DÖVİZ PİYASASI

DOÇ. DR. DİLEK SEYMENASLI SEDA BİLMAN

Döviz Nedir?

En genel ifadesiyle, yabancı ülke paralarına veya para yerinegeçen her türlü ödeme araçlarına döviz (foreign exchange)denir.

Yabancı ulusal paralar nakit biçiminde olabileceği gibi banka

2

Yabancı ulusal paralar nakit biçiminde olabileceği gibi bankahavaleleri, ödeme emirleri, döviz poliçeleri, mevduatsertifikaları veya seyahat çekleri vs. biçiminde de olabilirler.Bunların likiditesi de oldukça yüksektir. Özetle dövizpiyasalarında, bu iki tip ödeme aracı arasında bir ayırımyapılır:

Doğrudan nakit şeklinde olanlara efektif; nakdedönüştürülebilen araçlar biçiminde olanlara da dövizdenmektedir.

Döviz Piyasası (FOREX)

Döviz piyasaları, yabancı paralarınalınıp satıldığı ya da bir ulusal paranınbaşka bir paraya dönüştürülmesine

3

başka bir paraya dönüştürülmesineolanak veren kurumsal yapılardır.

Bir başka deyişle, döviz arz ve talebininkarşılaştığı piyasaya döviz piyasasıdenir.

Döviz Piyasasının İşlevleri

�Satınalma Gücü Arabulucusu

�Kredi Kolaylıkları

4

�Kredi Kolaylıkları

�Riskten Korunma

Döviz Piyasasının Diğer Piyasalardan Farkları (Döviz Piyasasının Özellikleri)1 Döviz piyasaları alıcı ve satıcıların doğrudan

karşılaştıkları piyasalar değildir.2 Döviz piyasaları belirli bir borsa biçiminde

örgütlenmiş piyasalar değildir.3 Döviz piyasasının yapımcılığını büyük bankalar

üstlenmişlerdir.

5

üstlenmişlerdir.4 Döviz piyasasında müşterilerin ihtiyaçlarına göre

sözleşme yapılabilmektedir.5 Döviz piyasaları evrensel nitelikteki piyasalardır.6 Döviz piyasaları yeryüzünde hiç kapanmayan bir

piyasa durumundadır.7 Döviz piyasaları tam rekabet piyasalarına oldukça

yakın piyasalardır.

Döviz Piyasalarının İşlemcileri

1 Bankalar ve Banka Dışı İşlemciler

2 Dış Ticaret ve Dış Yatırım İşlemleri Yapan Kişiler ve Firmalar

6

Kişiler ve Firmalar

3 Spekülatörler ve Arbitrajcılar

4 Merkez Bankaları ve Hazine

5 Döviz Brokerleri

6 Gelirlerini Enflasyona Karşı Korumaya Çalışan İşlemciler

Döviz piyasasının iki önemli ayağıvardır:

►Đnterbank Piyasası/ Toptan Piyasa

Döviz pozisyonlarını denkleştirmek

7

Döviz pozisyonlarını denkleştirmekiçin bankaların kendi aralarında yaptıklarıişlemlerden oluşur. Buna, bankalar arasıdöviz piyasası veya döviz interbankı adıverilir.

Bankaların döviz pozisyonları fazla veyaeksik pozisyon şeklinde olabilir. Eğer, bankanınsatın aldığı döviz miktarı satış tutarından fazlaise döviz rezervlerinde bir artış olur. Buduruma bankanın ilgili yabancı para üzerindefazla(uzun) pozisyon alması denir.

8

fazla(uzun) pozisyon alması denir.

Eğer, banka aynı para üzerinden satınaldığından daha fazla döviz satışındabulunmuş ise buna da eksik(kısa) pozisyon adıverilir.

►Müşteriler Piyasası/Perakende Piyasa

Bankalar ve döviz ticareti yapan banka

9

Bankalar ve döviz ticareti yapan bankadışı mali kurumlar ile müşteriler arasındakiişlemlerden oluşur.

Döviz Piyasasında İşlem Türleri

1 Anında Teslim İşlemleri (spot transactions)

10

Döviz piyasasının işlemlerin anında teslim-anındaödeme esasına göre yapıldığı bölümüne günlükdöviz piyasası (spot exchange market) denir.

Alınıp satılan paraların ilke olarak anlaşmayavarıldığı anda teslimi kaydıyla gerçekleştirilenişlemlerdir.

2 Vadeli Đşlemler

Döviz piyasasının gelecekte teslim-gelecekte ödemeesasının geçerli oluğu bölümüne vadeli döviz piyasası(forward exchange market) denir.

11

Gelecekte bir tarihte belirli miktar ulusal parakarşılığında belirli miktar yabancı paranındevredilmesini gerektiren işlemlerdir.

3 Swaplar (Değiş-Tokuş)

Bir dövizin belirli miktarının iki farklı teslim tarihi(valor) ile aynı anda hem alınması, hem desatılması olayıdır.

12

satılması olayıdır.

Başka bir deyişle, bir parayı günlük piyasadasatan ve vadeli piyasada yeniden satın alanişlemdir.

Döviz Kuru

En genel ifadesiyle, yabancı paraların fiyatına döviz kuruveya döviz fiyatı denir. Bir başka deyişle, döviz kuru, birulusal para ile yabancı para arasındaki değişim oranıdır.

Bir ülke parasının diğer ülke parası cinsinden fiyatına ikitaraflı nominal döviz kuru (bileteral nominal exchange

13

taraflı nominal döviz kuru (bileteral nominal exchangerate) denir.

- iki taraflı günlük döviz kuru- iki taraflı vadeli döviz kuru

Günlük kurlar ile vadeli kurlar farklıdır. Vadeli döviz kurugünlük döviz kurundan büyük ise aradaki pozitif farkavade primi (forward premium); vadeli döviz kuru günlükdöviz kurundan küçük ise aradaki negatif farka vadeiskontosu (forward discount) adı verilir.

100*360

*Me

eFf

−=

Vade Primi/İskontosu Nasıl Hesaplanır?

14

F: vadeli döviz kuru

e: günlük döviz kuru

M: vade süresi

Dolaysız Kotasyon ve Dolaylı Kotasyon

♦ Döviz kurunun yabancı para birimi başına ulusalpara miktarı olarak tanımlanmasına dolaysızkotasyon(direct quotation), enserten (incertain)tanımlama veya Avrupa yöntemi(European terms)denir.1,85 TL/ $ : dolar başına 1,85 TL gibi.

15

1,85 TL/ $ : dolar başına 1,85 TL gibi.

♦ Döviz kurunun bir birim ulusal para karşılığı olanyabancı para miktarı biçiminde ifade edilmesineise, dolaylı kotasyon(indirect quotation), serten(certain) tanımlama veya Amerikanyöntemi(American terms) denir.1/1,85 $/TL: TL başına 1/ 1,85 dolar gibi.

Dolaylı-Dolaysız/Serten-Enserten Kur (28.05.2013)

1 USD = 1.8475 TL

1 EURO = 2.3914 TL

1 TL = 0.5413 USD Dolaysız/Düz Kur

1 TL = 0.4182 EURO

1 EURO = 1.2944 USD => 2.3914/1.8475 Çapraz Kur

1 USD = 0.7723 EURO => 1.8475/2.3914

16

1 USD = 0.7723 EURO => 1.8475/2.3914

Serten ve Enserten Kurlardaki Değişme

1 USD = 1.8475 TL 1 TL = 1 / 1.8475 USD

1 USD = 2.0000 TL 1 TL = 1 / 2.0000 USD

Enserten Kurda

[(2.0000-1.8475) / 1.8475 ].100 = (+) %8.2 USD değer kazandı

Serten Kurda

[(1.8475-2.0000) / 2.0000 ].100 = (-) %7.6 TL değer kaybetti

Kaynak: TCMB.

Alış Kuru, Satış Kuru ve Kur Marjı

Döviz kurları, döviz alış kuru(bid rate) ve dövizsatış kuru(ask rate) olarak ayrı ayrı belirlenir. Alışkuru, satış kurundan daha düşük olur ve aradakifark işlem giderleriyle bankanın karını kapsar.

Alış ve satış fiyatları arasındaki farka ise, kur

17

Alış ve satış fiyatları arasındaki farka ise, kurmarjı(spread) adı verilir. Kur marjının, piyasadakioranlarla karşılaştırılabilmesi için yıllık ve yüzdeolarak ifade edilmesi gerekir.

Ps, bankanın satış kuruPa, bankanın alış kuru, olmak üzere kur marjı:Kur Marjı (yıllık yüzde) = [ ( Ps – Pa) / Ps ] * 100

Kur Marjını Etkileyen Faktörler

► işlem hacmi,

► döviz piyasasının istikrarlı olup olmadığı

► efektif kurlarda marj dövize göre dahageniştir,

18

geniştir,

► bankaların kendi aralarındaki işlemlerdeuyguladıkları kur ile bireysel müşterilerineuyguladıkları kurlar farklıdır,

► kurumların mali pozisyonları,

► döviz piyasalarının dağınıklığı.

Nominal ve Reel KurlarPiyasada kullanılan kur tanımı nominal döviz kurudur. Yani, yabancı

para biriminin ulusal para ile ifade edilen karşılığıdır(veya tersi).

Nominal kurların( nominal exchange rates) belirli bir zaman süresiiçindeki dış enflasyon oranı ile yurt içi enflasyon oranına göredüzeltilmesinden elde edilen kura reel kur adı verilir.

R, reel kur

19

R, reel kure, nominal kurP*, dış enflasyon oranıP, yurt içi enflasyon oranı, olmak üzere reel kur şöyle hesaplanır:

P

ePR

*

=Bu eşitlik, ulusal para birimi cinsinden nispi fiyatı temsil

etmektedir.

Reel Döviz Kurları

�Gerçek hayatta çok sayıda malolduğundan reel döviz kuru, tek bir malitibariyle değil, belirli mallardan oluşan birsepet itibariyle hesaplanır:

20

uEndeksialDövizKurNoatEndeksiYurtiçiFiy

yatEndeksiYurtdışıFiR min*=

Reel döviz kurunun yükselmesine reel değer kaybı (realdepreciation), reel döviz kurunun düşmesine ise reel değerkazancı (real appreciation) denir.

Reel döviz kuru bir ülkenin rekabet gücünü(competitiveness) yansıtır.

1 2 3 4 5 6

Döneme

ytl/$Nominal

Döviz Türkiye Üretici ABD Üretici Reel Döviz Kuru

Kuru Endeksi Fiyat Endeksi Fiyat Endeksi Endeksi, (3)x(5/4)

ReelReel DövizDöviz KurununKurunun HesaplanmasıHesaplanması

21

Endeksi Fiyat Endeksi Fiyat Endeksi Endeksi, (3)x(5/4)

1 1,35 100 100 100 100

2 1,45 107 120 110 98

3 1,60 118 125 110 103

4 1,50 111 130 116 99

5 1,44 106 135 118 92

PePR ∆∆∆∆ *

Reel Döviz Kurları

Reel değer kaybının-kazancının ne zaman ortaya çıkacağıreel döviz kurundaki değişme itibariyle yazılarakbelirlenebilir:

22

P

P

e

e

P

P

R

R ∆−

∆+

∆=

∆*

*

Efektif Döviz Kuru

� Ülkenin dış ticaret hacminde önemli bir paya sahip olanülkelerin iki taraflı nominal döviz kurlarından-iki taraflıreel döviz kurlarından oluşan bir döviz kuru sepetitanımlanır ve bu sepetin dış ticaretteki paylaağırlıklandırılan ortalama fiyatı hesaplanır.

23

� Ulusal paranın dış değerinde zaman içinde meydanagelen nominal veya reel ortalama değişimi yansıtan butür döviz kuruna nominal efektif döviz kuru (nominaleffective exchange rate)-reel efektif döviz kuru (realeffective exchange rate) denir.

Endeksi

Pay iTicarettek Toplam Yılda Cari*Kuru Döviz Nominal Yıl Temel

Kuru Döviz Nominal Yıl CariKuru Döviz

Efektif Nominal

∑

=

ÜlkelerTüm

[ ]

Endeksi

Pay iTicarettek Toplam Yılda Cari*EndeksiKuru Döviz NominalKuru Döviz

Efektif Nominal

∑=

ÜlkelerTüm

24

Endeksi

Endeksi

Pay iTicarettek Toplam Yılda Cari*Kuru Döviz Reel Yıl Temel

Kuru Döviz Reel Yıl CariKuru Döviz

Efektif Reel

∑

=

ÜlkelerTüm

[ ]

Endeksi

Pay iTicarettek Toplam Yılda Cari*EndeksiKuru Döviz ReelKuru Döviz

Efektif Reel

∑=

ÜlkelerTüm

EfektifEfektif ReelReel DövizDöviz KurununKurunun HesaplanmasıHesaplanması

25

((9898xx00,,4040)) ++ ((9393xx00,,6060)) == 3939,,22 ++ 5555,,88 == 9595

((103103xx00,,4040)) ++ ((100100xx00,,6060)) == 4141,,22 ++ 6060 == 101101,,22

((9999xx00,,4040)) ++ ((102102xx00,,6060)) == 3939,,66 ++ 6161,,22 == 100100,,88

26

Önemli Not !

�TCMB, reel kuru yurtiçi fiyat düzeyininyurtdışı fiyat düzeyine oranı biçiminde(R=P/eP*) tanımlamaktadır.

27

�Bu nedenle merkez bankasınca açıklananreel döviz kuru endeksindeki artış, reeldeğer kaybını değil; reel değer kazancınıifade eder.

Döviz Piyasasında Arbitraj

Arbitraj, genel olarak, döviz, menkul değer, ticari mal veya üretim faktörü gibibir ekonomik varlığın aynı andaki fiyat farklılıklarından kar sağlamak üzereeşanlı olarak alınıp satılması veya satılıp alınması biçimindeki işlemlerdir.

Dövizin aynı anda değişik piyasalardaki kur farklılıklarından kazanç eldeedilmesidir.

Parayı ucuz olduğu piyasadan alıp pahalı olduğu piyasada satarak kar elde

28

Parayı ucuz olduğu piyasadan alıp pahalı olduğu piyasada satarak kar eldeedilebilir. Buna yer arbitrajı (coğrafi arbitraj-iki noktalı arbitraj) denir.

İki döviz kurunun içerdiği kur, yani çapraz döviz kurları üzerinden yapılanarbitraja ise üçlü arbitraj (üç noktalı arbitraj) adı verilir.

Kur marjlarının olduğu, yani alış ve satış marjlarının sıfırdan farklı olduğu birortamdaki arbitraja ise alış ve satış marjları ile arbitraj denir.

Döviz Piyasasında Spekülasyon

� Döviz kurundaki olası bir olumsuz değişmeninyol açtığı kayba döviz kuru riski; döviz kururiskinin, döviz kurunda beklenen bir değişmedenkar elde etmek amacıyla, üstlenilmesinespekülasyon denir.

29

spekülasyon denir.

� Spekülasyon işlemi yapanlara spekülatör, dövizkurunun yükselmesini bekleyen iyimserspekülatörlere boğalar (bulls); düşmesinibekleyen kötümser spekülatörlere ise ayılar(bears) denir.

İstikrar Sağlayıcı/Bozucu Spekülasyon

� Döviz kuru düştüğünde döviz satın alınmasınaveya döviz kuru yükseldiğinde döviz satılmasınaistikrar sağlayıcı spekülasyon (stabilizingspeculation) denir.

30

� Döviz kuru düştüğünde döviz kurunun daha dadüşeceği beklentisiyle döviz satılmasına veyakur yüksek iken döviz kurunun daha dayükseleceği beklentisiyle döviz satın alınmasınaise istikrar bozucu spekülasyon (destabilizingspeculation) adı verilir.

Döviz Spekülasyonu ve Döviz Arbitrajı Arasındaki Fark

Spekülatörler, tüm kazançlarını dövizkurlarında bekledikleri değişmelerden eldeetmeye çalışırken; arbitrajcılar, dövizin aynı

31

etmeye çalışırken; arbitrajcılar, dövizin aynıanda değişik piyasalardaki kurfarklılıklarından kazanç elde etmeyeçalışırlar.

Spekülasyonda kur riski üstlenilirken;arbitrajcının risk üstlenmesi konusu değildir.

Referanslar� Seyidoğlu, Halil, Uluslararası Finans, Güzem

Can Yayınları No:19, 4. Baskı, İstanbul, 2003.

� Seyidoğlu, Halil, Uluslararası İktisat: TeoriPolitika ve Uygulama, Güzem Can Yayınları No:20, 15.Baskı, İstanbul, 2003.

32

20, 15.Baskı, İstanbul, 2003.

� Ünsal, Erdal, Uluslarararası İktisat, İmajYayınevi, Ankara, 2005.

�� VeriVeri KaynağıKaynağı:: TCMB,TCMB, wwwwww..tcmbtcmb..govgov..tr,tr,[[2828..0505..20132013]]..