4/3 KIZILAY ANKARA

3Tasarm ve zgrlk adl bu dosyamzda bir ok fiziksel engeli bnyesinde barndran kentlerimiz, sokaklarnz, binalarmz, ksacasyaam alanlarmz nasl daha iyi hale getirebileceimizi tartacaz. Bahsedilen evre engellerini kaldrabilmek ve evreyi zrlinsanlar, yallar, ocuklar iin gvenli ve rahat kullanlr hale getirmek, ayn zamanda bu evreleri tm insanlar iin daha konforlu halegetirmek anlamna da geleceinden konu daha da nem tar hale gelmektedir.

evremizde bulunan fiziksel engelleri anlamak ile ie balamak belki de en dorusu. Gnlk yaamn kouturmas ve tela iindeinsanlarn ou etraflarndaki fiziksel uygulamalarn pek de farkna varmadan, her gn kullanlan mekanlarn kanksanml iindehayatlarna devam ederler. Ancak zrl insanlarn bylesi kanksanmlklar ierisinde evrelerinin farkna varmadan hayatlarnadevam etme gibi bir lksleri yoktur. Fiziksel evrede yaplan her uygulama, zlen her mimari detay zrllerin, yallarn ve ocukluebeveynlerin hayatlarn dorudan etkiler. Engeller vcudumuzda deil, evremizde adl dosyamzn ilk yazsnda, Mge Bilgizrl insanlarn fiziksel evreleri ile olan ilikilerini kendi tecrbelerinden yola karak anlatr.

zrl insanlarn, kadn ve erkeklerin, ocuklarn, genlerin, yallarn, farkl fiziksel zellikler tayan ve farkl kltrlerden gelenkiilerin tmnn farkl istek ve gereksinmelerine uygun, ayrmclk yapmayan bir tasarm kltrnn gelimesi gereklidir. Ayrmclkyaplmadan tm insanlarn her tr hizmet ve olanaa eit eriebilmesi aslnda insanlarn en temel hak ve zgrlklerinden biridir.zgrletiren mekan ve rnlerin tasarlanmas da ancak evrensel tasarm felsefesini zmsemekle olabilir. Dosyann ikinci yazsndaEmel Akzer zgrletiren tasarm bal altnda evrensel tasarm felsefesini ele almaktadr.

Evrensel tasarm: Tm yalar, farkl yetenekler ve eitli insanlk durumlar iin tasarm adl dosyann nc yazsnda ben, evrenseltasarm felsefesini temel alan dnyadan eitli mekan ve rn tasarm rneklerini bir araya getirdim. Aslnda zmlerin detaylarda yerald ve kapsayc bir dnme ile kolayca baa klabilecek fiziksel evre engellerinin nasl nlendii eitli resimli rneklerle buyazda yerini almtr.

zrl insanlar ve herkes iin dnyada oluan yaklamlar ve bu yaklamlardan yola karak tasarlanan uluslararas mekan ve objernekleri dnyadaki gncel durumu zetlemektedir. Bir sonraki yazda Deniz alayan Gm Trkiye'de zrller iin ulalabilirlikmevzuat bal altnda Trkiye'de zrller iin yapl evrede ulalabilirlik konusundaki yasal dzenlemeleri ele almaktadr.

kr Srmen, lkemizde idare binalar ve yerel ynetim hizmet binalar ile bunlarn evrelerinde karlalan mimari sorunlar adlyazsnda nce ehirlerimizden ve ehirlemeden bahsederek sze balar. Bu genel tespitlerden sonra ehirli iin ok nemli olan veyoun kullanlan hizmet ve idare binalarnda yaanan tasarm kaynakl sorunlar tespit etmektedir.

Yaprak Savut ise yallar iin mutfak ve banyo tasarm zerine yazyor. Yallarn kullanaca mutfak ve banyolarda gz nndebulundurulmas gereken tasarm kurallar adl yazda mekan ii dolanm iin gerekli mesafelerden, kullanlmas tavsiye edilen ya dagerekli bina donanmna kadar, kaplarn alma eklinden kullanlan eyann (buzdolab, ocak, bulak makinas gibi) nasl olmas ya danasl yerletirilmesi gerektiine dek geni bir yelpazede mutfaklar ve banyolar ele alnyor. Yazda gz nnde bulundurulmas gereklibirok eye dikkat ekilirken verilen kurallarn mutlaka bina ynetmelii ile rtmesi gerektii vurgulanyor. Verilen nerilerin eerinaat alann kapsam iine alan geerli bina ynetmelii ile rtmemesi halinde, mutlaka bina ynetmeliine ncelik verilmesi gerekligrlyor.Son iki yazmz ise iki farkl niversitede renciler ile yrtlen iki almadan bahsetmekte. lk almada, Bilkentniversitesi, Peyzaj Mimarl ve Kentsel Tasarm Blm'nde yaplm olan ok paydal/ok katlml projelerini Deniz Altay BaykanEngelli kentimizde eriilebilirlii salamaya ynelik pilot proje: Bestekar sokakta engel-le-me projesi bal ile anlatyor. Bir siviltoplum kuruluu giriimi ile balanm olan bu projede sadece niversite deil belediye, ehir Planclar Odas ve zrllerin yaamkalitesini ykseltmek iin alan iki farkl dernek de yer almtr. Bylesi kapsaml bir katlmc gurubunun olduu projenin aama aamageliimi bu yazda anlatlmaktadr.

kinci almada ise Gazi niversitesi, ehir ve Blge Planlama Blm'nde yaplm olan rneklem alan almalarn Hlag KaplanKentsel mekanlarn eriebilirlii ve okunaklln salamada kentsel tasarmn bir bileeni olarak engelsiz tasarm adl yazsylaaktaryor. Bu alma, Kzlay kent ekirdeinde sokak ve bir park ile snrlandrlm bir alanda mevcut durumu saptamakta, bumekanlarn engelsiz mekan olarak dzenlenebilmeleri iin tasarm ilke ve nlemlerini aratrmakta ve bu alandaki kullancgereksinimlerini de gz nnde tutarak yaplabilecekleri ortaya koymaktadr.

Dosya'nn amac zrl insanlar, yallar, ocuklar, ksaca herkesi kapsayan tasarm anlayn bazen dnsel boyutuyla, bazen lgereklilikleriyle, bazen de iyi rnekleriyle amaya, anlatmaya almak idi. ster istemez bu anlayn olumamas ya da yerlememesidurumunda da ilemeyen ya da yolunda gitmeyen durum ve rnekleri de aktardk. Tm bu almlardan sonra belki de zerindekendimizi ve evremizi gelitirmemiz gereken konu zrl insanlar ve yallar iin tasarm yerine herkes iin tasarm yapmak vebunu yaparken de zrl insan, yal, ocuk ayrm yapmadan toplumun tmn gzetmek olmaldr.

Dosya Editr Nilgn Olguntrk, Y. Do. Dr., Mimar, Bilkent niversitesi*

ENGELLER VCUDUMUZDA DEL,

EVREMZDE...

Mge Bilgi

Hayata dair yeni bir gne uyandnzda ilkyaptklarnz nelerdir? ncelikle yataktan kalkmak,belki yle bir aynada yznze sanza baktktansonra banyoya doru ilerlemek, hatta bu aradauykunuz kolay almyorsa bir ses olsun diyetelevizyonu amak ya da gne daha neeli balamakiin mzik almak vs. Bu durum, salkl her insannyaamnda rutin olarak bu ekilde srp gitmektedir,peki ya eitli salk sorunlar nedeni ile vcutlarnnbaz organlar ilevlerini gerektii gibi yerinegetiremeyen insanlar, yani BZ ENGELLLER?

Bir ortopedik engellinin yataktan iki bacannstne kalkmas kolay olmad gibi, hastalkeidine ve engel derecesine gre bazen de himmkn deildir. Dnn bir kez, acaba bir grmeengelli uyanr uyanmaz aynada yzn grebilir miya da bir iitme engellinin uykusunu amak iinmzik dinlemesi mmkn mdr? Gnn belli birkesitine ilikin bu basit rnekler; sadece vcutfonksiyonlarnn gerektii gibi almamas nedeniile karlatklar fiziksel, ancak sadece kendiorganlarnn etken faktr olmasndan kaynaklananbireysel engellerdir.

Bir kez de engellilerin her insann yaamsalevrelerinden olan rencilik, i hayat gibidnemleri yaamas gerektiini dnn. Hattainsann iindeki renme ve eitilme igdsntatmin eden ve hayat idame ettirmek iin para

kazanma maksatl olan bu maddi faaliyetlerindnda, sadece biraz hava almak, can skntsndatmak ya da alveri yapmak gibi basitnedenlerle sokaa kma istei duyabileceklerinidnn. te o zaman bireysel engellerin dndatoplumsal ve evresel engeller devreye girmektedirki; salk asndan istemeden de olsa sahip olduklarbu eksikliklere ramen hayatlarn yaayabilecekkenbunlarn birer eksiklik olduunu, engelli olduklarnhissettiren, hayattaki aktivitelerini zorlatran asl butoplumsal ve evresel engellerdir. Maalesef lkemizkoullarnda bir engelli iin evindeki mimari veteknik engelleri amak bile ok zorken d dnyayabir adm atmas daha da zor, hele yannda her daimyardmc olacak birisi yoksa neredeyse imkansz !

Sz konusu yardmc kiiler tabii ki ncelikle anne-babas, kardeleri, ei, ocuklar, yani ekirdek ailebireyleri, daha sonra dier akrabalar, okularkadalar, i arkadalar, dostlar, komular olaraksaylabilecei gibi liste daha da uzatlabilir. Budurumdan da anlald gibi, engelliler sadece tekbir birey olarak yaamyorlar. Onlarn yaad hertrl zorluk iliki ierisinde olduklar tm bireylerietkilemekte, dolaysyla tmevarm yntemi ile birtek engellinin hayatndan btnde yine toplumaulamaktayz ki, bu da lkemizin mimarieksikliklerinden tm toplumun etkilendii anlamnagelmektedir.

TMMOB Mimarlar Odas Ankara ubesi AdnaSahibi ve Yaz leri Mdr

Nimet zgnl

Yay na Haz rlayan

Grafik Tasar m

Deniz Aygn

Harman aner akmak

Bask

vedik Org. San., Matbaaclar Sitesi 558. Sk. No: 42 AnkaraTelefon: (0312) 395 20 54 (pbx)

Matsa Bas mevi

TMMOB Mimarlar Odas Ankara ubesi Bltenieki olarak iki ayda bir yay mlanmaktad r.

6500 adet baslmtr. yelere cretsiz datlr.Burada yer alan yaz lar n ieri inin sorumlulu u yazar na aittir.

Kaynak gsterilmek ko uluyla al nt yap labilir.Bask tarihi: Ocak 2007

dosya

Konur Sokak No: 4/3 K z lay AnkaraTelefon: 0 312 417 86 65Faks: 0 312 417 18 04

e-posta: info@mimarlarodasiankara.orghttp://www.mimarlarodasiankara.org

YAYIN BRM

Emel Akn, Kadri Ataba ,Blent Batuman, Nuray Bayraktar,

Namk Erkal, Serpil zalolu,Ebabekir zmert, Mehmet Saner

Mimarlk ve evre Tasarm Blm, GSTM Fakltesi

4 5

maalesef stanbul, Kocaeli, Ankara gibi baz bykehirbelediyeleridir ve bunlar da baz semtlerindeki birkageitte tesis edilebilmitir. Birok ilimizde, hatta aynehrin iinde birok yerde mevcut olmadndanzellikle engelli vatandalara

"

" denilmiolmaktadr.

Zaten alt ve st geitlerin asansrl yaplmas dazm olmamaktadr. Zira bu asansrler ou zamanetraftaki ve metrodaki esnaflar tarafndan kurallarnadikkat edilmeden haddinden fazla yk tamaclndakullanlmalar ya da gerekli eitim ve kltr seviyesineulaamam, medenileememi baz insanlar tarafndandmelerine srf merak ve zevk uruna gerekli gereksizbaslmas, hatta geceleri kimsesizler, alkol veya tinergibi uyuturucu madde bamllar tarafndan barnakve tuvalet olarak kullanlmas gibi nedenlerle kolaycabozulabilmektedir. Bu durumda bunlarn imar veinasna onay veren belediyelerimize denetimkonusunda da grev dmektedir. Toplumumuz bazteknolojik aletleri gerektii gibi kullanma konusundauygar hale gelene kadar baz konularda sadece uyarlevhalar yeterli olmadndan, bu gibi yerlere tpkalveri merkezlerinde olduu gibi vardiye usul ile24 saat alan gvenlik grevlileri belediyelerimiztarafndan altrlabilir. Bylece bu tr aletlerindevaml tamir ve yenileme masraf ile ekonomimizeyk olmas ya da zaten bu klfetten kanld iin birgn herhangi bir engelli ya da salkl vatandamznkullanmak zere herhangi bir alt-st geit asansrnegeldiinde almayan bir aletle ba baa kalmaolasl ortadan kaldrlm olacaktr. Farkndaysanzhastanelerde, birka yldzl otellerde ya darestorantlarda kullanm hatalarna kar bir gvenliknlemi olarak da grevliler bizzat asansrlerin iindebulunarak altrmakta ve kullananlara yardmcolmaktadr.

Yukarda da belirtildii gibi, lkemiz alt ve st geitlercehennemidir nk, kent mimarisi ve planlamasndabu yaplara ska yer verilmesinin trafik rahatlatma vegvenlii asndan ne kadar faydal ve gerekli olduuda akas tartmal bir konudur. Yurt dna gidenlerya da henz hi gitmemi olsalar bile farkl lkelerleilgili yaz, bror, fotoraf ve televizyon yayn gibiyazm ve medya aralarn takip edenler greceklerdirki; hibir Avrupa lkesi veya ABD'de bizim lkemizkadar alt ve st geit mevcut deildir ve ne artcdrki, istatistiklere gre o lkelerde yayadan kaynaklanantrafik kazalar bizim lkemizden daha azdr. Budurumda kentsel yaamda kullanma zorluklarnn yansra gz yorgunluuna da yol aarak bir nev'i mimarievre kirlilii yaratan bu yaplarn ne kadar faydal birzm olduu dndrcdr.

SEN ST VEYA ALT GETL BR YERE GELDNDEKARIYA GEME, EVNE DN; TABR CAZSE HERVATANDAIN ANA YASAL HAKKI OLAN ULAIM VESEYAHAT ETME ZGRL SEN BU LKEDEYAASAN DA SENN N GEERL DEL

lkemiz mimarisinde biz engellilerin dier birsorunu da bina girilerindeki basamakl merdivenlerya da kaldrm eklindeki yksek klardr. Kendialtm kurumun giri kaps neredeyse bir dizboyu ykseklikten olumakta olup, giri-klardakapdaki gvenlik grevlilerimizin yardmgerekmektedir. Oysa bu mimari engelin zm deyine mimarinin iinde; bu tr girie sahip binalarnhepsine biraz kum ve imento ile tekerleklisandalyelerin rahata srlerek kabilecei uygunbir meyil verilmesi suretiyle rampalar yaplabilir. Butr rampalara baz cadde ve sokaklarmzda kaldrmbalarnda, byk alveri maazalarnn, hiper vespermarketlerin giri ve klarndarastlayabilirsiniz. Bu rampalar zellikle caddelerdetrafik tehlikesinden kurtulmak iin kaldrma kendikendimize kmamzda ya da bakas tekerleklisandalyeyi srse de rahata itebilmesinde o kadarbyk yardmclar ki... stelik belediyelerimiz srarlaneredeyse bir adam boyu ykseklikte kaldrmlar inaetmeye devam ettiinden grme engelliler de taklpdme riskine karlk rampalar kullanmay tercihetmektedirler. Bu rampalardan sadece engellilerdeil, yk arabalar, bebek arabas srenler hattayksee adm atamayan yallarmz dafaydalanmaktadr.

Geri bu rampalarn mevcut olmas da gerektii gibikullanld anlamna gelmiyor. ncelikle tpk geitasansrleri gibi bunlarn da kent planlamasnda yerverilerek belediyelerce ina edildii kent saymz okaz, nk bu tr kolaylklarn sadece birka sokaktadeil her sokamzda lazm olabileceine dairzihniyet henz olumam. Rampal yollarn say veeim bakmndan kullanlabilir rahatlkta ina edilmiolmasnda nc ve rnek kentlerimizden biri,internet aratrmalar ve renci engellilerinanlatmlarna istinaden bir niversite kenti olanEskiehir... Nicelik konusunun nemi kentlerimizdeengelli olmayan bireyler gibi yanmzda hibiryardmc olmakszn tek bamza dolaabilmemiziin, her sokamzda rampal kaldrmlarn mevcutolmas gerekliliinden ileri gelmektedir. Bu konudada rnek gsterilen spanya'nn Madrid ehrini, birkez de lkemiz kent planlamaclarnn ve devletyetkililerimizin inceleyerek, buna edeer plan veprojeler hazrlayp, gndelik hayata geirmelerinimit ediyoruz.

Rampal kaldrmlarn niceliinden sonra gelennemli husus da nitelii ve kolayca kullanma msaitolmalardr. Nitelik asndan teknik boyutta yukardada deinildii gibi; rampalarn kolay klabilirolmalar iin eim, ykseklik gibi ayarlarnn iyiyaplmas (hatta mevcut rampalarn belediyelercegenelde tam nne denk getirilerek yaplan veyamur veya mesken ve dkkanlardan akan sularnakn kolaylatrma maksatl olduu belirtilenmazgal benzeri girinti ve ykseklikler dahi tekerleklisandalyelerin n tekerleklerine taklarak klarzorlatrmaktadr.) gerektii gibi, toplumsal boyutta

Ben yedi aylkken geirdiim ocuk felci nedeni iletekerlekli sandalye kullanan bir ortopedik engelliyimve bir zamanlar renciydim, imdi ise bir kamukurumunda memur olarak alyorum. Yani birzamanlar okula gitmek iin, imdi ise ie gitmek iinher gn evimden kp maalesef gelimiliktennasibini almam, dzenli bir mimari yaplanmadanuzak, hatta deyim yerindeyse biz engelliler iin artktehlikeli tuzaklar haline gelen lkemiz sokaklarndayol almaya ve binalarnda yaamaya alyorum ki;bu sreci yalnz baarmam sz konusu bileolamayacandan annem en byk yardmcm!Niin sokak ve binalarmzn engelliler iinyaanamaz olduu kendi yaantm ile tandm veevremde gzlemlediim dier engelli bireylerinhayatlarndan rnekler verdiimde daha iyianlalacaktr. Zira; belki de evrenizde dikkatetmediiniz bu ufak ama nemli ayrntlar, sadecebiz engellilerin deil, yallarmzn, ocuklarmznhatta baz durumlarda erikinlerin hayatlarnda dazorluklar ve tehlikeler yaratyor.

evremizdeki mimari yaplanmann eksikliklerini birengellinin tm hayatndaki bir gnlk kesitte yaadzorluklar anlatarak inceleyebiliriz. rnein,yukarda da bahsettiim gibi bir kamu kurumundamemur olarak altmdan her sabah sokaakmam gerek, ancak sokaa ulamazdan ncekarma kan en byk engel yaadm apartmannmerdivenleri! Evet ne yazk ki, zellikle ortopedikengellilerin sokaklardan da nce zorlandklar ennemli yer bir duvar gibi nlerine kan binamerdivenleri. Gerek evlerinde gerekse okuduklar,altklar, yani gndelik yaamn ierisinde giripkmak zorunda olduklar tm binalardakimerdivenler hem baston kullanan hem de tekerleklisandalye kullanan ortopedik engellilerimiz iinmaalesef lkemizdeki en byk sorun!

Bina merdivenlerinin kullanlmas gerektiindebirka kiinin yardm ile tekerlekli sandalyelerinsrtlanarak tandna dair grntler ierenhaberler, zellikle bizlere ait ylda bir defa kutlananhafta ve gnlerde ya da milli bayramlarmzda okksa srelerle de olsa televizyon kanallarndaverilmesine ramen, sesimiz duyulmamakta ve birzm getirilmemektedir. Oysa ki bunun tekzm teknoloji nimetlerinden olan asansrler...Tabii ki yllar nce ina edilmi ve asansr olmayaneski binalar yeniden ina edilemezler, ancak bilim veteknoloji neyse ki yerinde saymyor. Gnmzdemerdivenlere de monte edilebilen tekerleklisandalyeleri hatta herhangi bir yk tayabilecekelektrikli ray ve lifting sistemleri gelitirilmi olup,her bina merdiveninde rahatlklakullanlabilmektedir. Her ne kadar bu zel kesimdebireylere, kamuda devlete ekonomik yk getirse de,bir seferlik bir ura ve maliyet ile yllar boyu tmengelliler okullarna, iyerlerine rahataulaabilecekleri iin eitilip istihdam edilerek lkeekonomisine katkda bulunacaklar, dolaysyla

yaplan bu masraflar kat ve kat kazan olarak lkeyegeri kazandracaklardr. Kald ki; her toplum bireyi gibionlar da tek balarna yaayabilme, yani insancayaama ve topluma katlma hakkna. haizdirler.

Bu balamda ben ansl engellilerden saylrm, nkoturduum apartmanda ift asansr var, ancakburadaki dier bir mimari sorun da asansrlerin zeminkattan deil, giriin bir st katndan almayabalamas. Haliyle asansrden indikten sonra sokakkapsna ulamak iin be - alt basamakl birmerdiveni her gn tekerlekli sandalyemle inipkman, bu yzden de hep yardm almam gerekiyor.lkemizde yksek katl binalarn ounda asansrmevcut olsa da bu sistem tercih edildiinden salklbireyler st katlara rahatlkla ulaabilmekte, ancak bizengelliler iin sorun devam etmektedir.

te yandan farkertiyseniz zm olarak sadeceasansrleri ileri srdm, ama belki birounuz alverimerkezlerinde mevcut olan yryen merdiven ya darampa ve bantlarn da zm olduunu dnecektir.Oysa ki, salkl insanlar ve alveri arabalar iinkolaylk gibi grnse de teknolojinin bu nimetlerimaalesef biz engelliler iin verimli olmamaktadr.Yryen merdivenlerin basamaklar elektroniksilindirin ierisinde dnp tekrar dar ktndanbunlarn zerinde tekerlekli sandalyeler dengededurmad gibi, zaten tekerlekleri basamak paylarndandaha byk olduundan dar tamakta, dolaysyla dadme tehlikesine maruz kalnmaktadr. Yryenbantlar da tpk yryen merdivenler gibi giri veklarda elektronik silindirin iine girmektedir ki, buesnada tekerlekli sandalyelerin n tekerlekleri heryne dnebilmektedir. Tekerlekli sandalye dikkatlisrlmedii taktirde n tekerlekler saa-sola dnmekteve market arabasndan ziyade zerinde ar bir insanoturmas hasebiyle tehlike arzetmektedir, nktekerlekli sandalyelerin bu ani dnleri ile ayn andahareket eden lastik bantlara ayaklarmz skabilmekte,hatta zamannda durdurulmazsa iine ekipkopartabilmektedir. Bizzat kendim bunu yaadm,neyse ki k olmas nedeni ile ayamda kaln botlarmevcut olduundan fazla ac hissetmemitim vegrevliler koup yukardan bant durdurma tuunazamannda bastklarndan bacam kopmadankurtarmtk.

Maalesef lkemizde asansrlere sadece binalardadeil, sokaklarda dahi ihtiya duyulmaktadr. Tabi buyazy okuyanlar asansr sokan neresindekullanlabilir diye dneceklerdir, bu esnadahepimizin aklna lkemizin alt ve st geitler cennetiolduu gelmelidir ki; cenneti deil, cehennemi demekdaha doru olur. Ortopedik ve grme engellilerin,hatta yukarda belirttiimiz yallar ve ocuklarmznalt ve st geit merdivenlerini kullanmalar zorolacandan bu yaplarn hemen yan tarafna yukaryadoru alan ya da Ankara'da mevcut bulunan metrogirileri gibi yerin altna alan asansr sistemlerikurulabilmektedir. Ancak bu koullar salayabilen

da yine bireylerin eitim ve kltr eksikliiningiderilmesi gerekmektedir. Engelliler, zelliklesrclerin bu rampalarn nlerine araba park etmealkanlklar nedeni ile rampalar mevcut olsalardahi kullanamamaktadrlar. Bu konuda dabelediyelerimize ve trafik ekiplerimize takip vedenetim konusunda grev dmektedir. Tabii kisorunun kayna biraz da lkemizde yasallama vekurumlama srecinin gerektii gibi alglanpkullanlmamasdr. ou konuda yasalarmzkartamamakta, kan yasalarmz dauygulayamamaktayz. rnein, kendim ehliyetsahibiyim ve almak iin gittiim src kursundahibir derste engelli yoluna ilikin bir iaret ya dakaldrm rampalarnn nne, hastane, okulyolundakiler de dahil olmak zere, ara parkedilmesinin yasak olduuna dair bir kuralretilmedi, nk ne acdr ki trafik mevzuatmzdada bu konuda bir yasal dzenleme ve yaptrmmeyyidesi mevcut deil. zel mlkiyete dairbirka kurum ve firma, byk al-veri merkezlerigibi, kendi duyarllklarn gstermekte ve ak parkalanlarnda engelli otomobillerine de park yeriayrdklarn gsterir engelli amblemlerikullanmaktadrlar. Keke bir de resmi makamlarmztarafndan kamuya ak sokaklarmzda kaldrmrampalarnn nlerinde bu iaretler kullanlsa ve neanlama geldii ve ilevleri yasalarla arasrclerine retilse, bylece engelliler desokaklarda rahata dolaabilse...

Sadece engelliler asndan her ayrntnndzenlendii bir kent plan hazrlansa ve seilen birpilot kentte aynen ina edilerek kullanma sunulsa,belki o zaman toplumumuz kendileri rahatagiderebildikleri iin farknda olmayp nemsizsaydklar, ama aslnda hayati fonksiyonlara dair olanihtiyalarmz daha rahat grebilecektir.Mimarimizdeki bina merdivenleri ve sokakkaldrmlar gibi sorunlara ek olan bir dier husus datuvaletlerimiz...

lkemizde yirmi - yirmi be yl ncesine kadarmeskenlerde dahi alafranga denilen oturakl tuvaletinas mevcut deilken, resmi kurum ve kamuya akyerlerde hi bulunmamaktayd. Bunun temeli birazda yzyllardr devam eden dini ve rfi nedenleredayal olarak alaturka tuvaletlerin salk asndandaha faydal olduuna dair telkinlerdir. Oysa ki;iinde yaadmz yzylda tbbn da gelimesi ileaslnda oturakl tuvaletlerin daha hijyenik olduuispatlanm, ayrca ameliyatllarn, ftk, kirelenmegibi hastalklardan dolay eilip, kalkma problemleriolanlarn bu tarz tuvaletleri kullanmas gerektiisaptanm, bunun zerine de yava yava da olsazellikle zel meskenlerde alafranga tuvalet inasfazlalamtr. Buna mukabil, topluma her konudanclk etme gibi bir ykmll haiz devletimizeait birok resmi kurumda, hatta en ihtiyaduyulabilecek hastanelerimizde veya okullarmzdaise halen alafranga tuvalet bulunmamakta,dolaysyla bu kurumlarda engellilerimiz

6 7

Emel Akzer, Do. Dr., ODT lk FakltesiimarM

ZGRLETREN TASARIM

Son yirmibe-otuz yl iinde gelien ve birok lkedeyapl evre, rn ve hizmetlerle ilgili yasaldzenlemelere de yansyan evrensel tasarmyaklam kadn ve erkeklerin, ocuklarn, genlerin,yallarn, farkl fiziksel zellikler tayan ve farklkltrlerden gelen kiilerin farkl gereksinimlerini,isteklerini, beklentilerini anlamay, insan deerininbilgisiyle tasarlamay gerektiriyor. Evrensel tasarmfelsefesi, olabildiince herkesin gereksiz abaya,zel muameleye ve ayr zmlere gerek kalmadankolayca kullanabilecei, duygusal adan daeriilebilir olan, eriim ve kullanmda semezgrl, katlm konusunda eitlik salayan,eitlilii ve farkll iinde barndrabilen, anlalr,gven duygusu veren ve gvenli, nitelikli bir evrengryor. Yapl evreyle ilgili her trl kararda,planlama, tasarm ve yapm srelerinin heraamasnda ve ynetim konularnda hibir ayrmgzetmeden potansiyel tm kullanclarn etkinkatlmnn salanmas da evrensel tasarmnhedeflerinden biri.

Gerekte Hellman'n betimledii evrim srecindebaz bakmlardan henz yolun bandabulunduumuzu, evrensel tasarm felsefesininngrd evrenin gerekletirilmesinin negelimi lkeler ne de gelimekte olan lkeler iinulalmas kolay bir hedef olarak grlebileceinisylemek yanl olmaz. Evrensel tasarmn saylargittike artan iyi rnekleri, ngrlen nitelikleresahip bir evrenin yaratlmasnn en azndaneriilemez bir hedef olmadna yeterli kant salyor,ama buna karlk savalarn, sosyal adaletsizliin,yoksulluun, aln srp gittii lkelerde yaayan

pek ok insan iin byle bir evreyi dlemek bilemmkn olmayabilir. Ayrmclk hem gelimi hemde gelimekte olan lkelerde farkl biimlerdesrebiliyor. Bu durumda evrensel tasarmfelsefesinin doup gelitii evrim srecininbalayabilmesi iin gerekli koullarn olumasnsalayan, herkes iin kapsayc bir evrenin dnkurmay olanakl klan bilginin, insan deerinin vetemel hak ve zgrlklerin bilgisinin tmtoplumlarda ve topluluklarda daha yaygn olarakpaylalmas gerekiyor.

Evrensel tasarm felsefesinin dayand ilkeler ilk kez1948'de Birlemi Milletler Genel Kurulu tarafndanbenimsenip ilan edilen nsan Haklar EvrenselBildirgesi'nde dile getirilmiti. Bildirge metni bufelsefenin ngrd kapsayc yaam evresini uzunyllar nce dncemizde eriebilir klmt. TrkiyeBildirge'ye olumlu oy veren lkeler arasndayd. 6Nisan 1949 tarihinde benimsenen ve 27 Mays1949'da Resmi Gazete'de yaymlanarak yrrlegiren Bildirge'nin Balang blmnde, bu metnitoplumun her bireyi ve her organnn srekli olarakgz nnde bulundurmasnn ve eitim ve retimyoluyla Bildirge'de tanmlanan hak ve zgrlkleresaygnn gelitirilmesinin amaland belirtilmiti.Bununla birlikte temel hak ve zgrlkler konusununTrkiye'de eitim ve retim programlarnda yeralmas uzun zaman ald.

rgn eitim programlarnn insan haklar eitiminide kapsamas nemli bir gelime, ama nsan HaklarEvrensel Bildirgesi'ndeki temel kavramlarnieriklerinin, tanmlanan ilkelerin insan olarak iinde

gerektiinde tuvalet ihtiyalarn giderememektedirler.Hele bir de bu binalarn bir engellinin geici olarakgittii bir yer deil de, okuyan bir renci, tedavi grenbir hasta ya da devaml alan bir memur olduunu vetm gn tuvalet ihtiyacn gideremediini dnn...Nitekim benim de rencilik hayatmda gittiimokullarda ve memuriyete baladm kamu kurumundaoturakl tuvalet mevcut deilken idareye taleplerimneticesinde hep sonradan ina edildi ve ne mutlu kieer yeniden yklmazsa bunun rneklerini de maalesefbizzat rendim, benden sonraki engelliler defaydalanacaktr.

Aslnda bu konuda zel kesim daha nc konumdadr,nk bu tarz tuvaletlerin lkemizde yaygnlamayabalad dnemlerde ilk grlmeye baland yerlerkarayolu ulamnda otogarlar ve dinlenme tesisleriydi.imdilerde birok alveri merkezinde sinemalarlarda,spermarketlerde, restorantlarda ve otellerde mevcuttur.Ayrca yalnz tuvaletin oturakl olmas da yeterliolmayp, oturup kalkarken tutunabilmek iin zelaparatlarn da ina edilmesi, lavabo ve ayna boylarnnda bir engellinin tekerlekli sandalyesinden kalkmasnagerek kalkmayacak ekilde ayarlanmas gerekmektedir.Bu artlara uygun modern tarzda tuvaletlerin inaedildii bu yerlerin says lkemizde hzla artmaktadr.Tabii bir dier sorun da yine ynetim yetersizlii gibinedenlerle bu gibi yerlerde alan grevlilerinyeterince denetlenmemesinden kaynakl, bu yerleremimari yapda yer verilse bile, verimlikullanlamamasdr. rnein, alveri merkezilerindeumuma ak tuvaletler her an kullanma akken,engelliler iin sadece bir tane olarak ina edilentuvaletler, salam insanlarn girip kirlettii gerekesiylegenelde kilitli tutulmakta ya da malzeme deposu olarakkullanlmaktadr.

Tm bu anlatlanlardan da grlecei zere, gelimekteolan lkeler snfnda hala yol katetmeye almaktaolan lkemiz, zellikle engelli vatandalarnn yaamkonusunda hala eksi derecelerde yer almaktadr, nkburada deindiimiz hususlar bu konudaki sadecemimari ve evresel eksikliklerimiz olup, toplumsal vesosyal birok konudaki eksikliklerimize deinilirse buyaz sayfalarca uzatlabilir. Tabii ki bu lkede yaayanengelliler olarak karamsar olmak istemiyoruz, zellikleAvrupa Birlii'ne girmeye altmz u gnlerdeonlarn standart ve koullarn yerine getirebilmek iinkartlan yasalar arasnda zrller Yasas da mevcutolup, son deiikliklere gre tm kamu kurumlar dadahil olmak zere lkemizin mimari yaplanmasndabizlere dair eksikliklerin tamamlanmas ve nceliklegelen taleplerin mutlaka yerine getirilmesi artkoularak, Avrupa Birlii koullar da deerlendirilerekbunun iin 7 yllk bir sre ngrlmtr. Gerialmalar bir kaplumbaa hznda da olsa, bir gn tmeksikliklerin tamamlanacana ve lkemizin deengelliler iin modern kent mimarisine gre planlanmrahat yaanabilir, dolalabilir kentlere sahip olduugnleri greceimize dair umudumuz hala var. TMLGLLERE VE YETKLLERE DUYURULUR !...

8 9

yaadmz sosyal, kltrel ve fiziksel evreyleilikilerimiz asndan anlamnn bilinmesi iin buyeterli olmayabilir. Evrensel tasarm yaklamnn,insan yaps evreyle ilgili tm mesleklerin herkademedeki eitim ve retim programlar iinde yeralmasn tavsiye eden, Avrupa Konseyi BakanlarKomitesi'nin 15 ubat 2001 tarihli kararnda da(Resolution ResAP(2001)1) belirtildii gibi, evrenseltasarm felsefesine dayal bir meslek eitimi, bubilginin daha yaygn olarak paylalmasnsalayabilir. Gerekte temel hak ve zgrlklerleilgili soyut kavramlarn ieriklerinin deerlendirme

ve karar verme srelerinde almasn, bukavramlarn evremizle ve nesnelerle ilikilerimizzerinde dnrken, bu ilikileri betimlerken veyeniden dzenlerken kullandmz gnlk dilekazandrlmasn salayan bir meslek eitimini aynzamanda etkili bir insan haklar eitimi olarakgrmek mmkn.

Bilindii gibi nsan Haklar Evrensel Bildirgesi'nin 1.ve 2. maddelerine gre tm insanlar zgr, onur vehaklar bakmndan eit doar ve herkes rk, renk,cinsiyet, dil, din, siyasal ya da baka bir gr, ulusal

3

ngiltere'de 1970'lerde tekerlekli sandalye kulland iin engelli (handicapped) olarak yaftalanan bir bireyin bak asndan, tasarmyaklam ve ilgili yasal dzenlemelerdeki dnmnn sonunda bu ve benzeri nitelemelerden kurtuluunun yks. izer: LouisHellman (2004).Kaynak: Access by Design's 100th issue The Centre for Accessible Environments [Eriilebilir evreler Merkezi].http://www.cae.org.uk/abdarticles/abd1.html (Telif hakk Louis Hellman)2

ve toplumsal kken, dou ya da benzeri baka birstat gibi herhangi bir ayrm gzetilmeksizin buBildirge'de ileri srlen tm hak ve zgrlkleresahiptir. Bildirge'nin 3. maddesi herkesin yaamave kii zgrl ve gvenlii hakk zerinedir.Madde 6 [h]erkesin, nerede olursa olsun yasannde bir kii olarak tannma hakk olduunusyler. 7. maddeye gre [h]erkes yasa nnde eittirve ayrm gzetilmeksizin yasa tarafndan eitkorunma hakk vardr. Herkes, bu Bildirge'ye aykrherhangi bir ayrmcla kar eit korunma hakknasahiptir. 27. maddeye gre herkes, toplumunkltrel yaamna zgrce katlma ve sanattanyararlanma ve bilimsel gelimeye katlarak,yararlarn paylama hakkna, 28. maddeye grebu Bildirge'de ngrlen hak ve zgrlklerin tamolarak gerekleecei bir toplumsal ve uluslararasdzen hakkna sahiptir. 29. maddeye gre[h]erkesin, kiiliinin zgrce ve tam gelimesineolanak veren topluma kar devleri vardr. Bu sontanm insan onuruna saygl, zgrletirici birtoplum hayatnn fiziksel altyaps kadar psikolojikaltyapsnn da ina edilmesindeki ortaksorumluluumuzu, hepimizin, herkesinsorumluluuna iaret ediyor.

Bu sorumluluun farknda olarak tasarlanan ve heradan kapsayc olabilen rnek evreler byknem tayor. Evrensel tasarm felsefesininngrd evrenin gerekletirilmesine olanakverecek psikolojik altyapnn salanmas iin belkide en bata ocuklar iin tasarlanan ortamlarnkapsayc olmas gerekiyor. ocuklar iin kapsaycevrelerin en iyi rneklerinden biri saylan peyzajmimar Sonja Johansson'un New York UniversitesiTp Merkezi Howard A. Rusk RehabilitasyonEnstits iin tasarlad Tedavi Amal EtkileimliOyun Bahesi bu altyapnn nasl ina edilebileceikonusunda nemli ipular veriyor. Johansson'un

4

macera dolu Oyun Bahesi, sadece hastanedekalan ocuklar iin deil, mahalledeki tm ocuklariin dayanlmaz ekicilikte bir ortam sunmu vebirlikte zgrce oynamalarna olanak salam.lgin olan u: Manhattan'daki bu kk GizliBahe balangta sadece hastanede tedavi grenocuklar iin, ama ocuk-merkezli bir yaklamlatasarlanm. Aldktan ksa bir sre sonramahalledeki ocuklar davet edilmeden, kimseyesorup izin almadan bahede oynamaya ve OyunBahesi'nden bizim parkmz diye sz etmeyebalamlar. Biz szcnn kapsaycl OyunBahesi'nin kapsayclnn belki de en iyi kant.

5

6

Bkz. Langton-Lockton, S. (2004), Access by Design's100th issue. http://www.cae.org.uk/abdarticles/abd1.html

Akzer, E. (2006). Evrensel Tasarm ve nsan HaklarEitimi. II. Uygulamal Etik Kongresi, 18-20 Ekim 2006,Orta Dou Teknik niversitesi, ANKARA.2000 ylnda benimsenen ve imdiye kadar 15 Avrupa

Birlii yesinin onaylad Avrupa in Anayasa'ya dahiledilen Avrupa Birlii Temel Haklar art'nn (2000/C364/01) 25. ve 26. maddelerinde yal kiilerin veyetersizlikleri olan kiilerin onurlu ve bamsz bir hayatsrme, toplumla btnleme ve toplum ve kltr hayatnakatlma haklar ayrca tanmlanmtr.Bkz. Knecht, B. (2004). Accessibility regulations and a

universal design philosophy inspire the design process.Architectural Record. Ocak 2004, 145.http://archrecord.construction.com/resources/conteduc/archives/0401edit-1.asp# ve Johansson, S. (2001) CreatingOutdoor Natural Play Environments for DisabledChildren's Rehabilitation.

Wolski C.A. (2004) The Secret Garden.

http://www.rehabpub.com/features/62004/1.asp

1

2

3

5

6

Yaymlanmasna izin verdii iin Louis Hellman'ateekkr ederim.

4

2001 ASLA Annual MeetingProceedings.

REHABManagement.

Gizli Bahe.Mimar SonjaJohansson. Kaynak:(Johansson, S. 2001)Creating OutdoorNatural PlayEnvironments forDisabled Children'sRehabilitation. 2001ASLA Annual MeetingProceedings, s. 14.

Mimar, yazar ve izer Louis Hellman'n dergisinin 100. saysnda yaymlanan karikatr,1970'lerde balayan ve evrensel tasarm, kapsayc tasarm ya da herkes iin tasarm olarak tannanyaklamn doup gelimesiyle sregiden bir evrim srecini anlatyor. Karikatrn ilk karesi 70'lerin sonundaengelli szcyle tanmlanan kiilerin zel gereksinimleri iin tasarmn nem kazand bir dnemdehippi giysileri iinde gen bir kadn gsteriyor. Tekerlekli sandalye kullanan gen kadnn boynundakiyaftada engelli szc okunuyor. kinci karede tuhaf diyor gen kadn, ben hep engelin evre olduunudnmtm. Zaman iinde eriim kavramnn n plana kmasyla boynunda tad yafta deiiyor. Sonkarede ayn kadn yllar sonra yine tekerlekli sandalyesiyle, bu kez gnlk spor giysiler iinde izilmi.ngiltere'de kapsayc tasarm yaklamna dayal yasal dzenlemelerin gerekletii 2004 ylnda boynundayafta tamyor artk. imdi farkl gereksinimleri, istekleri, beklentileri olan, bunlarn dikkate alndolabildiince kapsayc bir evrede yaama hakkna sahip insanlardan biri, bir yurtta. Hellman kapsayctasarm yaklamnn zgrletirici roln vurgulamak iin son karedeki tekerlekli sandalyeyi belli belirsizizmi.

Access by Design

1

eklemek yoluyla gerekletiriliyordu (Demirkan).Evrensel tasarm yaklamna gre bu tutum kullancgruplar arasnda ayrmcla yol amaktadr.Gnmzde ortalama yaam sresinin artmas, bunabal yal nfusun fazlalamas ve kiilerin altklarortamlarda yalanmay istemeleri tasarmclarevrensel tasarm ilkelerini kullanmaya teviketmektedir.

Evrensel tasarm terimi, uzun sredir kullanlmasnaramen Avrupa'daki mimar, tasarmc vemhendislerin dikkatini pek ekememitir. Avrupa'daevrensel tasarm yerine herkes iin tasarm deyiikullanlmaktadr. Trost, bu iki terim arasndaki fark,evrensel tasarmn kapsaml bir felsefe, herkes iintasarmn ise uygulamalar olmas eklinde aklar.Evrensel tasarm btncl bir felsefedir ve zrlinsanlarn ayr, zel bir grup olarak ele alnmasnakar kar. Evrensel tasarm bu bak asn yeditemel ilke ile pekitirir (Story, Mueller ve Mace):

Tasarm farkl yeteneklerdeki insanlar iin kullanlolmal.

a. Tm kullanclar iin ayn kullanm kolaylsalanmal: ne zaman mmknse benzer, mmknolmayan durumlarda e deer uygulamalaryaplmal.b. Herhangi bir kullancy ayrmaktan ya da aakarmaktan kanlmal.c. Mahremiyet, koruma ve gvenlik tmkullanclara eit olarak salanmal.d. Tasarm tm kullanclara ekici hale getirilmeli.

1- Eit kullanm

Nilgn Olguntrk, Y. Do. Dr., Mimar, Bilkent niversitesi*

EVRENSEL TASARIM: TM YALAR,

FARKLI YETENEKLER VE

ETL NSANLIK DURUMLARI N TASARIM

inde yaadmz evrelerden ve kullandmzrnlerden zaman zaman memnun olmadmz yada bize uygun olmadn dndmz olmutur.Her birimiz, farkl yeteneklerle dnyaya gelmi, farkleitimlerden gemi ve en nihayetinde farklihtiyalarmzn karlanmasn isteyen, farklkullanm kolaylklar arayan bireyler halinegelmiizdir. Bu ereveye bir de insanolununolduka geni bir eitlilik sergileyen profilini, bakabir deyile ocuklar, yallar, zrl insanlar, farklboyutlar olan, ok ksa, ok uzun, zayf ya da kiloluinsanlar, hasta ya da sakatlanm insanlar, hamilebayanlar, ocuklu anne ve babalar ve daha nicefarkl insanlk durumunu kattmzda tasarmclar vemimarlar olarak iimizin ne denli geni bir yelpazeyehitap ettii ortadadr. Bir rn ya da ierisindeyaadmz evreyi tm bu farkl yeteneklere sahipinsanlar ve eitli insanlk durumlar iin tasarlamakmmkndr ve bu yaklama Evrensel Tasarm adverilir. Evrensel tasarm, rnlerin ve evremizintm yalardaki ve farkl yeteneklerdeki insanlarnolabilecek en byk kitlesi tarafndan kullanlacakekilde tasarlamak olarak tanmlanr (Story, Muellerve Mace).

Evrensel tasarm, tm kullanclarn isteklerini eitolarak deerlendirmeyi ngrr. Tasarm gelenekselolarak ortalama bir kullanc grubununihtiyalarna gre ekillenir. Gemite, bu gelenekselgrn tasarmlarna paralel olarak sadece zelihtiyalar olan kullanc gruplar iin ayr tasarmlaryapmak geerlilii olan bir yaklam idi. Bylecetasarm, standart bir zme zel ve ayr bir zm

2- Kullanmda esneklik

3- Basit ve igdsel kullanm

4- Alglanabilir bilgi

5- Hatalara dayanm

6- Dk fiziksel aba

7- Yaklam ve kullanm iin yer ve boyut

Tasarm eitli kiisel tercih ve yetenekleribarndrmal.

a. Kullanm metodlar arasnda seenekleryaratlmal.b. Sa ve sol el eriimi ve kullanm salanmal.c. Kesin ve tam kullanm salanmal.d. Kullanc hzna uyum salanmal.

Tasarmn kullanm, kullancnn tecrbesinden,bilgisinden, dil yeteneinden ve o ankikonsantrasyon seviyesinden bamsz olarak kolayanlalr olmal.

a. Gerekli olmayan karmaklk barndrlmamal.b. Tasarm, kullanc beklenti ve igdleri ile

tutarl olmal.c. Bilgiyi nemine gre dzenlemeli.d. sresince ve bitiminde etkin geri bildirim

salanmal.

Tasarm, evresel koullara ve kullancnn duyusalyeteneklerine bakmakszn gerekli bilgiyi kullancyaetkin olarak iletmeli.

a. nemli bilgiyi sunmak iin farkl ortamlar(resimli, szel, kabartmal) kullanlmal.

b. nemli bilginin okunabilirliini en stseviyeye karmal.

c. Elemanlar tarif edilebilir ekillerde ayrtrlmal(rnek: kullanm talimatlarn ve yn tarifinikolay hale getirmek).

d. Duyusal snrlamalar olan insanlarnkullandklar aygt ve tekniklere uyumsalayabilmeli.

Tasarm, kaza ya da istem d hareketlerin ktsonularn en aza indirmeli.

a. Elemanlar tehlike ve hatalar en aza indirecekekilde dzenlemeli: en ok kullanlanelemanlar en eriilebilir, tehlikeli elemanlarkarlm, izole edilmi ya da korumayaalnm olmal.

b. Tehlikeler ve hatalara kar uyarlar salanmal.c. Yanl yapmay engelleyici dzenekler

salanmal.d. Dikkat gerektiren ilerde bilinsiz hareketler

cesaretlendirilmemeli.

Tasarm en az yorulma ile etkin ve rahat olarakkullanlmal.

a. Kullanclarn doal vcut pozisyonlarnnkorunmas salanmal.

b. Makul iletim gc kullanlmal.c. Tekrar eden hareketler en aza indirgenmeli.d. Devaml fiziksel aba en aza indirgenmeli.

Kullancnn bedensel boyutu, duruu ve hareketyeteneinden bamsz olarak yaklam, uzanm,

altrma ve kullanm iin uygun boyut ve yersalanmal.

a. Oturan ya da ayakta kullanc iin nemlielemanlara ak grsel bak salanmal.

b. Oturan ya da ayakta kullanc iin tmelemanlara uzanm rahat hale getirmeli.

c. Tasarm, el ve tutma boyutlarndaki eitliliibarndrmal.

d. Yardmc aralarn kullanm ya da kiiselyardm iin gerekli yer salanmal.

Evrensel tasarmn bu ilkelerini rneklendirmek iyiuygulamalar tevik etmek adna nemlidir.Dnyann eitli lkelerinde ve Trkiye'de yaplmbaarl fiziksel evre rnekleri derlenmi ve aadaaklamalar ile beraber verilmitir.

Resim 1'de geni ve engelsiz bir yaya kaldrmgrlmektedir. Kaldrm, ana yry alan ve bununkenarlarn ereveleyen renk ve doku olarakfarkllk gsteren kaldrm talar ile oluturulmutur.Kaldrmda konumlanm bank, p, aydnlatmaelemanlar gibi sokak mbleleri ile maaza cepheleriarasnda ak ve engelsiz bir yry alanoluturulmu ve aalarn da dier sokak mbleleriile ayn hizada olmalar salanmtr. Kaldrmyzeyinde hibir yzey ve seviye fark olmamasnada dikkat edilmitir. Tm iaret tabelalar baseviyesinin zerine tanmtr. Maaza nlerindeherhangi bir eya da konulmamtr. (InternationalBest Practices in Universal Design, 209)

Tm bu nlemler, olas kazalar nlemeyiamalamakla birlikte grme zrl kiilere kolaykullanabilecekleri engelsiz bir sokak mekansalamaktadr. Sokak, algs ya da anlay kstl yada geici olarak kstlanm kiilere de iyi yn/yolbulma ipular vermektedir.

Resim 2'de bir yaya geidine ynelen dokulu birkaldrm uygulamas grlmektedir. Yayakaldrmnn cadde ile birletii yerde, yksekkabartmal malzeme ile, yayann tehlikeli bir alanayaklam olduu uyars yaplmaktadr. izgilikabartma yzeyler ile yayay yaya geidineynlendiren bir yry rotas belirlenmitir.Kabartmal yzeylerin kullanlmasnda tm dierkodlama sistemlerindeki gibi mmkn olduunca azeitleme ile genel bilgiler verilmeli ve ayn bilgi heryerde ayn ekilde tekrarlanmaldr. Kabartmalyzey ya da renk kodlamalarnda en uygun , enok olarak da be farkl seim yaplmas gerekir. Burnekte kaldrmn ykseklii de olas dmelerinlemek zere olduka alak tutulmutur. Kaldrmkenarnda ve yol kenarnda farkl renkli izgilerkullanmak yol ve kaldrm farkn daha iyi ortayakoymaktadr.

Resim 3'de bir yn bulma sistemi grlmektedir.Zeminde bulunan farkl renkteki kabartmalmalzeme kullanclar bina hakknda bilgiedinebilecekleri bir noktaya ve ana giri kaplarnaynlendirmektedir. Bu tr uygulamalar vekullanmlarnn rahatl hakknda aratrma

10 11

12 13

sonular olmadndan bu tr sistemlerin ilerliihakknda pek bir bilgimiz yoktur, ancak zelliklezrl kiiler tarafndan istenildii iin bu truygulamalar gelitirilmektedir. Zeminde kabartmalyzey ve renk ile yaplan ynlendirme bantlarzaman zaman duvarlar zerinde kullanlan renkli vekabartmal bantlar eklinde de ortaya kmaktadrlar.Tm bu uygulamalarda dikkat edilmesi gereklihusus, ynlendirme bantlarnn kesintiye uramadandevam etmesinin salanmas ve balang, biti veyn deitirme yerlerinde durumun zrlkullancya grsel ve dokunsal olarak bildirilmesinisalamaktr. Ana kaplarda otomatik alr-kapanrkaplar kullanmak elleri paketlerle dolu olanlar,ellerini kullanamayan kiiler, ocuklu anneler vebabalar, bebek arabas kullanan ebeveynler,tekerlekli sandalye kullanclar ve grme zrlleriin en uygunudur.

Binalarda kullanlan tm kaplarn evreleri ile farklrenkte olmalar kullanlmalarn ve alglanmalarnfazlalatrr. Resim 4'deki her iki kap da grselolarak ou grme zrl insan tarafndanalglanmakla beraber tasarm olarak birbirlerindenolduka farkldrlar. Cam kaplarn ya da yzeylerinkullanm ise gz hizasnda devaml grsel matbantlarn uygulanmas ile mmkndr. Bylelikle

grme zrl insanlarn bu yzeyleri tam olarakalglayamayp, bunlardan uzak durmalar, bu mekanveya kaplar kullanmamalar engellenmi olur. Grmezrl insanlarn ou k, renk farkllklar ve hareketialglayabilir. Resim 5'de aralkl yaptrmalar ile yaplanuygulama maalesef grme zrller tarafndanalglanamamaktadr.

Resim 6'da bir parkn iinde bulunan tarihi bir yapnndokunmak zere yaplm bir maketi bulunmaktadr.Maket, grme zrl insanlarn grebilen insanlar ileayn bilgiyi alabilmeleri iin yaplmtr. Maketleklidir ve bronzdan yaplmtr. Maket masams birplatform zerindedir ve bu platform tekerlekli sandalyekullanclarnn eriimine uygun gerekli diz mesafesibraklarak oluturulmutur. Bu maketin yannda Braillealfabesi ile yazlm panellerde, sz konusu binanntarihsel nemi anlatlmaktadr. Braille paneller oturan veayakta duran kiilerin okuyabilmeleri iin al olarakkonulmulardr. (International Best Practices inUniversal Design, 228)

Resim 7 ve 8'de bina n rampa uygulamalargrlmektedir. Rampa uygulamalarnda rampayzeyinin kaymayan bir malzemeden yaplmasnemlidir. Rampann her iki tarafnda birden korkulukve kpete konulmas ve kpetelerin iki farkl

Resim 1

Fotoraf: Eduardo Alvarez(International Best Practices in Universal Design, 209)

Resim 2

Fotoraf: Andres Balcazar de la Cruz(International Best Practices in Universal Design, 213)

Resim 3

Fotoraf: Andres Balcazar de la Cruz(International Best Practices in Universal Design, 216)

Resim 4

Fotoraf: Hilary Dalke

ykseklikte olmalar kullancya seim hakktanmasndan dolay olduka iyidir. Kpetelerinrampa eimi bittikten sonra da devam etmeleri,rampa ini ve klarnda kullancnn dengesinikoruyabilmesi asndan nemli olmaktadr.Rampalarn farkl renkte kaldrm talarylaevrelenmeleri onlarn yerlerinin belirginletirilmesinisalar.

Resim 9'da iyi bir dey dolam alan rneigrlmektedir. Merdivenlerde, en alt basamaktansonra kabartmal ve renk farkll ile belirginletirilenbir zemin uyars bulunmaktadr. Her basamanbitiminde dokulu ve renk farkll olan bantlarkullanlmtr. Rhtlar basamaklar aras bolukbrakmadan yaratlm ve buna ek olarak da basamakykseklii farkl bir renk ile belirtilmitir (InternationalBest Practices in Universal Design, 226).

Evrensel tasarm ilkelerini barndrmak iin tasarlananmerdivenlerde kullanclarn dinlenebilmeleri iinsahanlk yaplmas, merdivenin her iki tarafnda dakpete kullanlmas, kpetelerin yuvarlak, kolaytutulur ve srekli yaplmas gereklidir.

Dey dolam uygulamalarnda bir dier nemlihusus, dolam elemanlarnn birbirlerine gre olan

konumlardr. Evrensel tasarm ilkelerinin ilkiherhangi bir kullancnn ayrlmamas ya da aakarlmamas gerekliliinden bahseder. Bu ilkeyeuygun olarak merdiven, yryen merdiven veasansr gibi farkl dolam elemanlarnn binadaayn yerde kullanlmalar nemlidir. Bylece farkldey dolam elemanlarn kullanmak durumundaolan aile bireyleri ya da insan gruplar birbirlerindenok uzaklamadan ayn yere ulam olurlar.

Resim 10'da grld gibi korkuluk ve kpetemalzemelerini seerken sadece gri ve effafmalzemelerin kullanmndan kanlmaldr. Cam,metal gibi bu tr malzemelerin salt kullanmndazellikle grme zrl kullanclartanmlayamadklar bulank bir boluk alglamaktave bu yzden de bu tr alanlara yaklamaktantmyle kanmaktadrlar. Bu tr alanlarayaklamamak uruna bazen tm bir blgeyi hikullanmadan baka bir yol arayna girdikleri degrlmektedir. Cam ve metal uygulamalarnda renkya da mat malzeme kullanm bu sorunugiderecektir.

Resim 11, iki byk asansr gstermektedir.Asansrlerde herkesin, zellikle de tekerlekli

Resim 6

Fotoraf: Enrique Rovira Beleta Cuyas(International Best Practices in Universal Design, 228)

Resim 5a-b

Fotoraf: Nilgn Olguntrk

Resim 7

Fotoraf: Sezen Bure ahinkayaResim 8

Fotoraf: Betty Dion(International Best Practices in Universal Design, 224)

14 15

sandalye ve elektrikli tama arac kullanclar ileocuk arabal ebeveynlerin kolay inip binmesinisalamak ortadan ve tm asansr enini kapsayacakekilde alan otomatik kaplar ile mmkndr. Burnekte asansr kaplarnn n ksmlarnda ikibyk, renk ve doku fark yaratan noktabulunmaktadr. Bu noktalar tm binada asansrlerinbulunduu her yerde kullanlm ve binann tmkullanclar tarafndan iyi bir uygulama olarakbulunmutur. (International Best Practices inUniversal Design, 214)

Asansr arma dmeleri her kullancnnulaabilmesine izin verecek ykseklikte olmaldr.arma dmelerinin nnde her kullancnnnden ya da yandan yaklamna izin verecek yerinde salanmas gereklidir. Resim 12'de olduu gibidmelerin zerinde bulunduklar yzeyin renk vedoku olarak farkllamas ve kontrol dmelerinindirsekle ya da kapal bir yumrukla altrlabilecekkadar byk olmas iyidir. Ayrca asansrn iindeve dnda mutlaka sesli uyar sistemi olmaldr.

zellikle kamuya ak ya da kamuya hizmet verenbinalarda koridorlar yn/yol bulmada en ok skntyaanan yerlerdir. Koridordaki duvarlarn ve zeminin

ayn renkte olmas ve genel aydnlatmannkullanlmas bu yerleri zellikle grme zrlinsanlar ve yallar iin alglanmas zor halegetirmektedir. Resim 13'de grlen hastanekoridoruna yerletirilen kullanlmayan eyalar,koridorun dar eni ve tavanda kullanlaniaretlemelerin konum ve gsterim eitliliikoridoru daha da zor kullanlr bir halegetirmektedir. Resim 14'de baka bir hastanekoridoru grlmektedir. Bu koridor, duvarlardakirenk kullanm, aydnlatmann kalitesi,kullanlmayan eyalardan arndrlmas, uygungenilikte olmas, iaretlemenin takip edilebilirliive okunurluluu ile evrensel tasarm iin iyi birrnek oluturmaktadr. Koridorun her iki yanndabulunan bantlarn ayn zamanda kpete/dayanakolarak kullanlmasna olanak vermesi de istenilen birdurumdur.

Bir tren istasyonunda ekilen resim 15'de grlenak renk zeminler, grme zrl ve yal insanlartarafndan olduka kullanl bulunmutur. Bununnedeni insanlarn genelde yln byk birblmnde koyu renk ayakkab ve pantolongiymeleri ve bu koyu renk giysilerin ak renkzeminlerde fark edilir olmasdr. Bylelikle gr

Resim 9

Fotoraf: Betty Dion(International Best Practices

in Universal Design, 226)

Resim 10

Fotoraf: Nilgn OlguntrkResim 11

Fotoraf: Betty Dion(International Best Practices in

Universal Design, 214)

Resim 12

Fotoraf: Andres Balcazarde la Cruz (International BestPractices in Universal Design, 215)

Resim 13

Fotoraf: Nilgn OlguntrkResim 14

Fotoraf: Hilary Dalke

kstl insanlar etraflarndaki dier insanlarn dahaok farkna varp olas arpmalardan da kanmolmaktadrlar.

Resim 16'da bir tren istasyonundaki doalaydnlatma grlmektedir. Grme zrl ve yalinsanlarca gn ile aydnlatma, yapayaydnlatmaya gre daha kullanl bulunmutur.Bunun en temel nedeni aydnlk dzeyinin art vedolaysyla insan performansnn artmas olarakaklanabilir. Ancak grme zrl ve yal insanlargz kamamasndan daha ok etkilenirler ve busebeple gn uygulamalarnn kontrollyaplmas gerekmektedir. Ayrca insanlarn bina iiyollar zerinde hibir ekilde lo ya da karanlkblgeler bulunmamaldr. Bu tr yerler ou insaniin mekann tam grlememesinden dolaykullanlmayan ya da tercih edilmeyen alanlarolmaktadrlar.

Resim 17 tayc duvarlarn yanna yerletirilmi birtuvalet nitesini gstermektedir. Bu yerleim, tuvaletarkas ve yanndaki kaymaz tutamalarnyerletirilmesine imkan tanr. Eer tutamakonulacak duvarlar tayc nitelikte deil iselertutamalarn tayaca insan ykn karlayacak

ekilde bu duvarlarn glendirilmeleri gerekir.Tuvaletlerin hem nden hem yandan engelsiz birekilde ulalabilir olmalar ve aktarm iin tekerleklisandalye gerekli alannn salanmas zorunludur.

Resim 18'de yere kadar uzanan eriilebilir bir pisuargrlmektedir. Pisuarn yanlarnda ve zerindebulunan kaymaz tutamalar renk olarak yaknevrelerinden farkllamaktadr. Kzltesi otomatiksifon kullanm kolayl salamaktadr. Pisuarn stksmnda bulunan yatay alan ellerde bulunaneyalarn konulmasna imkan tanmaktadr. Pisuarnnnde bulunan byk alan da dolam asndannem tamaktadr.

Resim 19'daki tuvalet odasnn byk olmasyardmclar olan zrl kiiler iin gerekli alansalamaktadr. Tuvaletin aktarm tarafnda gereklitekerlekli sandalye alan braklm ve tuvaletinarkasnda ve yannda kaymaz tutamalarkonumlandrlmtr. Tuvalet kad koyma yeritutama kullanmn engellemeyecek ekildetasarlanmtr. Sifon, kzltesi sensrler ile elkullanlmadan almaktadr. Lavabonun nndeyeterli diz alan braklm ve borular, tekerleklisandalyede diz ve bacak arpmasn engelleyecek

Resim 15a-b

Fotoraf: Nilgn OlguntrkResim 16

Fotoraf: Nilgn Olguntrk

Resim 17

Fotoraf: Andres Balcazar de la Cruz(International Best Practices in

Universal Design, 230)

Resim 18

Fotoraf: Andres Balcazarde la Cruz (International BestPractices in Universal Design, 231)

Resim 19

Fotoraf: Betty Dion(International Best Practices in

Universal Design, 229)

ekilde geriye alnp arkadaki duvara yaklatrlmtr.Ayna ykseklii tekerlekli sandalye kullanclarnnkullanmna imkan verecek ekilde ayarlanmtr.(International Best Practices in Universal Design,229)

Resim 20'de ulalabilir bir du nitesigrlmektedir. Zeminde herhangi bir ykseklik farkolmamas ve nite giriinde bir eik bulunmamaszrl insanlarn, zellikle de tekerlekli sandalyekullanclarnn mekana kolay girip kmalarnaimkan vermektedir. Zeminde su giderine doru hafifbir eimin bulunmas ulalabilirliiengellememektedir. Mekanda tekerlekli sandalyedensuyu tutmayan oturma yerine kolay aktarmsalayacak yeterli alan bulunmaktadr. Katlanpduvara sabitlenebilen oturma nitesi tmkullanclara kullanm seenei sunmaktadr.Bylece var olan oturma nitesini deil kenditekerlekli du sandalyelerini kullanmak isteyenzrl insanlara ya da duu ayakta kullanmakisteyen kiilere de seenek tannm olmaktadr.Duun altnda, oturma nitesinin yanndakitutamalar herkesin kolay kullanmna sunulmutur.Du bal elde kullanma ve istenilen ykseklikteaskl kullanma olanak salamaktadr. Duu farkl

yksekliklerde ayarlamaya imkan salayan dzenek,tutama kullanmn engellememektedir.

Resim 21'de yzme havuzlarnda evrensel tasarmiin uygun olan basamaklar ile havuza inigrlmektedir. Havuza inen her basamak farklrenkte bir izgi ile belirlenmitir. Basamaklarnyannda kpetenin bulunmas ini ve k kolaylsalamas asndan nemlidir. Basamaklarnbalangcnda ve havuzun kenarlarnda kabartmalve renk olarak farkllaan zemin uygulamalarzellikle grme zrl insanlar iin byk kolaylksalamaktadr.

Yangn gvenlii ve bina tahliye planlamas zrlinsanlarn da gz nnde bulundurulmasngerektirir. Resim 22'nin ekildii binada,asansrlerden biri yangn alarmndan sonra 30dakika boyunca almaya devam etmektedir. Bu,asansr boluunda pozitif bir basncn salanmasnngrr. Bylece asansr boluu, asansr kabini veher kattaki asansr n bekleme alannn dumanszkalmas salanr. Buna ek olarak asansr kaplar vekabin duvarlar yangnn ilerlemesini 30 dakikaboyunca durduracak ekilde glendirilmitir. Binaierisinde her kat iki byk yangn blmesineayrlmtr. Yangnda asansrn almad blmede

16 17

gvenli bir alan bulunur ve bu alandaki acil durumdmesi kurtarma merkezinden srekli gzlemlenir.Bylece kurtarma ekipleri nereye ulamalargerektiini bilirler. Her iki yangn blmesinde dehareket kstlamalar olan insanlar iin birer tahliyesandalyesi bulundurulur. Tahliye rotalar zerindekii kaplar, otomatik ama sistemi ve panik an amakollar ile donatlmtr. Tm binada yangn analarm ve sesli uyar sistemlerinin yannda hemayakta hem oturan kullanc tarafndan okunabilentahliye emalar ve zrl insanlarn gvenlitahliyesini aklayan bilgilendirmeler bulunur.(International Best Practices in Universal Design,218)

Resim 23'de daha nce de bahsi geen gvenli alanrnei grlmektedir. Bu alanlar, yangn esnasndatahliye iin yardma ihtiyac olan insanlarn yardmngelmesini bekleyebilecekleri gvenlikli blgelerdir.Alan, tekerlekli sandalye kullancsnnbekleyebilecei genilikte ve tahliye rotasnnyaknnda ancak binay tahliye eden insanlarnyolunu engellemeyecek yerdedir. Gvenli alanlarnevresinde bulunan duvarlar ve bu alanlara alankaplar yangnn ilerlemesini nleyici malzeme ileglendirilmi olmaldr. Gvenli alanlar binaierisinde herkesin grebilecei ekilde iaretlenmi,yangn gvenlii ve tahliye planlar zerindegsterilmi olmaldr.

Resim 24'de bir ulam binas ierisinde bulunanbilgi ekranlar grlmektedir. Bu ekranlar oldukayksee konulmalar yznden herkes tarafndanokunamamaktadr. Ayrca grme zrl insanlar butr ekranlar hi okuyamadklarn ve bilgisistemlerinde ekranlara ek olarak arkadanaydnlatlan ya da renk farkll ile oluturulanbilgilendirme panolarnn gerekliliinivurgulamlardr.

Resim 25'de arkadan aydnlatlan Clinique yazs,tm byk harf olmasna ramen o mekandaki enkolay grlr ve en iyi alglanr e olarakbulunmutur. Grme zrl kullanclar zelliklearkadan aydnlatlan iaretlemeleri daha kolay takipedebildiklerini belirtmi ve kelimelerin sadece

Resim 20Fotoraf: Betty Dion(International Best Practices inUniversal Design, 225)

Resim 21Fotoraf: Betty Dion(International Best Practices inUniversal Design, 227)

Resim 22Fotoraf: Elisabet Svensson(International Best Practices inUniversal Design, 218)

Resim 23Fotoraf: Eduardo Alvarez(International Best Practices inUniversal Design, 217)

Resim 24-aFotoraf: Nilgn Olguntrk

Resim 25Fotoraf: Nilgn Olguntrk

byk harf deil, ba harfi byk, dier harfleri kkharf olarak yazlmasnn okunurluu arttrdnbelirtmilerdir.

Herkesi kapsayan tasarmlar yapmak kolay olmasa datasarlarken insanlarn tmn dnmekgrevlerimizden biridir. Dnyada giderek yallaannfus, tp alanndaki gelimeler sonucu insanlarnhastalklardan ve kazalardan daha ok kurtulabilmeleri,iinde yaadmz mekanlarn dnyann eitlikltrlerine ak olmalar, ya, yetenek ve tecrbeolarak farkllaan geni bir insan kitlesine hitap etmeyizorunlu klmaktadr. Evrensel tasarm, binann ya daevrenin dier eleri ile ok iyi bir uyum saladndagze bile arpmayacak bir hale gelebilir. zrlinsanlar iin yaplan fiziksel evre deiiklikleriounlukla herkese konfor olarak yansr. Bununbilincinde olan tasarmclar giderek evrensel tasarmdaha ok benimsemektedirler. niversitelerde henzayr birer ders olarak verilen evrensel tasarm ya dazrller iin tasarm, zaman ierisinde stdyoderslerinin doal bir paras haline gelecek. Herkes iintasarm yapma bilinci tasarlama srecine yansdnda,belki de, bu yazda bahsedilen uygulamalar evrenseltasarm ya da herkes iin tasarm olarak adlandrmaktanvazgeip bunlarn tmne tasarm srecinin doal birparas olarak bakacaz.

* Mimarlk ve evre Tasarm Blm,GSTMFakltesi

KAYNAKLAR

Not:

Teekkr:

Demirkan, H. Adaptable house design (Uyarlanabilir konuttasarm).

. Cilt 1, sayfa 19-29.

. CD-ROM. Ottawa, Canada: CanadianHuman Rights Commission, 2006.

Story, M F, J L Mueller ve R L Mace.

. Raleigh, NC: NC State University, 1998. Sayfa2, 34-35.

Trost, G. State affairs in universal design (Evrensel tasarmtartmalar) 41.1(2005): 19-25.

Yazda Evrensel Tasarmda Uluslararas yi Uygulamalar(International Best Practices in Universal Design)kayna'ndan kullanlan fotoraflarn telif hakk Betty DionEnterprises Limited'e ve Kanada nsan Haklar Komisyonunaaittir. Yazdaki tm dier fotoraflarn telif haklar fotorafsahiplerine aittir.

Bu yazda Evrensel Tasarmda Uluslararas yi Uygulamalar(International Best Practices in Universal Design)kayna'ndan eitli fotoraflar kullanlmtr, bunun iinMarnie Peters'a teekkr ederim. Sz geen yayna ulamakiin irtibat adresi yledir: Betty Dion Enterprises Limited,458 Melbourne Ave., Ottawa, ON K2A 1W3, Kanada,

.

Proceedings of XXIVth IAHS World HousingCongress (XXIV. IAHS Dnya Konut Kongresi Bildirileri),Ankara, 27-31 Mays 1996

International Best Practices in Universal Design: A globalreview (Evrensel Tasarmda Uluslararas yi Uygulamalar:kresel bir inceleme)

The Universal DesignFile: Designing for people of all ages and abilities (EvrenselTasarm Dosyas: Tm yalardaki ve yeteneklerdeki insanlariin tasarm)

Fujitsu Science and Technology Journal

order@bdel.ca

Resim 24-bFotoraf: Nilgn Olguntrk

18 19

TRKYE'DE ZRLLER N

ULAILABLRLK MEVZUATI

Deniz alayan Gm, Y. ehir Plancs

konuda gerekli bilgiyle donatlmalarna ynelikalmalar teminat altna almalar,

. Ulalabilirlie ynelik ihtiyalarn, planlamaaamasnn balangcndan itibaren srecin iinedahil edilmesi,

. Kamusal (umumi) yaplarn tasarmnda,zrllerle ilgili kurulularn bu srete yeralmalarnn salanarak ulalabilirliin garantialtna alnmas beklenmektedir, denmektedir.

Bu ve benzeri Birlemi Milletler kararlar, lkelerinulusal mevzuatlarn zrllerin ihtiyalarngzetecek biimde dzenlemesini ngrmektedir. Buerevede, zrller iin ulalabilir bir yaam evresioluturmak ynnde Trkiye'de de nce genel olarakzrllk alannda, ve buna paralel olarakulalabilirlik ile ilgili bir dizi yasal dzenlemegerekletirilmitir.

Trkiye'de zrllk alanndaki ilk ve en nemliadm, 1997 ylnda 571 sayl Kanun HkmndeKararname (KHK) ile zrller daresi Bakanl'nnkurulmasdr. zrllk alannda alan kurum,kurulu, sivil toplum rgtleri ve niversitelerarasnda koordinasyon ve ibirlii salamak, gereklimevzuat almalarn yapmak, aratrmalar veprojeler gerekletirmek ve zrllkle ilgilitoplumsal bilinlendirmeyi ve farkndalk dzeyiniartrmak gibi grevleri bulunan zrller daresiBakanl'nn kurulmasndan sonra, zrllkalannda nemli gelimeler salanmtr. Yine 1997ylnda 572 sayl KHK ile birok yasada zrllerleilgili dzenlemeler yaplmtr. Bu dzenlemelerdenbiri de, ulalabilirlikle ilgili olarak 3194 sayl marYasas'na bir madde eklenmesidir. mar Yasasna

hkm getirilerek, Trkiye'dezrller iin ulalabilirlik ilk kez yasaldzenlemelerde yer bulmutur.

572 sayl KHK ile mar Yasas'nda yaplan budeiikliin ardndan, Bayndrlk ve skan Bakanltarafndan ilgili ynetmeliklerde gerekli deiiklikleryaplarak 2 Eyll 1999 tarihinde yaymlanarakyrrle girmitir. Bu ynetmelikler ve yaplandzenlemeler zetle unlardr;

Ynetmelikte ilkkez tanm da verilerek zrl kavramndan,ulalabilirlikten ve Trk Standartlar Enstits(TSE)'nn zrllerle ilgili standartlarndanbahsedilerek, belediyelere zrllerle ilgili mevzuatve standartlara uyma, bunlar uygulama ve bunlardayer almayan, fakat gerekli nlemleri almaykmllkleri getirilmitir.

Ynetmelie, yaplarda merdiven yanndastandartlara uygun rampa yaplmas, bina giri kaps,

Fiziksel evrenin zrller iin ulalabilir veyaanabilir klnmas iin, imar planlar ile kentsel,sosyal, teknik altyap alanlarnda ve yaplarda TrkStandartlar Enstits'nn ilgili standartlarnauyulmas zorunludur

3030 Sayl Kanun Kapsam Dnda KalanBelediyeler Tip mar Ynetmelii:

yangn merdiveni kaps, giri holnn veasansrlerin llerinin zrllerin kullanmnauygun olmas, kaplarda eik bulunmamas,merdivenlerde standartlara uygun korkuluk vekpete yaplmas ve tm yer demelerinde kayganolmayan malzeme kullanlmas, hkmlerieklenmitir. Ayrca ticari kullanm binalarnda dazrllerin ulaabilirliinin salanmas ynnde giri,bina ii dolam ve tuvaletlerle ilgili maddelerdedzenlemeler yaplmtr.

Ak alanlarda (yol, otopark, park, yaya blgesi,meydan ve kaldrmlarda) ve bunlar zerindekiulam ve haberleme noktalarnda ve peyzajelemanlarnda da zrllerin eriebilirliininsalanmas iin TSE standartlarna uygun dzenlemeyaplmas koulu getirilmitir.

Bu ynetmelikte de ulalabilirliinsalanmas iin TSE standartlarna uyulmasykmll getirilerek baz llerde ve ticarikullanmlara ilikin maddelerde dzenlemeleryaplmtr.

"Planlarda zrllerin kentselkullanmlar, sosyal ve teknik alt yap alanlarndaulaabilirliini salayc tedbirlerin alnmas amacylazrllere ynelik her trl mevzuat ve TSEstandartlar dikkate alnr" hkm ile kentsel, sosyalve teknik alt yap standardn belirleyen tabloya,sosyal tesis alanlarnn "rehabilitasyon merkezleri"nikapsamas hususu eklenmitir.

Buynetmelikte de zrllerin ulaabilirliininsalanmas iin TSE standartlarna uyulmaszorunluluu getirilmi, binalarn eitliblmlerindeki llendirmelerde ve zelliklerdedzenlemeler yaplmtr.

Otoparklarn yapmnda TSEstandartlarna uyulmas, umumi bina, blgeotoparklar ve genel otoparklarda, 1'den az olmamakartyla park yerlerinin %5'inin zrl iaretikoyularak zrllere ayrlmas artlar getirilmitir.

Snaklarnyapmnda TSE standartlarna uyulmas hkmgetirilmitir.

Bu ynetmelik dzenlemelerinden sonra, ouBykehir Belediyeleri kendi imar ynetmeliklerindegerekli deiiklikleri yaparak, zrller iin uygundzenlemelerin yaplmasn ngrmlerdir.

mar mevzuatnda ad geen Trk StandartlarEnstits standartlarnn, zrllerin ulaabilirlii iledorudan ilgili nemli tanesi ve kapsamlar iseyledir;

Belediye ve Mcavir Alan snrlar inde ve DndaPlan Bulunmayan Alanlarda Uygulanacak marYnetmelii:

mar Plan Yaplmas ve Deiikliklerine Ait EsaslaraDair Ynetmelik:

Gecekondu Kanunu Uygulama Ynetmelii:

Otopark Ynetmelii:

Snaklarla lgili Ek Ynetmelik:

Gnmzde, toplumlarn sunduklar olanaklarlsnde zrl bireylerinin sosyal yaamakatlmn glendirmesi, adalk dzeyinin birgstergesi olarak kabul grmektedir. zrllerin dedier tm zrl olmayanlarla ayn koullardayaamn srdrmesindeki temel unsurlardan hatta nkoullardan biri, yapl evrenin uygun biimde, yanizrllerin gereksinimlerini karlayacak ekildedzenlenmesidir. Yerleimlerde yeterli ve gereklidzenlemeler olmazsa, zrl bireyler gerekli salkve rehabilitasyon hizmetlerini alamayacak,eitimlerini srdremeyecek, bir i sahibiolamayacak, elence, dinlenme, kltr ve sporetkinliklerine ulaamayacak, zetle toplumsal yaamatam olarak katlamayacaktr.

Yapl evrenin zrller iin uygun hale getirilmesiise yasal dzenlemelerin yaplmasn, uygulayclarnbu dzenlemelerin gerekliliini benimsemesini,doru ve gerekli biimde uygulamaya gitmesini,toplumun ve zrllerin konuyla ilgili bilgi ve bilindzeyinin arttrlarak, yaplmas gerekenlerin takipisiolmasn kapsayan bir sretir. Bu makaledeTrkiye'de zrller iin yapl evrede ulalabilirlikkonusundaki yasal dzenlemeler ele alnmaktadr.Fakat unutulmamaldr ki kanunlarn ve diermevzuatn amacna ulamas, bunlarnuygulanmasyla mmkndr. Unutulmamas gerekenbir dier nokta, zrller iin yaplan her trliyiletirme ve dzenleme, yallar, ocuklar,hamileler, bebek araballar, ok uzun ve ok ksaboylu kiiler, eya ve yk tayanlar gibi hareketkstll olduu iin yapl evreyi kullanrken zorlukyaayan veya hi kullanamayan kiiler iin degerekliliktir. Zaten ulalabilirliin tanm da, kiisel zellikleri bulunan insanlarn olarakkendilerine sunulan tm olanaklara, fiziksel ve sosyalolarak yaratlan etkinliklere ve donatlara ulaabilmesive buray kullanabilmesi biiminde verilebilir.

farklbamsz

Trkiye'de zrllk alannda yaplan almalar, bazuluslararas normlarn oluturulmasndan sonrabalam, bu normlar Trkiye'nin mevzuatna yolgsterici olmutur. Bu nedenle bu gelimeleri ksacazetlemek, srecin deerlendirilmesi asndan yararlolacaktr. 1982 ylnda Birlemi Milletler tarafndankabul edilen Dnya Eylem Program'nda Fizikselevreye ynelik Fiziksel evre, her trl sakatlacevap verecek ekilde dzenlenmelidir. Yerleimplanlar, ulalabilecek alanlar yaknnda, krsalkesimdeki programlar da dahil edilecek ekildehazrlanmaldr. zrllerin tm yeni kamusalbinalardan ve tesislerden, toplu konut ve toplu tamasistemlerinden yararlanmas salanmaldr. Kararlar,mmkn olan lde, mevcut kamusal binalar vetesislerinden, konut ve ulam sistemlerindenfaydalanmay tevik etmek amac gdlerekuygulanmaldr. denmektedir.

Birlemi Milletler Genel Kurulu'nun 1993'te kabulettii zrller in Frsat Eitlii Konusunda StandartKurallar, zrlln dnya genelinde ele alnmabiimini ve hzn etkilemitir. Standart Kurallarn EitKatlm in Hedef Alanlar balkl blmnde elealnan ulalabilirlik konusunda; Devletler, toplumunher kesimine eit frsatlar verilmesi ilemi ierisinde,ulalabilmenin batan sona nemini kabul etmelidirler.Her trden zrller iin, Devletler:

a) Fiziksel evre koullarn, ulalabilme bakmndankolaylatracak faaliyet programlar hazrlayp sunmal,b) Bilgi ve haberlemede ulama imknn salayacaknemleri almaldrlar.

Devletlerden;. Standart kural ve prensiplerin belirlenmesi veulalabilirlii teminat altna alacak yasalarkarmalar,

. Yapl evrenin oluumundaki uzmanlarn, bu

20 21

kpeteler, yryen merdivenler, asansrler, peronlarntasarm ve gerekli iaretlemeler, istasyonda zrlleriin bilgilendirme ve alarm sistemi, tuvalet tasarm,demelerin nitelikleri ve toplu tam aracnntasarmna kadar geni bir fonksiyonel alan kapsayacakbiimde ayrntl olarak hazrlanmtr. Standart,zrlnn caddeden istasyon alanna ve bu blmdenperonlara erimesine ve tatlara binene kadar tmaamalarn kapsar biimde ele alnmtr. zrllerinrayl toplu tam sistemlerinden bamsz olarakfaydalanabilmesi iin standarda tam olarak uyulmasbyk nem tamaktadr.

Ulalabilirlikle ve zrllerle dorudan ilgili olmayp,iinde gerekli baz blmler bulunan standartlarnisimleri ise;

TS 7635 ehir i Yollar/Yaya Geitleri SeimEsaslarTS 12127 ehir i Yollar/Rayl Tama SistemleriBlm 1: Yeralt stasyon Tesisleri TasarmKurallar,TS 12186 ehir i Yollar/Rayl Tama SistemleriBlm: 2 Yer st stasyon Tesisleri TasarmKurallar,TS 7768 ehir i Yollar - Pelikan Yaya GeitleriYapm ve leyi Kurallar,TS 10551 ehir i Yollar - Otolar in OtoparkTasarm Kurallar,TS 8237 Asansrler - Yerletirme le lgili BoyutlarSnf I-II-III Asansrleri ,TS 8022 ehir i Yollar - Yaya Alt Geitleri,TS 11937 ehir i Yollar - Ik Kontroll(Sinyalize) Hemzemin Kavak Tasarm Esaslar,TS 12254 ehir i Yollar - Yolda ve Yol KenarndaYaplan naat ve Tamirat lerinde AlnacakEmniyet Tedbirleri,TS 8357 Halka veya Mterilere Ak WC'lerinSnflandrlmas ve zellikleri,TS 10082 Konaklama Tesisleri - OtellerSnflandrma ve zellikler,TS 11400 Huzur Evi - Genel Kurallar,TS 11594/Mart 1995 Otobs letmecilii -ehirleraras Terminal Hizmeti Olan - GenelKurallar,TS 11642/ Nisan 1995 Dinlenme Tesisleri -Karayollar zerinde - Genel Kurallar,TS 12006/ Nisan 1996 Kamu Binalarnda Mekanhtiyac - Terimler ve Tarifler,TS 12574 Nisan 1999 ehir i Yollar - RaylTama Sistemleri, Blm 10: stasyon i aret veGrafik Tasarm Kurallar,TS 12575/Nisan 1999 ehir i Yollar - RaylTama Sistemleri, Blm 11: Sistem Bilgi ve lanPanolar - Genel Kurallar,TS 12527/ubat 1999 ehir i Yollar - RaylTama Sistemleri, Blm 14: stasyon PlatformuOturma Elemanlar - Tasarm ve YerletirmeKurallar,

,

01.07.2005 tarihinde kabul edilen 5378 sayl

da yapl evrede ulalabilirlik konusundayeni baz hkmler getirilmitir. Bunlar yledir:

Kanunun 19. maddesinde; 23.6.1965 tarihli ve 634sayl Kat Mlkiyeti Kanunu'nda bir deiiklikyaplmtr. Bu Kanun'un 42nci maddesinin birincifkrasndan sonra gelmek zere aadaki fkraeklenmitir.

zrllerin yaam iin zorunluluk gstermesihlinde, proje tadili kat maliklerinin en ge ayierisinde yapaca toplantda grlerek say vearsa pay ounluu ile karara balanr. Toplantnnbu sre ierisinde yaplamamas veya tadilat talebininounlukla kabul edilmemesi durumunda; ilgili katmalikinin talebi zerine bina gvenliinin tehlikeyesokulmadn bildirir komisyon raporuna istinadenilgili mercilerden alnacak tasdikli proje deiikliiveya krokiye gre inaat, onarm ve tesis yaplr. lgilimerciler, tasdikli proje deiiklii veya krokitaleplerini en ge alt ay iinde sonulandrr.Komisyonun tekili, alma usul ile zrlnnkullanmndan sonraki sre ile ilgili usl ve esaslarBayndrlk ve skan Bakanl ile zrller daresiBakanl tarafndan mtereken hazrlanacakynetmelikle belirlenir.

Sz konusu Yaplarda zrllerin KullanmnaYnelik Proje Tadili Komisyonlar Tekili, almaUsul ve Esaslar Hakknda Ynetmelik 22.04.2006tarihinde yaymlanarak yrrle girmitir. Buynetmelikte, kat malikinin dier kat malikleriyleyapaca toplantda talebinin reddedilmesidurumunda, tadilat yaplacak olan binann ruhsatilemlerinin yapld yere bavurmasyla birkomisyon oluturulmas, bu komisyonun ise szkonusu talebin gereklilii ve bina gvenlii asndanbir deerlendirme yapmasnn koullarayrntlandrlmtr.

5378 sayl Kanunun geici 2inci maddesi isedorudan ulalabilirlikle ilgilidir. Bu maddedeKamu kurum ve kurulularna ait mevcut resmyaplar, mevcut tm yol, kaldrm, yaya geidi, akve yeil alanlar, spor alanlar ve benzeri sosyal vekltrel alt yap alanlar ile gerek ve tzel kiilertarafndan yaplm ve umuma ak hizmet veren hertrl yaplar bu Kanunun yrrle girdii tarihtenitibaren yedi yl iinde zrllerin eriebilirliineuygun duruma getirilir. denmektedir.

Toplu tamaclk hizmetlerinin ele alnd Kanunungeici 3. maddesinde ise; Bykehir belediyeleri vebelediyeler, ehir iinde kendilerince sunulan ya dadenetimlerinde olan toplu tama hizmetlerininzrllerin eriilebilirliine uygun olmas iingereken tedbirleri alr. Mevcut zel ve kamu toplutama aralar, bu Kanunun yrrle girdii tarihtenitibaren yedi yl iinde zrller iin eriilebilirduruma getirilir. denmektedir.

zrller ve Baz Kanun ve Kanun HkmndeKararnamelerde Deiiklik Yaplmas HakkndaKanun'

TS 9111/ Nisan 1991: zrl nsanlarn kametEdecei Binalarn Dzenlenmesi Kurallar:

TS 12576/ Nisan 1999: ehir i Yollar- zrl veYallar in Sokak, Cadde, Meydan ve Yollarda Yapsalnlemlerin Tasarm Kurallar:

TS 12460/Nisan 1998 ehir i Yollar- Rayl TamaSistemleri Blm 5: zrl ve Yallar in TesislerdeTasarm Kurallar:

Bu standart,zrl insanlarn ikamet edecekleri binalarda mimariadan yaplabilecek dzenlemelere ait kurallar kapsar.Ama, bu ekilde dzenlenmi binalarda zrlkiilerin bamsz olarak hareketini salamaktr.1.Binalara yakn yerlerin dzenlenmesi kurallar(otoparklar, giri yolu, bahe yollar, rampalar);2.Bina ana giri blmlerinin dzenlenmesi kurallar(bina girii, paspas, posta kutusu, giri kaps, asansrler,merdivenler, merdiven asansr);3.Bina genel blmlerinin dzenlenmesi kurallar(yerkaplamas, i kaplar, pencereler,);4.Bina blmlerinin dzenlenmesi kurallar (sirklasyonalanlar, koridorlar, holler, mutfaklar, tuvalet blmesi,banyolar, odalar);5.Bina tesisat, alarmlar ve dzenlenmesi kurallar(elektrik tesisat, snma tesisat, alarmlar) olmak zere 5balk altnda zrllerin ikamet edecei binalara aittasarm kurallar aklanmtr.

Standardn tamam, zrl -zellikle tekerlekli sandalyekullanan zrl- kiilere uygun bir konutun ve yaknevresinin nasl dzenlenebileceine ilikin tasarmkriterlerini iermektedir. Bu standart u gnlerde revizeedilmektedir.

Standart, zrl veyallar gibi hareket kstllna sahip olan kiilerin tminsanlar gibi kaldrm, yaya yolu, sokak, cadde vemeydanlar ve bu yollar zerindeki yaya geitlerinikullanabilmeleri iin alnacak yapsal nlemler veiaretlemelerin tasarm kurallarn kapsamaktadr.Kaldrmlarda zrllerin hareket alan, kaplama eidi,drenaj; zrllere uygun yaya geitleri yapm esaslar;rampalar, d mekanlardaki merdivenler, duraklar,otopark alanlar; ticari, idari kamu binalar ile konutbinalarnn ana girileri; kent mobilyalar vedonanmlar, halka ak telefon kulbeleri, WC'ler, pkutular ve iaretlemeler standardn kapsam iinde yeralmaktadr.

Kamusal ak alanlarn dzenlenmesi veekillendirilmesinde byk bir rol olan yerelynetimlerin uygulamalarna yn vermesi asndan bustandart byk nem tamaktadr. Standartta ngrlendzenlemeler sadece zrl ve yallarn deil gerektetm yayalarn hayatn kolaylatrc niteliktedzenlemelerdir.

zrllerin rayl toplu tamsistemlerini kullanabilmelerini amalayan bu standart;istasyon evresinin tasarm (otoparklar, toplu tama vetaksi duraklar, yaya geidi, istasyon d aydnlatmas);istasyon tasarmnda tekerlekli sandalye kullananlar iingerekli alan lleri; istasyon girilerinin tasarm,istasyon iinde yolcu dolam alanlarnn tasarm,turnikeler, rampalar, merdivenler, sahanlklar,

Kaldrmdaki tat engelleyiciler (mantarlar)

Altyapdaki koordinasyonsuzluk ve bilgisizlik...

Yaya yolundaki engeller

22 23

Ksaca zetlenmeye allan zrller iinulalabilirlik mevzuat dorultusunda, yerelynetimler, yeni yaplan yap ve ak alanlarnzrllere uygunluu konusunda, yeterli ve yaygnolmasa da, alma ve uygulamalar yapmaktadr.Ynetmelik deiikliklerinden sonra (1999'dan sonra)ina edilen yaplarn zrllere uygunluu konusunaprojelendirme aamasnda dikkat edilmekte, akalanlarda ortopedik zrllere ynelik dzenlemelergerekletirilmektedir. Son yllarda, zellikle bykalveri merkezlerinde zrllere ynelikdzenlemelere ska rastlanmaktadr. KltrBakanl, tiyatro ve opera binalarnda snrl da olsabaz dzenlemeler yapmaktadr. Hastane yaplarndazrllerin ihtiyalar ortopedik zrllererevesinde ele alnmaktadr.

Ancak, mevzuatn uygulanmas ve zrllere ynelikyaplan dzenlemeler son derece yetersiz ve nemlidzeyde sorunludur. Genellikle dzenlemelerdestandartlara uygunluk, sreklilik ve btnselliksalanamamakta, bunlar ortopedik zrllere ynelikolarak sadece rampa yaplmas ile snrl kalmaktadr.Toplu tama aralarndaki dzenlemeler ise raylsistemlerle snrl kalmaktadr. Kamu toplutamaclnn lastik tekerlekli trlerinde zrllereynelik dzenlemeler yok denecek kadar azdr. Bazbelediyeler hareket kstllna sahip kiilere uygunotobsleri servise sunmutur, ancak bunlarn saylarok yetersizdir ve yaygn deildir. Yol ve yayageitlerindeki baz dzenlemeler (yaya geisrelerinin azl, alt-st geitler, vb.) zrllerinulaabilirliini engellemektedir. Mevcut kamusal

binalarn ve konut yaplarnn nemli blmzrller iin hala ulalabilir deildir.Ulalabilirlikle ilgili en nemli noktay tmuygulamalarda unutmamak gerekir; ulalabilirlik,zrlnn konutundan balayarak yaad yerdekiher trl hizmet ve olana kapsayan bir zincirgibidir, halkalardan biri koparsa tm sistem bundanzarar grecektir.

BAZI LGL KANUN, KARARNAME, YNETMELK VESTANDARTLAR

(Resmi Gazete Tarihi 07.07.2006).Resmi Gazete No: 25868.

(Resmi GazeteTarihi 06.06.1997). Resmi Gazete No: 23004.

(Resmi GazeteTarihi 30.05.1997). Resmi Gazete No: 23011.Birlemi Milletler. (1982

No: 37/52.Birlemi Milletler. (1993).

No:48/96.Resmi Gazete. (2 Eyll 1999)

Say: 23804.TSE Standard. (1999).

Ankara: Trk StandardlarEnstits.TSE Standard. (1991).

Ankara: Trk Standardlar Enstits.

- 5378 Sayl zrller ve Baz Kanun ve KanunHkmnde Kararnamelerde Deiiklik YaplmasHakknda Kanun.

- 571 sayl Kanun Hkmnde Kararname

- 572 sayl Kanun Hkmnde Kararname

zrller in Dnya EylemProgram.

zrller in Frsat EitliiKonusunda Standart Kurallar.

mar YnetmelikleriDeiiklikleri.

TS 12576 ehir ii yollar- zrlve yallar iin sokak, cadde, meydan ve yollarda yapsalnlemlerin tasarm kurallar

zrl nsanlarn kamet EdeceiBinalarn Dzenlenmesi Kurallar.

.

.

-

-

- .

-

.

-

).

Baz Durum Tespitleri

Dnyada ve lkemizde etkin ve belirgin ekildeortaya km bulunan ehirleme, binalama veyaplama srecinde evrenin makul saylamayacakbir lde zorlanmas, tabiatn ehirsel evre ilebtnlemesinin engellenmesi ve yeryznn devktle inaatlar ile kirletilmesi sz konusuolabilmektedir. Bilimsel bilginin, yntemlerin veyaklamlarn ok daha sistemli bir ekildeyeryzndeki insan topluluklarnn hayatna hakimolmaya baladn kabul etmemiz gereken birortamda; rasyonel olmayan yerleim kurma,ehirletirme, ina edilmi evre oluturma vebinalatrma tablolar pheye mahal brakmayacakekilde Mutlu etmeyen ehirler olarak karmzakabilmektedir. nsan srekli olarak evresinideitirmeye ve dntrmeye abalamaktadr amaelde ettii sonular birok kere kendisini memnunetmemektedir. nsann daha kolay, daha rahat,daha haz verici olan aray srmekte; dnyannyzeyi devaml deitirilmekte; ama insana her trldoal kaynaklaryla bir hediye gibi sunulmubulunan yeryz ve tabiat ok zaman geriyeevrilemez ekilde bnye krlmalarnauratlabilmektedir.

nsanlar yeryznn kendileri iin en uygunbulduklar gzel kelerini setiler; belli iklimkuaklarnda, belli sahil bantlarnda, belli rahathareket gzerghlarnda, belli tabiat zenginliinoktalarnda yerleip etkinliklerini srdrmeye

devam ettiler. Tarih boyunca dnyann birok gzelkesinde devletler ve uygarlklar kuruldu; yerleimyerleri ve ehirler tesis edildi; sonra da bunlarn birksm ykld, kayboldu, terk edildi. nk belki onoktalarda insanlar yeryzn fazla smrdler,kirlettiler ve glerini birbirlerine kabul ettirmek iinde attlar. Yani nesiller, neticede snrl imknlarve kaynaklar sunan bir yeryzn tam birsorumluluk iinde kullanmadlar. Dnya datasarruflu kullanlmayp beklenenden daha hzlekilde eskitilerek gnmze gelmi oldu.

Gnmzde hava da, su da her zamankinden dahakirli durumda; doal kaynaklar ise byk ldekemirilmi bulunuyor. evre felketlerinin okuzanda olmadmz syleyen bilim insanlar var.Geri iletiimin gc ve bilgi aknn hz sayesindeinsanlk fiziksel evredeki durum ve gidiattanbugn her zamankinden daha fazla haberdar; amainsann bencillii yine de durdurulamyor, hemenbnyeye aktarlmas istenen kt gidiihzlandracak karlar ve sahte bir refah hemensalayacak anlk bireysel kolay zmler younbasklarn srdryorlar; hayat ortamlarmza ktve tehlikeli izgiler eklenmesine devam ediliyor.

Gnmzn dnyasndaki yerleimlerde, ehirsel veina edilmi evrelerde durum ne? Elbette gerikalm ve gelimekte olan lkelerdeki ehirlemesrelerinde ve ehirlerin olumas srasnda dahabyk sorunlarla kar karya geliyoruz. nk bunoktalarda toplumsal bnyeler salkl deil; sosyal

Bina giri rampas rnei

kr Srmen, Y. Mimar

LKEMZDE DARE BNALARI VE

YEREL YNETM HZMET BNALARI LE

BUNLARIN EVRELERNDE KARILAILAN

MMAR SORUNLAR

24 25

snflar ve bireyler kaynaklar paylarken dahayoun bir panik yayorlar ve kendi karlarnagmlm durumdalar. lke ve blge leindegelimi planlama anlaylar kurulamyor. Bilimselbilginin birikimi ve ak da yeterli dzeyde deil.Ama gelimi ve zengin lkelerde de ehirlereeklenen izgiler bakmndan manzara pek parlakdeil. Birtakm fanteziler ve parlak olduunainanlan fikirlerle metropollerin ve ehirlerinehrelerine yeni dzenler getiriliyor. nk adaanlay, yapay bir biimde de olsa, lkelerinvitrinleri olan ehirlerin srekli olarak yeni ve ekicihlde bulundurulmas gerektiini vurgulamayadevam ediyor. Buralarda tarih, toplum ve gemiok zaman dikkatlerden uzaklatrlmaktadr. Geribir ehrin tarih, doal ve kltrel deerleri denemli ekim unsurlardr ama bunlar birmetropoln, bir ehrin hzla dntrlmesine,byk i ve ticaret etkinlikleri iin gerekli yatrmlarahazr hle getirilmesine birtakm engeller deoluturabilirler. Oysa an dnya sisteminde hibirolgu byk i, ticaret ve al veri merkezi olmannkar geniliine, ekiciliine ve yaratt tatminduygusuna rakip olamaz. ehirler yalnzca, yaananana ait retim ve tketimin en gl noktalar olarakekillendirilmek istenmektedir.

Neticede dnya ehirleri insanlk leindeplanlama, tasarm ve biimlendirme sorumluluunayeterince sahip olmadklarn dndren ellerdetarih iindeki yrylerine devam ediyorlar. Buehirlerin insanlar ve bu ehirlerdeki sosyal snflarda kendilerine sunulan kk ve hzl menfaatlerle;dnyay irkinletiren, insann ruhuna ve bedeninear ykler tayan yerleim anlaylarna, fizikseldurulara, evre dzenleme srelerine veyaplamalara yeterince kar kmaktanvazgeirilebiliyorlar.

Bu hzl ve kontrolden km ehirleme, tanmlardada yolumuzu kaybetmemize sebep olabiliyor. ehir,ile, semt, mahalle ve sokak imdi daha baka trlfiziksel durulardr ve deimeye de devametmektedirler. stanbul'da ili, Kadky, Eminn,Esenler, Baclar... Bunlar belki birer tarih alan vemetropoln birer ilesidirler ama ok farkl dnyalaryanstrlar. Eminn denildiinde akla bir tarih, birgeometri, bir byklk, bir toplum manzaras, birhayat tarz gelebilir. Eminn ehirsel bir kategoridirve byk lde de tektir. Ama mesel, Baclardenildiinde akla bir ile olarak birtakm rastgelesokaklar ve kark apartmanlardan bakas gelmez.stanbul'da Baclar'a ok benzeyen birok ilevardr da bunlarn belki yalnzca yerleri farkldr.Zaman iinde, stanbul'un bir kimlii veyakarakteristii olmayan semtleri daha fazla alankaplamaya balyorlar ve bunlar tarih ve toplumerevesi belirli saylabilecek ilelere deeklemlenmeye balyorlar. imdi Kadky belki,fiziksel duru ve toplumsal yap olarak birbirlerine

le, Semt, Mahalle, Sokak...

bir hayli yabanc bulunabilecek semtlerden,mahallelerden, caddelerden meydana gelmektedir.Aslnda btn stanbul byle bir bask altndadr.stanbul alan ve nfus olarak hzla bymeye devamediyor. Burada alan ve nfus olarak bir ehirlemesrecinden sz edilebilir. Ama te yandanstanbul'da ehir kltr, ehir uygarl, ehirselmeknlarn geliimi ve ehir sosyolojisibakmlarndan, bak asna gre, bir gerilemedende sz edilebilir.

Metropollerde elbette her eyin planlar veprogramlar erevesinde gelimesini beklemekyanl olurdu. Her trl alt yapnn hazr edildii,tamamen kontrol altnda bir ehirleme vemetropolleme gereki bir tablo olmazd. Amabtn ehirliler iin beklenmedik olan ve ypratcetkileri bulunan deiimler de istenen durumlardeildir. nsanlar belli umutlar ve beklentilerleehirlerde birikiyorlar. Yeryzndeki uygarlklarnen st dzeydeki belirme noktalar olan ehirlerdenbeklenen, insan mutluluklarna ve yaamasevinlerine kucak olmaktr. Yeni kurgular, atlmlar,fikirler, tasavvurlar, iliki trleri ve fiziksel duruekilleri karmza ilkin ehirlerde karlar. Uygarlken st dzeydeki verimlerini orada sahneye karr.Ama bir ehir ayn zamanda ancak; tarihinderinliklerine uzanan gl balantlar, kendisindemuhtelif dnemlerde yer alm yaama ekilleri,semt semt gelien kltrler, gelenekler, insanlardayaratt alkanlklar ve zengin hatra zevkleri sunanbirtakm kelerle insanlar mutlu edecek biryeryz paras durumuna gelebilir. ehrin veilelerinin uzaktan okunan siluetleri, toporafikzellikler, karakteristik izgiler ve ehirlerdekibiimler zaman iinde daha gelimi anlamlar vederinlikler kazanm olmaldrlar. Bir semtteki birbinay, bir ke ban insanlar nesiller boyuncahayatlarnn paras klabilirler; ya da nesillerinbelirli ehirsel meknlar buluma noktalar olarakfazla deimemi ekilde nlerinde bulmalar ho birey olabilir. Duraa yaklaan bir otobsn tandkrengi ve biimi bize ilerin yolunda ve bar iindeyrmekte olduuna ilikin bir mesajdr. Tandk,dost bir ehirle bulumak huzur verir. ehirlerdekihzl yrtlmalar, deimeler ve savrulular iseinsanlar hayattan ve kklerinden koparabilir.

Gnmzde metropollere srekli olarak bykyatrmlar yaplmas gerekiyor. Metropol oluturansistemler ok fazla ve karmak olduklarndan,bunlar iler hlde tutabilmek insanla haylipahalya mal oluyor. stanbul'da da grdmz bu:ehrin pek ok kesinde pek ok inaat, pek okyenileme, pek ok rehabilitasyon devam etmekte.Hep yeni planlara, projelere ve uygulamalara ihtiyavar. nsan zaman zaman bir ksr dngdenkukulanmyor da deil: Skan trafik iin muazzamparalar harcanarak ina edilen yeni bir kavak, sonradaha ileride bir baka skma ve baka bir kavak

ehirler Gnmzde Byk Kaynak Tketicileridir

inaas ihtiyac... Belki hayatn kendisi de hep bylebir aray ve aldan. Ama grnen u: Bu metropolebyk kaynaklar akyor ve stne stlk belli tabiatparalar artk geriye dnlemez ekilde kapatlyor,dolduruluyor, betonlanyor. Acaba bizden sonrakinesiller kendilerine braktmz stanbul'u naslbulacaklar? Politikaclar, yneticiler, planclar,ehirciler, tasarmclar byk sorumluluklarnnyeterince farkndalar m? Oysa stanbul iin okdnmek gerekirdi. stanbul gibi; tarih derinlii,coraf konum, toporafya deikenlii ve doalzenginliklerin tm birlikte dnldnde,yeryznde bir ei daha bulunmayan bir ehre, birdnya metropolne en kk izgiyi ilve ederkenbile insan kendisini ok zenle davranmaya mecburhissetmeliydi.

Hzl ve kt ehirlemenin bir sonucu olarakilelerin geometrileri ve sosyolojileri mutlulukyaratacak artlar kaybetmeye balayp belli ldede anlalmaz hle gelirken; ehirsel evrelerinfiziksel durular da baz anlarda ehirlileri zahmetesokan ve ksmen de eriilmez bir dnya gibi, ehirhayatnn rahat ve kolay olmas gereken ileyiiniengelleyen bnyeler eklinde ortaya kabiliyor.

ou zaman bir iledeki idare ve yerel ynetimhizmet binalar uygun saylmayacak yerlerdedirler.Youn ve arpk yaplama sonucu istenen vasftaarsa bulmak ok zor hle gelmitir. ehirli iin oknemli olan ve youn kullanlan hizmet ve idarebinalar iin bile birok kere iyi yerler seilemez.Belediye hizmet birimleri bazen ilenin farklnoktalarna serpitirilirler. Bu durumda hizmetsunumunda kopukluklar yaanr. Belediyebinalarnn nnde gerekli tecrit ve sirklasyonalanlar da bulunmamaktadr (Bakrky, Baclar,Beikta, Esenler belediye binalar...).

stanbul'daki belediye binalarnn pek oundayeterli otopark alan bulunmamaktadr. Belediyebinalar kolay ulalabilecek noktalarda bulunsalarbile, bu trafik kaosuna teslim olmu metropoldentahmin edilecei gibi, insanlarn bunlarn yaknndaaratan rahata inebilmeleri pek mmkn olmaz.zrller, yallar, kk yapl ya da hasta bnyeliinsanlar ve ocuk arabal anneler ise belediyebinalarna ulamakta daha byk zorluklarlakarlarlar. Belediye binalarndaki herkes iinulalabilir ve yararlanlabilir meknlarn says azdr.

Belediye binasnn ileninmerkez ve kolay ulalabilir bir noktasndabulunmas gerektii gibi, kendisine komu ehirselevre meknlarnn yeterli byklkte ve vasftaburada yer almalar da istenen bir eydir. Belediyebinasnn yaknlarnda dier hizmet binalarnn ve

lelerdeki Devlet Daireleri, Yerel YnetimBinalar, evre

le dare ve Yerel Ynetim Binalarnda Yer Seimi:

Belediye Binalarnda Ulam ve Otopark:

ehirsel evre, Meydan:

dare binalarnda dz ayak giriler azdr. Oysa en zgr girilermerdivensiz olanlar.

Bir hizmet binasna bu ekilde tehlikeli ve dik bir rampa yaplm.

Baz belediye hizmet binalarnda tuvaletler merdivenle inilenzor ulalr mekanlarda bulunuyor.

nce gereksiz merdivenler, sonra dik rampa...

26

bir meydann yer almas da aranan bir durumdur.Belediye, ile meydan ve idare ve hizmetbinalarnn yakn evresi ilenin simgesel nemiolan bir alann olutururlar. stanbul'un birokilesinde bu ekilde bir ehirsel mekn ve evredzenine rastlanlmaz. dare ve belediye binalarnayaklalrken geilecek olan kaldrmlar, geitler,yaya yollar ve yaya geitleri de ileye ait temelizlenimlerin edinildii kent alanlar olarak simgeselneme sahiptirler ve en gelimi standartlara greina edilmelidirler. le belediye binalarnnevresinde genel olarak belli bir zengzlemlenmekte ise de, alanlarn ve meknlarntekilinde ounlukla bilgili bir uygulama eklindenuzakta bulunulduu fark edilmektedir. Modernstandartlar ve malzemeler konusunun yeterinceanlalamad belli olmaktadr. le idare vebelediye binalarnn evrelerinin tanzimi iin sonzamanlarda bol paralar harcand hlde, dnyannbyk potansiyele sahip bu nemli metropolneyakr sonular elde edilememitir.

dare ve belediye binalarnn bulunduu ilemerkezlerinde birok olumsuzlua rastlanmaktadr:ok yksek kaldrmlar, ok dar kaldrmlar, bozukya da km kaldrm yzeyleri, belirsizgeometriler, elde edilemeyen proje elemanlar,yanl seilmi ve yanl uygulanm ehirmobilyalar, evreyle uyum iinde bulunmayan yeilalanlar, dzensiz trafik, yetersiz ara cepleri; enbata zrller, yallar, ocuk arabas sren annelerve yk tayan kiiler olmak zere hemen hemen hikimsenin uygun bulmad yaya geitleri; zorgeilen yaya adalar, krler iin tehlike tekil edenlevhalar ve panolar, motorlu ara ve yaya trafiininyoun buluma noktalarnda korkuluk yaplmamas,kaldrmlar gereksiz ekilde daraltan aalar, uygunyerlere konmam direkler, standart renklerinuygulanamay...

Gerekenharcamalardan da kanlmad hlde, stanbul'unilelerindeki belediye binalarnn ounun mimarisiyetersiz, hatta hayal krkl yaratacak birdzeydedir. Karmzda bu dnya ehrineyakmayan, bir ocuk geometrisinin dnaklamadn dndren rnekler de vardr(Sultanbeyli Belediye Binas). Kt yer seimi veyetersiz evre dzenine kt mimar projeler deeklendiinden, ortaya byk bir kaynak israf veyeryz kirlilii kmaktadr. Aslnda belediye veidare binalarnn nemli bir ksm batan iddial v