Editorjal KAPITLU TAL-ÓSAJJARi-tau.com/wp/wp-content/uploads2/spirtuUhajja/spirtuinside79.pdf · SpirtuuÓajjaJannar-Marzu2007 1 Editorjal KAPITLU TAL-ÓSAJJAR Bejn is-7 u d-9 ta’

Spirtu u Óajja Jannar - Marzu 2007 1

Editorjal

KAPITLUTAL-ÓSAJJAR

Bejn is-7 u d-9 ta’ Jannar 2007 kellna fostna lil P. Giacomo BiniOFM, ex-Ministru Ìeneral ta’ l-Ordni tal-Patrijiet Minuri (1997-2003), li kien il-kelliem ewlieni waqt il-«Kapitlu tal-Ósajjar» li l-

Provinçja Fran©iskana Maltija iççelebrat b˙ala kontinwazzjoni tal-Kapitlu Ìenerali Straordinarju li l-Ordni iççelebra f’Assisi u La Vernaf’Settembru 2006. L-iskop hu li nkomplu napprofondixxu l-mixjatag˙na ta’ preparazzjoni lejn iç-çelebrazzjoni tat-800 sena mill-fundazzjoni ta’ l-Ordni tal-Patrijiet Minuri (1209-2009).IΩ-Ωew© konferenzi ta’ P. Giacomo Bini huma g˙ajn ta’ ilma frisk g˙almin jismag˙hom b’attenzjoni u b’qalb miftu˙a. G˙andna bΩonn niesprofetiçi b˙al dawn biex jag˙tuna kura©© ˙alli nimxu bla biΩa’fil-fedeltàlejn il-kariΩma, jew don ta’ l-Ispirtu s-Santu, mog˙ti lill-Knisja permezztal-familja kbira Fran©iskana.Il-˙ajja ikkonsagrata fil-Knisja, ukoll fil-Knisja Maltija, tinsabg˙addejja minn mument diffiçli, min˙abba nuqqas ta’ vokazzjonijiet, uwkoll min˙abba nuqqas ta’ identità ta’ min verament a˙na u xi rridunag˙mlu b’˙ajjitna. Il-kliem ta’ P. Giacomo jag˙tuna kura©© u tama.Tama f’©ejjieni li g˙andu b˙ala baΩi l-prova ta’ l-istorja. P. Giacomojinsisti ˙afna fuq li je˙tie© no˙olqu strutturi ©odda li jwie©bu g˙all-bniedem tallum. Imma dan ma nistg˙ux nag˙mluh jekk ma nkunuxnafu minn fejn tlaqna.Forsi g˙amilna Ωball li armejna bl-addoçç mhux biss strutturi, immawkoll valuri li huma baΩilari fil-˙ajja Fran©iskana. G˙amilna Ωball meta˙sibna li a˙na stajna nivvintaw kollox ©did ming˙ajr ma nag˙tu kas tal-˙idma ta’ min ©ie qabilna. Meta deherilna li mhux importanti linistudjaw it-tradizzjoni tag˙na, g˙ax din hi irrilevanti fid-dinja tallum.Il-messa©© baΩilari ta’ P. Giacomo hu çar: ejjew inqumu min-ng˙as uno˙or©u g˙all-arja, imma ejjew no˙or©u ippreparati, ejjew noffrukontenut, ejjew inkunu nafu min a˙na u minn fejn ©ejna. Inkella manistg˙ux inkunu nafu fejn sejrin.Illum il-©urnata g˙andna opportunitajiet tad-deheb biex nag˙tu«imma©ini» tal-˙ajja Fran©iskana ukoll permezz ta’ pubblikazzjonijiet.Tajjeb li niftakru li, g˙all-grazzja ta’Alla, bosta nies illum jafu jag˙mlug˙aΩla g˙aqlija bejn kelma miktuba bi preparazzjoni serja u b’argumentistudjati u ekwilibrati, u kelma li, bir-rispett kollu ta’ min jiktibha, turinuqqas ta’ preparazzjoni serja, biex inkunu g˙idna biss il-minimu.Nie˙du l-opportunità biex insellmu mill-qalb lill-Mons. Pawl CremonaOP, l-arçisqof il-©did ta’ Malta. B˙ala Fran©iskani n˙ossuna fer˙ana lil-arçisqof ©ej mill-familja reli©juΩa Dumnikana, li mag˙ha dejjemkellna rabtiet speçjali, filwaqt li nifhmu li issa hu jsir ir-rag˙aj tal-Knisjakollha Maltija. Nitolbu g˙alih, nawgurawlu kull ©id spiritwali fil-ministeru tieg˙u, u nifhmu li, b˙ala Fran©iskani, nistg˙u naqdu lill-Knisja f’pajjiΩna jekk inΩommu postna fl-umiltà ta’ ˙idma u xhieda ta’˙ajja li hi tipika tal-minorità tag˙na.

Fr. Noel Muscat ofm

i s t i t u t f r a n © i s

k a nOFMmalta

Werrej• Editorjal . . . . . . . . . . .1• San Ìwann minn

Capestrano . . . . . . . . .2• Madonna Klara t’Assisi

u l-Ordni ta’SanDamiano (2) . . . . . . . .5

• Dokument Ìdid dwar l-OFS . . . . . . . . . . . . . .9

• Sorijiet Fran©iskani,Storja u Spiritwalità 13

• Fraternità Missjunarjag˙all-Ewropa . . . . .18

• G˙as-servizz ta’ l-ArtImqaddsa . . . . . . . .19

• Kotba . . . . . . . . . . .22

79Rivista li to˙ro©

kull tliet xhurbl-ewwel ˙ar©a

f’April 1986

Computer Setting:Ìwann Abela ofmJoseph Magro ofm

Stampat:Gozo Press

Il-Materjal kollu li jidherhuwa Copyright © ta’l-Istitut Fran©iskanu ta’l-Edizzjoni TAU, 2007

I Ordni Fran©iskan

Fil-kunvent ta’ San Francesco ta’ Capestrano, fl-Abruzzo, fit-28 ta’ Ottubru 2006, saret çelebrazzjonibiex tfakkar il-550 anniversarju mill-mewt ta’ SanÌwann minn Capestrano, li ©rat f’Ilok (Kroazja) fit-23 ta’ Ottubru 1456. Saru diskorsi dwar «Giovannida Capestrano un uomo deciso per una riforma nec-essaria» (Remo Guidi) u «Giovanni da Capestrano ei Papi del suo tempo a partire dai documenti conser-vati nella biblioteca del convento di Capestrano»(Marco Bartoli). Óadu sehem g˙al din iç-çelebraz-zjoni d-Definitorju ©enerali, il-Ministri Provinçjalita’ l-Italja u l-patrijiet tal-provinçji li fihom ˙ademÌwann minn Capestrano. F’Budapest, l-Ungerija,fis-7 u t-8 ta’ Settembru 2006, u fi Graz, Awstrja, fl-20 ta’ Ottubru 2006, saru wkoll KonvenjuInternazzjonali u Simposium ad unur ta’Capestrano.

Iç-çelebrazzjonijiet ta’ Budapest u Graz, il-parteçipazzjoni g˙aç-çelebrazzjonijiet ad unur ta’Ìwann minn Capestrano f’belt twelidu, ©ag˙luniniktbilkom din l-Ittra biex nistedinkom tiççelebrawb’entuΩjaΩmu dan l-anniversarju, biex hekk naslug˙al g˙arfien personali aktar profond ta’ dan l-ibenillustri ta’ San Fran©isk, biex hekk naslu biexner©g˙u niskopru l-valuri tieg˙u, biex napprezzawit-tag˙lim tieg˙u u ner©g˙u naqraw mill-©did ix-xhieda tieg˙u, biex insibu sostenn, motivazzjoni,dawl u qawwa biex niffavorixxu r-rifondazzjoni ta’l-Ordni u nag˙tuh bidu ©did u ˙ajja ©dida.

Mhix forsi opportunità din l-okkaΩjoni li nir-rakkontaw pa©na glorjuΩa ta’ l-istorja tag˙na, mik-tuba mill-Mulej permezz tal-˙ajja u l-attività ta’ dan˙una, biex hekk nag˙mlu kura©© ˙alli a˙na wkollniktbu pa©ni ©dida ta’ l-istorja tag˙na, imqanqlinmill-istess Spirtu li sejja˙ lil Fran©isk u lil Ìwannminn Capestrano, u li llum g˙adu jsej˙ilna biexinkunu g˙as-servizz ta’ l-Evan©elju u ta’ l-a˙wa?

Din kienet l-esperjenza li rajna f’Assisi matul il-Kapitlu ©enerali straordinarju, b˙ala preparazzjonig˙aç-çelebrazzjoni tat-8 çentinarju mill-fondazzjonita’ l-Ordni tag˙na. Fi ˙dan din l-esperjenza jienarrid nieqaf fuq il-figura ta’ Ìwann minn Capestrano.Ma g˙andix l-intenzjoni u lanqas il-possibilità linitratta bid-dettalji kollha din il-personalità hekkkomplessa, problematika, u fl-istess ˙in, affaxxinan-ti. Jiena minix se nipproponi li niddeskrivi l-attività

intensa u varjata tieg˙u, g˙aliex il-letteratura dwaruhi abbundanti. Nixtieq biss nis˙aq dwar u nfakkarkif Capestrano g˙ex ir-«regola u l-˙ajja» li kienipprofessa, u kif kien fidil g˙al dak li wieg˙ed, hekkli bil-˙ajja u bil-kelma hu rnexxielu j˙alli markaprofonda fuq il-©rajjiet l-aktar rilevanti ta’ l-istorjatal-Knisja u ta’ l-Ewropa fi Ωmienu.

Nag˙mlu tifkira ta’ San Ìwann minn Capestranomhux biex nistag˙©bu quddiem wie˙ed mill-uliedil-kbar tal-familja tag˙na, imma biex nindividwawfl-esperjenza tieg˙u evan©elika u fran©iskana xisu©©erimenti, indikazzjonijiet u sfidi biex nikkwali-fikaw b’mod evan©eliku l-˙ajja u l-missjoni tag˙na,hekk li ner©g˙u nippreΩentaw b’mod frisk il-wiççaffaxxinanti ta’ Fran©isku u Klara lid-dinja tallum.

Minn «ma©©uri» jsir «minuri»

Ìwann minn Capestrano kien penitenti, rifor-matur kbir, kunsillier intelli©enti, le©islatur g˙aref,kittieb ˙afif, predikatur im˙e©©e© ta’ l-Evan©elju,difensur tas-Sede Apostolika u tal-Papat, bniedemta’ talb u ta’ ˙idma, appostlu ta’ l-Ewropa, difensurkonvint tad-drittijiet ta’ dawk li huma l-aktardg˙ajfa, formatur ta’ kuxjenzi, appostlu m˙e©©e© ta’paçi. Kien mag˙ruf b˙ala «kewkba tal-Boemi»,«dawl tal-Ìermanja», «dija ta’ l-Ungerija» u «©mieltal-Polonja».

X’inhu s-sigriet tas-suççess tieg˙u jew, biex nin-terpretaw il-biografija tieg˙u, x’kien il-lingwa©© ta’l-azzjoni tieg˙u? Ìwann kien im˙allef affermat ubniedem politiku apprezzat ˙afna. G˙amel esper-jenza tal-˙abs iebes, li g˙alih kienet kawΩa ta’ kriΩireli©juΩa profonda. Wara ©lieda intensa interjuri uresistenza iebsa g˙as-sej˙a ta’ San Fran©isk, li kieni˙ossha t˙e©©u jid˙ol fl-Ordni, iddeçieda li jabban-duna d-dinja u jimxi biss wara l-Mulej, kif aktar tardkixef lil ˙abib tieg˙u. Fl-4 ta’ Ottubru 1415 beda n-novizzjat f’Monteripido, li matulu g˙amel passikbar fit-triq tal-minorità, fuq l-eΩempju tal-fqajjarta’ Assisi. X’ji©ri – jistaqsina San Fran©isk – f’minhu esproprjat minn kollox biex «joffri lil nnifsug˙eri g˙al kollox f’dirg˙ajn l-Imsallab»? L-istessFran©isku jwie©eb: «Jo˙ro© b˙al iljun li jin˙allminn kull irbit tal-ktajjen, u li jkun jifla˙ g˙al kol-lox, u l-ilma spiritwali li jkun xorob fil-bidu jibqa’jikber fih biex hu jimxi dejjem ’il quddiem. Hekkfl-a˙˙arnett wie˙ed ikun jista’ tassew jafdalu l-min-isteru tal-kelma, g˙aliex hu jkun jista’ jsawwab fuql-o˙rajn il-˙e©©a li tkun tbaqbaq fih minn ©ewwa»(2C 194: FSF 905).

Hu stimolanti li na˙sbu dwar il-mixja spiritwalital-konverΩjoni ta’ Ìwann minn Capestrano fit-8çentenarju tal-laqg˙a ta’ San Fran©isk t’Assisi mal-Kurçifiss ta’ San Damiano. Din il-laqg˙a tat bidu

2 Spirtu u Óajja Jannar - Marzu 2007

SAN ÌWANN MINNCAPESTRANOJosé Rodríguez Carballo OFMMinistru Ìeneral tal-Patrijiet Minuri

I Ordni Fran©iskan


g˙all-avventura affaxxinanti umana u kristjana tal-«Poverello»; mexxietna fir-riflessjonijiet u l-attivi-tajiet ta’ l-Ordni matul is-sena 2006; kienet punt ta’riferiment essenzjali g˙all-Kapitlu ©enerali straordi-narju, biex nifhmu x’irid il-Mulej illum minn ming˙aΩel li jimxi fuq l-Evan©elju, skond il-g˙amla ta’˙ajja li g˙ex San Fran©isk.

Ir-Regola g˙as-servizz tal-Knisja

Malli ©ie ordnat saçerdot, Ìwann minnCapestrano ˙a dan l-impenn bir-responsabbiltà:«Jiena deçiz li nqieg˙ed, sa l-a˙˙ar nifs ta’ ˙ajti, il-qawwa tieg˙i kollha biex niddefendi l-mer˙la ta’Kristu».

Din il-˙e©©a g˙all-«mer˙la ta’ Kristu» wasslitu lijkollu devozzjoni ming˙ajr limiti lejn min g˙andu l-ewwel responsabbiltà tag˙ha, ji©ifieri l-Papa, lig˙as-servizz tieg˙u offra l-˙ajja u l-ener©ija tieg˙ukollha, kif jikteb lil San Bernardin minn Siena:«Jiena issa xja˙t, sirt dg˙ajjef u marid ... Ma nifla˙xaktar ... Imma jekk il-Papa jridni, jiena ma niç˙adx,lanqas jekk ikolli nitkaxkar nofni mejjet, jew jekkikolli ng˙addi minn g˙ollieq, nar u ilma». Din il-fiduçja bla kundizzjonijiet fil-ministeru tal-Papa,Ìwann kien juriha wkoll fil-˙ajja tieg˙u b˙ala PatriMinuri. Fil-«Constitutiones Martinianae», SanÌwann Capestrano jirrikmanda lill-patrijiet li jkoll-hom ubbidjenza lejn il-Knisja, skond ir-rieda ta’Fran©isku fir-Regola, kif hu nnifsu fakkar lil wie˙edmill-a˙wa: «jidher li inti ma tridx tag˙mel li r-Regola taqdi lill-Knisja, imma li l-Knisja taqdi r-Regola. Il-missier serafiku tag˙na San Fran©isk,proprju fir-Regola jafferma l-maqlub. Mhix il-Knisja li titnissel mir-Regola tag˙na, imma r-Regolamill-Knisja».

Meta a˙na irritornajna lejn il-«postijiet» tat-tifkiriet tag˙na u tal-bidu tag˙na biex niççelebrawil-Kapitlu ©enerali straordinarju, a˙na l-PatrijietMinuri ridna n©eddu l-impenn li nosservaw «l-Evan©elju mqaddes tal-Mulej tag˙na Ìesù Kristu ...stabili fil-fidi kattolika ... u dejjem sudditi u su©©ettita˙t ri©lejn il-Knisja mqaddsa» (RegB 12,3; cfr. Test34). Jekk, fil-fatt, hu veru li «Fran©isku hu l-muftie˙ biex a˙na nifhmu lil Pietru u l-Knisja», kifqal Benedittu XVI lill-Isqof ta’ Assisi u lili fl-Udjenza li kelli mieg˙u fis-26 ta’ Jannar 2006, huanke veru li l-esperjenza evan©elika ta’ Fran©iskunistg˙u nifhmuha jekk nilqg˙u l-pro©ett tal-˙ajjatieg˙u mill-Knisja, b˙ala don li l-Ispirtu s-Santujag˙ti lill-Knisja u g˙all-Knisja.

Óajja g˙as-servizz tal-«mer˙la ta’ Kristu»

Fi priedka li g˙amel fi Vienna, Ìwann minn

Capestrano qal: «Jiena norqod sag˙tejn jew ukollsieg˙a wa˙da. Issa nixtieq aktar norqod milli nip-priedka, imma jiena minix tieg˙i nnifsi, immatag˙kom». Ìwann ma kienx jappartjeni g˙alihinnifsu, imma g˙all-«mer˙la ta’ Kristu». Hu xe˙etil-˙e©©a tieg˙u kollha fit-t˙abbira ta’ l-Evan©elju,mhux biss fl-Italja, imma wkoll ’il fuq mill-Alpi, umess il-Karinzja, l-Awstrja, l-Ungerija, it-Transilvanja, il-Polonja, it-Turin©ja, il-Moravja, il-Boemja. Capestrano kellu ˙e©©a u entuΩjaΩmuqawwi, g˙aliex is-semmieg˙a tal-priedki tieg˙ukienu tant numeruΩi li hu kellu bilfors ikellimhomfil-pjazez u fl-g˙elieqi. Mhux biss, imma n-niesriedu jarawh, imissih, jie˙du bçejjeç mill-ilbiestieg˙u u jitolbuh il-fejqan, g˙alkemm hu kien i©ibil-hom ir-relikwi ta’ San Bernardin, li kien g˙adukemm ©ie kanonizzat.

B’dan il-mod, il-predikazzjoni itineranti, likienet karatteristika tal-Fran©iskani fis-seklu 13 u lida˙let fi kriΩi fil-bidu ta’ l-1400, re©g˙et inbdietb’entuΩjaΩmu minn Bernardin minn Siena u Ωvilup-pata minn Ìwann minn Capestrano, li kien jag˙tihaimpronta g˙al kollox personali. Ma kienetx bissmument tat-t˙abbira ta’ l-Evan©elju, imma wkolltal-qrar, tal-formazzjoni tal-kuxjenzi, taΩ-Ωjarat lill-morda. Fuq kollox kienet okkaΩjoni biex ji©u solvu-ti n-nuqqas ta’ qbil u ter©a’ titnissel il-paçi: «tractarepacem», «pacem reformare», «bonam pacem confi-cere». Dawn kienu t-temi tal-predikazzjoni ta’Capestrano. Fil-qosor ng˙idu li l-attività apostolikakollha ta’ Ìwann Capestrano fiha nistg˙u narawjitwettaq dak li l-Mulej kien jitlob mid-dixxiplitieg˙u meta kien jibg˙athom biex ixandru s-saltnata’ Alla (cfr. Lq 9,1ss; 10,1ss).

Din kienet l-istess ˙e©©a g˙as-salvazzjoni ta’ l-a˙wa li kellu l-Fqajjar ta’ Assisi, li «ma kienx iqislilu nnifsu ˙abib ta’ Kristu, jekk ma kienx i˙obb lildawk li Kristu nnifsu ˙abb» (2C 172: FSF 886). L-istil tieg˙u kien l-istess wie˙ed li l-Papa kien appro-va g˙al San Fran©isk, ji©ifieri li «jdur il-bliet u l-ir˙ula u jippriedka ma’ kullimkien» (L3C 54: FSF589). Din il-˙e©©a g˙as-salvazzjoni ta’ l-erwie˙ tridtkun ukoll fil-qlub tag˙na u fil-mod kif a˙nanevan©elizzaw fil-Knisja u fid-dinja, billi nxandru l-Bxara t-Tajba lil kull bniedem, l-aktar fil-postijiet l-aktar imbieg˙din, filwaqt li nippreferu l-itineranzaevan©elika skond kif kien jifhimha Fran©isku u kiffehema San Ìwann Capestrano. Il-Papa ÌwanniPawlu II fl-1982 kien qalilna: «Intom “il-patrijiettal-poplu”, mela morru qalb il-folol ... Morru biextiltaqg˙u ma’ l-ir©iel u n-nisa ta’ Ωmienna».

Ir-rabta bejn l-identità u l-˙idma tag˙na – g˙aliexa˙na Fraternità-in-missjoni – ji©u l-˙in kollumfakkrin lilna fid-dokumenti reçenti ta’ l-Ordni.Dan jitlob li l-˙e©©a tag˙na g˙as-salvazzjoni ta’ l-

I Ordni Fran©iskan

erwie˙ trid tikkonkretizza ru˙ha b’mod Fran©iskanta’ ˙ajja u xandira ta’ l-Evan©elju, kif jg˙idilna fil-qosor id-Dokument tal-Kapitlu. A˙na rridu nkunu unippreΩentaw ru˙na b˙ala «a˙wa minuri ta’ kullra©el u mara, billi nimxu fuq l-istil li bih Fran©iskukien jibg˙at lill-patrijiet tieg˙u fid-dinja: “ja˙arbukull tilwim u diskussjonijiet fierg˙a bejniethom, ujoqog˙du g˙al kull krejatura umana min˙abbaf’Alla” (RegNB 16). Din it-tip ta’ relazzjoni hikaratterizzata mill-minorità lejn kull krejaturaumana, u twassal g˙al konsegwenzi g˙all-missjonitag˙na: qalb il-lajçi, fir-relazzjoni tag˙na mal-mara,mal-mod kif a˙na ng˙ixu fil-Knisja, fid-djaloguinter-reli©juΩ, fir-relazzjoni tag˙na mal-˙olqien,insomma fil-missjoni tag˙na kollha kemm hi b˙alaminuri fost il-minuri ta’ din id-dinja» (DokumentKap. Ìen. 2006 «Il Signore ci parla lungo il cammi-no» 30).

L-istudji g˙as-servizz tat-ti©did

Ìwann minn Capestrano kien ixerred il-˙e©©a libiha kien jaqbad ukoll g˙all-vanta©© ta’ l-Ordni,billi Ωviluppa bil-kura©© teknika ta’ azzjoni ta’ti©did, flimkien ma’ San Bernardin minn Siena, SanÌakbu mill-Marche, u l-Beati Alberto minnSarteano u Marco Fantuzzi minn Bologna. Ir-rifor-ma ta’ l-Ordni se˙˙et permezz tal-promozzjoni tal-fedeltà lejn ir-Regola ta’ San Fran©isk, kif juruna l-«Constitutiones Eugenianae», miktubin fuq LaVerna fl-1443, u l-Kummentarju g˙ar-Regola ta’San Fran©isk. Ìwann ˙adem ukoll g˙all-attwaliz-zazzjoni tal-ideal ta’ Fran©isku biex iwie©eb g˙all-isfidi numeruΩi u impenjattivi li kienu jip-preΩentawlu l-©rajjiet ekkleΩjali, politiçi u soçjali.

Impenn qawwi biex i©ib ’il quddiem it-ti©did ta’l-Ordni kien il-konvinzjoni li l-istudji, b˙ala «riçer-ka ta’ l-g˙erf» kienu strument formidabbli tal-PatriMinuri mhux biss biex jag˙tu dinjità u qawwa lill-ministeru tieg˙u, imma wkoll b˙ala pont biex bih il-Fran©iskan jid˙ol fi djalogu mal-kultura li fihajg˙ix. Din il-konvinzjoni Capestrano kien uriehaespliçitament fl-Ittra lill-Ordni, miktuba fl-4 ta’ Frar1444, dwar il-˙tie©a li ji©u promossi l-istudji tal-Patrijiet Minuri. Fil-˙e©©a appassjonata tieg˙ug˙all-istudji, Ìwann minn Capestrano, biex jippro-va jkisser ir-reΩistenzi tal-patrijiet g˙all-istudji, juΩaespressjonijiet qawwijin ˙afna:

«Óadd ma jista’ jkun messa©©ier ta’Alla jekk maj˙abbarx il-verità. Ma tistax t˙abbar il-verità jekkma tkunx tafha; u ma tkunx tafha jekk matitg˙allimhiex». Il-qaddis i˙e©©e© biex il-patrijiet:«g˙andhom isibu l-˙in biex jiddedikaw ru˙homg˙all-qari tax-xjenzi qaddisa ... biex ma jittentawxlil Alla bi preΩunzjoni vojta ...» Hu jiddikjara bla

tlaqliq: «O injuranza, omm il-bluha u g˙amja litaqa’ fl-iΩbalji kollha...» Hu jiddistingwi bejn«xjenza» u «abbuΩ ta’ xjenza». Ìwann minnCapestrano jafferma li l-vera xjenza twassal g˙all-g˙erf, «li ji©i mill-g˙oli u li hi (juΩa l-kelma fem-minili latina «sapientia») l-omm ta’ kull ©id ug˙alliema ta’ kull verità».

G˙alina, li qed na˙dmu g˙ar-«ri-fondazzjoni»ta’ l-Ordni tag˙na, li hi l-iskop ta’ l-itinerarju tag˙nata’ preparazzjoni biex niççelebraw «il-grazzja ta’ l-ori©ini», dawn l-espressjonijiet ta’ ÌwannCapestrano huma ta’ attwalità li tg˙a©©ibna. Mhuxl-istess ˙a©a jg˙idilna d-Dokument tal-Kapitlu©enerali straordinarju? Ukoll fi Ωminijietna hemmbΩonn li nirkupraw it-tradizzjonijiet kbar tag˙nafilosofiçi, teolo©içi, mistiçi u artistiçi tal-patrimonjutag˙na Fran©iskan «b˙ala sostenn g˙all-missjonitag˙na li nxandru l-Evan©elju bil-kliem u bil-˙idmafil-qalba tal-kultura kontemporanja».

KonkluΩjoni

Il-Kapitlu ©enerali straordinarju ©ie konkluΩf’Assisi fl-1 ta’ Ottubru 2006, imma g˙andu jkom-pli g˙addej fil-Fraternitajiet provinçjali u lokali ufil-˙ajja ta’ kull wie˙ed mill-patrijiet. Fuq l-istesslinji tad-Dokument «Il Signore ci parla lungo ilcammino», a˙na rridu nistaqsu lilna nfusna, b˙alSan Fran©isk: «Mulej, xi trid li a˙na nag˙mlu?»B’hekk noffru lilna nfusna l-motivazzjonijiet u l-indikazzjonijiet biex ner©g˙u naqbdu mixjiet ©oddabiex nibqg˙u fidili g˙all-grazzja ta’ l-ori©ini.

Imma bejn l-ori©ini tag˙na u a˙na ma hemmx il-vojt: hemm ismijiet, uçu˙, esperjenzi, xhieda li jit-traΩmettu l-fedeltà g˙all-impenji li huma aççettawfil-jum tal-professjoni tag˙hom, ji©ifieri ta’ tanta˙wa ir©iel u nisa li ©ew qabilna fil-˙ajjaFran©iskana.

Fost dawn l-uçu˙ g˙andna dak ta’ Ìwann minnCapestrano li, fil-550 anniversarju mill-mewttieg˙u, joffrilna l-qdusija tieg˙u, il-fedeltà tieg˙ug˙all-ori©ini u g˙al Ωmienu, l-im˙abba tieg˙u g˙all-istudju, l-impenn tieg˙u g˙all-paçi u l-predikazzjoniitineranti tieg˙u b˙ala provokazzjoni g˙alina lillum, b’˙arsa çara u kura©©, irridu naqdu l-Evan©elju, skond il-«forma vitae» ta’ Fran©isk ta’Assisi.


II Ordni Fran©iskan


Fil-kapitlu 12 ir-Regola mhux bullata ta’ l-1221tag˙ti dan l-ordni: «U mhux permess li xi ˙add mill-a˙wa jilqa’ lil xi mara g˙all-ubbidjenza, imma warali jkun taha l-parir spiritwali, hi g˙andha tmurtag˙mel penitenza fejn trid» (FSF 171).

Dak li fl-1212 kien g˙amel Fran©isku g˙al Klarata’ Favarone di Offreduccio, ma kienx jista’ jitwet-taq aktar. L-unità tal-bidu kienet issa miksura,g˙alkemm ma nistg˙ux inkunu nafu eΩattamentmeta se˙˙et din il-firda, jekk hu tassew li r-RegNBhi ritratt tal-˙ajja tal-fraternità fil-perjodu bejn l-1209 u l-1221. Il-patrijiet kellhom jillimitawru˙hom biex jag˙tu «pariri spiritwali» lin-nisa, limbag˙ad kellhom il-libertà li jag˙Ωlu huma t-toroqta’ penitenza u dejjem barra mill-kuntatt mal-Minuri. Ir-riferiment g˙an-nisa fir-Regola bullatata’ l-1223 hu differenti, ukoll jekk g˙alina hu jsiraktar problematiku min˙abba li l-formulazzjoni u l-kontenut tieg˙u çertament imorru lura g˙al SanFran©isk, kif juri l-verb fl-ewwel persuna singulari,«precipio». It-titlu tal-kapitlu 11 tar-RegB hu:«Dwar li l-a˙wa ma g˙andhox jid˙lu fil-monasteritas-sorijiet»:

«Nikkmanda bil-qawwa lill-a˙wa kollha, li majkollhomx ˙biberija jew laqg˙at ma’ nisa li bihomjistg˙u jinqalg˙u l-g˙idut, u li ma g˙andhomx jid˙lufil-monasteri tas-sorijiet barra dawk li jing˙atalhomil-permess speçjali li jag˙mlu dan mis-SedeApostolika» (FSF 156).

Din il-formulazzjoni Fran©iskana ta’ stil kanon-istiku tqajjem mistoqsija, li twassal lill-patrijiet biexjirriflettu dwar il-«cura monialium» u r-rwol tradiz-zjonali tal-viΩitaturi tal-monasteri femminili.Fran©isku qieg˙ed jilqa’ g˙all-Ordni tieg˙u wie˙edmill-karattri ©enerali u kostituttivi ta’ kull Ordnireli©juΩ ta’ r©iel? Jew inkella din hi wa˙da mill-konsegwenzi taç-ça˙da tieg˙u li jg˙aqqad ferg˙a ta’Ordni femminili ma’ l-Ordni tieg˙u, kif issu©©erewxi studjuΩi? Ma g˙andniex twe©ibiet Ωguri u forsidawn irridu nfittxuhom fil-mument ta’ kriΩi lig˙adda minnu Fran©isku qabel l-episodju ta’ l-istim-matizzazzjoni. Mhux ming˙ajr ra©uni l-fatt li, minnLa Verna, Fran©isku jmur f’San Damiano u hemmjoqg˙od g˙al kwaΩi xahrejn fil-kumpanija ta’ fraLeone. F’Marzu 1225 f’San Damiano Fran©isku

jikkomponi l-«G˙anja tal-˙lejjaq», u g˙as-SorijietFoqra ta’ San Damiano, jikteb l-«Audite, poverelledel Signore vocate». Kif hu kien ta lil Klara l-«forma vitae» tal-bidunett, hekk issa fi tmiem ˙ajtuhu ma ça˙adx li j˙alli lid-«dominae» ta’ SanDamiano messa©© sabiex huma jkunu jistg˙ujibqg˙u s˙a˙ fl-umiltà u l-faqar ta’ Ìesù Kristu u ta’l-omm qaddisa tieg˙u. Dan hu t-test ta’ l-«Ultimavoluntas», jew l-A˙˙ar rieda, li Fran©isku jikteb lilKlara u lis-Sorijiet Foqra:

«Jiena, ˙ukom iç-çkejken Fran©isku, irrid nimxifuq il-˙ajja u l-faqar ta’ l-Aktar G˙oli l-Mulejtag˙na Ìesù Kristu, u ta’ l-Omm l-aktar qaddisatieg˙u, u nibqa’ miexi fiha sa l-a˙˙ar. U nitloblilkom, sinjuri xbejbiet tieg˙i, u nag˙tikom ukolldan il-parir: li tibqg˙u tg˙ixu f’din il-˙ajja l-aktarqaddisa u fil-faqar. U g˙assu sewwa fuqkominfuskom li, min˙abba t-tag˙lim u l-pariri ta’ xi˙add, kien min kien, ma jiftlilkomx titbieg˙du minndan l-idejal» (FSF 192).

Min kienu dawk li, ukoll b’ra©unijiet u argumen-ti meditati («doctrina vel consilio») kienu qeg˙dinifittxu li jbieg˙du lis-Sorijiet Foqra mill-faqar,ji©ifieri mill-milja tal-˙ajja evan©elika? X’aktarx lihawnhekk ma hemmx riferiment mo˙bi g˙al xi per-suni konkreti, daqskemm pjuttost twe©iba preokku-pata rigward tendenzi u inizjattivi meqjusin lijistg˙u jheddu l-qalb stess ta’ l-identità tal-grupp ta’«sorores» ta’ San Damiano, u dan bl-istrumentile©ittimi tat-teolo©ija u l-li©i kanonika. Fl-A˙˙arrieda ta’ San Fran©isk lis-Sorijiet Foqra nsibu insis-tenza dwar il-prospettiva miftu˙a fl-ewwel redaz-zjoni tal-«forma vitae», li Fran©isku kien kitbilhomf’data mhix preçiΩa, imma li wie˙ed ja˙seb li tasalg˙all-bidu ta’ l-esperjenza f’San Damiano:

«G˙aliex intom, imnebb˙in minn Alla, g˙amiltulilkom infuskom ulied u qaddejja tas-Sultan l-aktarg˙oli, il-Missier tas-sema, u tg˙arrastu ma’ l-Ispirtus-Santu billi g˙aΩiltu li tg˙ixu skond ma titlob il-perfezzjoni ta’ l-Evan©elju mqaddes: jiena rrid unwieg˙ed li jien, flimkien ma’ l-a˙wa tieg˙i, nibqa’dejjem nie˙u ˙siebkom kif imiss, u li nuri lejkom,b˙alma nuri lejhom stess, ˙erqa speçjali» (FSF 68).

Wie˙ed jista’ jistaqsi, x’aktarx ming˙ajr ma jasalg˙al twe©iba wa˙da, kemm dam iΩ-Ωmien li matuluFran©isku Ωamm din il-weg˙da antika tieg˙u lis-Sorijiet Foqra. Jekk noqog˙du g˙al dak li g˙amletKlara sa jum il-mewt tag˙ha, nistg˙u nqisu li «x-xitla çkejkna tal-missier wisq qaddis Fran©isku»kienet dejjem konvinta miç-çentralità assoluta tal-mument li fih hi rçeviet it-tonsura ta’ xag˙rha.F’kelma o˙ra, hi baqg˙et marbuta b’qawwa kbirama’ dak li fl-1212 kien l-avveniment deçiΩiv tal-˙ajja tag˙ha, li hi kienet baqg˙et fidila lejh g˙al 41sena s˙a˙. Meta naqraw it-test tar-Regola ta’ Santa

MADONNAKLARAT’ASSISI U L-ORDNITA’ SAN DAMIANO (2)Grado Giovanni Merlo



Klara, ikkonfermata minn Innoçenz IV bl-ittra tad-9ta’ Awissu 1253, u mog˙tija lill-badessa ta’ SanDamiano l-jum ta’ l-g˙ada, v©ili tal-mewt tag˙ha,ma nistg˙ux ma n˙ossux tqanqil ta’ ammirazzjoni:ammirazzjoni g˙al mara li matul l-eΩistenza tag˙ha,flimkien mas-sorijiet l-o˙rajn, kienet iddefendietb’mod ener©iku u intransi©enti, l-«faqar imqaddes»li hi kienet weg˙det lil Alla u lil San Fran©isk. Fit-tmiem tal-˙ajja tag˙ha fuq din l-art madonna Klarabaqg˙et tinsisti dwar il-parteçipazzjoni s˙i˙a u mim-lija tag˙ha g˙all-ewwel twe©iba kristjana li hi kienettat lil fra Fran©isk. X’aktarx li l-provenjenza soçjalikienet forniet lilha u lis-sorijiet tag˙ha – ilkoll ©ejjin

mill-familji ta’ aristokrazija, b’seba’ jew tmienjamis-sorijiet marbutin b˙ala qraba mal-badessa ta’Assisi – l-ispirtu u l-qawwa neçessarji kemm biexjissapportu l-˙ajja iebsa tal-monasteru, kif ukoll biexjiffaççjaw il-konfront mhux inqas iebes mal-bned-min li kienu jmexxu l-Knisja rumana, meta dawnkienu jag˙afsu fuqhom biex il-komunità ta’ SanDamiano toqg˙od b’mod s˙i˙ g˙all-fiΩjonomija u l-karattru li dawk il-prelati riedu jimponu fuqhom, ub’mod progressiv u bla waqfien fuq il-monakeΩimufemminili ispirat mill-faqar evan©eliku.

Il-mewt ta’ fra Fran©isk fil-bidu ta’ Ottubru 1226˙alliet lis-Sorijiet Foqra ta’ San Damiano – li

Giotto: Santa Klara u s-Sorijiet Foqra iqimu l-©isem mejjetta’ San Fran©isk (BaΩilika S. Fran©isk, Assisi)



ming˙andhom il-©isem mejjet ta’ «missierhom»g˙adda waqt il-purçissjoni g˙ad-difna biex isellmu-lu g˙all-a˙˙ar darba – fin-niket u fil-˙tie©a li jidde-fendu l-identità proprja tag˙hom. Fil-proçess ta’kanonizzazzjoni ta’ l-1253, swor Benvenuta daPerugia fakkret kif la l-Papa Girgor IX u lanqas l-isqof ta’ Ostia Rinaldo da Ienne, li kien il-kardinalprotettur li da˙al fil-kariga wara li l-kardinalUgolino sar Papa, «ma rnexxielhom jikkonvinçuhatikkuntenta li tirçievi xi proprjetà» (ProcCan 2,22:FSK 337). Biex jikkonvinçiha l-Papa mar personal-ment f’San Damiano fl-1228. Skond il-«Legendasanctae Clarae virginis», bejn il-Papa u l-badessakien hemm konfront. Matulu l-Papa sa wasal biexjipproponi lil Klara d-dispensa pontifiçja mill-vottal-faqar, u hekk qanqal twe©iba kura©©uΩa minn dinil-mara qalbiena: «Missier qaddis, jien qatt g˙all-ebda ra©uni, illum u dejjem, ma rrid li nkun iddis-pensata milli nimxi wara Kristu» (LegCl 14: FSK615). Kien hekk li, fis-17 ta’ Settembru 1228, minnPerugia, Girgor IX indirizza «lill-ma˙bubin uliednafi Kristu, Klara u l-qaddejja l-o˙ra ta’ Kristumi©burin fil-knisja ta’ San Damiano» , l-ittra «Sicutmanifestum est», li fiha hu ikkonçedielhom dak likomunement hu mag˙ruf bl-isem ta’ «privile©© tal-faqar» (FSK 211-213), u li qatt ma kien hemm xiprivile©© ie˙or simili qablu, g˙alkemm xi storiçijridu jinsistu li teΩisti kitba o˙ra b˙alu li Innoçenz IIIta lil Klara fl-1216. Fuq il-baΩi ta’ dan il-privile©©il-komunità ta’ San Damiano kienet tiddistingwiru˙ha mill-monasteri l-o˙rajn imwaqqfin mill-kardi-nal Ugolino. Il-konçessjoni kienet ©ustifikata fuq il-baΩi tar-rikjesta espliçita li saret mid-destinatarji ta’l-ittra:

«G˙aldaqstant, b˙alma tlabtuna, nikkonfermawil-proponiment tag˙kom ta’ l-og˙la faqar bil-favurapostoliku, filwaqt li nag˙tukom id-dritt, bl-awtoritàta’ din il-kitba, li ma tistg˙ux ti©u m©ieg˙lin minn˙add li tirçievu proprjetà» (FSK 212).

Ukoll jekk fil-qosor tag˙ha, il-bulla «Sicut mani-festum est» ta’ Girgor IX ti©bor fiha riflessjonijietteolo©içi importanti dwar il-faqar evan©eliku b˙alasinjal ta’ abbandun totali fir-rieda ta’Alla: dak Alla li«jitma l-g˙asafar ta’ l-ajru u jlibbes il-©ilji ta’ l-g˙elieqi» (cfr. Mt 6,26.28) u li «mhux se jonqos lijipprovdi l-ikel u l-ilbies» lill-«qaddejja» li g˙aΩlu lijimxu wara Kristu. L-ittra turi l-attenzjoni papalig˙all-evan©eliçità tal-˙ajja li g˙aΩlu u mxew fuqhas-sorijiet f’San Damiano f’Assisi, kif ukoll fil-monasteru ta’ Santa Maria di Monteluce. F’Ìunju1229 Girgor IX bag˙at lis-sorijiet ta’ Perugia l-istessittra «Sicut manifestum est» li kien di©à ta s-sena ta’qabel lis-sorijiet ta’ Assisi. Dan i˙allina nikkonfer-maw ir-rabta diretta bejn iΩ-Ωew© komunitajiet u,g˙aldaqstant, il-fatt li madonna Klara u s-Sorijiet

Foqra ma kienux l-uniçi li kellhom dan il-privile©©.Imma l-intenzjoni tal-Papa kienet o˙ra, ji©ifieri dikli j©ib l-unifikazzjoni tad-diversi realtajiet tal-mon-akeΩimu femminili billi jiΩviluppaha fuq it-tradiz-zjoni Benedittina: bl-aççentwazzjoni partikulari fuqil-klawsura u b’sens ta’ impenn dejjem aktar miftu˙g˙all-akkwist ta’ beni immobbli.

G˙alkemm f’uniformità mhux s˙i˙a ta’ im©iebau g˙aΩliet, f’Awissu 1228, kienu 24 il-monasteri –San Damiano hu l-ewwel wie˙ed fil-lista – litag˙hom kien responsabbli l-kardinal protetturRinaldo, wara li da˙al fil-kariga wara l-kardinalUgolino, filwaqt li ˙abbar ukoll li fra Pacifico kiense ji©i sostitwit minn fra Filippo Longo fl-impenniebes ta’ viΩitatur tas-«sorijiet foqra klawstrali»(FSK 210). Il-«pauperes moniales reclusae» kienul-istess sorijiet li f’Diçembru 1227 il-kura tag˙homt˙alliet mill-Papa Girgor IX f’idejn il-ministru©eneral tal-patrijiet Minuri, li dak iΩ-Ωmien kienGiovanni Parenti. Dan il-provvediment kien jaqbelb’mod perfett ma’ dak li kien jiddikjara l-kapitlu 11tar-Regola bollata («Praecipio firmiter universisfratribus [...] ne ingrediantur monasteria monacho-rum, preter illos quibus a sede apostolica concessaest licentia specialis»). Minkejja dan kien hemm xikwestjoni proprju fir-rigward tal-monasteru ta’ SanDamiano, u ta’ komunitajiet o˙rajn jiddependuminnu, g˙al dak li kellu x’jaqsam mar-relazzjoni tas-sorijiet mal-patrijiet Minuri. Inqas minn tliet sninwara, meta l-patrijiet daru lejn il-Papa Girgor IXbiex jag˙tihom spjegazzjonijiet dwar xi punti kon-troversi tar-Regola ta’ l-1223, l-a˙˙ar wie˙ed fostdawn il-punti kellu x’jaqsam mal-monasteri fem-minili. Fil-bulla «Quo elongati» tat-28 ta’ Settembru1230, il-Papa jag˙milha çara, kontra kull prassi tal-patrijiet, li dak li kien jikkmanda l-kapitlu 11 tar-Regola kien japplika g˙all-monasteri kollha tas-sori-jiet klawstrali. Imma wara din il-preçiΩazzjoni,Girgor IX g˙amel distinzjoni bejn il-monasteri fem-minili in ©enerali u dawk il-monasteri li kienu tas-«sorijiet foqra klawstrali». F’dawk ta’ l-ewwel il-patrijiet, bil-konçessjoni tas-superjuri tag˙hom,setg˙u jid˙lu – bl-istess mod ta’ l-«homines secu-lares» - fl-ambjenti mhux riservati g˙all-klawsura,g˙al ra©unijiet ta’ predikazzjoni jew biex jag˙tu lis-sorijiet dak li huma jkunu ˙ar©u jittallbu g˙alihom.Fil-kaΩ tal-monasteri tas-Sorijiet Foqra, il-patrijietkellhom bΩonn ta’ permess speçjali mis-SedeApostolika biex jid˙lu.

Girgor IX, kemm bil-li©i kif ukoll bil-fatti, ippro-jbixxa lill-patrijiet Minuri li jkollhom kull tip ta’relazzjoni mal-komunitajiet monastiçi femminilijekk mhux bl-awtorizzazzjoni tas-Sede Apostolika.Il-«Legenda Sanctae Clarae Virginis» tg˙idilna li r-reazzjoni ta’ Klara ma damitx ma dehret. Meta rat li



d-deçiΩjoni pontifiçja kienet se çça˙˙ad lis-sorijietminn dawk il-patrijiet li jag˙tuhom «l-ikel tat-tag˙lim imqaddes», il-badessa talbet lill-frajiet likienu jag˙mlu ç-çirka g˙as-sorijiet u jag˙tuhom «il-˙obΩ g˙all-©isem» biex imorru lura g˙and il-Ministru Ìeneral, filwaqt li qalet:

«Óa jo˙dilna l-frajiet kollha, mela, ladarba ˙adil-na lil dawk li kienu jag˙tuna l-ikel tal-˙ajja!»(LegCl 37: FSK 638).

Il-Le©©enda tg˙idilna li, wara li sar jaf bid-deçiΩjoni iebsa ta’ madonna Klara, Girgor IX mall-ewwel «taffa dik il-projbizzjoni li kien g˙amel, u˙alla kollox f’idejn il-Ministru Ìeneral» tal-Minuri.G˙al Klara, l-identità ta’ San Damiano kienet iççen-trata fuq ir-rabta diretta u partikulari mat-tifkira ta’fra Fran©isk u mar-realtà preΩenti ta’ l-Ordni tal-Minuri. Ma kienetx ˙a©a tajba li tinqata’ r-rabtabejniethom hekk li ma tibqax tidher l-identità fl-ist-ess kariΩma. Dan kollu kien imur eΩattament kontral-pro©ett papali g˙all-monakeΩimu femminili, liGirgor IX ried personalment jiddefinih fil-linja tat-tradizzjoni Benedittina. B’hekk in˙olqot sitwaz-zjoni li waslet g˙al-limiti tal-paradoss. Minn tmieml-1229 beda dejjem aktar jixtered l-isem ta’ Ordnita’ San Damiano biex jindika l-fundazzjonijiet tas-«sorijiet foqra klawstrali», li kienu dejjem aktarjaqblu ma’ l-ordinamenti tradizzjonali tal-mon-akeΩimu femminili bil-proprjetà ta’ beni immobbli ubl-obbligu tal-klawsura. Mill-banda l-o˙ra l-monasteru ta’ San Damiano baqa’ iebes rigward il-faqar, u ma riedx jiç˙ad li jibqa’ rigoroΩament fidilg˙all-ispirazzjoni Fran©iskana tieg˙u. Din il-qag˙da ma kienetx ta’ impediment biex xi sorijietminn Assisi jkomplu jag˙tu formazzjoni lil komuni-tajiet monastiçi o˙rajn ©odda fl-Italja çentrali(Sant’Agnese tmur fil-monasteru ta’ Monticelli,Firenze), kif ukoll fir-re©juni tat-tramuntana ta’ l-Ewropa (sorijiet foqra ta’ Trento li jmorru fil-Boemja biex jg˙inu lil Sant’Agnese ta’ Praga fil-fondazzjoni tal-monasteru ©did).

Fis-snin 1220-1230 ir-relazzjonijiet ta’ madonnaKlara mal-kardinal Ugolino/Girgor IX kienug˙addew minn mumenti ta’ tensjoni. Klara kienetiebsa filli ma tridx taqta’ r-rabtiet mal-patrijietMinuri u mat-tifkira ta’ fra Fran©isk u l-bidu tal-˙ajja Fran©iskana. Il-kardinal protettur li mbag˙adsar Papa kien impenjat biex joffri soluzzjonijiet lijkunu jixirqu b’mod kristjan lill-qag˙da ta’ bosta«mulieres religiose» li bihom, iΩda, riedhom jaççet-taw istituzzjonijiet di©à eΩistenti, b’mod li fl-a˙˙arl-Ordni ta’ San Damiano seta’ jispiçça maqtug˙mill-Ordni tal-patrijiet Minuri. Dan kollu jidher çarfil-mo˙˙ ta’ fra Tommaso da Celano fl-1228/29,meta kiteb il-«Legenda sancti Francisci»:

«L-ewwel ˙idma li Fran©isku medd idejh

g˙aliha, wara li ˙eles mill-madmad tal-missier ta’din l-art, kienet dik li jer©a’ jibni dar lil Alla ... Re©a’lura f’dak il-post fejn, kif di©à g˙idna, kienet inbni-et fil-qedem il-knisja ta’ San Damiano, u bil-grazzjata’ l-Aktar G˙oli, fi Ωmien qasir, sewwieha b’kurakbira. Dan hu l-post hieni u qaddis li fih, bil-˙idmata’ dak ir-ra©el qaddis, ing˙ata bidu g˙ar-reli©jon ul-Ordni mill-aktar eççellenti tal-Povere Dame u tal-ver©ni qaddisin, wara li g˙addew sitt snin mill-kon-verΩjoni ta’ l-imqaddes Fran©isku. Kienet it-tfajlanobbli Klara, li wkoll twieldet f’Assisi, li kienetqisha ©awhra mill-aktar prezzjuΩa u sabi˙a, li kellhatkun il-©ebla li fuqha kellhom jibnew il-©ebel l-o˙rajn kollha ta’ dan l-Ordni. G˙ax wara li l-Ordnita’ l-a˙wa kien di©à kiber, kienet hi li, mirbu˙a minnAlla u mit-twissijiet li bihom Fran©isku kienjag˙mlilha l-qalb, li wasslet lil ˙afna erwie˙ biexjimxu ’l quddiem fil-˙ajja spiritwali. Kienet nobblimit-twelid, aktar nobbli fil-grazzja; kienet ver©nif’©isimha, mill-aktar safja fir-ru˙; kienet Ωag˙Ωug˙afiΩ-Ωmien, imma matura fil-g˙erf; kienet kostantifil-weg˙diet tag˙ha, imma taqbad bil-˙e©©a ta’ l-im˙abba divina; kienet mimlija g˙erf imma tiddi fl-umiltà; Klara kien jisimha, il-˙ajja tag˙ha tiddiaktar, u tlellex fil-virtujiet» (1C 18: FSK 740).

Imma ’l hemm mill-ori©ini komuni f’SanFran©isk, bejn il-patrijiet u s-sorijiet ma kien hemml-ebda ta˙lit. Dawn «il-ver©ni ikkonsagrati lil Allau l-qaddejja l-aktar devoti ta’ Kristu», jixirqilhom,skond Celano, «studju partikulari u opra iddedikatabiss lilhom» min˙abba «l-˙ajja ta’ l-g˙a©ebtag˙hom u r-Regola ta’ min ifa˙˙arha li humarçevew ming˙and il-Papa Girgor» (1C 19: FSK741), meta kien g˙adu Isqof ta’ Ostia. X’kienet ir-reazzjoni ta’ madonna Klara g˙al din l-interpretaz-zjoni ta’ Celano li ried ida˙˙al lilha u l-Ordni ta’ SanDamiano fil-pro©ett monastiku femminili tal-kardi-nal Ugolino, li kien bena ˙ajt bejn is-sorijiet u l-patrijiet biex jaqta’ kull rabta li kien hemm fil-bidunett ta’ dawn iΩ-Ωew© familji Fran©iskani? Il-fatt li Klara u s-Sorijiet tal-monasteru ta’ SanDamiano tbieg˙du mhux ˙aΩin mill-Papa Girgor IXfis-snin 1230-1240 hu l-ewwel twe©iba, çertamentmhux newtrali, li madonna Klara u s-Sorijiet Foqrata’ San Damiano taw biex jiddefendu dak li humakienu jemmnu dwarhom infushom: li ˙add u xejnma seta’ jifridhom mir-rabta intima li kellhom ma’San Fran©isk u l-ewwel patrijiet Minuri, limag˙hom huma twieldu u g˙exu.

Ordni Fran©iskan Sekular


Il-Formazzjoni tar-Reli©juΩi biex jifhmu a˙jar l-Assistenza ta’ l-OFS u GiFra

Il-Konferenza ta’ l-Assistenti Spirituali ÌeneraliOFS ˙admet mill-©did id-«Direttivi g˙all-Formazzjoni tar-Reli©juΩi biex jifhmu a˙jar l-Assistenza ta’ l-OFS u GiFra». Dan id-dokumentirid iwie©eb g˙all-bΩonn li j˙ossu l-Fran©iskanikollha, reli©juΩi u sekulari, biex i˙ejju ru˙hom a˙jarfil-mixja flimkien tul it-triq tal-Mulej.

Fost il-Fran©iskani kollha jeΩisti ftehimreçiproku u komunjoni ta’ ˙ajja li hi me˙tie©a billihuma lkoll jipparteçipaw fl-istess familja spiritwaliu jridu jiksbu inkora©©iment kostanti. Id-diversiferg˙at tal-familja Fran©iskana «jridu jg˙aqqdu l-impenn tag˙hom bl-iskop li jikkoperaw flimkien ujaqsmu d-doni li g˙andhom bejniethom, biex hekkjie˙du sehem b’mod aktar effettiv fil-missjoni tal-Knisja» . Dan il-qsim flimkien ta’ doni «ta’ spissi©ib mieg˙u viΩjonijiet ©odda u g˙anja f’xi elementital-kariΩma, u jwassal g˙al interpretazzjonispiritwali ta’ l-istess kariΩma u jg˙in biex minnhawie˙ed ikollu direzzjoni g˙al attivitajiet ©odda fl-apostolat.»

Ir-Regola u l-Kostituzzjonijiet OFSjikkonfermaw il-prinçipji ta’ affiljazzjoni ma’ l-istess familja spiritwali ta’ l-I Ordni (OFM,OFMConv., OFMCap.) u mat-Tielet Ordni Regolari(TOR), kif ukoll tal-bΩonn ta’ komunjoni vitali ureçiproka bejn l-Ordnijiet. Ma’ dan wie˙ed irid iΩidil-˙tie©a g˙all-kura pastorali u assistenza spiritwalimill-I Ordni u t-TOR.

L-a˙˙ar kapitlu tar-Regola OFS jesprimi din il-konnessjoni intima li teΩisti bejn l-OFS u l-I Ordni ut-III Ordni Regolari.

«B˙ala sinjal konkret ta’ komunjoni ukorresponsabilità, il-kunsilli fuq id-diversi livelli, fiqbil mal-kostituzzjonijiet, iridu jitolbu reli©juΩixierqa u m˙ejjija tajjeb g˙all-assistenza spiritwali.G˙andhom jag˙mlu din it-talba lis-superjuri ta’ l-erba’ familji reli©juΩi Fran©iskani, li mag˙hom il-Fran©iskani Sekulari ilhom marbutin g˙al seklis˙a˙. »

L-isfida li ting˙ata lill-I Ordni u TOR biexjipprovdu «assistenti xierqa u m˙ejjija tajjeb» hiimportanti. Lanqas hi ˙a©a ©usta li r-reli©juΩi ji©umog˙tijin il-˙idma ta’ l-assistenza spiritwali lill-a˙wa sekulari ming˙ajr il-formazzjoni li g˙andhombΩonn biex ikunu «xierqa u m˙ejjija tajjeb».

Fil-fatt, hemm rabta sostanzjali bejn l-OFS, l-IOrdni u TOR fuq tliet livelli:

1) Ori©ini komuni. L-Ordnijiet flimkieng˙andhom l-istess bidu li hu mibni fuq il-persuna ul-kariΩma ta’ S. Fran©isk t’Assisi, il-fundatur tal-kariΩma Fran©iskan.

2) Jaqsmu flimkien l-istess kariΩma. Ir-RegolaOFS titkellem dwar komunjoni vitali u reçiproka,jew dwar «unjoni li tag˙ti l-˙ajja» li g˙andha teΩistibejn il-Fran©iskani Sekulari u l-ferg˙at kollha tal-familja Fran©iskana sabiex huma jag˙mlu preΩenti,b’diversi modi u forom, il-kariΩma ta’ l-istessMissier Serafiku fil-˙ajja u l-missjoni tal-Knisja .

3) L-assistenza spiritwali u pastorali. Mibnijafuq din il-«komunjoni» u skond tradizzjoni antika,hi r-responsabbiltà tas-superjuri ma©©uri ta’ l-IOrdni u TOR biex jaraw li l-assistenza lill-OFSisse˙˙ permezz ta’ «reli©juΩi xierqa u m˙ejjijasewwa» kif ukoll permezz tal-viΩta pastorali lill-fraternitajiet OFS fuq diversi livelli .

Orjentamenti mill-Kapitli Ìenerali OFS

L-Ordni Fran©iskan Sekular hu obbligat lijirrevedi l-˙ajja, il-formazzjoni u l-organizzazzjonital-fraternitajiet tieg˙u. Hu jrid jiddependi g˙all-assistenza spiritwali li ti©i provduta u koordinatab’mod dinamiku mill-ferg˙at l-o˙rajn tal-familjaFran©iskana fil-missjoni unika tag˙ha. «Il-persunikonsagrati g˙andhom jiftakru li qabel xejn humag˙andhom ikunu gwidi esperti tal-˙ajja spiritwali, uf’din il-perspettiva huma g˙andhom jikkultivaw id-don l-aktar prezzjuΩ ta’ l-Ispirtu» .

Il-Kapitlu Ìenerali OFS ta’ Fatima (1990) hekkesprima ru˙u: «Dak kollu li g˙andu x’jaqsam mar-rwol proprju ta’ animazzjoni ta’ l-AssistenzaSpiritwali g˙andu bΩonn ta’ formazzjoni speçifika,ji©ifieri ta’ preparazzjoni partikulari tal-patrijietrigward l-OFS. Din il-preparazzjoni trid tkunkuxjenzjuΩa u inkorporata fil-programm tal-formazzjoni – inizjali u permanenti – tal-patrijietkollha. Ukoll jekk mhux il-patrijiet kollha jkunuAssistenti Spiritwali, hu çertament me˙tie© li lkollikunu jafu, jifhmu u jaffermaw ir-rwol essenzjali ta’

DOKUMENT ÌDID DWARL-ORDNI FRANÌISKANSEKULARTraduzzjoni ta’ Noel Muscat OFM



l-OFS g˙at-twettieq tal-vokazzjoni personalitag˙hom» .

Il-Kapitlu Ìenerali OFS ta’ Ruma (1996) fil-konkluΩjoni tieg˙u wkoll jafferma: «Il-PresidenzaCIOFS, fil-kollaborazzjoni mal-kunsilli nazzjonali,trid issib il-˙in u l-metodi biex ... tistimolaformazzjoni aktar profonda tal-patrijiet kollharigward l-OFS sabiex tkun tista’ tg˙in lill-a˙wa biexjg˙ixu a˙jar il-forma ta’ ˙ajja tag˙hom» .

Il-Kapitlu Ìenerali OFS tas-sena 2000, li sarukoll f’Ruma, jikkonferma «l-importanza li ting˙ataattenzjoni s˙i˙a lil dak li tg˙id ir-Regola rigward il-preparazzjoni ta’ Assistenti xierqa, kemm reli©juΩikif ukoll lajçi, billi huma jkunu mid˙la ta’ temiapproprjati mil-lat storiku, teolo©iku u spiritwali fil-programmi ta’ formazzjoni inizjali u permanenti ta’l-a˙wa ir©iel u nisa u tas-sekulari» .

Ir-responsabbiltà tas-superjuri ma©©uri

L-Ordnijiet ta’ reli©juΩi Fran©iskani, li fuqhomtinsab ir-responsabbiltà ta’ l-«altius moderamen»,mhux biss jirrepetu u jinsistu fuq il-prinçipju ta’ l-«unjoni li tag˙ti l-˙ajja» fil-le©islazzjoni tag˙hom,imma wkoll, permezz ta’ ittri u mezzi o˙rajn varji,huma dejjem ˙e©©ew lill-patrijiet biex jikbru fl-g˙arfien tag˙hom dwar l-OFS u talbu g˙alpreparazzjoni adegwata ta’ l-Assistenti Spiritwali.

Fil-fatt, il-Konferenza tal-Ministri Ìeneraliapprovat li «Statuti g˙all-Assistenza Spiritwali uPastorali ta’ l-OFS» (Ruma, 2002) – dokument lijidderie©i l-kura spiritwali u pastorali tal-Fran©iskani Sekulari li kull patri je˙tie© li jkun jaf.

G˙al din ir-ra©uni dawn id-«Direttivi» ©ew ukollpreparati b˙ala g˙ajnuna biex ji©u utilizzatipossibilment fid-diversi pro©etti ta’ formazzjoni ubiex jinkura©©ixxu g˙arfien a˙jar ta’ l-OFS fi ˙danil-familja Fran©iskana u l-missjoni tag˙ha fil-Knisjau fid-dinja, u g˙al preparazzjoni sistematika g˙aldawk li huma msej˙in g˙as-servizz ta’ assistenzaspiritwali.

Programmi ta’ formazzjoni dwar l-OFS:formazzjoni inizjali

Fil-perjodu tal-Postulandat tal-kandidati g˙all-˙ajja Fran©iskana, nissu©©erixxu l-istudju ta’ dawnit-temi:

San Fran©isk b˙ala «fundatur» tat-TlietOrdnijiet.

Storja Fran©iskana: introduzzjoni ©enerali g˙all-familja Fran©iskana.

L-I Ordni tal-Patrijiet Minuri (OFM, OFMConv.,

OFMCap).It-II Ordni ta’ Santa Klara (OSC).It-III Ordni ta’ l-«a˙wa ir©iel u nisa tal-

penitenza»:a) L-Ordni Fran©iskan Sekular (OFS) u GiFra.b) It-Tielet Ordni Regolari (TOR).

Istituti Fran©iskani Sekulari u movimentiFran©iskani o˙rajn.

Esperjenzi:1) kuntatt ma’ Fraternità OFS u mal-GiFra.2) Ωjarat mill-Fran©iskani Sekulari lid-djar ta’

formazzjoni.3) Ωjarat mill-postulanti lill-fraternitajiet

sekulari.4) çelebrazzjoni flimkien tal-festi Fran©iskani

prinçipali.

Fil-perjodu tan-Novizzjat nissu©©erixxu dawn it-temi:

Ji©u ripetuti t-temi li jkunu saru fil-Postulandatb’mod aktar approfondit.

Isiru diskussjonijiet dwar is-sej˙a universalig˙all-qdusija u s-sej˙a speçifika g˙all-vokazzjonireli©juΩa, li matulhom xi Ωmien irid ji©i dedikatg˙all-vokazzjoni tal-Fran©iskani Sekulari fil-qsimta’ kariΩma komuni u fil-komunjoni vitali ureçiproka fil-missjoni tal-Knisja.

Fid-diskussjoni dwar l-istorja tal-FamiljaFran©iskana jing˙ata importanza g˙all-or©ini tat-Tielet Ordni Fran©iskan.

Isir il-qari tar-Regoli ta’ l-I, II u III Ordnijiet(Regola Bullata, 1223; Regola ta’ Santa Klara,1253; Regola mog˙tija lill-OSC mill-Papa UrbanuIV fl-1263; Regola «Seraphicus Patriarcha» ta’Pawlu VI fl-1978 g˙all-OFS; Regola«Franciscanum vitae propositum» ta’ ÌwanniPawlu II fl-1982, g˙at-TOR).

Introduzzjoni g˙ad-dokument «Statuti g˙all-Assistenza Spiritwali u Pastorali ta’ l-OFS».

Esperjenzi: parteçipazzjoni f’xi laqg˙at tal-fraternitajiet sekulari, mumenti ta’ talb flimkien,çelebrazzjoni ta’ l-avvenimenti importanti fil-˙ajjatal-fraternitajiet sekulari.

Fil-formazzjoni ta’ Ωmien il-professjonitemporanja wara n-Novizzjat, nissu©©erixxu dawnit-temi:

Storja tal-familja Fran©iskana, inkluΩ l-OFS, u l-iΩvilupp tieg˙u matul is-sekli; il-preΩenza ta’ l-OFSu kif Ωviluppa fil-pajjiΩ partikulari; ir-relazzjoni bejnl-I Ordni u TOR; it-twelid ta’ kongregazzjonijiet©odda mill-OFS.

In-natura, l-identità, l-istruttura, u l-



organizzazzjoni ta’ l-OFS skond ir-Regola ©dida u l-Kostituzzjonijiet tieg˙u, b’insistenza dwar in-naturatieg˙u essenzjalment lajka u dwar l-unità.

Il-viΩjoni tal-Knisja b˙ala «poplu ta’ Alla» ukomunjoni (cfr. «Lumen Gentium», «Gaudium etspes», Dokument tas-Sinodu 1985).

Approfondiment tar-rwol tal-fidili lajçi, il-korresponsabiltà bejn kjeriçi u lajçi, reli©juΩi usekulari fil-missjoni tal-Knisja (cfr. «Evangeliinuntiandi», «Christifideles laici», Ittri tal-MinistriÌenerali dwar l-OFS).

Studju tad-duttrina soçjali tal-Knisja (mir-«Rerum novarum» sallum), b’attenzjoni g˙ar-responsabbiltà tal-lajçi.

Approfondiment tan-natura ta’ l-assistenzaspiritwali u pastorali lill-OFS u l-kolle©jalità, u ta’ l-identità ta’ l-Assistenti Spiritwali permzz ta’ qariattent ta’ Statuti g˙all-Assistenza Spiritwali uPastorali ta’ l-OFS.

Qari: «Regola mhux Bullata» (1221),«Memoriale propositi» (1221), «Supra montem» ta’Niccolò IV (1289), «Misericors Dei Filius» ta’ LjunXIII (1883), «Seraphicus Patriarcha» ta’ Pawlu VI(1978).

Esperjenzi komuni pastorali immexxijin mill-Assistenti Spiritwali u parteçipazzjoni fil-laqg˙at ta’fraternitajiet lokali, mumenti ta’ talb u çelebrazzjonitad-diversi avvenimenti importanti fil-˙ajja tal-fraternitajiet sekulari.

Programmi ta’ formazzjoni dwar l-OFS:formazzjoni permanenti

Mibnijin kif a˙na fuq kariΩma komuni u b˙alasinjal ta’ xhieda ta’ appartenenza g˙all-istess Knisja,jkun importanti li nikkonkretizzaw din l-«unjoni litag˙ti l-˙ajja» fi qbil mal-Kostituzzjonijiet u StatutiÌenerali ta’ l-I Ordni u TOR u mal-KostituzzjonijietÌenerali OFS. Nissu©©erixxu li:

Nippjanaw u niççelebraw flimkien il-litur©iji fil-festi Fran©iskani, u jkollna esperjenzi ta’ talbkomuni.

Nipprogrammaw u n˙addnu attivitajiet komunita’ natura karitattiva u soçjali, b’inizjattivi kura©©uΩiskond il-˙ti©ijiet lokali u biex inwie©bu g˙as-sinjalitaΩ-Ωminijiet.

Nippjanaw perjodi ta’ Ωmien li matulhom il-patrijiet u s-sekulari jistudjaw flimkien dokumentifuq it-teolo©ija tal-lajkat.

Norganizzaw flimkien laqg˙at, irtiri, ©ranet ta’riflessjoni.

Ninkludu l-Fran©iskani Sekulari fil-mumenti ta’formazzjoni u fiç-çelebrazzjoni tal-kapitli kemm

permezz ta’ messa©©i kif ukoll permezz ta’ xhiedapersonali.

Il-formazzjoni ta’ l-Assistenti Spiritwali

Hu me˙tie© li l-Assistenti Spiritwali ©oddajkollhom l-opportunità li jkunu m˙ejjija g˙as-servizz speçifiku tag˙hom lill-OFS. Tkun ˙a©a utlili norganizzaw korsijiet ta’ preparazzjoni g˙all-Assistenti Spiritwali fuq livelli provinçjali,nazzjonali u internazzjonali. It-temi li jistg˙u ji©ustudjati huma dawk li di©à semmejna fis-sezzjonidwar il-formazzjoni inizjali, u jinkludu:

Storja u Fonti ta’ l-OFS.L-identità speçifika ta’ l-OFS.Spiritwalità Fran©iskana Sekulari.Fran©iskani Sekulari fil-Knisja u fis-soçjetà.Valuri Fran©iskani ta’ l-OFS.Formazzjoni tal-patrijiet rigward l-OFS.Aspetti prattiçi ta’ assistenza ta’ l-OFS.GiFra u Araldini.Metodi ©odda ta’ affiljazzjoni ta’ lajçi o˙rajn ma’

fraternità OFS u «Óbieb ta’ San Fran©isk».

G˙all-a©©ornament ta’ l-Assistenti Spiritwalinissu©gerixxu li jsiru korsijiet annwali ta’formazzjoni; informazzjoni fuq l-assistenzab’insistenza dwar problemi speçifiçi li jaffronta l-OFS; qari attent ta’ «newsletters», ittri ukomunikazzjonijiet o˙rajn tad-diversi Ordnijietrigward l-OFS u l-assistenza tieg˙u fuq livellnazzjonali u internazzjonali; qsim flimkien tal-programmi u inizjattivi bejn Assistenti Spiritwali fil-livelli kollha ©enerali, nazzjonali, re©jonali, u lokali.

Min hu responsabbli g˙all-Assistenza OFS

Il-Ministri Ìenerali u Provinçjali jridujippromwovu l-interess tal-patrijiet tag˙hom fl-OFSu l-importanza ta’ komunjoni bejn ir-reli©juΩi u s-sekulari Fran©iskani. G˙andhom jinkura©©ixxu l-formazzjoni tal-«formators» u l-interess tar-reli©juΩirigward l-OFS u l-GiFra. G˙andhom jaraw li l-OFSu l-GiFra jkollhom post prominenti fil-programmita’ formazzjoni inizjali u permanenti tal-patrijiet.G˙andhom ikunu familjari mal-post li l-OFS u l-GiFra g˙andhom waqt il-viΩti tag˙hom lill-patrijietu waqt il-kapitli, u g˙andhom jag˙tu attenzjonispeçjali g˙all-kwalità ta’ l-assistenza li g˙andhating˙ata lill-OFS u l-GiFra.

L-Assistenti Spiritwali huma l-ewwel nies lig˙andhom jippromwovu, jorganizzaw u janimawkorsijiet u seminars b’konsultazzjoni mas-superjurima©©uri u d-diretturi tal-formazzjoni. G˙andhom



jidentifikaw lill-«formators», kemm reli©juΩi kifukoll lajçi, li huma ippreparati tajjeb biex jie˙duf’idejhom ir-responsabbiltà tal-formazzjoni f’kulllivell. G˙andhom jinkura©©ixxu mumenti ta’esperjenzi gwidati ta’ l-OFS, speçjalment g˙al dawkil-patrijiet li g˙adhom fiΩ-Ωmien ta’ formazzjoniwara l-professjoni temporanja. G˙andhom isibu ˙inmatul il-viΩti pastorali tag˙hom biex ikollhomkuntatt mad-djar tal-formazzjoni tar-reli©juΩi sabiexjipprovdu informazzjoni fuq il-˙ajja u l-missjoni tal-Fran©iskani Sekulari fil-Knisja u fis-soçjetà.

Il-«formators» tar-reli©juΩi g˙andhom juru lir-reli©juΩi Ωg˙aΩag˙ is-«sbu˙ija li wie˙ed jimxi waraKristu u l-valur tal-kariΩma» li huma jaqsmu ma’ l-OFS . G˙andhom joffru «opportunitajiet biex jikbrufl-impenn tag˙hom lejn il-kariΩma u l-missjoni»tal-familja Fran©iskana. «G˙andhom ikunufamiljari mat-triq tat-tfittxija ta’ Alla, biex hekkikunu jistg˙u jakkumpanjaw» lill-Fran©iskaniSekulari fil-mixja tag˙hom ta’ fidi .

Proposti metodolo©içi

1) Metodi esperjenzjali g˙andhom ji©u uΩatif’kull livell tal-formazzjoni: esperjenzi konkreti, lijkollhom «follow-up» ta’ riflessjoni gwidata. Dawng˙andhom ji©u integrati fil-programmi ta’formazzjoni.

2) Kollaborazzjoni bejn il-«formators». Dang˙aliex il-ministeru ta’ formazzjoni jista’ ji©iΩviluppat l-a˙jar permezz ta’ «team». Dan it-«team» jista’ jkun mag˙mul minn reli©juΩi uFran©iskani Sekulari u membri o˙rajn tal-familjaFran©iskana. Wie˙ed g˙andu jinkura©©ixxi l-qsimta’ idejiet u materjal formattiv bejn il-«formators»fl-istess Ωona lingwistika, u flimkien ma’«formators» ©ejjin minn Ωoni o˙rajn.

3) Kollaborazzjoni bejn dawk li huma fil-formazzjoni. G˙andhom isiru programmi komunig˙al dawk li huma fil-formazzjoni fid-diversi livelli,flimkien mal-membri o˙rajn tal-familjaFran©iskana.

4) «Long-distance formation». Nag˙mlu uΩuminn «distance learning programmes», korsijietb’korrispondenza, gruppi ta’ diskussjoni, il-mezzimoderni ta’ komunikazzjoni, inkluΩ l-Internet u l-E-mail. Dan kollu jg˙in fil-formazzjoni personali utal-grupp.

5) Materjal formattiv. L-Assistenti Nazzjonali uRe©jonali huma im˙e©©in biex ji©bru u ja©©ornaw

il-materjal speçifiku li ji©i uΩat g˙all-formazzjonita’ l-Assistenti Spiritwali g˙all-OFS, permezz ta’fonti, dokumenti, testi tal-ma©isteru, statuti ta’assistenza, manwali, noti, fonti storiçi, rivisti,pubblikazzjonijiet o˙rajn varji, posters, brochures,video, muΩika, Internet web-pages. Dan il-materjalg˙andu jkun aççessibbli g˙all-«formators» u l-patrijiet l-o˙rajn. Il-manwali jew kotba ta’ gwidafit-tag˙lim g˙andhom ji©u a©©ornati. G˙andu jkunhemm kollaborazzjoni u qsim flimkien ta’ riΩorsiformattivi fost id-diversi Ωoni lingwistiçi u©eografiçi, l-aktar dwar dak li g˙andu x’jaqsammat-traduzzjoni ta’ dokumenti.

KonkluΩjoni

Fil-Kostituzzjonijiet tag˙hom, kull wa˙da mill-familji Fran©iskani ta’ l-I Ordni u TOR juru biç-çarli espressjoni s˙i˙a tal-kariΩma Fran©iskan te˙tie©relazzjoni dinamika tal-patrijiet mal-Fran©iskaniSekulari. B˙ala eΩempju, l-artiklu 95 tal-Kostituzzjonijiet tal-Patrijiet Minuri Kapuççinijg˙idu: «Fl-ambitu tal-familja Fran©iskana, il-Fraternità jew Ordni Fran©iskan Sekulari jokkupapost speçjali li jaqam mieg˙u u jippromwovi l-ispirtu awtentiku tieg˙u. G˙andu jitqies b˙alaessenzjali g˙all-milja tal-kariΩma Fran©iskan». Danl-artiklu, u espressjonijiet simili fil-le©islazzjoni ta’l-Ordnijiet o˙rajn, jinsistu dwar il-prinçipju ta’«unjoni li tag˙ti l-˙ajja», jew reçiproçità vitali litinsab fir-Regola ta’ l-Ordni Fran©iskan Sekular .Hi ˙a©a ra©jonevoli li ng˙idu li l-assistenzaspiritwali li l-patrijiet joffru lill-OFS g˙andha rwolkruçjali biex i©©ib ’il quddiem l-espressjoni tal-milja tal-kariΩma Fran©iskan. Il-patrijiet kollhahuma responsabbli li jaraw li l-assistenza mog˙tijalill-OFS u GiFra g˙andha tkun kwalifikata, g˙all-©id stess ta’ l-Ordnijiet tag˙hom.

III Ordni Fran©iskan


Is-Sorijiet Fran©iskani fis-seklu 19

Matul is-seklu 19 niltaqg˙u ma’ l-evoluzzjoni ta’l-istat ©uridiku tan-nisa reli©juΩi. G˙alkemm bostakongregazzjonijiet bdew jirçievu l-approvazzjonita’ l-isqfijiet lokali, imma fil-fatt, il-Knisja makienetx tirrikonoxxi lil dawn in-nisa b’voti sempliçib˙ala reli©juΩi fis-sens proprju tal-kelma, u kienetissostni li kienu biss in-nisa reli©juΩi b’voti solenniu li jg˙ixu fil-klawsura li kienu, fil-fatt, reli©juΩi fis-sens s˙i˙ tal-kelma. Dan l-istat beda jsib soluzzjonimatul is-seklu 19, bit-twelid ta’ bostakongregazzjonijiet ©odda ta’ sorijiet ta’ ˙ajja attiva.Imma l-effetti tal-persekuzzjoni matul ir-rivoluzzjoni FrançiΩa kienu g˙adhom jin˙assu, hekkli bosta reli©juΩi nisa kienu ©ew sforzati biexja˙arbu mill-kunventi tag˙hom u jmorru jg˙ixu fid-dinja. Kien g˙alhekk li l-Knisja bdiet tapprovakongregazzjonijiet li jkollhom biss voti sempliçi, l-aktar dawk li bdew jing˙ataw g˙all-kura tal-morda ul-anzjani u g˙all-edukazzjoni tat-tfal u Ω-Ωg˙aΩag˙.Bil-mod il-mod bdiet die˙la d-distinzjoni bejnistituti reli©juΩi ta’ dritt pontifiçju (approvati mill-Papa) u istituti reli©juΩi ta’ dritt djoçesan (approvatimill-Isqof). Mill-1816 sa l-1822 kien hemm 124istituti femminili li rçevew l-approvazzjonidjoçesana, filwaqt li mill-1816 sa l-1850 7 istitutirçevew l-approvazzjoni pontifiçja. Id-digriet«Ecclesia Catholica» ta’ l-1889 irrikonoxxa lin-nisab’voti sempliçi b˙ala nisa reli©juΩi fis-sens s˙i˙ tal-kelma, u iddikjara li kienu jg˙ixu ˙ajja komunitarjau li kellhom l-abitu reli©juΩ. Il-voti tag˙hom ©ewrikonoxxuti b˙ala voti pubbliçi. Bil-Kostituzzjoni«Conditae a Christo» l-Papa Ljun XIII fit-8 ta’Diçembru 1900 ikkonferma dan l-istat ©uridiku tan-nisa reli©juΩi. Nag˙tu issa ˙arsa lejn xikongregazzjonijiet li ©ew imwaqqfin lejn nofs is-seklu 19.

Is-Sorijiet Fran©iskani ta’ Oldenburg,Indiana (1851)

Fr. Francio Rudolf, missjunarju li kien ©ie l-

Amerika minn Strasburg, Alsace fl-1842, biexja˙dem fid-djoçesi ta’ Vincennes, Indiana, inteba˙bil-bΩonn ta’ edukazzjoni fil-fidi Kattolika lit-tfal ta’dak ir-re©jun. Hu talab l-g˙ajnuna tas-SorijietFran©iskani ta’ Vienna. Fis-6 ta’ Jannar 1851 SworTeresa Hackelmeier waslet mill-Ewropa, u flimkienma’ nisa Ωg˙aΩag˙ o˙rajn waqqfet kongregazzjoni©dida Fran©iskana. Mag˙ha ing˙aqdet SworAntonia minn Rorscach, Svizzera. Wara li mietetSwor Teresa fis-27 ta’ Settembre 1860, Swor Atonia˙adet f’idejha t-tmexxija tal-kongregazzjoni. Il-kostituzzjonijiet ta’ din il-kongregazzjoni ©dida ©ewapprovati mis-Santa Sede fl-1899. Il-kongregazzjoni Ωviluppat fi spirtu awtentiku ta’valori Fran©iskani u laqg˙et fi ˙danha bosta sorijietli kienu ©ejjin minn familji ÌermaniΩi immigrati fl-Amerika. Fl-Istati Uniti din il-kongregazzjoniinfirxet ©mielha u tat sehem mill-akbar fil-qasam ta’l-edukazzjoni. Fi Ωminijiet aktar reçenti s-SorijietFran©iskani ta’ Oldenburg fet˙u missjoni fil-PapuaNew Guinea.

Is-Sorijiet Foqra ta’ l-Istimmati ta’ SanFran©isk (L-Istimmatine Francescane, 1855)

Fl-1846 it-Terzjarja Sekulari Anna Maria FiorelliLapini, li kienet spiççat armla, iddeçidiet li ting˙atabiex tg˙in lit-tfal foqra. Flimkien ma’ grupp ta’ nisao˙rajn bdiet tg˙ix ˙ajja komunitarja f’La Fantina,qrib Firenze, fl-Italja. Dawn in-nisa iddedikawru˙hom g˙all-edukazzjoni ta’ tfal foqra uabbandunati. Fit-23 ta’ Lulju 1855 din il-kongregazzjoni ©dida kienet di©à irçeviet id-«decretum laudis», bl-isem ta’ Ulied l-IstimmatiMqaddsa. Fuq ix-xewqa tal-fundatriçi dan l-istitut©ie aggregat mat-Tielet Ordni ta’ San Fran©isk fl-1856. B’digriet papali l-ministru ©eneral tal-Patrijiet Minuri sar il-protettur u l-kunsillier tas-Sorijiet «Stimmatine», kif bdew jissej˙u. Metamietet il-fundatriçi fl-1860 din il-kongregazzjonikellha 37 kunventi imxerrdin fl-Italja çentrali u ta’isfel. Fl-1888 l-istitut irçieva l-approvazzjonidefinittiva. Matul is-seklu 19 is-Sorijiet Stimmatinemarru fil-missjoni ta’ l-Albania, fejn ˙admuflimkien mal-Patrijiet Minuri bejn l-1879 u l-1944.Waqt is-snin iebsa tal-˙akma komunista fl-Albaniadawn is-Sorijiet tferrxu, imma wara l-qawmien mill-©did tal-kristjaneΩimu fl-1990 Ωew© sorijietStimmatine AlbaniΩi, li kienu g˙exu mo˙bijin fid-dar, re©g˙u bdew jg˙ixu fil-kunvent tag˙hom qribil-knisja ta’ San Fran©isk ta’ Gjuhadol, fi Shkodër,qrib il-kattidral. Il-missjoni AlbaniΩa issa tkompli.Sadanittant komplew tferrxu fil-missjonijiet tal-Brazil, Spanja u Ecuador. Fl-1970 il-

IS-SORIJIETFRANÌISKANI: STORJAU SPIRITWALITA (9)Raffaele Pazzelli TOR



kongregazzjoni kellha aktar minn 1250 soru,g˙alkemm fl-1986 dan in-numru kien niΩel g˙al 950soru.

Is-Sorijiet ta’ San Fran©isk ta’Philadelphia (1855)

Is-Sorijiet ta’ San Fran©isk ta’ Philadelphia jqisulil San John Neumann, isqof ta’ Philadelphia, u lilMadre Mary Francio Bachmann b˙ala l-konfundaturi tag˙hom. Meta l-isqof Neumann marg˙al viΩta «ad limina» g˙and il-Papa Piju IX hutalbu komunità ta’ Sorijiet. Imma l-Papa wera lill-isqof li kien l-a˙jar li hu jwaqqaf kongregazzjoni bispirtu Fran©iskan fid-djoçesi tieg˙u. L-isqof madamx ma sema’ bi tliet nisa Ωg˙aΩag˙ li kienu qedifittxu l-approvazzjoni ta’ isqof biex iwaqqfukomunità ta’ Sorijiet Fran©iskani. Meta hu mar lural-Amerika fl-1855 iltaqa’ mag˙hom. Kienu AnnaMaria Bachmann, li kienet ©iet mill-Bavaria fl-1840, Barbara Boll, u Anna Dorn, TerzjarjaFran©iskana. Fid-9 ta’ April 1855 dawn is-sorijietirçevew il-libsa Fran©iskana, u ˙adu l-ismijiet ta’Swor Mary Francis Bachmann, Swor MaryMargaret Boll, u Swor Mary Bernadine Dorn.Marru joqog˙du f’Philadelphia u Syracuse. Wara l-mewt ta’ l-isqof Neumann fl-1860, is-sorijiet likienu marru New York infirdu mill-kongregazzjoniu bdew ja˙dmu fost il-lebbruΩi ta’ Molokai. L-istess©ara lis-sorijiet ta’ Buffalo, li l-isqof John Timonfiridhom minn dawk ta’ Philadelphia u qieg˙ed lilMary Margaret Boll b˙ala s-superjura provinçjalitag˙hom. Fi tmien snin, kull wa˙da mit-tliet sorijietfundatriçi kienu saru ©enerali ta’ xi istitut reli©juΩ.Fl-1882 is-sorijiet ta’ Buffalo intbag˙tuf’Pittsburgh, u saru s-Sorijiet Fran©iskani ta’Millvale. Minn dawk ta’ New York fl-1893 twieldus-Sisters of St. Francis of the Mission of theImmaculate Virgin. Meta kienu l-aktar numeruΩi s-sorijiet kollha li kienu ©ew imwaqqfin minn SanJohn Neumann u Mother Mary Francis Bachmannkienu jla˙˙qu ma’ l-4 elef. Is-sorijiet kienu fet˙u l-ewwel skola f’Saint Alphonsus parish fl-1858 u l-isptar kattoliku ta’ Saint Mary f’Philadelphia fl-1860.

Is-Sorijiet Fran©iskani ta’ Allegany,New York (1859)

Bdew fil-25 ta’ April 1859 fil-kappella ta’ SaintBonaventure College and Seminare, permezz ta’ P.Panfilio da Magliano, li ta l-libsa Fran©iskana tat-Tielet Ordni lil Swor Mary Joseph. P. Panfilio kienil-Kustodju Provinçjali tal-Patrijiet Minuri ta’ l-

Immaculate Conception Custody (illum ProvinçjaOFM ta’ New York), li kien wasal fi New York fl-1855 fuq stedina ta’ l-Isqof John Timon. Il-Fran©iskani kienu waqqfu s-Saint BonaventureCollege g˙all-edukazzjoni taΩ-Ωg˙aΩag˙. WaraSwor Mary Joseph, fl-24 ta’ Ìunju 1859 ˙adet il-libsa Fran©iskana Swor Mary Bridget, u fit-8 ta’Diçembru 1859 minn Swor Mary Teresa. Fl-1865 P.Panfilio ta kostituzzjonijiet lill-kongregazzjoni©dida u Swor Mary Teresa O’Neil ©iet elettasuperjura ©enerali, u damet f’din il-kariga g˙al 55sena. Fl-1860 s-Sorijiet fet˙u s-Saint ElizabethAcademy f’Allegany g˙all-edukazzjoni ta’ tfajliet.Fl-1879 tliet sorijiet intbag˙tu f’Jamaica.Missjonijiet o˙rajn infet˙u fil-Brazil fl-1946 u fil-Bolivia fl-1965. Mill-1959 is-Sorijiet Fran©iskanita’Allegany fet˙u wkoll xi djar ta’ ritiri g˙al periodita’ kontemplazzjoni tas-sorijiet infushom.

Is-Sorijiet Fran©iskani Missjunarji tal-QalbImmakulata ta’ Marija (qabel imsej˙in «ta’ l-E©ittu»), Kajr 1868

Din il-Kongregazzjoni, li hi preΩenti f’Malta (fil-Óamrun u f’Ba˙ar iç-Çag˙aq), b’rabta intima ma’ l-Ordni tal-Patrijiet Minuri, kellha l-bidu tag˙ha fil-Kajr, l-E©ittu. Il-fundatriçi, Caterina Troiani,twieldet fid-19 ta’ Jannar 1813 f’San Giuliano diRoma. Da˙let fil-monasteru ta’ Santa Chiara dellaCarità ta’ Ferentino (Frosinone), fejn g˙amlet il-professjoni reli©juΩa fl-1830. Fl-1835 ˙asset il-vokazzjoni li tmur missjunarja fil-Lvant, immakellha tistenna g˙al bosta snin. Fl-14 ta’ Settembre1859, fuq stedina tal-Vigarju Apostoliku ta’ l-E©ittu,Mons. Guasco, marret il-Kajr flimkien ma’ grupp ta’sorijiet (fi triqtha g˙addiet minn Malta), fejn bdietta˙dem fost l-iskjavi u t-tfal ta’ l-ifqar kwartieri tal-belt, fi Klot Bey, qrib il-kunvent Fran©iskan tal-Musky. Fil-5 ta’ Lulju 1868 waqqfet il-Kongregazzjoni tas-Sorijiet Fran©iskani Missjunarjita’ l-E©ittu, li mill-1950 bdew ikunu mag˙rufinb˙ala s-Sorijiet Fran©iskani Missjunarji tal-QalbImmakulata ta’ Marija. It-tmexxija ta’ l-istitutbaqg˙et fil-Kajr sa l-1907, meta ©iet trasferitaf’Ruma. Wie˙ed mill-ewlenin kunventi tal-Kongregazzjoni kien dak tal-Birgu, f’Malta, li lluming˙alaq biex infeta˙ floku dak ta’ Ba˙ar iç-Çag˙aq.Il-˙idma missjunarja tal-Kongregazzjoni infirxetf’˙afna postijiet, b’rabta mill-aktar intima ma’ l-Ordni tal-Patrijiet Minuri u speçjalment mal-Kustodja Fran©iskana ta’ l-Art Imqaddsa, fejn is-Sorijiet huma preΩenti fil-pajjiΩi kollha tal-LvantNofsani, inkluΩ l-Iraq. L-organizzazzjoni tal-Kongregazzjoni inΩammet çentralizzata sallum, bis-



superjuri provinçjali li ji©u ma˙turin mill-gvernçentrali. Caterina Troiani mietet fis-6 ta’ Mejju1887, u l-Papa Ìwanni Pawlu II iddikjaraha Beatafl-14 ta’ April 1985. Il-Kongregazzjoni firxet l-attività tag˙ha fuq diversi oqsma, inkluΩ il-kura tal-morda, lebbruΩi, anzjani, edukazzjoni tat-tfal u Ω-Ωg˙aΩag˙, orfanatrofji u parroççi. Il-missjonijiet tal-Kongregazzjoni kienu mferrxin f’pajjiΩi b˙aç-Çina(sa l-1949) u l-Libja (sa l-1969). Is-Sorijiet ila˙˙quma’ l-1200 professi. Bosta Sorijiet Maltin tawkontribut siewi fil-missjonijiet, partikularment fil-Lvant Nofsani.

Is-Sorijiet Fran©iskani G˙alliema ta’Kristu Re (1869)

Il-kongregazzjoni twieldet fi ˙dan is-SorijietG˙alliema ta’ Graz fl-Awstria, li kienu twaqqfu fl-1843. Fl-1864 erba’ sorijiet ta’ din il-kongregazzjoni marru f’Maribor fl-ex Jugoslavja,g˙all-edukazzjoni ta’ nisa Ωg˙aΩag˙. Fl-1868 l-isqof lokali g˙amel il-kongregazzjoni indipendentiu innomina lil Swor Margaret Pucher b˙alasuperjura ©enerali u tahom ir-Regola tat-TieletOrdni ta’ San Fran©isk. Is-sorijiet inxterrdu fil-missjonijiet ta’ l-E©ittu u ta’ l-Istati Uniti. Fl-1922il-Kongregazzjoni irçeviet id-«decretum laudis»mis-Santa Sede u l-kostituzzjonijiet ©ew approvatifl-1931. Il-Kongregazzjoni mbag˙ad inqasmet fil-provinçji tal-Jugoslavja, l-Italja u l-Istati Uniti. Fl-1987 il-Kongregazzjoni kellha 1510 membri.

Il-kriΩi ta’ nofs is-seklu 19

G˙alkemm il-moviment tar-«Restawrazzjoni»kien ried li l-politika ©eografika ta’ l-Ewropa ter©a’lura g˙al dak li kienet qabel ir-RivoluzzjoniFrançiΩa, l-idejali liberali li kienu twieldu Franzaissa xterrdu kullimkien. F’nofs is-seklu fl-Italjatwieldet l-idea ta’ l-unità nazzjonali, li kienet tfisserl-abolizzjoni tad-diversi saltniet, prinçpijiet urepubbliçi li kienu jikkomponu l-peninsula taljana,fosthom l-Istat Pontifiçju. Il-moviment ta’ l-unifikazzjoni ta’ l-Italja kien f’oppoΩizzjoni direttag˙as-sovranità temporali tal-Papa u g˙at-tag˙limtal-Knisja. Dan il-moviment, imsejja˙«Risorgimento», kellu sentimenti anti-klerikali, l-aktar wara l-proklamazzjoni tar-Renju ta’ l-Italja fis-17 ta’ Marzu 1861. Digriet fir-Renju ta’ Piemontetad-29 ta’ Mejju 1855 kien iddikjara li dawk il-familji reli©juΩi kollha li ma kienux qed jag˙mluopri ta’ edukazzjoni jew assistenza mal-morda,kellhom jispiççaw. G˙all-Fran©iskani dan kien

ifisser is-soppressjoni tal-Klarissi u tas-SorijietFran©iskani Terzjarji. Mil-lista ta’ kunventi li kienu©ew soppressi jirriΩulta li s-Sorijiet Fran©iskanikellhom 21 kunventi soppressi b’501 sorijietimferrxin. Dawk li d-digriet isejja˙ b’modambigwu «Sorijiet Fran©iskani ta’ l-Osservanza»kellhom 8 kunventi soppressi b’183 sorijietimferrxin, u gruppi o˙rajn, inkluΩi l-Istimmatine,©ew soppressi. Fl-20 ta’ Settembre 1870 l-belt ta’Ruma saret parti mir-Renju ta’ l-Italja. L-Istat madamx ma jestendi g˙al Ruma dawn il-li©ijiet fid-19ta’ Ìunju 1873. Fenomeno partikulari li se˙˙ f’daniΩ-Ωmien kien li diversi isqfijiet welldukongregazzjonijiet ©odda ta’ reli©juΩi nisa billifirduhom mill-kongregazzjonijiet-omm li fihomkienu twieldu ori©inarjament. Naraw issa xiKongregazzjonijiet prinçipali ta’ SorijietFran©iskani li twieldu fit-tieni nofs tas-seklu 19.

Il-Fran©iskani Alkantarini (1869)

Bit-tmiem tal-˙akma tal-Bourbon fl-Italja ta’isfel nassistu g˙al sitwazzjoni politika u soçjali lifiha l-problema tal-faqar kompliet tikber floktonqos. In-nuqqas ta’ qbil bejn Knisja u Stat kienjitlob soluzzjoni favur dawk il-popolazzjonijietma˙kuma minn miΩerja u nuqqas ta’ tag˙lim. Is-Sorijiet Alkantarini twieldu proprju biex jirrispondug˙al dan il-bΩonn soçjali fl-Italja ta’ isfel. L-istituttwieled f’Castellamare di Stabia fil-Provinçja ta’Napli fl-1869, bil-˙idma ta’ qassis djoçesan,Vincenzo Gargiulo, u ta’ Terzjarja Fran©iskana,Maria Luigia Russo. L-istitut twaqqaf g˙all-istruzzjoni u l-edukazzjoni tat-tfajliet u ofrni, kifukoll g˙all-kura tal-morda fl-isptarijiet u g˙all-assistenza tal-foqra. L-ewwel isem li kellha l-Kongregazzjoni kien dak ta’ «Ulied Foqra ta’ SanPietru ta’ Alcantara». Il-Kongregazzjoni ©ietimwaqqfa kanonikament fis-17 ta’ Ottubru 1874mill-Isqof ta’ Castellamare di Stabia, FrancescoSaverio Pedagna. Fl-1890 il-Kongregazzjoni kellha10 kunventi fil-Campania, Lazio, Abruzzi,Basilicata u Puglie. Fl-1894 il-Papa Ljun XIIIikkonçeda d-«decretrum laudis» lill-Kongregazzjoni, filwaqt li fl-14 ta’ Jannar 1903 ©ieapprovat l-istitut u l-kostituzzjonijiet tieg˙u. Il-Kongregazzjoni kibret ©mielha, hekk li fl-1919kellha 33 kunventi b’225 reli©juΩi. Fl-1932 bdew il-missjonijiet fil-Brazil, fejn illum hemm 15-ilkunvent. Fl-1962 infeta˙ kunvent f’Arenas, fil-Provinçja ta’ Avila fi Spanja, filwaqt li fl-1963 is-Sorijiet Alkantarini fet˙u wkoll kunvent fil-Kanada.Fil-31 ta’ Lulju 1976 l-istitut kellu 92 kunvent b’708sorijiet professi.



Il-Franciscan Sisters of Mary (FSM, 1872)

Il-Franciscan Sisters of Mary twaqqfu fis-16 ta’Novembre 1872 f’Saint Louis, Missouri, minnMadre Mary Odilia Berger, fundatriçi tas-Sorijiet ta’Santa Marija tat-Tielet Ordni ta’ San Fran©isk fil-Ìermanja. Hi kienet emigrat fl-Istati Uniti flimkienma’ ˙ames sorijiet o˙rajn f’Novembru 1872, umarru joqog˙du f’Saint Louis. G˙enhom fit-twaqqif ta’ l-istitut tag˙hom il-Vigarju Ìeneralig˙all-Kattoliçi ÌermaniΩi, Mons. HenryMuehlsiepen. Huma ing˙ataw mall-ewwel g˙all-kura tal-morda, u kienu joqog˙du fil-knisja ta’ SaintMary of Victories, minn fejn ©ie isimhom. MadreOdilla kitbet Kostituzzjonijiet mill-kopja li hi kellhatar-Regola tal-Fran©iskani Foqra ta’ Pirmasens, utas-Sorijiet Qaddejja tal-Qalb Imqaddsa ta’ Ìesù.Dawn ©ew approvati mill-awtorità ekkleΩjastika ta’Saint Louis u fl-4 ta’ Ottubru 1880 is-sorijietg˙amlu l-ewwel professjoni tag˙hom. Madre Odillamardet ftit jiem wara u mietet fis-17 ta’ Ottubru1880, wara li kienet ˙atret lil Swor Mary SeraphiaSchlochtermeyer b˙ala s-suççessura tag˙ha.Nuqqas ta’ qbil fil-Kongregazzjoni wassal biex fis-17 ta’ Jannar 1894 Swor Augustine Giesen, li kienetmajjistra tan-novizzi, flimkien ma’ erba’ sorijieto˙rajn, tmur Kansas City biex twaqqafKongregazzjoni ©dida bl-isem ta’ Sisters of theImmaculate Conception, li mbag˙ad saru mag˙rufinb˙ala Sisters of Saint Francis. Saru diversi tentattivibiex is-Sisters of Saint Francis jer©g˙u jing˙aqdumal-Kongregazzjoni tal-Franciscan Sisters of SaintMary. Fl-20 ta’ Jannar 1986 il-Kongregazzjoni tar-Reli©juΩi u Istituti Sekulari iddikjarat li din l-unifikazzjoni tista’ ssir, u fil-fatt se˙˙et b’modpubbliku fit-2 ta’ Awissu 1986, u sa mill-1 ta’Novembru 1987 iΩ-Ωew© familji saru familja wa˙dabl-isem ta’ Franciscan Sisters of Mary.

Il-Fran©iskani Missjunarji ta’ Marija (1877)

Il-Kongregazzjoni tal-Fran©iskani Missjunarjita’ Marija (FMM) hi eΩempju speçjali ta’ l-iΩviluppmeraviljuΩ li se˙˙ fl-akbar wa˙da fost il-Kongregazzjonijiet ta’ Sorijiet Fran©iskani. Fl-1984din il-Kongregazzjoni kienet preΩenti f’73 pajjiΩifil-kontinenti kollha, u kellha 9181 membri. Il-Kongregazzjoni bdiet fl-Indja fl-1877 bil-˙idma ta’Madre Marie de la Passion (fis-seklu Hélène deChappotin). Twieldet f’Nantes, fi Franza, fl-1839.Da˙let mas-Sorijiet ta’ Marie Reparatrix. Fl-1860,wara li kienet intbag˙tet fil-missjoni f’Madurai, fl-Indja, flimkien ma’ 20 sorijiet o˙rajn kellha tinfiredmill-Kongregazzjoni tag˙ha min˙abba kriΩi interna.

F’Ruma, fis-6 ta’ Jannar 1877 kisbet mill-Papa PijuIX permess li twaqqaf Kongregazzjoni ©dida bl-isem ta’ Missjunarji ta’ Marija, f’Ootacamund fil-Vigarjat Apostoliku ta’ Coimbatore. L-a©©ettiv«Fran©iskani» Ωdied ma’ l-isem «Missjunarji ta’Marija» meta l-Istitut ˙addan ir-Regola tat-TieletOrdni ta’ San Fran©isk fl-1885. L-Istitut irçieva d-«decretum laudis» fl-1885, l-approvazzjonidefinittiva tieg˙u fl-1890 u l-approvazzjoni tal-Kostituzzjonijiet fl-1896. Bil-g˙ajnuna ta’ P.Bernardino Dal Vago da Portogruaro OFM,Ministru Ìeneral tal-Patrijiet Minuri, l-Istitut ©ieaggregat ma’ l-Ordni tal-Patrijiet Minuri, u mieg˙usallum g˙adu jΩomm rabtiet speçjali. Il-Fran©iskaniMissjunarji ta’ Marija tferrxu fl-Indja u Franza, fit-TuneΩija (1885), Cina (1886), fejn kellhom ukoll il-martri tag˙hom kanonizzati mal-martri tac-Cina ta’Ωmien ir-rivoluzzjoni tal-Boxers (1900), Sri Lanka(1886), Ingilterra (1887), Svizzera (1888), Bel©ju(1889), Kanada (1892), l-Istati Uniti ta’ l-Amerika(1903). Meta mietet Marie de la Passion f’SanRemo fil-15 ta’ Novembru 1904 il-Kongregazzjonikellha 86 kunventi. Marie de la Passion ©ietbeatifikata mill-Papa Ìwanni Pawlu II fl-20 ta’Ottubru 2002. Il-Fran©iskani Missjunarji ta’ Marijahuma preΩenti f’Malta u kienu bosta sorijiet Maltinli marru fil-missjonijiet tal-Kongregazzjoni.

Is-Sorijiet Fran©iskani ta’ Rochester (1877)

Dawn twaqqfu fl-1877 minn Madre AlfredMoes, li kienet ©iet fl-Istati Uniti mil-Lussemburgufl-1851 flimkien ma’ o˙tha. It-tnejn l-ewweling˙aqu mas-Sorijiet ta’ l-Iskola ta’ Notre Dame u l-«Marianites of the Holy Cross», u mbag˙ad talbu lilP. Panfilio da Magliano OFM, ta’ Allegany, NewYork, biex jilqag˙hom fit-Tielet Ordni Fran©iskan.Fl-1856 Madre Alfred u tliet sorijiet o˙rajn bdew il-Kongregazzjoni tas-«Sisters of Saint Francis»f’Joliet, Illinois. Is-sorijiet komplew jiΩviluppawf’Minnesota, Ohio, Wisconsin, u Kentucky. Il-Kongregazzjoni irçeviet l-approvazzjoni papali fl-1912. Wara li l-belt ta’ Rochester inqered f’tornadofl-1883, Madre Alfred ˙admet biex jitwaqqaf sptar.Fl-1889 is-sorijiet bnew is-St. Mary Hospital li sar l-akbar sptar privat fl-Istati Uniti. Is-Sorijiet ta’Rochester iddedikaw ˙ajjithom ukoll g˙all-edukazzjoni tat-tfajliet, fil-College of St. Teresa(1912).

Il-Fran©iskani Missjunarji ta’ Ìesù Bambin(1879)

Din il-Kongregazzjoni twieldet fl-Aquila fl-1873



meta Barbara Micarelli, flimkien ma’ o˙tha Carmelau Caterina Vincentini, bdiet komunità çkejkna ta’nisa reli©juΩi, ispirati minn San Fran©isk uiddedikati g˙all-edukazzjoni u l-katekeΩi tat-tfal u l-foqra, u g˙all-kura tal-morda u l-anzjani. Il-grupptmexxa minn P. Eusebio da Pratola OFM (+1885).Il-fundazzjoni tal-Kongregazzjoni se˙˙et fil-25 ta’Diçembru 1879, meta Barbara Micarelli irçeviet l-abitu Fran©iskan u g˙amlet il-professjoni f’Rumaf’idejn il-Ministru Ìeneral tal-Patrijiet Minuri, P.Bernardino Dal Vago da Portogruaro OFM, u ˙adetl-isem ta’ Maria Giuseppa di Gesù Bambino. Il-Kongregazzjoni kibret ©mielha, anke jekk g˙all-bidu kien hemm differenzi bejn il-fundatriçi u l-Kummissarju tal-Patrijiet Minuri li kellu jag˙tidirezzjoni spiritwali lill-Istitut. Il-Kongregazzjonitferrxet fl-Italja, il-Libja, il-Bel©ju, il-Ìermanja, l-Istati Uniti, Peru, Argentina, Bolivia, Columbia,Filippini, u fi Ωmien aktar reçenti fl-Albanija. Fl-1986 il-Kongregazzjoni kellha 925 membriprofessi.

Is-Sorijiet Kapuççini tas-Sagra Familja (1885)

Fil-11 ta’ Mejju 1885 il-Kapuççin P. Luis Amigoy Ferrer ta Kostituzzjonijiet li lgrupp ta’ TerzjarjiSekulari nisa li kienu jg˙ixu ˙ajja komunitarja fis-santwarju Marjan ta’ Mantiele fi Spanja. Bl-approvazzjoni ta’ l-Arçisqof ta’ Valencia ©iemwaqqaf l-Istitut tas-Sorijiet Kapuççini tas-SagraFamilja. Is-sorijiet kienu ja˙dmu f’kollaborazzjonimal-ferg˙a maskili tal-Kongregazzjoni tal-PatrijietTerzjarji Kapuççini ta’ l-Omm Addolorata,imwaqqfin ukoll minn P. Luis Amigo fl-1889 g˙all-kura tal-˙absin. L-Istitut irçieva l-approvazzjonifinali fis-6 ta’ Marzu 1902 mill-Papa Ljun XIII. Il-Kongregazzjoni xterrdet fl-Argentina, Brazil,Columbia, Costa Rica, Ecuador, Guatemala,Panama, Venezuela, Filippini u Congo. Fl-1986kellha 1461 membri.

Sorijiet Fran©iskani tal-Qalb ta’ Ìesù (1886)

Is-Sorijiet Fran©iskani tal-Qalb ta’ Ìesù, li qabelkienu mag˙rufin b˙ala s-Sorijiet Fran©iskani ta’Malta, twaqqfu b˙ala Terzjarji Fran©iskani bl-inizjattiva ta’ Dun ÌuΩepp Diacono fil-15 ta’Awissu1880, fil-belt Vittoria, fil-gΩira ta’ G˙awdex, bl-isemtat-«Tnax-il kewkba tal-Qalb Imqaddsa». Dawn in-nisa kienu jing˙ataw g˙all-kura tat-tfajliet foqra. L-ewwel superjura tal-Kongregazzjoni kienet VirginiaDe Brincat, imwielda f’Kerçem, G˙awdex, fit-28ta’ Novembre 1862, li da˙let fl-assoçjazzjoni ta’

dawn it-Terzjarji fil-5 ta’ Frar 1881, li fir-reli©jon˙adet l-isem ta’ Margherita tal-Qalb ta’ Ìesù, u liflimkien ma’ Dun Diacono hi meqjusa b˙alakonfondatriçi ta’ l-Istitut. Fil-15 ta’ Jannar 1882dawn is-Sorijiet marru joqog˙du fil-«Casa diCarità» tal-belt Vittoria, li saret l-ewwel kunvent tal-Kongregazzjoni. L-isqof ta’ G˙awdex, Mons.Pietro Pace, kien strumentali biex g˙en lil MadreMargherita ˙alli twessa’ l-iskopijiet tal-familjareli©juΩa ©dida, kontra x-xewqa ta’ Dun Diacono likien riedha biss g˙ad-djoçesi ta’ G˙awdex. L-isqofPace, li mbag˙ad sar Arçisqof ta’ Malta, kien dak lita Kostituzzjonijiet lill-Istitut fis-7 ta’ Mejju 1886, upermess li l-Kongregazzjoni tinfirex l-ewwel fil-gΩira ta’ Malta u mbag˙ad f’Corfù, b˙ala g˙ajnunag˙all-emigranti Maltin. Sadanittant Dun Diacono, likien sar arçipriet tal-Qala u mbag˙ad tax-Xag˙ra,irtira mit-tmexxija ta’ l-Istitut. L-Istitut irçieva l-approvazzjoni djoçesana fl-1886, id-«decretumlaudis» fl-1937 u l-approvazzjoni finali fl-1946. Fl-1903 il-Kongregazzjoni ©iet aggregata ma’ l-Ordnital-Patrijiet Minuri. Ta˙t it-tmexxija ta’ MadreMargherita De Brincat, li mietet fit-22 ta’ Jannar1952, il-Kongregazzjoni tferrxet ˙afna: fi Sqallijafl-1921, fl-Etjopja fl-1925, fl-Ingilterra, fil-Pakistan, fl-Istati Uniti, fil-Brazil, fl-Awstralja u, fiΩminijiet aktar reçenti fil-Filippini.

Kultura Fran©iskana


Fl-interventi tieg˙u matul il-Kapitlu tal-Ósajjartal-Provinçja Fran©iskana Maltija, P. Giacomo Binitkellem dwar pro©ett ©did li l-Ordni tal-PatrijietMinuri talbu jifta˙ f’Palestrina, barra Ruma, biexti©i iffurmata Fraternità itineranti Fran©iskana bl-iskop li tmur fil-missjoni mhux fl-Afrika, jew l-Asja, imma fl-Ewropa, kontinent li tilef il-valurikristjani u li g˙andu bΩonn jer©a’ ji©i evan©elizzatmill-©did.

Kif se tkun iffurmata l-fraternità

G˙andha titwaqqaf Fraternità interprovinçjali uinternazzjonali OFM, li tiddependi mill-MinistruÌeneral, bl-iskop li ting˙ata g˙all-˙idma ta’evan©elizzazzjoni missjunarja fl-Ewropa.

Il-Fraternità tkun lokalizzata preferibilment fl-Italja (Palestrina), imma tkun lesta li tanima pro©ettimissjunarji fl-Ewropa kollha (pro©etti ta’evan©elizzazzjoni itineranti, missjonijiet lill-poplu)skond it-talbiet u l-esi©enzi lokali.

Il-Fraternità tkun ordinarjament kostitwita minnalmenu 4 patrijiet, li jkollhom çerta maturità umanau spiritwali, u li jie˙du l-inizjattiva u r-responsabbiltà tal-pro©ett, billi jivvalorizzaw il-kariΩmi personali ta’ kull wie˙ed minnhom. Il-patrijiet jintag˙Ωlu mill-Ministru Ìeneral. Humajridu jg˙ixu fid-dar li tkun il-post normali fejnjg˙ammru u post stabbli ta’ riferiment. G˙andhomjie˙du l-inizjattiva u r-responsabbiltà tal-pro©etti ta’missjoni fid-diversi partijiet ta’ l-Ewropa.

Fil-kuntest tal-Knisja lokali, din il-Fraternitàg˙andha titlob il-kollaborazzjoni tal-Ministriprovinçjali, ta’ patrijiet o˙rajn disponibbli, ta’reli©juΩi ir©iel u nisa, preferibilment mill-FamiljaFran©iskana, u ta’ lajçi li huma ippreparati g˙al danl-iskop. G˙all-˙idmiet ta’ evan©elizzazzjonimissjunarja, l-patrijiet g˙andhom isibu post fejnjoqog˙du, kemm hu possibbli, fi strutturi li l-Ordnidi©à g˙andu fid-diversi pajjiΩi.

Kriterji ta’ dixxerniment tal-Fraternità

Il-kriterji ta’ dixxerniment isegwu l-prijoritajiet

ta’ l-Ordni. Il-pro©ett ta’ Fraternità g˙andu jkunçentrat fuq il-«Forma vitae» evan©elika, billi jiΩgural-armonija bejn il-valuri Fran©iskani fundamentali.

Il-mixja ta’ «fedeltà kreattiva» ta’ din il-Fraternità hemm bΩonn li tinbena fuq djalogu urispett reçiproku, kemm mill-patrijiet li huma partimill-pro©ett ©did kif ukoll minn o˙rajn, fid-diversitàta’ stili u forom ta’ ˙ajja.

Il-Fraternità g˙andha timpenja ru˙ha biex tg˙ixbix-xog˙ol tag˙ha stess, bl-offerti ta’ karità, bil-˙idma pastorali. Il-˙idma manwali kollha fid-dar(tisjir, tindif, manutensjoni) g˙andha ssir mill-istesspatrijiet.

Stil ta’ ˙ajja tal-Fraternità

Biex jibqg˙u fil-fedeltà g˙at-tradizzjoni kostantita’ l-Ordni, l-istil ta’ ˙ajja tal-Fraternità g˙andu jkunwie˙ed sempliçi, kontemplattiv u fratern, lijiffavorixxi l-«mistrie˙ f’post imwarrab» skond l-Evan©elju, u l-kura ta’ l-interjorità, fuq l-istil tal-«kuventi tar-ritiri» li l-Ordni dejjem kellu. G˙al danl-aspett, tkun ukoll Fraternità li tilqa’ fi ˙danha lildawk il-patrijiet li jridu jie˙du «moratorium»temporanju biex jimmaturaw perjodikament il-fidi ul-vokazzjoni tag˙hom.

Attività, verifika u akkumpanjament

Kull sena, il-Fraternità tippro©etta d-diversiattivitajiet ta’ evan©elizzazzjoni missjunarja fl-Ewropa, skond il-bΩonnijiet u t-talbiet tal-Provinçji,u li jitqieg˙du g˙all-eΩami tal-Ministru Ìeneral (jewdelegat tieg˙u) li jivverifika l-pro©etti u l-˙ajja ta’ l-istess Fraternità.

B’mod partikulari, l-Fraternità, bil-kollaborazzjoni ta’ patrijiet o˙rajn mill-Ewropa,ting˙ata ta’ kull sena g˙as-servizz ta’ akkoljenza uta’ akkumpanjament tal-pellegrini li jkunu sejrin«fil-mixja ta’ Santiago», ji©ifieri fil-pellegrina©©famuΩ lejn Santiago de Compostela.

Almenu erba’ xhur mis-sena jkunu riservat g˙all-˙ajja tat-talb, g˙all-istudju, g˙all-verifika fraterna ug˙all-formazzjoni missjunarja, fid-dar li fiha soltu l-patrijiet joqog˙du b’mod stabbli.

G˙amliet ta’ kollaborazzjoni

Din il-Fraternità ΩΩomm rabtiet ma’ Fraternitajieto˙rajn «missjunarji» fl-Ewropa (Fraternitajiet ta’missjoni g˙all-poplu, ta’ inseriment, ta’rikonçiljazzjoni) biex tistabilixxi djalogu ta’komunjoni u kollaborazzjoni, fi qbil mal-Ministriprovinçjali.

FRATERNITÀMISSJUNARJAGÓALL-EWROPAGiacomo Bini OFM

Fran©iskani u Art Imqaddsa


G˙addew kwaΩi 800 sena minn meta SanFran©isk, fl-1219, wasal f’dan ir-re©jun. Minn dikis-sena l-preΩenza tag˙na f’din l-art - li ©iet imsej˙a«il-˙ames Evan©elju», billi ©iet imqaddsa bil-preΩenza ta’ l-Iben ta’ Alla u ta’ l-Omm l-aktarqaddisa tieg˙u, u li ©ie ma˙sula bid-demm tal-Feddej - baqg˙et dejjem kostanti minkejja d-diffikultajiet u l-persekuzzjonijiet ta’ kull xorta.

Il-kapitlu ©enerali ta’ l-Ordni ta’ l-1217organizza l-Fraternità fi ˙dax-il Provinçja u ˙alla l-Provinçja tas-Sirja - imsej˙a wkoll ta’ l-ArtImqaddsa, jew ta’ Oltremare - f’idejn fra Elia. Fl-1218, jew x’aktarx ukoll qabel, l-ewwel Fran©iskaniwasluy f’Akri. Bejn l-1217 u l-1219 il-Provinçja ta’l-Art Imqaddsa, illum il-Kustodja ta’ l-ArtImqaddsa, waslet li kellha almenu tnax-il kunvent:Akri, Antjokja (Sirja), Sidon, Tripli, Tir (Libanu),Ìerusalemm, Ìaffa (Palestina), Damietta (E©ittu),Nicosia, Limassol, Famagusta u Pafos (Çipru).Mal-waqg˙a tar-Renju Latin ta’ Ìerusalemm il-kunventi spiççaw meqrudin u, kif jg˙id Wadding, il-ma©©oranza tal-Minuri reb˙u l-palma tal-martirju(L. Wadding, Annales Minorum, 1291, 1). Mhuxbiss il-patrijiet, imma wkoll il-Klarissi, kitbu wa˙damill-aktar pa©ni glorjuΩi ta’ l-istorja tag˙hom, g˙axbiex ma ji©ux vjolentati, ˙assru l-bixra tag˙hom, umbag˙ad qatg˙ulhom rashom.

Ftit tas-snin wara, minn Çipru, l-patrijiet re©g˙ulura Ìerusalemm, x’aktarx qabel l-1309. Bejn l-1322 u l-1327 a˙na l-Fran©iskani konna di©àninsabu fil-Qabar ta’ Kristu, u fl-1333 d˙alna fil-pussess taç-Çenaklu, bil-˙idma tar-Re Carlod’Anjou ta’ Napli u martu r-Regina Sancia ta’Mariorca. Fil-21 ta’ Novembru 1342 is-Santa Sedewaqqfet kanonikament il-Kustodja ta’ l-ArtImqaddsa, permezz tal-Bulla Gratias agimus. Fil-kapitlu ©enerali ta’ Lausanne (1414) il-Gwardjan ta’l-G˙olja ta’ Sijon sar il-Kustodju ta’ l-Art Imqaddsa,g˙alkemm baqa’ ji©i mag˙ruf ukoll bit-titlu tieg˙umarbut maç-Çenaklu (G˙olja ta’ Sijon).

Mill-mument tal-wasla tag˙na, fuq l-eΩempju ta’Fran©isk t’Assisi, «il-qaddis tal-faqar, tal-manswetudni u tal-paçi» (Ìwanni Pawlu II, Ittradwar il-Pellegrina©© lejn il-Postijiet marbutin ma’

l-istorja tas-salvazzjoni, 4, Enchiridion Vaticanum,18, 1212), a˙na l-Fran©iskani konna mag˙rufin bl-isem ta’ «Patrijet tal-Óabel». Flimkien ma’ l-insara˙utna tal-Knejjes orjentali, a˙na interpretajna,f’isem il-Knisja Kattolika, «b’mod evan©eliku, ix-xewqa le©ittima u kristjana li n˙arsu l-postijietqaddisa fejn hemm l-g˙eruq tal-fidi kristjana». Danil-fatt Ìwanni Pawlu II jsiqu li kien g˙al kolloxprovvidenzjali. Kienet il-preΩenza tag˙na l-Fran©iskani li permezz tag˙ha kompliet isse˙˙ l-istorja kristjana fl-Art Imqaddsa, l-aktar g˙al dak lig˙andu x’jaqsam mar-riskatt tal-Postijiet Imqaddsa,kif ukoll mal-bini tal-komunitajiet kattoliçi preΩentifl-art ta’ Ìesù, u fil-promozzjoni tal-pellegrina©©ilejn l-Art Imqaddsa.

Il-Papiet dejjem urew stima kbira lejn il-missjonili qatt ma ©iet nieqsa tal-Fran©iskani fl-ArtImqaddsa sa mis-seklu 13 u sa Ωminijietna. L-Ordni, ©ustament, iqis l-Art Imqaddsa b˙ala l-«©awhra» tal-missjonijiet tieg˙u. Jiena, b˙alaMinistru ©eneral u f’isem l-Ordni kollu, filwaqt liniftakar fis-snin li personalment g˙ext fl-ArtImqaddsa, u g˙aldaqstant, filwaqt li nag˙raf b’moddirett il-˙idma li hawnhekk ti©i mwettqa, nixtieqnirringrazzja lil tant patrijiet tal-biera˙ u tallum, liwaslu f’din il-Kustodja mill-aktar pajjiΩi differentitad-dinja, g˙as-servizz ta’ l-animazzjoni kristjana,ta’ spiss f’sitwazzjonijiet diffiçli u xi mindaqqietb’atti erojçi li wassluhom sal-martirju. A˙na l-Fran©iskani, ming˙ajr ma noqog˙du nifta˙ru, irridung˙idu, biex nag˙tu ©ie˙ lill-verità storika, linemmnu li a˙na we©ibna u g˙adna nwie©bu ankellum, bil-fedeltà g˙all-fiduçja li l-Knisja uriet fina.Filwaqt li nirringrazzjaw lis-Santa Sede g˙al din il-fiduçja, ner©g˙u naffermaw ir-rieda soda tag˙na linkomlu nag˙tu eΩempju ta’ fedeltà lejn l-inkarigu lia˙na rçevejna (cfr. Ìwanni Pawlu II, Ittra lill-Ministru ©eneral fl-okkaΩjoni tas-650 anniversarjutal-Bulla “Gratias agimus”, Acta Ordinis FratrumMinorum III (1992) 139-140), filwaqt li noffru lill-insara ta’ dawn il-postijiet u lil dawk kollha lijixtiequ ji©u hawnhekk f’pellegrina©© devot, ix-xhieda ta’ m˙abba u ta’ g˙aqda ma’ Kristu, Feddejtal-bniedem.

L-istabilità tal-Kustodja, il-˙tie©a linintensifikaw il-˙idmiet g˙all-˙arsien tal-PostijietQaddisa, il-bΩonn li nipprovdu g˙all-mantenimentta’ dawk kollha li joffru s-servizz tag˙hom favur il-Kustodja, ix-xewqa li nirrejalizzaw il-˙idmamissjunarja u l-opri ta’ karità, barra mill-opportunitàli nissensibilizzaw l-Oççident kristjan g˙all-problemi marbutin mal-Knejjes tal-Lvant, kienu il-kawΩi u l-motivi li g˙alihom ©iet imwaqqfa strutturali t˙abbel rasha dwar ir-relazzjonijiet bejn il-Kustodja u l-Oççident. Dawn kien il-Kummissarji

GÓAS-SERVIZZTA’ L-ART IMQADDSAJosé Rodríguez Carballo OFMKonvenju Internazzjonali tal-Kummissarjita’ l-Art Imqaddsa, Ìerusalemm.



ta’ l-Art Imqaddsa, speçi ta’ rappreΩentanti uffiçjalital-Kustodja preΩenti f’xi ˙amsin pajjiΩ.

Il-bidu tal-Kummissarjati ta’ l-Art Imqaddsaimur lura ˙afna fil-qedem taΩ-Ωmien u hu marbut l-aktar mal-©abra ta’ g˙ajnuniet g˙all-Kustodja. Fil-fatt, f’dawk iΩ-Ωminijiet la l-konservazzjoni tal-Postijiet Qaddisa u lanqas l-g˙ajxien tal-patrijiet lijg˙ixu fihom ma kien possibbli ming˙ajr l-offertital-Prinçpijiet insara. Hekk, l-ewwel Statuti tal-Kustodja (1377) kienu jistabilixxu li l-Kustodjukellu jinqeda b’Ωew© lajçi biex jamministraw il-karitajiet li jid˙lu. Malajr, iΩda, sar evidenti li danma kienx biΩΩejjed, u in˙oloq il-bΩonn li ssir il-figura tal-Kummissarji ta’ l-Art Imqaddsa. Danse˙˙ permezz tal-Bulla His quae dal-Papa MartinuV (24 ta’ Frar 1421), bl-iskop li jin©abru g˙ajnunietfost l-insara. Bil-mod il-mod ir-rwol tal-Kummissarji sar aktar speçifiku sal-le©islazzjoniattwali ta’ l-Ordni li titkellem mill-Kustodja u mill-Kummissarji ta’ l-Art Imqaddsa fil-KostituzzjonijietÌenerali (artikli 122-125) u fl-Istatuti Ìenerali(artikli 69-73).

Matul is-sekli l-Kummissarji kienu qishomambaxxata li, ta’ spiss, kellhom karattru politiku, l-aktar fil-˙idma ta’ kuxjentizzazzjoni u, ximindaqqiet, ta’ pressjoni, fuq il-gvernijiet insara,biex dawn isolvu l-problemi bejn il-Kattoliçi u l-Ortodossi rigward il-Postijiet Qaddisa, ming˙ajr majinsew l-importanza tal-qawwa mandatarja, l-aktardik tat-Torok Ottomani, li ˙akmu l-Palestina mill-1517 sa l-1917.

Illum, skond l-Istatuti Ìenerali (art. 73§2), id-dmirijiet tal-Kummissarji jinkludu:

1. Li j©ibu ’l quddiem, fit-territorju tag˙hom, il-

g˙arfien, l-interess u d-devozzjoni lejn il-PostijietQaddisa, mhux biss fost is-sekulari, imma wkoll fostil-patrijiet, billi jinqdew bil-mezzi adegwati, b˙almahuma l-mezzi ta’ komunikazzjoni.

2. Li jorganizzaw pellegrina©©i lejn il-PostijietQaddisa.

3. Li ji©bru g˙ajnuniet ekonomiçi g˙all-PostijietQaddisa.

Ma’ dawn id-dmirijiet wie˙ed jista’ jΩid ie˙or:ji©ifieri dak li j©ibu ’l quddiem il-vokazzjonijietg˙all-Art Imqaddsa, kemm fil-livell ta’ kandidati kifukoll fost l-istess patrijiet.

Nemmen li l-ewwel dmir tal-Kummissarju hudak li j©ib ’il quddiem il-g˙arfien, l-interess u d-devozzjoni lejn il-Postijiet Qaddisa. Dan hu dmirfundamentali. Jekk wie˙ed ma jwe©ibx g˙al dan id-dmir, id-dmirijiet l-o˙rajn, xi darba jew o˙ra, ji©utraskurati wkoll. Jiena g˙andi l-impressjoni li, l-aktar fost il-patrijiet, u xi mindaqqiet ukoll fost l-istess Kummissarji, il-g˙arfien, id-devozzjoni u l-interess lejn il-Postijiet Qaddisa naqsu sew. Danjista’ jkun wie˙ed mill-motivi, g˙alkemm mhux l-uniku, g˙aliex qed jonqos in-numru ta’ missjunarji liji©u minn pajjiΩi o˙rajn biex jag˙tu servizz lill-Kustodja, u wkoll g˙aliex jonqsu l-offerti ta’ naturaekonomika biex isostnu lill-Kustodja.

Dan iqieg˙ed lilkom, b˙ala Kummissarji ta’ l-ArtImqaddsa, quddiem sfida kbira. Tridu tkunukrejattivi billi tfittxu strumenti ˙alli l-patrijiet, l-isqfijiet u l-kattoliçi l-o˙rajn tal-pajjiΩi rispettivitag˙kom isiru jafu a˙jar il-˙idma li l-patrijiet tal-Kustodja jag˙mlu fid-diversi oqsma li fihom humaimpenjati: il-kura ta’ 49 santwarji afdati fil-˙arsiental-Fran©iskani fl-Art Imqaddsa; il-˙idma pastorali

G˙addew kwaΩi 800 sena minn meta San Fran©isk, fl-1219, wasal f’dan ir-re©jun. Minn dik is-sena l-preΩenzatag˙na f’din l-art baqg˙et dejjem kostanti minkejja d-diffikultajiet u l-persekuzzjonijiet ta’ kull xorta.



favur il-kattoliçi, mhux biss latini, li jg˙ixu fil-Knisja lokali, l-aktar permezz tad-29 parroççi lihuma afdati f’idejn il-Fran©iskani; il-˙idmapastorali favur persuni kattoliçi immigrati minnkontinenti o˙rajn, l-aktar dawk li ji©u mill-Filippini,mill-Amerika Latina, mill-Ewropa tal-Lvant, u mill-Afrika; l-opri soçjali li twettaq il-Kustodja,partikolarment biex tipprovdi djar ˙alli fihom isibufejn joqog˙du n-nies li ma g˙andhomx riΩorsiekonomiçi (350 djar); il-˙idma li l-Kustodja twettaqfis-16-il kulle©©i li g˙andha, li fihom jattendu ’l fuqminn 10 elef studenti, li mhumiex biss kattoliçi; il-˙idma editorjali li twettaq il-Franciscan PrintingPress; l-animazzjoni spiritwali tal-pellegrini, li fihhemm il-˙idma ta’ l-akkoljenza li ssir fil-5 “CaseNove” li l-Kustodja g˙andha f’Ìerusalemm,Betle˙em, NaΩaret, Tabor u G˙ajn Karem; il-˙idmakulturali, xjentifika u ta’ tag˙lim li l-Kustodjatwettaq permezz ta’ li «Studium BiblicumFranciscanum»; l-attività ekumenika, l-aktarpermezz tal-“Fanciscan Pilgrims Office”; il-˙idmaxjentifika u kulturali li jwettaq iç-Çentru ta’ StudjiOrjentali fil-Kajr.

Kif di©à g˙idt, din il-˙idma titlob minnkomkrejattività u preΩenza fil-mezzi ta’ komunikazzjoni.Il-Kustodja trid toffri l-materjal adatt, immambag˙ad imiss lilkom biex tag˙arfu tapprofittawminn dan il-materjal. U billi llum mhux dejjem façlili wie˙ed jag˙mel propaganda fuq it-televiΩjoni jewfuq perjodiçi, g˙aliex ma nisfruttawx dejjem aktaril-pa©na web tal-Kustodja, li dejjem qeg˙da titjieb,billi no˙olqu fiha wkoll sezzjoni g˙all-Kummissarjati, jew inkella pa©ni web g˙all-Kummissarjati ta’ l-istess Konferenza?

It-tieni dmir tag˙kom hu dak li torganizzaw il-pellegrina©©i. Dan hu strument mill-aqwa mhuxbiss biex tiffavorixxu u tippotenzjaw il-g˙arfien ta’l-Art Imqaddsa, imma wkoll hu strumentprivile©©jat ta’ evan©elizzazzjoni. L-esperjenzatieg˙i tg˙idli li pellegrina©© fl-Art Imqaddsa li hum˙ejji tajjeb u mmexxi tajjeb, hu ta’ servizz mill-aqwa g˙all-pellegrini. Hawnhekk je˙tie© niftakru lidin mhix biss kwestjoni li nsibu kandidati biexniffurmaw grupp ta’ pellegrini, imma wkoll li nkunukapaçi li nanimaw spiritwalment il-grupp, ˙a©a lig˙andha tkun riservata g˙all-Kummissarju, jew liwie˙ed ikun Ωgur li tista’ ssir minn persunakompetenti, jekk hu possibli, patri Fran©iskan. Manistg˙ux biss inkunu a©enziji g˙at-turiΩmu reli©juΩ.

Hu importanti li ni©bru g˙ajnuniet finanzjarji,g˙aliex ming˙ajrhom ikun diffiçli ˙afna li l-preΩenza tag˙na fl-Art Imqaddsa tkun tista’ twie©ebg˙all-iskopijiet li jag˙tuha l-Kostituzzjonijiet: linie˙du kura tal-postijiet qaddisa, in©ibu ’l quddiemfihom il-kult divin, niffavorixxu l-pjetà tal-

pellegrini, inwettqu fihom id-dmir ta’evan©elizzazzjoni, neΩerçitaw il-˙idma pastoraliskond l-ispiritwalità ta’ l-Ordni, immexxu l-attivitàapostolika (cfr. art. 123§1). Imma f’dan l-aspettje˙tie© li a˙na nkunu trasparenti ˙afna, kemm mal-Kustodja kif ukoll mal-Provinçji rispettivi, u jekk hume˙tie©, ukoll ma’ l-isqfijiet tad-djoçesijiet li fihoma˙na ni©bru l-g˙ajnuniet. In-nuqqas ta’ trasparenzajqajjem suspetti u diffidenza u, fl-a˙˙ar mill-a˙˙ar,inkunu a˙na stess li nbatu. Nemmen, g˙aldaqstant,li hu me˙tie© li l-kontabilità tal-Kummissarji ta’ l-Art Imqaddsa ssir ukoll o©©ett ta’ analiΩi waqt il-ViΩta Kanonika tal-Provinçja rispettiva, u li l-Provinçja g˙andha tkun konxja minnha, anke jekkdan ifisser li jridu jsiru xi tibdiliet fl-Istatuti tal-Kustodja.

Fl-a˙˙arnett nixtieq nitlobkom li tippruvawtqajjmu vokazzjonijiet ©odda g˙all-Art Imqaddsa.Hemm nuqqas numeriku ta’ vokazzjonijiet minnpajjiΩi o˙rajn, hemm nuqqas numeriku ta’missjunarji li jaslu ta’ kull sena. F’dawn l-a˙˙ar tlietsnin ta’ servizz tieg˙i b˙ala Ministru ©enerali jienatajt 30 ubbidjenza ©dida. Dawn mhumiexsuffiçjenti. Je˙tie© li na˙dmu lkoll kemm a˙na biexinkabbruhom u nikkwalifikawhom, g˙aliex il-˙ti©ijiet dejjem jiΩdiedu u kuljum hemm bΩonn ta’preparazzjoni kwalifikata.

Il-Kustodja ta’ l-Art Imqaddsa kienet, u tridtibqa’ tkun, preΩenza ta’ pont bejn il-Lvant u l-Punent, bejn il-Knejjes orjentali u l-Knisja kattolikau latina. Trid tibqa’ tkun, kif kienet minn dejjem,preΩenza kulturali importanti g˙al-Lvant Nofsanif’isem il-Knisja kattolika. Il-˙idmiet li llum qedinsibu quddiem wiççna huma ©odda u jisfidaw lilnal-Fran©iskani, f’din l-art li hi tant ma˙buba minna.A˙na ma nistg˙ux nillimitaw ru˙na li nkunuspettaturi passivi ta’ bidla li qeg˙da dejjem aktartikber b’mod rapidu. F’˙afna okkaΩjonijiet, matulkwaΩi tmien sekli ta’ storja u ta’ preΩenza fl-Art ta’Ìesù, a˙na konna dejjem atturi ta’ l-istorja f’din l-art. G˙aliex ma g˙andniex inkomplu nkunu atturiattivi anke llum?

Jalla l-Provvidenza divina li wasslitna f’din l-art,tkompli turina t-toroq ©odda li a˙na msej˙in biexnimxu fihom, biex inwie©bu b’mod xieraq g˙as-sinjali taΩ-Ωminijiet u tal-postijiet. Jalla intom ukollpatrijiet Kummissarji ta’ l-Art Imqaddsa, li b’tantdedikazzjoni u sagrifiççji ta˙dmu f’din il-biçça artma˙buba li fiha hu preΩenti l-Ordni tal-PatrijietMinuri, tid˙lu fi klima ta’ konverΩjoni u ta’dixxerniment, filwaqt li dejjem aktar tibqg˙u miexja’l quddiem, biex hekk tkunu tistg˙u toffru twe©ibiet©odda g˙all-mistoqsijiet dejjem ©odda li llum rridunaffaççjaw.


Studju ©did dwar ir-Regola di San Francesco

FERNANDO URIBE OFM, La Regola diSan Francesco. Lettera e Spirito,Pubblicazioni Istituto Teologico di MurciaOFM, Ed. Espigas, Murcia 2006.

Dan hu studju ©did u a©©ornat dwar ir-Regola Fran©iskana, li ©ie ippubblikat mill-Istituto Teologico ta’ l-università ta’ Murcia.L-awtur hu Fran©iskan mill-Colombia, li huprofessur fil-Pontificia Università Antonianumta’ Ruma.

Fernando Uribe di©à ippubblika studjuintitolat «Comentar hoy la Regla Franciscana.El “Nuevo Curso” en la interpretación de laRegla Bulada, cincuenta anos despues delWerkbuch», Collectanea Franciscana 76(2006) 119-160. Dan hu artiklu interessanti lijeΩamina d-diversi pubblikazzjonijiet u studjidwar ir-Regola Fran©iskana, sa l-istudju ta’Martino Conti OFM, Il Codice di comunionedei Frati Minori. Introduzione e commentoalla Regola, PUA, Roma 1999, pp. 427.

Fil-˙ar©a li jmiss ta’ «Spirtu u Óajja» nag˙tureçensjoni dettaljata ta’ dan l-a˙˙ar studjua©©ornata dwar ir-Regola li l-Fran©iskani ta’ l-I Ordni jipprofessaw.

Studi sugli Scritti di S. Francesco

CARLO PAOLAZZI, Studi su gli «Scritti»di Frate Francesco, Prefazione di AldoMenichetti, [Spicilegium BonaventurianumTom. XXXV] Editiones Collegii S.Bonaventurae ad Claras Aquas, Grottaferrata(Roma) 2006, ISBN – 88-7013-190-3.

Fost ir-ra©unijiet li g˙alihom ©ie ma˙sub liji©i ippubblikat dan il-volum ta’ Studji dwar il-Kitbiet ta’ San Fran©isk, hemm dak li dawn il-kitbiet isiru aktar aççessibbli g˙al studju ukollegament intern bejniethom. A. Menichetti,fil-prefazjoni tal-volum, jikteb: «Il fatto diravvicinarli (gli Scritti) fisicamente lirestituisce alla loro sostanziale continuità,rendendo più percepibile sia quella rete direlazioni fra i singoli contributi che imprimemaggior forza di convinzione a certe

affermazioni, sia la coerenza del modo diprocedere del loro autore, della suametodologia».

Il-volum jifta˙ bi studju intitolat «Nascitadegli “Scritti” e costituzione del canone», li jurikif l-edizzjoni kritika ta’ Kajetan Esser OFMta’ l-1976 tat sistemazzjoni motivata ukonvinçenti lill-Kitbiet ta’ S. Fran©isk. Il-volum imbag˙ad jaffronta l-problemi ta’ l-awtentiçità ta’ xi Kitbiet qosra tal-qaddis, liemaawtentiçità ©iet kontestata diversi drabi fl-img˙oddi. Dan jag˙mlu fil-kapitlu intitolat«Lettera a frate Antonio, gli scritti di Francescoalle “pauperes domine” di San Damiano». L-awtur imbag˙ad joffri elementi ©odda fil-kapitlu intitolat «Gli “Scritti” tra Francesco e isuoi scrivani», li fih jitkellem dwar il-problemata’ Fran©isk li “jiddetta” l-kitbiet tieg˙ub’osservanza rigoruΩa ta’ xi ordnijiet li hujag˙ti rigward il-kontenuti ta’ dak li ried lijinkiteb, u dwar il-problema ta’ min setg˙ukienu dawn l-iskrivani li g˙enu lil S. Fran©iskfil-kitbiet tieg˙u. Il-kapitlu iddedikat lit-tema«Per gli autografi di frate Francesco», lijikkompleta l-istudji ta’ dan is-su©©ett di©àpubblikati minn Attilio Bartoli Langeli,jipprova jag˙ti soluzzjoni g˙al xi mistoqsijietta’ l-istudjuΩi rigward dawn il-kitbet“awtografi” («Chartula» mog˙tija lil frateLeone, u Ittra lil frate Leone). Fl-a˙˙arnett l-


KOTBA:



awtur jiddedika kapitlu lit-tema «I frati Minorie i libri», fid-dawl ta’ dak li tg˙id ir-Regolamhux bullata u fid-dawl tat-tradizzjoniFran©iskana rigward l-istudju tat-teolo©ija,murija b˙ala x-xjenza ta’ l-g˙erf veru tal-Missier, li hu l-Verb Inkarnat.

Lista ta’ kotba reçenti

BROCANELLO VINCENZO OFM, Viverein missione secondo il carisma francescano,Edizioni Esca, Vicenza 2006, pp. 104.

BUFFON GIUSEPPE OFM, Tra spazio eterritorio. La missione francescana in epocamoderna, Edizioni Porziuncola, Santa Mariadegli Angeli 2006, pp. 388.

CAMPANA FERDINANDO OFM, Laterra dei Fioretti. Per ritrovare le strade di sanFrancesco nelle Marche, Studio VD, Città diCastello 2006, pp. 47.

VIRGILIO FELICE, San Giovanni daCapestrano, Edizioni Squilla, L’Aquila 2006,pp. 79.

ERMINI PANI – FICHERA MARIAGRAZIA – MANCINELLI MARIA LETIZIA,Indagini archeologiche nella chiesa di SanDamiano in Assisi, Edizioni Porziuncola, S.Maria degli Angeli 2005, pp. 228 + TavoleXVIII.

LIPPI GIOVANNA – NARDECCHIADANIELE (a cura di), S. Bernardino da Sienae S. Giovanni da Capestrano: due Santidell’Osservanza francescana artefici delladiffusione del francescanesimodell’Osservanza in Europa, Edizioni OneGroup, L’Aquila 2006, pp. 63.

Franciscan Studies, Volume 64 (2006)

Ir-rivista «Franciscan Studies», ippubblikatamill-Franciscan Institute ta’ SaintBonaventure’s University, NY, iddedikat il-volum tas-sena 2006 g˙a-tema «VitaEvangelica. Essays in honor of MargaretCarney OSF», direttriçi tal-FranciscanInstitute.

Fost id-diversi artikli u «essays» f’din il-˙ar©a, nag˙tu lista ta’ dawk li jidhrulna li humata’ importanza g˙all-approfondiment ta’ l-

istudji Fran©iskani:David Flood OFM, Poverty and the Gospel,

1-16.Michael Higgins TOR, «Dominus conduxit

me inter illos et feci misericordiam cum illis»:Francis of Assisi and Mercy, 17-32.

Giovanni Miccoli, Francesco e la Pace, 33-52.

Laurent Gallant OFM, Francis of Assisi:Forerunner of Interreligious Dialogue.Chapter 16 of the Earlier Rule rivisited, 53-82.

Pierre Brunette OFM – Paul LachanceOFM, Giles of Assisi: Mystic and Rebel, 83-102.

Jean Francois Godet, EvangelicalRadicalism in the Writings of Francis andClare of Assisi, 103-122.

Michael F. Cusato OFM, From the«Perfectio sancti Evangelii» to the«Sanctissima Vita et Pauperatas»: AHypothesis on the Origin of the «PrivilegiumPauperatis» to Clare and her Sisters at SanDamiano, 123-144.

Maria Pia Alberzoni, «Servus vestrum etancillarum Christi omnium»: Gregorio IX e lavita religiosa femminile, 145-178.

Lezlie Knox, One and the same Spirit:Clare of Assisi’s Form of Life in the LaterMiddle Ages, 235-254.

Robert J. Karris OFM, St. Bonaventure’sInterpretation of the Evangelical Life in HisCommentary on the Gospel of St. John, 319-336.

Kenan Osborne OFM, A ScotisticFoundation for Christian Spirituality, 363-406.

Ingrid Peterson OSF, The Third OrderTradition of Evangelical Life: A PropheticWitness to the whole of the Gospel, 435-474.

Ilia Delio OSF, Evangelical Life Today:Living in the Ecological Christ, 475-506.

Ir-rivista «Franciscan Studies» hiippubblikata darba fis-sena minn St.Bonaventure University, St. Bonaventure, NY14778, USA.

I Ordni Fran©iskan


Riflessjoni Fran©iskana

Abbrevjazzjonijiet

Kitbiet ta’ S. Fran©isk

Adm Admonitiones.CantAudPov Cantico Audite Poverelle.CantSol Canticum fratris Solis.LaudDei Laudes Dei Altissimi.BenLeo Benedictio fratri Leoni data.EpAnt Epistola ad sanctum Antonium.EpCler I Epistola ad Clericos (Redactio prior).EpCler II Epistola ad Clericos (Red. posterior).EpCust I Epistola ad Custodes I.EpCust II Epistola ad Custodes II.EpFid I Epistola ad Fideles I.EpFid II Epistola ad Fideles II.EpLeo Epostola ad fratrem Leonem.EpMin Epistola ad Ministrum.EpOrd Epistola toti Ordini missa.EpRect Epistola ad populorum rectores.ExhLD Exhortatio ad Laudem Dei.ExpPat Expositio in Pater noster.FormViv Forma vivendi sanctae Clarae data.Fragm Fragmenta alterius RegulaeNB.LaudHor Laudes ad omnes horas dicendae.OffPass Officium Passionis Domini.OrCruc Oratio ante crucifixum.RegB Regula bullata.RegNB Regula non bullata.RegEr Regula pro eremitoriis data.SalBMV Salutatio beatae Mariae Virginis.SalVirt Salutatio virtutum.Test Testamentum.UltVol Ultima voluntas S. Clarae scripta.

Fonti ta’ S. Franæisk

1C Tommaso da Celano, Vita Sancti Francisci.LCh Celano, Legenda ad usum chori.2C Celano, Memoriale in Desiderio Animae.3C Celano, Tractatus de Miraculis S. Francisci.LJS Julian of Speyer, Vita Sancti Francisci.OR Officium Rhythmicum S. Francisci.AP Anonimo Perugino.L3C Leggenda dei Tre Compagni.CA Compilatio Assisiensis.LM S. Bonaventura, Legenda Maior S. Francisci.LMin S. Bonaventura, Legenda minor S. Francisci.SP Speculum Perfectionis.SC Sacrum Commercium S. Francisci.ABF Actus Beati Francisci et Sociorum Eius.Fior Fioretti di San Francesco.

Kitbiet u Fonti ta’ S. Klara

BenCl Barka ta’ S. Klara.EpAgn I-IV Ittri lil S. Agnese ta’ Praga.LegCl Legenda Sanctae Clarae Virginis.PrivPaup Privilegium Paupertatis.ProcCan Processo di Canonizzazzione.RegCl Regola ta’ S. Klara.TestCl Testment ta’ S. Klara.

Mid-diskors ta’P. GiacomoBini OFM lil ProvinçjaFran©iskana Maltija

Siamo chiamati a passare dalla conservazionealla conversione... P. Arrupe diceva già 40 annifa: «Non cambiamo perché abbiamo paura dirischiare... Ma il rischio più grave è proprioquello di non rischiare». Penso che investiamoquasi esclusivamente nel mantenere, nelconservare il «sempre fatto», mentre il mondoattorno a noi cambia con una rapidità incredibilee noi ci troviamo fuori della storia. Paolo VI cidiceva: «Ad ogni stagione della nostra vita Dio cichiede una risposta nuova». Ma la difficoltà acambiare e trovare nuove forme di vita per i nuoviproblemi di oggi, non deriva solo dalla paura odalla mancanza di fantasia,ma,ancora unavolta,si tratta di un problema spirituale, diun’assenza di passione e di amore per la nostravocazione e missione; di un’assenza di coerenza.Se diciamo che la dimensione contemplativa equella fraterna sono priorità assolute nella nostravita - e così ci dicono anche le Costituzioni - sesiamo coerenti, dovremmo rivedere tutte le nostreattività, per ridare un nuovo contenuto a quelloche facciamo, a partire da questi due pilastri chenon sono altro che i primi due comandamenti...Perché sono Frate Minore e come Essere FrateMinore oggi? «Non conosco perfezione senzacambiamenti» (S.Teresa). «Non cambiamo perchéabbiamo paura di rischiare; ma il rischio piùgrave è quello di non rischiare» (P.Arrupe). «Adogni stagione della nostra vita,Dio chiede unarisposta nuova» (Paolo VI). «La vera crisi dellavita consacrata non sta nella diminuzione delnumero, ma nella mancanza di adesione alSignore». Tocca a noi trarne le conseguenze...

Dar ta’ l-Irtiri Porziuncola8 ta’ Jannar 2007.

“

”

Documents

Editorjal KAPITLU TAL-ÓSAJJARi-tau.com/wp/wp-content/uploads2/spirtuUhajja/spirtuinside79.pdf · SpirtuuÓajjaJannar-Marzu2007 1 Editorjal KAPITLU TAL-ÓSAJJAR Bejn is-7 u d-9 ta’