T.C.

PAMUKKALE ÜNİVERSİTESİ

SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

EGZERSİZ SAĞLIK İNANÇ MODELİ ÖLÇEĞİNİN TÜRKÇE

GEÇERLİLİK VE GÜVENİLİRLİĞİ

HALK SAĞLIĞI HEMŞİRELİĞİ ANABİLİM DALI

YÜKSEK LİSANS TEZİ

Müge Demet YILMAZ

Tez Danışmanı: Doç. Dr. Asiye KARTAL

Denizli, 2019

iii

ÖZET

EGZESİZ SAĞLIK İNANÇ MODELİNİN TÜRKÇE GEÇERLİLİK VE GÜVENİLİRLİĞİ

Müge Demet YILMAZ

Yüksek Lisans Tezi, Halk Sağlığı Hemşireliği AD Tez Yöneticisi: Doç. Dr. Asiye KARTAL

Aralık 2019, Sayfa 65

Günümüzde kronik hastalıklar başta olmak üzere modern yaşamın getirdiği yaşam tarzından kaynaklanan hastalıkların artış gösterdiği bilinmektedir. Bu hastalıkların artmasındaki öncü sebeplerinden birisi olan fiziksel aktivite yetersizliği, toplumlar için önemli bir tehdit oluşturmaktadır. Fiziksel aktivitenin insan sağlığı için önemi bilinmesine karşın sağlık inançları nedeniyle egzersiz ve diğer fiziksel aktivitelere gereken önem verilmemektedir. Bu nedenle sağlığın geliştirilmesinde yaşam biçim davranışlarının temel bileşenlerden biri olan egzersiz davranışlarının ve davranışları etkileyen inanç ve tutumların belirlenmesi son derece önemlidir. Türkiye’de Sağlık İnanç Modeli temelli egzersiz davranışları ile ilgili inançları değerlendiren bir ölçek yoktur. Bu nedenle bu çalışmada Egzersiz Sağlık İnanç Modeli Ölçeğinin(ESİM) Türk toplumu için geçerli ve güvenilir bir araç olup olmadığını belirlemek ve Türk toplumuna kazandırmak amaçlanmıştır. Araştırmanın örneklemini Isparta’da yaşayan, Aile Sağlığı Merkezi’ne kayıtlı 18 yaş ve üzeri 350 katılımcı oluşturmuştur. Veri toplama araçları olarak, Tanımlayıcı Bilgi Formu ve Egzersiz Sağlık İnanç Modeli Ölçeği kullanılmıştır. Veriler Mart 2018-Haziran 2018 tarihleri arasında yüz yüze görüşme tekniği kullanılarak toplanmıştır. Verilerin analizinde SPSS 24.0 programı kullanılmıştır. Verilerin analizinde, katılımcılara ilişkin bilgiler sayı ve yüzde dağılımları ile incelenmiştir. Ölçeğin kapsam geçerliği için, kapsam geçerliliği İndeksi incelenmiştir. Ölçeğin yapı geçerliliğini belirleyebilmek için “Doğrulayıcı faktör analizi” yapılmıştır. Ölçeğin güvenirliği; iç tutarlık madde analizi, cronbach alfa ve test tekrar test ile değerlendirilmiştir. Analiz sonucunda, Ölçeğin KMO değeri 0.883, Bartlett’s testi 2406.89’dir. Doğrulayıcı faktör analizi sonucunda uyum iyiliği indekslerinin iyi düzeyde olduğu saptanmıştır. Ölçeğin alt boyutlarının faktör yükleri 0.45 ve 0.91 arasından dağılım gösterdiği görülmerktedir. Croncach alpha düzeylerinin 0.85 ile 0.93 arasında olduğu saptanmıştır. Test tekrar test sonuçlarına göre, korelasyon katsayıları 0.64 ile 0.97 arasındadır. Sonuç olarak, yapılan psikometrik ölçüm sonuçları doğrultusunda ESİM ölçeğinin Türkçe formunun egzersiz davranışlarını değerlendirmede kullanımı için geçerli ve güvenilir olduğu bulunmuştur.

Anahtar Kelimeler:Egzersiz,Sağlık İnancı, Geçerlilik, Güvenilirlik

iv

ABSTRACT

THE VALIDITY AND RELIABILITY OF THE EXERCISE HEALTH BELIEF MODEL IN TURKISH

Master Thesis, Public Health Nursing Department Thesis Supervisor: Doç. Dr. Asiye KARTAL

December 2019, Page 65

Today, it is known that diseases caused by the lifestyle that modern life brings, especially chronic diseases are increasing. Inadequacy of physical activity, which is one of the leading causes of these diseases, poses an important threat to societies. Although the importance of physical activity for human health is known, due to health beliefs, exercise and other physical activities are not cared. Therefore, it is extremely important to determine exercise behaviors and beliefs and attitudes that affect behaviors, which are one of the basic components of life style behaviors in health promotion. There is no scale that evaluates beliefs about exercise behaviors based on Health Belief Model. Therefore, in this study, it is aimed to determine whether Exercise Health Belief Model Scale (EHBM) is a valid and reliable tool for Turkish society and gain it to Turkish society. The sample of the study consists of 350 participants aged 18 and over who are registered to the Family Health Center in Isparta. Descriptive Information Form and Exercise Health Belief Model Scale is used as data collection tools. Data are collected between March 2018-June 2018 using face to face interview technique. SPSS 24.0 program is used for data analysis. In the analysis of the data, the information about the participants is examined by number and percentage distributions. For the content validity of the scale, the content validity index is examined. In order to determine the construct validity of the scale, “Confirmatory factor analysis” was performed. Reliability of the scale; internal consistency item analysis, cronbach alpha and test retest. As a result of the analysis, the KMO value of the scale is 0.883 and Bartlett testis test is 2406.89. Consequence of confirmatory factor analysis, goodness of fit indices are found to be good. The factor loads of each substance are between 0.45 and 0.91. Croncach alpha levels are found to be between 0.85 and 0.93. According to test-retest results, correlation coefficients are between 0.64 and 0.97. As a conclusion, according to the psychometric measurement results, it is found that the Turkish version of the EHBM scale is valid and reliable for use in evaluating exercise behaviors.

Keywords: Exercise, Health Belief, Validity, Reliability

v

TEŞEKKÜR

Tez çalışmamın başlangıç aşamasından tamamlanma aşamasına kadar geçen

süreçte, engin bilgi ve tecrübeleriyle beni yönlendiren, her türlü desteğini esirgemeyen,

profesyonel danışmanlığı, hoşgörülü yaklaşımları ile her zaman bana rehberlik eden

hocam, Sayın Doç. Dr. Asiye KARTAL’a,

Tez çalışmamda değerli görüşleri ve özellikle istatiksel aşamadaki yardımlarıyla katkıda

bulunan Sayın Doç.Dr. Özgür KOŞKAN’a ve eğitim hayatımdabana her zaman destek

olan hemşirelik mesleğini sevdiren Sayın Dr. Öğr. Üyesi Hacer ERTEN’e,

Bu süreçte bana destek olan ekip arkadaşlarım; Süleymen Demirel Üniversitesi

Araştırma ve Uygulama Hastanesi Genel Cerrahi Servisi hemşirelerine,

Bu süreçte beni motive eden ve hayatımı kolaylaştırmak için bana her zaman yardım

eden eşime ve hayatımın her aşamasında olduğu gibi bu süreçte de beni asla yalnız

bırakmayan ve yardımlarını esirgemeyen canım kuzenim Zeynep VAROL’a,

Hayatım boyunca her zaman arkamda olan, başarılarım ile gurur duyup mutlu olan, her

zaman desteklerini kalbimde hissettiğim, maddi manevi katkılarını hayatım boyunca

ödeyemeyeceğim canım aileme,

Tüm Kalbimle Teşekkür Ederim.

Son olarak tezimi; hayatım boyunca bana karakteri ve mesleki duruşu ile her

zaman rol model olan, maddi ve manevi desteklerini doğduğum günden bu güne hiçbir

koşulda ve zamanda esirgemeyen, eğitim hayatımın ve kariyerimin mimarı olan,

hemşirelik mesleğini bana sevdiren ve layığı ile yapmayı öğreten ve idolüm olan halam

Öğr. Gör.Halime YILMAZ’aithaf ederim ve sonsuz şükranlarımı sunarım.

vi

İÇİNDEKİLER

Sayfa

ÖZET ............................................................................................................................ iii

ABSTRACT .................................................................................................................. iv

TEŞEKKÜR .................................................................................................................. iv

İÇİNDEKİLER .............................................................................................................. vi

ŞEKİLLER DİZİNİ………………………..…………………………………………….….…viii

TABLOLAR DİZİNİ ...................................................................................................... ix

SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ ....................................................................... x

1. GİRİŞ ....................................................................................................................... 1

1.1. Araştırmanın amacı ........................................................................................... 5

2. KURAMSAL BİLGİLER VE LİTERATÜR TARAMASI ............................................. 6

2.1. Egzersizin Tanımı ve Önemi.............................................................................. 6

2.2. Egzersiz Türleri ................................................................................................. 8

2.3. Egzersiz ve Kuramsal Teoriler ......................................................................... 10

2.4. Egzersiz ve Sağlık İlişkisi ................................................................................ 11

2.4.1. Fiziksel Aktivite ve Yaşam Kalitesi İlişkisi ..................................................... 16

2.4.2. Sağlık İnanç Modeli (SİM) ............................................................................ 18

2.4.3. Fiziksel Aktivite Geliştirmede Yapılmış Hemşirelik Girişimleri ....................... 24

2.4.4. Fiziksel Aktiviteyi Geliştirmede Hemşirenin Rol ve Sorumlulukları ................ 25

3. GEREÇ VE YÖNTEMLER ...................................................................................... 28

3.1. Araştırmanın Amacı ......................................................................................... 28

3.2. Araştırmanın Türü………………………………………………………..…………..28

3.3. Araştırmanın Yeri ve Zamanı ........................................................................... 28

3.4. Araştırmanın Evren ve Örneklemi .................................................................... 29

3.5. Araştırmanın Değişkenleri ............................................................................... 29

3.6. Veri Toplama Araçları ...................................................................................... 29

3.6.1. Katılımcıların Sosyo-Demografik Özelliklere İlişkin Form .............................. 29

3.6.2. Egzersiz Sağlık İnanç Modeli Ölçeği ............................................................. 30

3.7. Veri Toplama Yöntemi ..................................................................................... 30

3.8. Egzersiz Sağlık İnanç Modeli Ölçeği’nin Geçerlilik ve Güvenilirlik Çalışma

Aşamaları ............................................................................................................... 31

3.8.1. Ölçeğin Dil ve Kapsam Geçerliliği Çalışmaları .............................................. 31

vii

3.8.2. Ölçeğin Yapı Geçerliliği ................................................................................ 32

3.8.3. Ölçeğin Güvenilirlik Çalışmaları .................................................................... 32

3.9. Verilerin Değerlendirilmesi ............................................................................... 33

3.10. Araştırmanın Etik Yönü .................................................................................. 33

3.11. Süre ve Olanaklar .......................................................................................... 34

4.BULGULAR ............................................................................................................ 36

4.1. Katılımcıların Sosyo-Demografik Özelliklerine İlişkin Bulgular ......................... 36

4.2. Egzersiz Sağlık İnanç Modeli Ölçeği Geçerlilik Analizlerine İlişkin Bulgular ..... 38

4.3. Egzersiz Sağlık İnanç Modeli Ölçeği Güvenilirlik Analizlerine İlişkin Bulgular . 43

4.4. Katılımcıların Bazı Sosyo-demografik Özelliklere Göre Egzersiz Sağlık İnanç

Modeli Ölçeği Puan Ortalamaları Dağılımları .......................................................... 47

5.TARTIŞMA .............................................................................................................. 51

5.1. Ölçeğin Geçerlilik Analizlerine İlişkin Bulguların İncelenmesi ........................... 51

5.1.1. Dil ve Kapsam Geçerliliği .............................................................................. 52

5.1.2. Ölçeğin Yapı Geçerliliği ................................................................................ 53

5.2. Ölçeğin Güvenilirlik Çalışmalarına İlişkin Bulguların İncelenmesi .................... 55

6.SONUÇ VE ÖNERİLER .......................................................................................... 57

KAYNAKLAR ............................................................................................................. 59

ÖZGEÇMİŞ………………………...………………………………………………………….66

EKLER ...........................................................................................................................

viii

ŞEKİLLER DİZİNİ

Sayfa Şekil 1. Transteorik Modele Göre Egzersiz Değişim Aşamaları .................................. 11

Şekil 2. Doğrulayıcı Faktör Analizi Yol Diyagramı ....................................................... 41

ix

TABLOLAR DİZİNİ

Sayfa

Tablo 4.1 Katılımcıların Sosyo Demografik Özelliklerine İlişkin Dağılımları ........…36

Tablo 4.2 Katılımcıların Egzersiz Yapma Durumları ve Algılanan Sağlık Durumlarına

Göre Dağılımları ..................................................................................... 37

Tablo 4.3 Ölçek Kapsam Geçerliliği Analiz Sonuçları ............................................. 38

Tablo 4.4 KMO ve Barlett Küresellik Testi Sonuçları .............................................. 39

Tablo 4.5 Doğrulayıcı Faktör Analizi Uyum İndeks Sonuçları ................................. 39

Tablo 4.6 ESİM Ölçeği Doğrulayıcı Faktör Analizine Göre Regresyon Ağırlıkları….42

Tablo 4.7 ESİM Ölçeği İç Tutarlılık Madde Toplam Kolerasyon Katsayıları ............ 43

Tablo 4.8 ESİM Ölçeği Alt Boyutlarının Cronbach Alpha Güvenilirlik Analizi

Sonuçları ................................................................................................ 44

Tablo 4.9 ESİM Ölçeği Madde Test-retest Sonuçları .............................................. 44

Tablo 4.10 ESİM Ölçeği Alt Boyutları Test-retest Sonuçları ..................................... 45

Tablo 4.11 ESİM Ölçeği Normallik Testi Sonuçları ................................................... 46

Tablo 4.12 Spearman Kolerasyon Analizi Testi Sonuçları ........................................ 46

Tablo 4.13 Katılımcıların Bazı Sosyo- demografik Öözelliklerine Göre ESİM Ölçeği

Puan Ortalamalarının Dağılımları ........................................................... 47

Tablo 4.14 Katılımcıların Egzersiz Yapma ve Kronik Hastalıklara Sahip Olma

Özelliklerine Göre ESİM Ölçeği Puan Ortalamalarının Dağılımları .......... 49

x

SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ

ASM : Aile Sağlığı Merkezi DSÖ : Dünya Sağlık Örgütü ESİM : Egzersiz Sağlık İnanç Modeli KMO : Kaiser Meyer Olkin KÜM : Kuramlarüstü Model M.Ö. : Milattan Önce PDT : Planlanmış Davranış Teorisi SİM : Sağlık İnanç Modeli TTC : Tai Chi Chuan Egzersizleri WHO : World Health Organization DFA : Doğrulayıcı Faktör Analizi RMSEA : Yaklaşık Hataların Ortalama Kare Kökü SRMR : Standardize Ortalama Hataların Kare Kökü GFI : Uyum İyiliği İndeksi CFI : Karşılaştırmalı Uyum İyiği NNFI : Normsuz Uyum İndeksi

1

1. GİRİŞ

Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ)’nün 2003 yılında yayınladığı raporda fiziksel

aktivite ve sporun sağlıklı bir yaşam tarzının en önemli bileşenlerinden birisi olduğu

belirtilmektedir. Çünkü deneyimler ve araştırmaların sunduğu bilimsel kanıtlar uygun

fiziksel aktiviteler ve sporun düzenli bir şekilde uygulanması halinde (her yaş ve

durumdaki bireye) fiziksel, sosyal ve zihinsel faydalar sağladığını ortaya koymaktadır.

Bu alışkanlığın kazanılmış olması bir yandan bedensel sağlığı koruyup geliştirirken

diğer yandan sağlıklı yaşam için önemli olan kilo, madde bağımlılığı, sosyal etkileşim,

toplumsal uyum gibi birçok konuda yararlar sağlamaktadır. Diğer yandan DSÖ, fiziksel

aktivite ve egzersizlerin hem hastalıkların önlenmesi hem genel halk sağlığının

iyileştirilmesi için daha az maliyetli bir yöntem olduğuna vurgu yapmaktadır (WHO

2003).

DSÖ’nün güncellenmiş 2017 verilerine göre ise fiziksel hareketsizlik olarak da

tanımlanan fiziksel aktivite yetersizliği, küresel ölüm nedenleri içerisinde dördüncü

önemli risk faktörü olarak gösterilmektedir. Bunun yanında fiziksel aktivite yetersizliği,

birçok hastalığın önemli bir kısmının da ana nedeni olarak karşımıza çıkmaktadır.

Göğüs ve kolon kanserinin % 21-25’inin, şeker hastalığının % 27’sinin, iskemik kalp

hastalığının % 30’unun ana nedeni fiziksel aktivite yetersizliğidir (WHO 2017).

Günlük yaşam rutinlerini aksatmadan sağlığın korunması ve geliştirilmesi

açısından önemli bir fiziksel aktivite olan egzersizler (Kafalı 2009), iskeleti saran

kasların kasılması ve bazal seviyenin üzerinde enerji tüketimi gerektiren tüm beden

hareketleri olarak tanımlanmaktadır (T.C. Sağlık Bakanlığı 2014). Düzenli yapılması

halinde sağlıklı yaşamın en önemli uygulamalarından birisi olan egzersizler, ruhsal ve

bedensel sağlığın korunmasında önemli bir rol üstlenmektedir. Özellikle günümüz

2

çalışma koşullarının yarattığı etkilerin giderilmesi açısından egzersizin ayrı bir önemi

vardır (Kafalı 2009).

Gerek çalışanlarda bazı kasların hareketsizliğinin etkilerinin ortadan

kaldırılmasında gerekse çocukların gelişim çağında boylanma ve diğer fiziksel gelişimin

düzgün ilerlemesi açısından hareket ve egzersizin ayrı bir önemi vardır. Bunun yanında

uzun süre hareketsiz kalmanın yaratabileceği kilo problemi gibi sorunların

giderilmesinde de egzersizin etkili bir çözüm olduğu kabul edilmektedir. İnsanların

gittikçe hareketsizleştiği günümüzde insan metabolizmasını hızlandırması açısından

egzersizler ayrı bir önem taşımaktadır (Ertüzün ve Karaküçük 2014).

Egzersiz, her yaştaki insanın sağlıklı bir şekilde yaşamasını sürdürmesi için

gerekli olan sağlık programlarının önemli bir parçasını oluşturmaktadır. Yaşlıların

yanında özellikle çocukların ve gençlerin sağlıklı gelişimi açısından önemi sıklıkla

vurgulanan egzersizlerin fonksiyonel kasların yanında kemiklerini gelişimini

hızlandırdığı, vücudun güç ve direncini artırdığı kabul edilmektedir (Nowosielski vd.

2016). Ayrıca anjiyogenez, nörogenez, aşırı kilo, obezite, diyabet gibi kronik sağlık

sorunlarının azaltılmasında önemli bir rolünün olduğu da belirtilmektedir. Patolojik

sağlık sorunlarının azaltılmasının yanında egzersizin psikolojik yapıyı güçlendirdiği, ruh

sağlığının devamlılığını sağladığı da kabul edilmektedir (Archer 2014).

Sağlık, insanların fiziksel, ruhsal ve sosyal açıdan iyi bir hal içinde olmalarını

ifade etmektedir. Geçmişte fiziksel iyilik halini ifade etmek için kullanılan sağlık

kavramı, günümüzde bireyin ruhsal ve maddi yönler de dahildiğer yönleriyle iyi olma

halini ifade eden geniş kapsamlı bir kavramdır (Şimşekoğlu ve Mayda 2016). Gerek

hastalık durumunda gerekse sağlıklı iken bireylerin sağlık durumlarını nasıl

koruyacakları ve iyileştirecekleri konusunda yapılması gerekenler ortada olmasına

karşın bazı yanlış bilgi ve inançlar bu konudaki davranışlara etki etmektedir. Bireylerin

sağlıklı olma ve hastalık hali ile ilgili düşünce ve davranışlarını ifade eden sağlık inancı,

sağlık için neler yapılması gerektiği hususundaki davranışlara yön vermesi bakımından

önem taşımaktadır (Ünsal 2017).

İnsanların olumlu sağlık inançlarına sahip olması, sağlık konusundaki

davranışlarını da etkilemekte ve onları sağlıklarını koruyucu önlemleri alma konusunda

harekete geçirmektedir (Şimşekoğlu ve Mayda 2016). İnancın sürekli bir olgu olması

(Peker ve Zengin 2019), sağlık konusunda oluşacak olumlu düşünce ve inançların

3

kalıcı bir şekilde yön vermesini sağlamaktadır (Ertüzün ve Karaküçük 2014). Bu

nedenle sağlığı korumaya ve geliştirmeye yönelik yapılması gerekenler konusundaki

inançlar, bireylerin hem tedavi sürecinde yapılması gerekenler hem günlük yaşamda

sağlığı korumaya ve geliştirmeye yönelik tutum ve davranışlarını etkilemektedir.

Türkiye dahil olmak üzere gelişmekte olan ülkelerin bireylerinin düşük bilgi

düzeyi, yanlış tutum ve inançlar dolayısıyla sağlık taramalarını ihmal ettiği

görülmektedir. Özellikle ağızdan ağıza edinilen yanlış bilgilerle gelişen tutum ve

inançlar nedeniyle bireylerin modern tıp hizmetlerine yönelik olumsuz tutum ve

davranış geliştirdikleri, bu inanç ve tutumlar doğrultusunda sağlıklarını riske atacak

şekilde hareket ettikleri görülmektedir (Ünsal 2017).

Literatürde Sağlık İnanç Modeli (SİM) olarak adlandırılan açıklayıcı modelde

bireylerin bu davranışları açıklanmaya çalışılmıştır. Hochbaum ve arkadaşları

tarafından 1950 yılında geliştirilen model, insanların bir kısmının sağlıklarını koruma

konusunda özen gösterirken bazı insanların ise sağlıklarını koruma konusundaki

girişim ve taramalara neden katılmadıklarını açıklamaya çalışmaktadır. Bireylerin

sağlıklı kalma konusundaki inanç, tutum ve davranışlarını modellemeye çalışan bu

yaklaşıma göre bireylerin inanç ve davranışlarına “algılanan duyarlılık, algılanan

ciddiyet, algılanan yarar, sağlık motivasyonu ve algılanan engeller” olmak üzere beş

faktör yönlendirmektedir (Champion ve Skinner 2008).

İlk olarak Hochbaum ve arkadaşlarının tüberküloz hastalarına yönelik

taramalarda kullandığı SİM, bireylerin sağlıklarına yönelik inanç ve davranışlarını tespit

ederek buna çözümler üretmeyi amaçlayan bir modeldir. Model, bireyin durumun

ciddiyetini algılamasının sonuçlarına odaklanan bir modeldir. Başlangıçta tüberküloz

taramaları için geliştirilen bu modelin zaman içerisinde özellikle yaşlı insanlarda daha

yoğun olarak görülen kanser türleri ve diğer hastalıklarla ilgili olarak oldukça sık bir

şekilde kullanıldığı görülmektedir. Modelin zaman içerisinde özellikle fiziksel hareket

azlığından kaynaklanan sağlık problemlerinde başarılı sonuçlar verdiği de

görülmektedir (Hochbaum 1958, Doymaz 2013, Gristwood 2011).

Değer ve beklenti üzerinden şekillenen bir model olarak SİM, bireylerin bilişsel

değişkenlerine göre çıkarımlar yapmakta ve hastanın hastalıkların önlenmesi

konusundaki inançlarını ortaya çıkarmaktadır. Algılanan duyarlılık, algılanan ciddiyet,

algılanan yarar, algılanan engellerin yanında bireyin öz yeterlilik algısı ve davranışlarla

4

ilgili ipuçları, SİM’in temel bileşenlerini oluşturmaktadır (Champion ve Skinner 2008,

Gasalberti 2002, Pender 2006).

SİM, hastaların içinde bulundukları duruma ilişkin algılarının ortaya konması ve

yeniden düzenlenmesi esasına dayanan bir modeldir. Hastaların genellikle durumun

ciddiyetinin farkında olmaması, duyarsızlığı, uygulanacak tedavinin faydasına

inanmamaları gibi hususların kişinin yararına olacak şekilde ortaya konarak yeniden

düzenlenmesi bu modelin temel hareket noktasıdır (Jeihoni vd. 2016). Öte yandan SİM,

doğrudan potansiyel bir hastalık tehdidine odaklanmadığı için bireyin yaşamı boyunca

tüm hayatına uyarlanabilir bir esnekliğe sahiptir. Bu bakımdan bireylerin günlük

yaşamlarında sağlıklarını geliştirebilmesi açısından geniş bir perspektif sunmaktadır

(Bahar ve Açıl 2014).

Egzersiz inanışlarının fiziksel aktivite davranışlarına pozitif etkisinin olduğu

görülmektedir. Türkiye’de bu konuda yapılmış bir araştırmaya göre klinik plates gibi

egzersiz eğitimi sağlık inançlarını olumlu etkilerken bedensel yapıları da buna bağlı

olarak iyi yönde gelişme göstermektedir. Bunun yanında fiziksel aktiviteye olan

inançtaki artışa bağlı olarak bireylerin yorgunluk, depresyon gibi olumsuzluklara ilişkin

bildirimleri azalırken benlik saygısı, olumlu beden imajı algısı gibi konulardaki

inançlarının da pozitif yönde geliştiği görülmektedir. Bunun yanında aktif olarak

egzersiz yapanların inanç düzeylerinin bu konularda sadece bilgi verilmiş kişilere göre

daha yüksek düzeyde olduğu da görülmektedir (Doymaz 2013). Bütün bunlar da

bireylerin egzersizle olan ilişkilerinin sağlık inançlarını olumlu yönde etkilediğini, yaşam

kalitesi bileşenleri ile ilgili pozitif algılarının da güçlendiğini ortaya koymaktadır.

Bireylerin sağlıkları için önemli olan tıbbi tedavilerin yanında diğer rehabilite edici

ve yaşam kalitelerini arttıran egzersiz gibi etkinlikler konusundaki inançları, bu konudaki

tutumlarını da etkilemektedir. Bu nedenle tedavi sürecindeki ve sağlığı korumada

bireylerin egzersiz inançlarının ölçülerek tespit edilmesi gerekmektedir (Ertüzün ve

Karaküçük 2014, Bulduk vd 2015, Sevinç 2016).

Hemşirelik uygulamalarının önemli bir bölümünü sağlığı koruma ve geliştirme

oluşturmaktadır. Literatürde sağlığı geliştirme girişimlerinin öncüsünün hemşireler

olduğu belirtilmektedir (Marcus-Varwijk vd 2019). Egzersiz gibi sağlığı geliştirme

davranışlarının geliştirilebilmesi için hemşirelerin öncelikle buna yönelik yaşam biçim

davranışlarını etkileyen inanç ve tutumların belirlenmesi gerekmektedir. Bilgimize göre,

5

Türkiye’de egzersiz davranışına yönelik inanç ve tutumları değerlendiren bir ölçek

yoktur. Bu nedenle Sağlıkta İnanç Modeli çerçevesinde Meksika’da Villar vd (2017)

tarafından geliştirilmiş olan Egzersiz Sağlık İnanç Modeli Ölçeği’nin Türkçe

versiyonunun geçerlilik ve güvenirliliğini test etmek amacıyla bu araştırma planlanmış

ve uygulanmıştır.

1.1.Araştırmanın Hipotezleri

H1: ESİM Ölçeği Türk Toplumu için geçerli bir ölçme aracıdır

H2: ESİM Ölçeği Türk Toplumu için güvenilir bir ölçme aracıdır

1.2. Araştırmanın amacı

Bu araştırmada Egzersiz Sağlık İnanç Modeli Ölçeğinin Türkçe Formunun

geçerlilik ve güvenilirliğini test etmek amaçlanmıştır.

6

2. KURAMSAL BİLGİLER VE LİTERATÜR TARAMASI

2.1. Egzersizin Tanımı ve Önemi

İnsan vücudunda iskeleti saran kasların kasılması ile oluşan ve bazal seviyenin

üzerinde enerji tüketimi gerektiren, iskelet sistemi kullanılarak ve enerji tüketimi

meydana getiren, dolaşım ve solunum hızını artıran ve çeşitli seviyelerde yorgunluğa

neden olan tüm beden hareketleri fiziksel aktivite olarak tanımlanmaktadır. Bu fiziksel

aktivitenin düzenli olarak gerçekleştirilmesine ise egzersiz denilmektedir (Bek 2008).

Bu gün sağlıklı yaşam denilince ilk akla gelen uygulamalardan biri olan fiziksel

aktivite, vücudun kaslar yardımıyla gerçekleştirdiği hareket sonucu oluşan enerji

tüketimi olarak tanımlanmaktadır. Düzenli olarak yapıldığı takdirde sağlık için bir

anahtar görevi görmektedir. Ancak makineleşmenin insan gücünün yerini alması,

ulaşımın araçlarla sağlanması, bilgisayar başında geçen sürelerin artması gibi

sebeplerden fiziksel aktivitede azalma olduğu ve insanların sedanter yaşam biçimini

benimsedikleri görülmektedir. Düzenli egzersiz ya da fiziksel aktivitenin ruhsal ve

bedensel anlamda insan sağlığının korunmasına olan etkisi bilinmekte ve kabul

edilmektedir (Salmon vd 2007).

Egzersiz; düzenli olarak yapılan fiziksel aktivitenin bir alt sınıfıdır (Damewood vd

2000). Önceden planlanmış, yapılandırılmış fiziksel uyumun bileşenlerini geliştirmeyi

hedefleyen, sürekli olarak yapılan fiziksel hareketlerdir. Sağlığı geliştirmek için fiziksel

hareketlerin düzenli olarak yapılması aynı zamanda da aşırı yoğunluktan kaçınılması

önerilmektedir. Düzenli olarak yapılan, orta şiddetli fiziksel aktivite haftada minimum 5

gün ve günde en az 30 dakika tempolu yürüyüş veya eş değer bir fiziksel aktivite

yapma öyküsü olarak tanımlanmaktadır (Marcus ve Lewis 2003).

İnsanların sağlıkları kadar fiziksel kapasitelerini de pozitif yönde etkileyen

egzersiz, bireylerin bedensel sağlığını, ruhsal ve duygusal sağlık durumlarını da

etkileyerek yaşam kalitesine destek sağlamaktadır. Araştırmalar, egzersizin hem

7

bireysel hem de toplumsal sağlığı olumlu anlamda yukarıya çektiğini göstermektedir.

Yapılan egzersizin niteliği ve süresi faydası konusunda belirleyici olmaktadır (Gümüş

ve Kitiş 2015).

Egzersiz, vücut mekanizmasının doğru ve gerektiği bir şekilde kullanılması

açısından önem taşımaktadır. Beyin, sinir sistemi, kas sistemi ve diğer sistemlerin

tamamı kullan ya da at yasasına tabi olduğu için egzersiz yapmak, bu sistemlerin

işlevsel bir şekilde kullanıma hazır tutulmasını sağlamada önemli bir rol üstlenmektedir.

Öte yandan egzersiz yapmak, her yaştaki bireylerin sağlığının korunmasında

farmakolojik ve invazif olmayan müdahale imkanları sunmaktadır (Archer 2014).

Egzersiz davranışı ile ilgili çalışmaların çoğunlukla egzersiz yapmaya devam

eden kişileri ele aldığı görülmektedir. Düzensiz bir şekilde egzersiz yapan, zaman

zaman yapan ya da yapmayan kişiler ya da tamamen bırakan kişilerle ilgili olarak çok

az sayıda çalışma bulunmaktadır. Egzersiz davranışının doğru anlaşılması ve

açıklanması açısından, egzersizi bırakan ya da ara ara yapan kişilerin davranışları ile

bu davranışların altında yatan motivasyonve engellerin anlaşılması gerekmektedir.

Birkaç araştırmada egzersize başlayan bireylerin %50’sinin, egzersizi daha sonra

bıraktığı ve bunu alışkanlık haline getiremediği ifade edilmektedir (Buckworth vd 2009).

Fiziksel aktivite, tüm canlı varlıkların vazgeçilmez bir fonksiyonu olarak kabul

edilmektedir. Egzersiz üzerine yapılan araştırmalar, egzersiz yapan bireylerde vücut

yağ dengesinin ve karbonhidrat mekanizmasının pozitif yönde etkilendiğini, kilo

kontrolünün sağlandığını ve total kolesterolün düştüğünü göstermektedir. Egzersiz

türüne, uygulama süresine ve şiddetine göre vücut parametrelerinde farklılaşma

yaratmaktadır. Bunun dışında bireylerin, yaşı, beslenme şekli, kondüsyon durumu ve

çevresel koşullar da sonuçları etkilemektedir (Demiriz vd 2015).

Kronik hastalıklar için öncü risk faktörlerinin başında gelen sedanter yaşam

dünyadaki mortalitelerinin yaklaşık %6’sını oluşturmakta ve insanların ölümüne sebep

olan risk faktörleri arasında 4. sırada yerini almaktadır (Türkiye Fiziksel Aktivite Rehberi

2014).

Sağlıklı bir yaşam ve hastalıklardan korunmak için yapılan egzersiz sırasında

vücutta bulunan sıvının bir miktarı damarlardan dokulara geçerken, kanda bulunan

eritrosit ve hemoglobin daha yoğun bir hal almakta ve kan akışının hızı artmaktadır

8

(İbiş vd 2010). İnsan bedeninde enerjinin tüketimi üç şekilde gerçekleşmektedir.

Enerjinin %60-70’i, vücut istirahat halindeyken solunum, dolaşım ya da beden ısısının

kontrolü için, %10-15’i, vücuda alınan gıdaların sindirimi ve boşaltımı için tüketilirken,

%20-30’u gerçekleşen fiziksel aktiviteler için tüketilmektedir. Bu noktada fiziksel aktivite

tanımına, planlı olarak yapılan egzersizler, ev işleri hatta boş zaman faaliyetleri de

girmektedir (Vanhees 2005).

Herhangi bir fiziksek aktiviteyi düzenli olarak yapmak da egzersiz olarak

değerlendirmektedir. Vücuttaki enerji ve kilo dengesinin korunması için enerji tüketimi

anlamına gelen fiziksel aktivitenin, bireylerin yaş gruplarına, cinsiyetlerine ve

kondüsyon durumlarına göre düzenlenerek yapılması tavsiye edilmektedir. Egzersiz

seçiminde şu noktalara özellikle dikkat etmek gerekmektedir (Montano 2008).

Egzersiz Türü; Egzersize yeni başlayacak olan kişilerin yapacakları

egzersiz seçilirken klinik durumları, adaptasyonları ve neye ilgi duyduklarının

bilinmesi gerekmektedir.

Egzersiz Yoğunluğu; Egzersizin yoğunluğundaki farklılıklar yarattığı

sonuçlarda da farklılık yaratmaktadır. Dolayısıyla bireyin egzersize yönelik amacı

doğrultusunda kendisinin de isteyeceği ve amaca yönelik egzersizin seçilmesi

gerekmektedir.

Egzersizin Süresi; Yine bireyin isteği ve amacı doğrultusunda en uygun

olan egzersiz süresinin belirlenmesi, egzersizden beklenen faydaya uygun olan

egzersizin seçilmesi gerekmektedir.

Egzersizin Sıklığı; Egzersizin genel olarak haftada üç ya da beş gün

yapılması önerilmektedir. Bireyin egzersiz amaçları arasında arasında kilo

vermek varsa, haftalık egzersizin üç günün üzerinde yapılması gerekmektedir.

2.2. Egzersiz Türleri

Egzersiz türleri içinde hemen hemen herkesin kolay olarak yapabileceği ve

ulaşılabilir bir egzersiz türü olan yürüyüş, hareketli bir yaşam tarzı oluşturmak isteyen

kişilerce tercih edilmektedir. Bireylerin duygu durumunda yarattığı pozitif etki nedeniyle

uzmanlarca da tavsiye edilmektedir (Ersöz vd 2017). Egzersiz ya da fiziksel aktivite

nedenine, yapılışına, etkisine süresine ya da sıklığına göre farklı türlere ve sınıflara

ayrılmaktadır. Bu genel sınıflandırmalara ek olarak egzersiz olarak tanımlanabilecek

9

birçok faaliyet bulunmaktadır. Örneğin bahçe işleriyle uğraşmak, özellikle ileri yaşlarda

bireylere hareket sağlayan bir egzersiz türü olarak kabul edilmektedir. Müzik eşliğinde

dans etmek, koşmak, sıçramak, boyun hareketleri, kol veya bacak hareketleri hatta

oyun oynamak da fiziksel aktivite olarak değerlendirilmekte ve yararlı görülmektedir

(Lök ve Lök 2015).

Egzersiz, insan bedeninde yarattığı etkiye ve egzersiz sırasında tüketilen

oksijenin miktarına göre üç gruba ayrılmaktadır.

Aerobik Egzersizler; Bu egzersiz kategorisinde kasların ihtiyaç duyduğu

oksijen miktarı daha fazla olduğundan, hem kalp hem de akciğer daha fazla

çalışmak zorunda kalmaktadır. Yüzmek, yürümek, bisiklete binmek, koşmak ya

da tenis oynamak gibi türleri bulunan aerobik egzersizlerde kalori yakımı fazla

olmakta ve kardiyovasküler hastalıklara karşı vücut direnci artmaktadır(Wilmore

2003).

Anaerobik Egzersizler; Ağırlık çalışmak gibi daha fazla güç kullanımı

gerektiren bu egzersiz türünde, ihtiyaç duyulan enerji oksijenden ziyade

kaslardan sağlanmaktadır. Aerobik egzersizlere oranla kalori yakımının daha

düşük olduğu anaerobik egzersizlerde, kalori yakılmasına bağlı olarak kas

dokusu yoğunlaşmaktadır (Vos 2005).

Esneklik Egzersizleri; Germe egzersizleri de denen bu egzersiz türünde

esneklik kazandırılması, kasların ve eklemlerin güçlendirilerek kapasitelerinin

artırılması amaçlanmaktadır (O'Connor vd 2006).

Bir başka araştırmada egzersiz türleri şu şekilde sınıflandırılmaktadır (Christmast

2000).Aerobik Egzersizler; Vücutta kardiyopulmener dayanıklılığa destek sağlayan

aerobik egzersizler, kesintisiz olarak yapılabilen, kas gruplarının harekete geçirildiği en

ideal egzersiz türlerini tanımlamaktadır. Jogging, koşu, yürüyüş, bisiklet, bahçe işleri ve

yüzme bu gruba girmektedir. Egzersiz türleri sınflandırılması üç grup altında

toplanmıştır.

Direnç Egzersizleri; Vücut dengesini ve dayanıklılığı artıran bu

egzersizler, omuz, bel, bacak gibi geniş kas kümelerinin çalıştırılması ile

yapılmaktadır. Direnç egzersizleri, ağırlık ya da aletler yardımıyla yapılmaktadır.

10

Germe Egzersizleri; Diğerlerinden farklı olarak, fiziksel aktivitelerden

önce ve sonra yapılan germe egzersizleri, esnekliği sağlayarak, olası

yaralanmaların önüne geçmektedir.

Isınma ve Soğuma Egzersizleri; Isınma egzersizleri oluşabilecek

yaralanmaları engellerken, soğuma egzersizleri, egzersizden sonra meydana

gelebilecek hipotansiyon veya başka olası komplikasyonların engellenmesini

sağlamaktadır.

2.3. Egzersiz ve Kuramsal Teoriler

Kişilerin sağlık davranışlarını tahmin etmede ve açıklamada faydalanılan

sosyopsikolojik bir model olan “planlanmış davranış teorisi” (PDT), bireylerin

tutumlarının davranışlarına nasıl yön verdiği üzerinde odaklanmaktadır. Bir davranışa

karşı niyetin, davranışın en belirleyici ölçümü olduğu düşünülmektedir. Planlanmış

davranış teorisi bu bakış açısıyla diğer teorilerden ayrılmaktadır. 1991’de Ajzen

tarafından geliştirilen teori, insanların herhangi bir davranışı gerçekleştirme niyetinde

olup olmamalarının şu bilgiler ışığında anlaşılabileceğini iddia etmektedir.

Kişinin bir davranışı gerçekleştirmeye yönelik (egzersiz gibi) tutumu.

Kişinin gerçekleştireceği davranışa yönelik hissettiği çevre baskısı

(subjektif norm) ne düzeyde.

Gerçekleştireceği davranışla ilgili olarak kişi kendini ne kadar kontrol

sahibi görüyor.

Yaşam kalitesindeki düşüşün, hastalıklar ve dünya genelindeki ölüm oranlarıyla

bağlantılı olduğu düşünülmektedir. “Transteoretik Model”, bireylerin sağlık

davranışlarında görülen değişikliklerin ortak ilkelere dayandığı varsayımıyla hareket

etmektedir. İnsan davranışlarındaki değişim süreçlerini, değişimin negatif /pozitif

yönleri, bireylerin karar dengesi ve öz yeterlilik algısı gibi faktörlerin arasındaki ilişkiyi

anlamaya ve açıklık getirmeye çalışan model, sağlık davranışlarındaki değişiklikleri

yaşanan bir olay olma durumundan ziyade süreç şeklinde ele almakta ve

açıklamaktadır. Süreci kendi içinde evrelere ayırarak, sürecin davranış değişiklikleriyle

olan ilişkisini anlama ve doğru müdahale yöntemini belirlemede önemli fayda

sağlamaktadır (Hayden 2009). Transteorik Model değişimin aşamalarını, değişimin her

11

periyoduna ait duygu düşünce ve tutumların birbirinden farklı durumlarını psikolojik alt

yapılarıyla sınıflandırmaktadır (Adams ve White 2003).

EGZERSİZ EDEĞİŞİM AŞAMALARI

Düşünmeme; Kişinin şimdi ve gelecek altı ayda egzersiz yapmaya dair

bir düşüncesinin olmadığı aşama.

Düşünme; Kişinin gelecek altı aylık zaman içerisinde egzersiz yapma

düşüncesinin olduğu aşama.

Hazırlık; Kişinin gelecek bir ay içerisinde düzenli şekilde egzersiz yapma

düşüncesinin olduğu aşama.

Hareket; Kişinin son altı aydan daha kısa bir zaman diliminden bu yana

egzersiz yaptığı aşamadır.

Devam ettirme; Kişinin altı aylık bir süreden daha uzun zamandır

egzersiz yaptığı aşama.

Şekil 1. Transteoretik Modele Göre Egzersiz Değişim Aşamaları(Adams ve White 2003).

2.4. Egzersiz ve Sağlık İlişkisi

Günümüz yaşam koşullarında insanlar eskiye oranla daha az hareket

etmektedirler. Yemek, içmek gibi hareket etmek de insanların temel

gereksinmelerinden biridir ve günümüzde bunun azalmasına bağlı olarak yeni sağlık

sorunları ve hastalıklar gündeme gelmektedir. Hareket azlığından kaynaklı hastalıklar

olarak bilinen bu hastalıklardaki artış, bireyleri önlem almaya ve fiziksel aktivitelere

zaman ayırmaya yönlendirmektedir. Öncelikle gelişmiş ülkelerde başlayan hayat boyu

spor düşüncesi, zaman içinde insanların fiziksel aktiviteye bakışını değiştirerek

katılımını arttırmakta, insanlar bu anlayışla fitnes, plates, jogging gibi sporlara gönüllü

olarak katılmaktadırlar (Ertüzün ve Karaküçük 2014).

12

Dünya genelinde fiziksel aktivite yetersizliğine bağlı sağlık sorunlarının artması

karşısında DSÖ, alarm düzeyinde bir problemin olduğunu belirtmektedir. Çünkü dünya

genelinde yetişkin insanların % 60’tan fazlası fiziksel hareketsizliğe bağlı sağlık

problemleri yaşamakta ve bu durum her geçen gün artmaktadır. İnsanın çocuklukta

başlayan aşırı hareketliliği zaman içerisinde azalmakta ve ergenlik sonrası dönemde

ise hareketsizlik sorunu ortaya çıkmakta, gerekli önlemler alınmadığı takdirde bu durum

önemli sağlık sorunlarının da temelini oluşturmaktadır. Teknoloji odaklı günlük yaşam

aktivitelerinin yaygınlaşması; özellikle televizyon ve bilgisayar karşısında geçirilen

zamanın artış göstermesi yetişkinler kadar çocukların da risk altında olmasına yol

açmaktadır (WHO 2003).

Fiziksel aktivitelerde bulunmak, birçok hastalıkta ölüm riskini azaltmakta,

insanların yaşam kalitesinin yanında yaşam süresini de ortalama olarak 2 yıl

uzatmaktadır. Düzenli bir şekilde fiziksel aktivite gerçekleştirmenin düzenli uyku ve

uyumaya yardımcı olduğu, zindelik sağlarken kişinin özgüvenini arttırdığı, fiziksel

görünümü iyileştirdiği görülmektedir. Bunun yanında bireylerin davranışlarını

düzenleme ve günlük yaşam aktivitelerini düzenleme becerilerini de arttırmaktadır.

Bunların yanında yaşlanmanın etkilerini azaltmada fiziksel aktivitenin önemi gittikçe

artmaktadır. Ayrıca fiziksel aktivitelere katılmak gerginlik, endişe, depresyon gibi

olumsuz duygu ve durumlarda azalmaya yol açarken iyilik duygusunu güçlendirdiği,

sağlıklı yaşam tarzının kalıcı bir hal almasını sağladığı görülmektedir (Ohuruogu 2016).

Teknolojik gelişmeler bir yanıyla insanların hayatını kolaylaştırırken diğer yandan

da hareketsiz bir yaşam tarzını beraberinde getirmektedir. Fiziksel hareketliliği olmayan

bireyler, aktif yaşam tarzı süren bireylerle karşılaştırıldığında, kalp rahatsızlıkları,

hipertansiyon, diyabet ya da kanser gibi birçok hastalık karşısında daha yüksek risk

altında bulunmaktadırlar (Doymaz 2013). Sanayileşmenin getirdiği modern toplum

yaşantısında, bireylerin fiziksel olarak hareketsiz bir yaşam tarzı sürmesi, pek çok

sağlık probleminin zeminini oluşturmaktadır. Bu nedenle fiziksel hareketsizlik, sinsi bir

şekilde hastalıklara davetiye çıkartmakta ve toplumun genel problemi olarak

görülmektedir. Eskiye oranla günlük yaşamda fiziksel aktivitenin azalması, başta kalp

damar problemleri olmak üzere, diyabet hastalığı, sindirim sistemi hastalıkları, kas ve

iskelet sistemi hastalıkları, kireçlenme ve duruş bozukluğu gibi birçok sağlık problemini

beraberinde getirmektedir. Araştırmalar dünya genelinde yaşanan ölüm oranlarının

13

%27’sini fiziksel hareketsizliğe bağlı hastalıklardan oluştuğunu göstermektedir (WHO

2019, Gümüş ve Kitiş 2015).

İnsan hareket etmeyi gerekli kılan bir biyolojik sistemle tasarlanmıştır. Dolayısıyla

bu sistemin sağlığının korunması için dinamik bir yaşam şeklini benimsemek

gerekmektedir. Fiziksel aktivite bireysel anlamda birçok hastalığın önlenmesi, bedensel

kapasitenin artırılması gibi faydalarının yanı sıra, toplumsal anlamda da halk sağlığının

korunması ve iyileştirilmesi yönünde her geçen gün daha fazla önemsenmektedir.

Sağlıklı yaşamak, yaşlanmak ve bu süreçteki risk faktörlerini düşürmek için fiziksel

hareketliliğin yaşam biçimi haline getirilmesi gerekmektedir (Akan 2018).

Bireylerin kendi sağlıkları ile ilgili olarak kontrolü ellerinde tutmaları ve

geliştirmeleri, sağlığı geliştirme davranışı olarak tanımlanmaktadır. Bu kontrolü

başarıyla sağlayan insanlar ise sağlıklı sayılmaktadır. Aynı zamanda bir disiplin olan

sağlığın geliştirilmesi, kişilerin kendi sağlıkları ile ilgili sorumluluğu üstlenmesi, iyi

beslenme ve stres yönetimi gibi unsurların yanında düzenli egzersiz ya da fiziksel

aktivite uygulamaları ile mümkün olabilmektedir. İnsan hayatında bir alışkanlık olarak

devamlılığı gereken fiziksel aktivite, sağlıklı olmanın ön koşulları arasında yer

almaktadır (Kafalı 2009).

Egzersiz yapmanın sağlıklı yaşamın bir gereği olduğu artık bilinmektedir. En

başta kardiyovasküler hastalıklardan korunma, ideal kilo, kas iskelet sistemi, karın

yağlanmasının engellenmesi ve insüline bağlı problemlerden korunmada sıklıkla

tavsiye edilmektedir. Her ne kadar yoğun egzersiz sırasında reaktif oksijen türevlerinde

artış olduğu bilinse de bu artışın kalıcı olmadığı, egzersizden sonra düşerek normale

döndüğü görülmektedir. Vücutta bulunan antioksidan sistemleri bu reaktif oksijen

türevleri ile mücadele etmektedir. Egzersiz sırasında yaşanan stres artışının bu

savunma sistemini harekete geçirdiği ve yıkılan kasların daha güçlü bir şekilde yeniden

yapılandığı düşünülmektedir (Gürsoy 2008). Egzersiz yapılırken serbest radikal de

denilen reaktif oksijen oluşumu meydana gelmektedir. Bu oluşumla ortaya çıkan

ürünler vücuttaki bazı yapılarda bozulmaya neden olmaktadır. Egzersiz sırasında

oksijen tüketiminin fazlalaşması sunucu meydana gelen bu durum oksidatif hasar

olarak tanımlanmaktadır. Ancak, artan bu serbest radikallere karşı biyolojik sistemin bir

savunması olan antioksidanlar bu türden reaksiyonların önüne geçerek savunma

yapmakta ve hasarı önlemektedirler (Özçelik ve Karataş 2008).

14

Dünyadaki hızlı değişim, endüstriyel gelişmeler ve buna bağlı olarak oluşan

hareketsiz yaşam modelinde, genetik faktörler, sigara, sağlıksız beslenme kadar

fiziksel aktivitenin son derece azalması da başta obezite olmak üzere pek çok sağlık

sorununu gündeme getirmektedir. Hareketsiz yaşam tarzının neden olduğu obezite,

başka hastalıkların da tetikleyicisi olarak görülmektedir (Kahraman vd 2015).

İçinde bulunduğumuz çağda makineleşme ve teknolojinin insan hayatına

kazandırdığı daha fazla boş zamana karşın, hareketsiz bir yaşam tarzını benimsettiği

görülmektedir. İnsan bedeninin fiziksel aktivitelere uygun doğasına rağmen, artık

günlük yaşamda egzersiz yeterince yer almamaktadır. Bunun bir sonucu olarak insan

bedeni fonksiyonel özelliklerini kaybetme ve hastalıklar daha kolay bir şekilde

gelişmektedir. Hareketsiz yaşam tarzının sebep olduğu hastalıklardan korunmada

düzenli egzersize ihtiyaç olduğu birçok araştırmada vurgulanmaktadır. Çünkü kalp ve

damar hastalıkları, şeker, tansiyon, kanser gibi hastalıklardan korunmada, kilo

kontrolünde ve obezitenin önlenmesinde düzenli olarak yapılan fiziksel aktivitenin çok

etkili olduğu bilinmektedir. Bu fiziksel faydaların yanında, fiziksel aktivite bireylerin ruh

sağlığı üzerinde de son derece olumlu etki yaratmaktadır (Ersöz vd 2017).

Hareketsiz yaşam tarzı özellikle kardiyovasküler rahatsızlıklar yaşanmasında risk

faktörü olarak değerlendirilmektedir. Hareketli ve aktif yaşam tarzını benimseyen

bireylerde bu riskin azaldığı dikkat çekmektedir. Bu konuda yapılan çalışmalar da

fiziksel aktivitenin bireylerin kan basıncı ile olan ilişkisini ortaya koymaktadır (Keleş

2013).

Birçok araştırma, fiziksel aktivitenin bazı hastalıklar için koruyucu bazı hastalıklar

için de tedavi edici etkisini ortaya koymaktadır. Bunun yanı sıra bilinçli ve düzenli olarak

yapılan fiziksel aktivitenin, bireylerde esnekliği, dayanıklılığı, direnci artırırken, bireylerin

sosyal yaşantılarında da öz güven duygusunu artırarak yaşam kalitesini olumlu yönde

değiştirdiği yine araştırma sonuçlarında yer almaktadır (Can vd 2014). Phillips (1999)’in

60 kardiyak hastadan topladığı verilerle yaptığı araştırma, insanların sağlık

problemlerinin ciddileşmesi durumunda egzersiz ve diğer fizik tedavi ajanlarına daha

eğilimli bir hale geldiğine işaret eden bulgular ortaya koymaktadır. Buradan hareketle

sağlıklı yaşamın temel aktivitelerinden birisi olan egzersiz gibi fiziksel aktivitelerin yararı

ve gerekliliği konusunda bireylerin sağlıklı iken inançlarının güçlendirilmesinin

gerektiğini söylemek mümkündür. Çünkü egzersiz, sağlık sorunlarının ciddileştiği

15

durumlardan ziyade genel sağlık iyiliğinin korunması ve geliştirilmesinde kalıcı yararları

olan bir etkinliktir.

Yaşlanma ile birlikte bireylerin hem bilişsel hem de fiziksel durumlarında

değişiklikler meydana gelmektedir. Fiziksel aktivitelerdeki azalmayla birlikte, beyin

işlevlerinde de yavaşlama ve azalma görülmektedir. Bu sürece eşlik eden demansın,

fiziksel aktivitenin bireylere sağladığı sosyalleşme ile yavaşlatılabileceği ve hareketli

yaşam tarzının benimsenmesinin yaşlı bireylerde demans gelişimini önleyeceği

düşünülmektedir. Bu dönemde düzenli olarak yapılan egzersizler, hem yaşlı bireylerin

ajitasyonunu azaltmaya hem de uyku kalitesini artırmaya önemli derecede katkısı

olmaktadır (Lök ve Lök 2015).

Dünyada ve Türkiye’de ölüm nedenleri arasında birinci sırada yer alan kalp

yetersizliği hastalığında görülen birçok semptoma ek olarak, bu hastalıkla mücadele

eden bireylerin yaşam kalitelerinin de düştüğü bilinmektedir. Son yıllarda bu konuda

yapılan birçok araştırmada, kalp yetmezliği olan hastaların tedaviye ek olarak fiziksel

aktivitelerle de yaşam kalitelerinin yükseldiğinin altı çizilmektedir. Bu nedenle hastaların

bu konuda bilinçlendirilmesi ve fiziksel aktivitenin tedavi sürecine etkisinin tam olarak

tanımlanarak anlatılması gerekmektedir (Altıok 2016).

Egzersiz yapmanın kalp yetersizliği olan hastalarda yaşam kalitesi, hastaneye

yatma sıklığı ve mortalite durumuna etkisinin incelendiği bir araştırmada, şu sonuçlara

ulaşmaktadır. Üç ay boyunca yürüyüş, aerobik, kas ve direnç egzersizlerini düzenli ve

sistemli bir şekilde yapan hastalarda, yaşam kaliteleri yükselmekte, hastaneye yatma

sıklıkların orta seviyede azalmakta, hastaların kardiyak performanslarında artış

görülmekte, koordinasyonları artmakta ve hastaların kas gücü aynı şekilde artış

göstermektedir (Altıok 2016).

Kişilerin sağlık durumunu mümkün olan en iyi konuma getirmek için yaşam

şekillerinde değişiklik yapma süreci sağlığı geliştirme olarak tanımlanmaktadır. Bunun

sağlanması için de kişilerin sağlıklarına olumlu katkı sağlayacak davranışları

geliştirmeleri ve bu davranışları düzenli bir şekilde sürdürmeleri gerekmektedir. Düzenli

olarak yapılan fiziksel aktivitenin sağlıklı bir hayat için kaçınılmaz olduğu artık herkesçe

kabul görmektedir. Fiziksel aktiviteyi bir yaşam şekli haline getirerek sürdürmek, hem

sağlığın korunmasını sağlamakta hem de hastalık risklerini azaltmaktadır (Alkaya ve

Okuyan 2017).

16

Sağlıklı bir yaşam bireylerin bir bütün olarak sosyal, ruhsal ve fiziksel olarak iyi

olma halini korumayla gerçekleşmektedir. Günümüzde fiziksel aktivitenin gerekliliği

daha fazla ön plana çıkarken, sürdürülebilirliği bazı faktörlerden etkilenmektedir. Bu

noktada en önemli etkenin ise yarar ve engel algısında oluşan farklılığın olduğu

düşünülmektedir. Engel algısının yüksek olduğu durumlarda bireylerin olumlu sağlık

davranışlarında azalma görülürken, yarar algısının yüksek olduğu durumlarda ise

artmaktadır. Fiziksel aktivite konusunda bir diğer önemli etken olan öz yeterlilik

düzeyinin yüksek olması durumunda bireylerin, olumlu sağlık davranışlarını daha fazla

sergiledikleri görülmektedir (Bakır ve Hisar 2016).

Hareketsiz yaşam şekli içinde bireylerin fiziksel aktiviteden giderek uzaklaşması

ve kasların yeterince kullanılmaması sonucunda kas kaybı, kemik erimesi, kireçleme,

daha kolay sakatlanma, kalp hastalıklarında risk artışı, sindirim, dolaşım ve boşaltım

sistemlerinde bozulmalar, hipertansiyon, obezite, diyabet ve kişilerin beden imajlarında

ciddi bozukluklar meydana gelmektedir. Bu fiziksel sorunlara ek olarak hareketsiz

yaşam tarzı, kişilerin ruhsal sorunlarla karşılaşmalarının da sebepleri arasında

gösterilmektedir (Şekerci 2018).

2.4.1. Fiziksel Aktivite ve Yaşam Kalitesi İlişkisi

İnsanın kas ve iskeleti ile istirahat düzeyinin üzerinde enerji harcayarak

gerçekleştirdiği hareketler fiziksel aktivite olarak tanımlanmaktadır. Bu tanıma uygun

olarak aktif bir yaşam süren bireylerin mental sağlık, ruh ve beden sağlığı, öz saygı ve

beden imajı durumlarının, hareketsiz bireylere göre daha olumlu olduğu, yaşam

kalitelerinin daha yüksek olduğu bilinmektedir (Doymaz 2013).

Eski dönemlerde insanlar, günlük hayatın içinde doğal olarak fiziksel güce dayalı

işleri daha yoğun olarak yapmaktadırlar. Günümüz yaşam şekilleri ise, teknolojik

gelişmelerin sağladığı makineleşme ve daha fazla boş zaman nedeniyle eskiye oranla

daha hareketsiz bir şekilde sürdürülmektedir. Sağlık bir bütün olarak ele alındığında,

hem fiziksel, hem ruhsal hem de sosyal anlamda iyi olma halini ifade etmektedir.

Günümüz insanının sağlık ve sağlığın korunması konularında bilincinin artması, sağlık

olgusunu, çevreyi ve bireyi içine alan bir bütünlük içinde ele almayı gerektirmektedir

(Peker ve Zengin 2019).

17

Bireylerin sağlıklı kalmak için yeterli fiziksel aktivite yapabilmeleri ve

beslenmelerini düzenleyebilmeleri için bu konuda kendilerine inanmalarını

gerektirmektedir. Bireylerin öz denetim kapasitesi diyet, egzersiz ve kilo kontrolü

yapabilmelerinde ve bu kontrolü sürekli hale getirmelerinde önemli rol oynamaktadır.

Öz yeterliliğe sahip bireylerin sağlıkla ilgili risk unsurlarını daha başarılı bir şekilde

kontrol ettikleri düşünülmektedir (Sevinç 2016).

Son zamanlarda yapılan araştırmalarda, fiziksel aktivite kavramı psikoloji ve buna

bağlı kavramlarla birlikte ele alınmaktadır. İnsanların egzersiz yapmasına neden olan

faktörler sıralanırken psikolojik faktörler ve sosyolojik faktörlerden bahsedilmektedir. Bu

faktörlerin sağlık davranışlarına etkisinin anlaşılması ve bunlardan yararlanarak

insanların daha aktif, daha hareketli bir hayat tarzın benimsemelerinin sağlanmasına

yönelik çalışmalar yapılmaktadır. Hastalıkların önlenmesinde ve hayat kalitesinin

iyileştirilmesinde son derece önemli görülen olumlu sağlık davranışları, olumlu

psikolojik tutum ve algılamalarla yakından ilgili görülmektedir (Ersöz vd 2017).

Bilinçli ve düzenli olarak yapılan egzersiz, her yaş grubunda insanın sağlığı için

faydalı görülmektedir. Özellikle ileri yaşlarda yaşam kalitesinin yükseltilmesi için

bireylerin fiziksel olarak hareketli bir yaşam sürmesini sağlarken, hastalıklara

yakalanma riskini de azaltmaktadır. Yaşa bağlı olarak kemiklerde görülen kaybının

önlenmesi, kalp damar hastalıklarından korunma için düzenli olarak egzersiz yapılması

tavsiye edilmektedir. Bunlara ilave olarak fiziksel aktivite, kan basıncı, kas iskelet

sistemi, denge kabiliyeti, kilo kontrolü ve uyku düzeninin sağlanmasında son derece

etkili görülmektedir (Soygüden ve Cerit 2015).

Sanayileşme ve kentleşmenin insan hayatını negatif olarak etkilediği günümüz

yaşam tarzında, fiziksel aktivitelere zaman ayırmanın gerekliliği daha sık

vurgulanmaktadır. Bir ok ciddi hastalık riskinin en aza indirilmesi için koruyucu sağlık

davranışı olarak gerçekleştirilen fiziksel aktiviteler, yaşam kalitesi ile birlikte bireylerin

yaşam süresinin artırılması anlamında da önemli bulunmaktadır (Can vd 2014).

İnsan hayatında teknolojinin daha fazla yer almasına paralel olarak oluşan

sedanter yaşam tarzında fiziksel aktivitenin azaldığı ve özellikle genç nüfusun

zamanının büyük bölümünü televizyon ya da bilgisayar karşısında oturarak geçirdiği

bilinmektedir. Diyabetten kansere, tansiyondan kalp hastalıklarına kadar birçok

hastalığın, hareketsiz yaşam tarzının bir sonucu olarak daha fazla görüldüğü yapılan

18

araştırmalarda ortaya konulmaktadır. Vücuda alınan enerjiye karşılık tüketilen enerjinin

azlığı, vücutta yağ kütlesinin normalin üstüne çıkmasına yani obeziteye neden

olmaktadır. Hareketsiz yaşam tarzının bir sonucu olan obezite, bir taraftan hastalıklara

davetiye çıkarırken, diğer yandan da, bireylerin hareketlerinde kısıtlılığa yol açarak

yaşam kalitelerini düşürmektedir. Obezitenin önlenmesinde diyet, yaşam tarzı

değişikliği gibi önlemlere ek olarak egzersiz ya da fiziksel aktivite son derece önemli bir

yet tutmaktadır (Özkan vd 2013).

Yapılan araştırmalar egzersiz yapmanın bireylerin vücut kompozisyonlarını

olumlu yönde geliştirdiğini diyabetten koruduğunu, kas ve eklem ağrılarını tedavi

ettiğini, depresyon seviyesini aşağı çektiğini, uzun yaşamı desteklediğini ve bireylerin

yaşam kalitesini yükselttiğini göstermektedir. Özellikle ileri yaşlarda meydana gelen

fonksiyonel gerilemelerin önlenmesi için, daha hareketli bir yaşam tarzı ve egzersizin

gerekliliğine dikkat çekilmektedir (Cindaş 2008).

Sağlığın geliştirilmesine yönelik egzersiz davranışı ile yaşam kalitesi arasındaki

ilişkiyi gösteren çalışmalar mevcuttur. Tip 2 diyabetli bireylerde bir yıllık bir kohort

araştırmasında, haftalık orta şiddetli fiziksel aktivite durumu ile fiziksel işlevsellik, genel

sağlık, canlılık ve sağlıkla ilgili yaşam kalitesi arasında anlamlı bir farklılık olduğu

saptanmıştır. Haftalık orta şiddetli fiziksel aktivite yapan katılımcıların fiziksel işlevsellik

durumlarının ve sağlıkla ilgili yaşam kalitesi puanlarının daha yüksek olduğu

belirlenmiştir (Thiel vd 2017). Lima ve arkadaşlarının (2012) çalışmasında, yaşam

kalitesinin fiziksel aktivite, sigara ve alkol tüketimi ile yakından ilişkili olduğu

bulunmuştur. Çalışmada, haftada bir/birden fazla sigara içmeyen ve alkol tüketmeyen

ve düzenli olarak fiziksel aktiviteye katılan yaşlılarda sağlıkla ilgili yaşam kalitesinin

daha iyi olduğu belirlenmiştir (Lima vd 2011). Post menopozal kadınlarda yapılan

randomize kontrollü bir araştırmada ise, aktif yaşam tarzının benimsenmesi ile sağlıkla

ilgili yaşam kalitesi arasında anlamlı bir ilişki saptanmıştır. Sağlığın geliştirilmesine

yönelik egzersiz aktivite girişimi sonrası deney grubundaki bireylerde üç ay ve bir yıl

sonraki izlemlerde fiziksel, mental sağlık ve sağlıkla ilgili yaşam kalitesi puan

ortalamasında anlamlı bir artış olduğu belirlenmiştir (Velez Toral vd 2017).

2.4.2. Sağlık İnanç Modeli (SİM)

Birçok farklı tanımı yapılan sağlık kavramı, bireylerin sadece fiziksel değil, ruhsal

ve sosyal açıdan da iyi halde olmaları anlamına gelmektedir. Geçmiş yıllarda sadece

19

fiziksel olarak iyi olma halini ifade eden sağlık kavramına, 19. yy. dan itibaren ruh

sağlığının da dahil olmaya başladığı görülmektedir. Tarihsel süreç içinde ilk olarak

Hipokrat tarafından akıl-beden etkileşimi dile getirilmekte ve “etkileşim kuramı” sağlık

kavramında kullanılmaya başlanmaktadır. İnsanların bilinçli olarak kontrol edebildikleri

kararların bir sonucu olan yaşam biçimi, olumlu sağlık davranışlarının seçilmesiyle

sağlıklı yaşam biçimi olarak şekillenmektedir. Bireylerin bu olumlu davranışları

sergilemeleri ise bilinçli bir süreçte istek ve inançla mümkün hale gelmektedir (WHO

1984).

Kişilerin sağlıkla ilgili inançları ve davranışları, sağlıklarını önemli ölçüde

etkilemektedir. Sağlık inancı, bireylerin sağlıklı olma ya da hastalık hali ile ilgili düşünce

ve davranışlarını ifade etmektedir. Kişilerin sağlık konusundaki inançlarının sonucunda

sağlık davranışları şekillenmekte, dolayısıyla bu inancın negatif ya da pozitif yönde

olması, sağlığı da bu doğrultuda etkilemektedir (Ünsal 2017).

İnanç, kişilerin kendi içlerindeki herhangi bir konuya dair tanımlamalardan

kaynaklanan, sürekliliği olan duyguları ve kişisel ilkeleri ifade etmektedir. Davranış ise,

bu inançların dışa vurumu anlamına gelmektedir (Peker ve Zengin 2019). İnsanların,

sağlık ya da sağlıklı yaşam olgusuna bakışlarında da, bu konuya yönelik inançları etkili

olmakta ve davranışlarına yön vermektedir. Araştırmalar kişilerin sağlığa ilişkin

davranışlarını çeşitli modeller üzerinden açıklamaktadırlar. Bu modeller içinde en fazla

öne çıkan “Sağlık İnanç Modeli”ni (SİM) bazı sosyal psikologlar 1950’li yıllarda,

hastalıkların ortaya çıkmasından önce önlenmesi amacıyla geliştirmektedirler

(Hochbaum 1958). SİM, bireylerin inançları ile tutumları arasındaki ilişkiden yola

çıkarak, sağlığı korumaya yönelik davranışlar üzerinde motivasyon yaratılmasını

öngörmektedir (Mikhail 1981).

İnsanların sağlığa yönelik davranışlarının açıklanmasına yönelik yaklaşımlar

arasında son yıllarda “sağlık inanç modeli” (SİM) öne çıkmaktadır. Hastalıkların erken

teşhis edilmesi ve önlenmesi için uygulanan tarama programlarına insanların yeterince

katılım göstermemesinin nedenlerine açıklık getirmek üzere geliştirilen bu model,

duyarlılık, önemseme, yarar ve engel, ciddiyet konularını temel alan bir yaklaşımdan

oluşmaktadır (Rosenstock 1974). SİM modeline göre, bireylerin sağlık yönündeki

davranışlarının faydalarını ya da engellerini doğru algılaması, bireyleri sağlığın

korunmasında yönünde harekete geçirmektedir (Champion ve Skinner 2008).

20

Davranış bilimleri alanında yer alan kuramların sağlıkla ilgili problemlere yönelik

olarak uygulandığı ilk model olan sağlık inanç modeli, değer-beklenti kavramlarını esas

almaktadır. SİM modeli, bireylerin sağlıkla ilgili davranışlarında etkili olan kişisel

inançların davranışlar üzerindeki rolünü öne çıkarmaktadır. SİM modeli ayrıca, sağlık

uzman ve görevlilerinin hasta davranışlarına dair ipuçları ve olumlu sağlık

davranışlarının önündeki engeller hakkında bilgi sahibi olarak, hastalara daha fazla

yardım etmelerine de imkan sağlamaktadır. Bu modelle ilgili olarak yapılan halk sağlığı

uygulamalarına bakıldığında, mamografi uygulamaları, HİV/AIDS uygulamaları, kendi

kendine meme muayenesi uygulamaları dikkat çekmektedir (Glanz vd 2002).

SİM, hastanın inançlarının sağlığı koruyucu şekilde yönlendirilmesini esas alan

bir model olup bireylere durumun ciddiyetinin kavranması yönünde bir bilinçlenme

sağlar. Çünkü insanlar yaşadıkları sağlık probleminin ciddiyetini kavramadıkları sürece

gerekli olan müdahaleleri ihmal etme eğilimindedir. Bu nedenle SİM’de hastanın

problemin ciddiyetini kavraması ve hastalığı ile ilgili olarak ciddiyet, duyarlılık, fayda,

engeller, öz yeterlilik gibi konulardaki algılarının yeniden düzenlenmesini önem

taşımaktadır. Bu nedenle SİM modeli bu değişkenler üzerinden biçimlenmektedir

(Jeihoni vd 2016).

Bireylerin sağlıklı olma durumu bir taraftan genetik ya da bireysel etkenlere bağlı

olmakla birlikte, bireylerin sağlığa yönelik bilgi durumu ve davranışlarından da

etkilenmektedir. Sağlık inanç modeli (SİM), işte bu davranışların sebebine açıklık

getiren bir modeli ifade etmektedir. İnsanların sağlıklarını korumak ve daha iyi duruma

getirmek için sergiledikleri davranışlar kadar, olası bir hastalık durumunda, iyileşmeye

etki edecek olan motivasyon ya da engellerin neler olduğunu temel almaktadır. Bu

modele göre, bireysel sağlık davranışlarının temelinde yine bireylerin inançları ve

değerleri yatmaktadır. Bu bağlamda olumsuz inanç ya da değerlerin tespit edilerek

değiştirilebileceği ve tedavi süreçlerinde olumlu motivasyonun sağlanabileceği

düşünülmektedir (Gözüm ve Çapık 2014).

Sağlık İnanç Modeli, insanların sağlıkları ile ilgili olarak ortaya koydukları

eylemleri motive eden unsurları, hastalık durumunda tedaviye karşı tutumlarını nelerin

belirlediğini ve hastalıkların önlenmesine yönelik olarak bireylerin sorumluluk alma ya

da almama tutumunun altında yatan nedenleri açıklamaya çalışmaktadır (Olgun ve

Altun 2012).

21

Sağlığı korumaya yönelik davranışların açıklanmasını temel alan SİM modeli,

hasta davranışlarının yanı sıra sağlık davranışlarının ortaya konmasında belirleyici olan

faktörleri de açıklamaya çalışmaktadır (Kahraman vd 2015). Değer ve beklenti temelli

bir model olan SİM modeli, bireylerde var olan bilişsel değişkenlere göre çıkarımlar

yapmaktadır. Buna göre değer; olası hastalıkların önlenmesi, inanç ise; korumaya

yönelik sağlık davranışlarının muhtemel hastalıkları önleyeceğine dair inancı ifade

etmektedir Sağlık inanç modelinin temelini oluşturan altı bileşen şu şekilde

sıralanmaktadır; (Çenesiz ve Atak 2007, Gwistwood 2011).

Algılanan Duyarlılık; Bireyin hastalığa ilişkin algısını ifade etmektedir.

Algılanan Ciddiyet; Bireyin hastalığın olası kötü sonuçları hakkındaki

değerlendirmesini ifade etmektedir.

Algılanan Yarar; Bireyin koruyucu sağlık davranışında bulunarak

hastalığa yakalanma riskinin azalacağına olan inancını ifade etmektedir.

Algılanan Engeller; Koruyucu sağlık davranışının oluşmasının önündeki

engelleri ifade etmektedir.

Öz Yeterlilik; Bireylerin, koruyucu sağlık davranışlarını sergileme

yönünde kendilerine olan inançlarını ve bu konudaki kararlılıklarını ifade

etmektedir.

Davranış İle İlgili İp Uçları; Koruyucu sağlık davranışlarına hazır olmada,

bu davranışı tetikleyen unsurlar ipucu olarak değerlendirilmektedir.

Sağlık İnanç Modeli, bireylerin sağlıklarını korumaları ve olası hastalıkların

önlenmesi için müdahale yollarını ele almaktadır. Bu modele göre bireylerin sağlığı

koruyucu davranışlara yönelik olarak harekete geçmesini bireylerin algıladıkları

duyarlılık, hastalığa yönelik algıladıkları ciddiyet, sağlık davranışına yönelik algıladıkları

yarar ve algılanan engel belirlemektedir. Bu sayılan faktörler, hastalıkla ilgili olumlu ve

olumsuz beklentileri etkilemektedir. Bireylerin olumlu sağlık davranışlarını engelleyen

faktörler arasında ilk sırada bireylerin algıladıkları yarar ile algıladıkları engel arasındaki

fark yer almaktadır. Bu noktada yarar, duyarlılık ve ciddiyet algısı engel algısını

düşürecek boyuttaysa yüksekse sağlık davranışı gerçekleşmektedir. SİM modeline

göre, davranışa etki eden unsurlar birbiriyle etkileşerek bireyin eylemine yön

vermektedir (Champion 2008).

22

Sağlıklı yaşam davranışlarına dair oluşturulan modellerden biri olan SİM’e dair

yapılan bazı araştırmalar, bu modelde davranışın belirleyicisinin hastalık korkusu ve

hastalık tehdidi olduğunu iddia etmektedirler. Yine bu fikri destekleyen birçok araştırma,

bu modelin temelinde hastalıktan kaçınma davranışı olduğunu ifade etmektedir.

Pender’in öncüsü olduğu” SİM ise, herhangi bir hastalık korkusundan veya tehdidinden

bağımsız olarak, bireyin sağlık durumunu geliştirmesini ve bu bilince dayalı

davranışlarını ifade etmektedir. Günümüz dünyasında, insanlar bu konuda daha bilinçli

hareket ederek, sağlık durumlarını geliştirici programları kendileri talep etmektedirler

(Bahar ve Açıl 2014).

Hastaların SİM doğrultusunda bilinçlenmesine yönelik etkinlikler, sağlıklarını

korumak için gerekli olan uygulamalara verdikleri önemin artmasını sağlarken

sağlıklarında da kalıcı bir şekilde iyileşme görülmektedir. İran’da kontrol ve deney

grubu olarak ikiye ayrılan katılımcılarla yapılan bir araştırma bu konuda somut kanıtlar

sunmaktadır. Araştırma bulgularına göre müdahale öncesi verilen eğitimlere bağlı

olarak eğitim verilen katılımcıların fiziksel hareketlere ve egzersize olan bakışında

değişiklikler olurken yapılan bu müdahalenin sağlık algılarını önemli ölçüde etkilediği

görülmektedir. Buna göre eğitim verilen katılımcıların algılanan duyarlılık, algılanan

şiddet, algılanan fayda, algılanan engeller, algılanan öz yeterlilik, algılanan içsel

ipuçları ile ilgili puanları pozitif yönde değişim göstermiştir. Ayrıca girişimden 6 ay sonra

yapılan kontrollerde deney grubundaki iyileşmenin önemli ölçüde devam ettiği tespit

edilmiştir (Jeihoni vd 2016).

SİM, hastanın farkındalığını artıran ve içinde bulunduğu sağlık durumunu daha

doğru kavramasını sağlayan bir modeldir. Birçok farklı hastalık için modelin

uygulanabildiği görülmektedir. Model çerçevesinde bilgilendirilen hastaların yaşadıkları

sorunların ciddiyeti konusunda daha bilinçli hale geldikleri, tedaviler ve egzersiz

konusunda daha tutarlı davrandıkları, tedaviye yönelik engellerin azaldığı

görülmektedir. Bu yönde Mısır’da 60 kadın hasta üzerinde yapılan bir araştırmanın

bulgularına göre hastalar SİM eğitimi sonrasında hastalıklarına daha duyarlı hale

gelmiş, ciddiyetleri artmış, egzersizin yararları konusundaki düşünceleri olumlu yönde

değişmiş, tedavileri için gerekli olan Kalsiyum takviyesi gibi uygulamalar konusunda

daha düzenli davranmaya başlamıştır. Sonuç olarak SİM sayesinde hastaların

bilgilerinin (müdahale öncesi 9.47±3.14 ve müdahale sonrası 15.22±2.56) ve

23

bilinçlerinin arttığı, algılarının istatiksel olarak anlamlı düzeyde değişim gösterdiği

saptanmıştır (Mansour vd 2017).

Egzersiz inanışlarının fiziksel aktivite davranışlarına etkisini inceleyen bir

araştırmada, 20-45 yaş ortalamasında bulunan 66 sağlıklı kadın incelenmiştir.

Araştırmada, egzersiz sonrasında kadınların egzersiz inanışlarının olumlu şekilde

etkilendiği, klinik plates eğitimi alan kadınların egzersiz inanışları olumlu yönde

etkilenirken aynı zamanda bedensel yapılarının iyi yönde gelişme gösterdiği

görülmektedir. Araştırmada fiziksel aktivite hakkında sözel eğitim alan kadın grubunun,

yorgunluk, depresyon gibi dezavantaj bildirimleri azalmakta, fiziksel aktivitenin

faydalarına inanma, benlik saygısı ve olumlu beden imajı algı düzeyleri artmaktadır.

Araştırmada ayrıca, aktif olarak plates yaptırılan kadın grubunun, sözel eğitim alan

kadın grubuna göre daha fazla olumlu inanç düzeyinde olduğu sonucuna varılmıştır

(Doymaz 2013).

Peker ve Zengin (2019), Sağlık Hizmetleri Meslek Yüksekokulunda öğrenim

gören öğrencilerin sağlık inanç düzeylerini inceledikleri araştırmalarında, öğrencilerin

sağlık inanç düzeyinin cinsiyete, yapılan sporun süresine ve haftalık ne kadar spor

yapıldığına bağlı olarak değişmediğini ortaya koymaktadır. Diğer taraftan öğrencilerin

refah seviyesi ve yaş faktörünün sağlık inanç düzeyine etki ettiği görülmektedir. 21 yaş

üstü öğrencilerin psikolojik yarar alt boyutunda 21 yaş altı öğrencilere oranla daha fazla

puan aldıklarını ifade etmişlerdir.

Gençlerin yoga egzersizine yönelik sağlık inanç algılarını tespit etmek üzere

yapılan bir araştırmada 210 katılımcıdan veri toplanmış ve veriler nicel yöntemlerle

analiz edilmiştir. Araştırmaya göre kadın ve erkeklerin yoga egzersizine ilişkin algıları

birbirine yakın düzeydedir. Araştırmada katılımcıların puanları algılanan yarar, fiziksel

boyut, hastalık önleme boyutu, sosyal boyut, olumsuz ön yargı boyutu, maliyet boyutu,

zaman boyutu ve korku boyutunda ayrı ayrı karşılaştırılmış ve bütün alt boyutlarda

birbirine yakın sonuçlar bulunmuştur. Araştırmaya göre üniversite çağındaki gençlere

yönelik bu tür egzersiz programlarının önerilmesinde cinsiyet farkının dikkate

alınmasına gerek yoktur (Kabiri vd 2018).

Obez bireylerin sağlık davranışları üzerinde etkili olan faktörler ve televizyonda

yayınlanan sağlık programlarının etkisinin incelendiği bir araştırmada, algılanan fayda

düzeyinin anlamlı oranda yüksek olduğu görülmektedir. Obez bireylerin sağlık inancına

24

en düşük oranda etkinin ise algılanan engel boyutunda görüldüğü anlaşılmaktadır.

Katılımcılar, televizyonda yayınlanan sağlık programlarının farkındalık oluşturma ve

bilgilendirme konusunda kendilerine yararlı olduğunu düşünseler de elde edilen veriler

bu programların bireylerin inanç düzeylerine etkisinin zayıf olduğunu göstermektedir.

Araştırmada, demografik değişkenlerden medeni durum ve cinsiyetin obez bireylerin

sağlık davranışında bir etkisinin olmadığı, ancak bunlar dışındaki tüm demografik

faktörlerin etkili olduğu sonucuna varılmıştır (Kahraman vd 2015).

2.4.3. Fiziksel Aktivite Geliştirmede Yapılmış Hemşirelik Girişimleri

Kronik hastalıkların temel risk faktörleri arasında tütün ürünleri kullanımı, yanlış

ve dengesiz beslenme, fiziksel hareketin yetersiz olması, alkol kullanımı gibi sağlıksız

yaşam biçimi davranışları yer almaktadır (Kemppainen vd 2013, Booth vd 2012). Bu

nedenle bireylere yönelik risk azaltma yaklaşımları sağlığı geliştirme davranışlarını

geliştirmek olmalıdır. Sağlığı geliştirme disiplinler arası bir yaklaşım olsada sağlığı

geliştirme uygulamalarında özellikle hemşirelerin temel rol ve sorumlulukları vardır.

Sağlığın geliştirilmesi hemşirelerin önemli uygulama alanını oluşturmaktadır.

Hemşirelik literatüründe 20. yüzyılın ilk yarısından itibaren hemşirler, fiziksel

aktiviteyi, sağlığı geliştirmede ve hastalıkları önlemede bir davranış olarak

değerlendirmekte ve fizisel aktivite önerilerini bildirmektedir (Barnett-Damevvood ve

Carlson-Catalano 2000). Uzun ve daha sağlıklı bir yaşam için fiziksel aktivite bir

anahtar olarak değelendirilmekte ve akademik disiplin olarak hemşireliğin fiziksel

aktivitedeki konumu değerlendirildiğinde; topluma orta yoğunlukta fiziksel aktivite

mesajını yayma, danışmanlık yapma ve fiziksel aktivite davranışı geliştirmede

konumunun eşsiz olduğu kabul edilmektedir (Dearden ve Sheahan 2002).

İnönü üniversitesi idari kadrosunda çalışan 24 ü kontrol 24 ü deney grubunda yer

alan 48 kadında yapılan çalışmada katılımcılara, Beck Depresyon Ölçeği egzersiz

programının öncesi ve sonrasında uygulanmıştır. Aerobik egzersiz sonrası Beck

Depresyon Ölçeği puanlarına göre, çalışma ve kontrol grubu arasındaki fark statistiksel

olarak anlamlı bulunmuştur. Çalışma gurubuna uygulanan aerobik egzersizlerin

depresyon puanlarının azalmasında etkili olduğu belirlenmiştir. Bu bulgular, daha iyi bir

ruh sağlığına ulaşmada bireylerin aerobik egzersiz yapmaya özendirilmesi konusunda

bir temel oluşturabilir (Aylaz vd 2011).

25

Yapılan bir diğer çalışmada ise (Alkaya ve Okuyan 2017) hemşirelik

öğrencilerinin %76.3’ünün egzersiz yapma olanağının olduğu, %31.6’sının düzenli

egzersiz yaptığı, %78.’i egzersiz türü olarak yürüyüş yaptığı saptanmış ve düzenli

egzersiz yapmayanların uyku kalitelerinin daha düşük düzeyde olduğu bulunmuştur.

Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi Hastanesi Nöroşiruji Yoğun Bakım Ünitesi’ndeki

yatağa bağımlı hastalardan sınırlamalara uygun alınan 25 Nöroşiruji hastasında

yapılan çalışmada hastalara ROM egzersizi yaptırılıp 5gün veri toplanmış hastalardan

ROM egzersizleri yaptırmadan önce venöz kan alınmıştır. Daha sonra hastalara

haftanın beş günü, günde iki defa ROM egzersizleri araştırmacı tarafından

yaptırılmıştır. İkinci egzersizden sonra kan alma işlemi tekrarlanmıştır. Ayrıca her

egzersizden önce ve sonra hastanın kan basıncı, nabız, solunum ve pulse oksimetre

ile ölçülen oksijen satürasyon değerleri kaydedilmiştir. Araştırma kapsamına alınan

hastaların her gün için egzersiz öncesi ve sonrası ortalamaları arasında nabız, oksijen

satürasyonu, MCV ve Glikoz değerlerinde azalma gözlemlenirken, K ve Mg

ortalamalarında artma olmuştur. Lenfosit, bazofil, monosit, MCV, MCH, MCHC, PDW,

MPV yüzdeleri, glikoz, potasyum ve klor ortalamaları arasında da egzersiz öncesi ve

sonrası çeşitli düzeylerde istatistiki olarak anlamlı farklar saptanmıştır (Kutlu vd 2011).

2.4.4. Fiziksel Aktiviteyi Geliştirmede Hemşirenin Rol ve Sorumlulukları

Kişilerin olumlu sağlık davranışları geliştirmesinde ve sürdürmesinde önemli

sorumlulukları bulunan sağlık çalışanları, hem mesleklerinin bir gereği hem de

üstlendikleri rol model oluşturmanın gereği olarak hizmet verdikleri insanları etkileme

gücünü ellerinde bulundurmaktadırlar. Dolayısıyla sağlık çalışanları yaşam şekilleriyle

örnek oluşturmaktadırlar. Sağlığı koruma faaliyetlerinin uygulanmasında en önemli

insan gücünü temsil eden hemşireler, doğru sağlık davranışları hakkında bireyleri

bilinçlendirme ve kendi davranışları ile de model olma sorumluluğunu taşımaktadırlar

(Cürcani vd 2010).

Sağlık genellikle korunması gereken bir durum olarak görülürken günümüzde

sağlığın korunması kadar geliştirilmesinin de üzerinde durulmaktadır. Bu noktada başta

hemşireler olmak üzere sağlık çalışanlarının rolü ve önemi ortaya çıkmaktadır. Bu

yöndeki çalışmalarda sağlığı koruma kadar bireyin iyilik halini artırmak odaklı bir

anlayış olan sağlığı geliştirme kavramı üzerinde de durulmakta ve hemşirelerin bu

konudaki öneminden bahsedilmektedir. Pender (1996, 2011)’in öncülük ettiği sağlığı

26

geliştirilmesi teorisi, bireyin özgeçmişini ve kendisini değerlendirerek bireyle ilgili

bütüncül bir yaklaşım sunmaktadır. Hastanın bu şekilde bütüncül bir şekilde

değerlendirilmesi ise hemşirelerin bireylerin sağlık durumunu ve hemşirelik girişimlerini

planlamasına imkan yaratmaktadır. Modele göre hem bireylerin sağlıklı yaşam

konusunda bilinçlendirilmesine hem hemşirelerin bireylere sağlık danışmanlığı yapma

sorumluluğuna vurgu yapılmaktadır (Bahar ve Açıl 2014).

Sağlığı geliştirme, birey kadar aileyi, çevreyi, toplumu ve toplumun tüm

kesimlerinin sağlık konusunda geliştirilmesini ve iyi olma halinin arttırılması amacıyla

yapılan faaliyetleri kapsamaktadır. Bireylerin bu konuda doğru bilgilendirilmesi ve

geliştirilmesi, sağlık alanında profesyonel olarak görev alan sağlık çalışanlarına ve

hemşirelere düşmektedir. Hemşireler bu noktada hem mesleki sorumluluk hem de

örnek teşkil etme bakımından son derece önemli bir yerde bulunmaktadırlar. Toplumsal

sağlığın korunması ve sağlık davranışlarının geliştirilmesinde hemşireler, ana insan

gücünü oluşturmaktadır. Ve arzu edilen sağlıklı yaşam için hemşireler, bireylere kilo

kontrolü, stresle mücadele, sağlıklı beslenme ve fiziksel aktivite konularında

profesyonel yardımı sağlamaktadırlar (Özkan vd 2013).

Hemşirelerin mesleki uzmanlığının Türkiye’deki yasal çerçevesini ve güncel bir

yaklaşım olan fiziksel aktivite danışmanlığının kapsamını teorik açıdan inceleyen Canlı

ve Karataş (2018), hemşirelerin danışmanlık rolünün Türkiye açısından yeni bir konu

olduğunu vurgularken bu konudaki yasal çerçevenin de henüz oluşmakta olduğunu dile

getirmektedir. Öte yandan özellikle halk sağlığı açısından hemşirelerin fiziksel aktivite

danışmanlığı ve girişimlerinin çeşitli toplum kesimlerinin sağlığını koruması açısından

önemli bir konu olarak ifade edilmektedir. Çünkü hemşirelerin uzmanlığı doğrultusunda

gerçekleştirilecek fiziksel aktivite ve egzersiz temelli girişimler toplumun tüm

kesimlerinde sağlığın korunması ve geliştirilmesinde önemli bir role sahiptir.

Olgun ve Altun’un (2012), diyabet hastası 50 katılımcı ile yürüttükleri

araştırmalarında, 25 kişilik deney grubuna SİM modeli doğrultusunda eğitim

verilmektedir. Eğitim sonrası, deney grubunun sağlık inanç düzeylerinin pozitif yönde

etkilendiği ve metabolik kontrol davranışlarının olumlu yönde artış gösterdiği sonucuna

varılmaktadır. Araştırmada ayrıca, eğitim alan deney grubu ve kontrol grubu arasında

yapılan karşılaştırmaya göre, yaş, cinsiyet, gelir düzeyi, medeni durum gibi demografik

değişkenler açısından her hangi bir farklılık olmadığı belirlenmiştir.

27

Hemşirelerin uzmanlığının bireylerin genel olarak sağlığa ve egzersize olan

yaklaşımlarına etkisini teoriler üstü model çerçevesinde inceleyen Tümer ve Özsoy

(2015), fiziksel aktiviteyi artırmada değişim aşaması temelli bireysel danışmanlık

girişimlerinin anlamlı düzeyde farklılığa yol açtığına yönelik bulgular elde etmiştir.

Girişim grubu ve kontrol grubu oluşturularak yapılan araştırmaya göre girişim

grubundaki katılımcıların zaman içerisinde fiziksel aktivite niyet puanları olumlu yönde

ve anlamlı düzeyde değişim göstermiştir.

Barkhaina ve arkadaşlarının 2015’de Kurumsal bir hemşirelik bakım tesisinde

yapılan çalışmada yetişkinler arasında ilerleyici direnç eğitiminin sakopeni üzerindeki

etkisini araştırmak amacıyla yaptığı çalışmada, yaş ortalaması 85 olan Hemşirelik

Bakım Tesisleri sakinleri, altı ay boyunca haftada iki kez direnç ve denge egzersiz

programı kontrollü bir çalışmaya dahil edilen çalışmada 42 katılımcının %35.7'sinde

başlangıçta kontrol grubundaki sarkopeni mevcuttu ve kontrol grubundaki girişim

sonrası prevalansı arttı (%42.9-%52.4). Eğitimden sonra, egzersiz grubu kontrollere

kıyasla kavrama gücünde anlamlı bir artış ve vücut kitle indeksinde grup içi azalma ve

kavrama gücünde artış olduğu görülmüştür.

28

3. GEREÇ VE YÖNTEMLER

3.1. Araştırmanın Amacı

Bu çalışmada, Egzersiz Sağlık İnanç Modeli Ölçeği’nin Türkçe Geçerlilik ve

Güvenilirliği test etmek amaçlanmıştır.

3.2. Araştırmanın Türü

Bu araştırma “Egzersiz Sağlık İnanç Modeli Ölçeğinin Türkçe geçerlilik ve

güvenilirliğinin değerlendirildiği metodolojik nitelikte bir çalışmadır.

3.3. Araştırmanın Yeri ve Zamanı

Araştırma Isparta İlindeki Aile Sağlığı Merkezlerinde (ASM) yürütülmüştür.

Ispartada bulunan 59 Aile Sağlığı Merkezi, iyi (14 ASM) orta (30 ASM) ve düşük (15

ASM) sosyo-demografik özelliklere göre sıralanıp her bir bölgeden rastgele sayılar

tablosundan birer Aile Sağlığı Merkezi seçilmiştir. Seçilen ASM lerden sırasıyla ilki

Kurtuluş ASM de 4 aile hekimi görev almakta ve 13000 kayıtlı birey bulunmaktadır.

Mehmet Tönge ASM de 4 aile hekimi görev almakta ve 3200 kayıtlı birey

bulunmaktadır. Bağlar ASM de 6 aile hekimi görev almakta ve 15000 kayıtlı birey

bulunmaktadır. Örnekleme çıkan toplamda üç aile sağlığı merkezine kayıtlı 18 yaş ve

üzeri yetişkin kadın ve erkeklerde yürütülmüştür.

29

3.4. Araştırmanın Evren ve Örneklemi

Isparta ilindeki ASM’lere kayıtlı 18 yaş ve üzeri yetişkin kadın ve erkekler

araştırmanın evrenini oluşturmuştur. Örnekleme çıkan toplamda üç aile sağlığı

merkezine kayıtlı ve veri toplama sürecinde ASM’ ye başvuran araştırmaya katılmayı

kabul eden 18 yaş ve üzerindeki 350 kadın ve erkek araştırmanın örneklemini

oluşturmuştur. Literatürde geçerlik ve güvenirlik çalışmasında örneklemin

hesaplanmasında birey sayısının değişken sayısından daha büyük olması ve her

değişken için en az 5-10 katı olması önerilmektedir (Grove vd 2013). Ölçeğin toplam

madde sayısı 25 olduğu için 10 katı olarak belirlenmiş ve 350 kişi araştırmanın

örneklemini oluşturmuştur. Her bir maddenin 10 katından daha fazla katılımcı ile

çalışılmıştır.

3.5. Araştırmanın Değişkenleri

Araştırmanın bağımsız değişkenleri; katılımcıların sosyo- demografik özellikleri

(yaş, cinsiyet, medeni durum, çalışma durumu, gelir durumu, egzersiz yapma durumu

ve sıklığı, kronik hastalığa sahip olma durumu ve sağlık algısı) bağımsız değişkenleri

oluşturmaktadır.

Bağımlı değişkeni; Egzersiz Sağlık İnanç Modeli Ölçeği’dir.

3.6. Veri Toplama Araçları

Veri toplama araçları olarak, Katılımcıların Sosyo-demografik Özelliklere İlişkin

Form ve (EK1) ve Egzersiz Sağlık İnanç Modeli Ölçeği kullanılmıştır (EK2).

3.6.1. Katılımcıların Sosyo-Demografik Özelliklere İlişkin Form

Bu bölümde, bireylerin yaşı, cinsiyeti, medeni durumları, çalışma durumları, gelir

durumları, egzersiz yapma durumları, egzersiz yapma sıklığı, herhangi bir kronik

hastalık varlığı ve sağlık durumlarını algılama durumları gibi toplam 9 soru yer

almaktadır.

30

3.6.2. Egzersiz Sağlık İnanç Modeli Ölçeği

Egzersiz Sağlık İnanç Modeli Ölçeği Meksika’da Esparzo- Del Villar ve ark.

(2017) tarafından bireylerin egzersiz sağlık davranışlarını açıklamak üzere yeni

geliştirilmiş bir ölçektir. Ölçek toplam 32 madde ile geliştirilmiş ancak analizler

sonucunda toplam 7 maddenin faktör yükleri 0.40’ın altında olduğu için bu maddeler

ölçekten çıkartılmıştır (4, 5, 6, 10, 18,19, 20. maddeler). Ölçek toplamda 25 maddeden

oluşmaktadır. Ölçek “egzersiz yararlarının, egzersiz maliyetinin önüne geçtiğiyle alakalı

inançlar” (14-19. maddeler), “egzersiz yapmanın hastalık riskini (tehditleri) azalttığı

inançları” (7-13. maddeler) “egzersiz yapmama sakıncalarına ilişkin inançları” (20-25

madddeler) “egzersiz yapmamanın ciddiyeti hakkında inançlar” (4-6 maddeler) ve

genel sağlık değerleri” (1-3 maddeler) olarak beş alt boyuttan oluşmaktadır. Ölçeğin

değerlendirilmesinde likert tipi puanlama kullanılmıştır. Ölçeğin değerlendirilmesinde, 1

den 18. maddeye kadar olan maddeler 1 “hiç”, 2 “biraz”, 3 “oldukça”, 4 “sık sık”, ve 5

“çok fazla’’ olarak derecelendirilirken, 19’dan 25’e kadar olan maddeler 1 “hiç

düşünmüyorum”, 2 “hasta olabileceğime ihtimal vermiyorum”, 3 “olabilirim diye

düşünüyorum”, 4 “büyük ihtimalle olacağımı düşünüyorum” ve 5 “’kesinlikle olacağımı

düşünüyorum” şeklinde derecelendirilmektedir. Çünkü bu maddeler örneğin, yüksek

tansiyon hastası olacağını düşünüyor musun şeklinde kişilerin hasta olabileceklerini

düşünüp düşünmediklerini sorgulamaktadır. Her bir alt boyutun iç tutarlılık cronbach

alpha katsayısı 0.84, 0.67, 0.90, 0.85, ve 0.75’tir (Villar vd 2017). Ölçeğin

değerlendirilmesinde puan artıkça o alt boyuta ilişkin sağlık inancı artmaktadır.

3.7. Veri Toplama Yöntemi

Öncelikle Ölçeğin Türkçe formunun pilot uygulaması için 40 yetişkinde veriler

toplanmıştır. Pliot uygulama, maddelerin açıklığı, anlaşılırlığı ve işlerliğini test etmek

amacıyla uygulanmış ve sonucunda soruların anlaşılabilir olduğu görülmüştür. Pilot

uygulamadaki katılımcılar araştırmaya dahil edilmemiştir.

Çalışmanın verileri Mart 2018-Haziran 2018 tarihleri arasında yüz yüze görüşme

tekniği kullanılarak toplanmıştır. Çalışmaya katılmayı kabul eden katılımcılara ilk olarak

“Katılımcıların Sosyo-Demografik Özelliklere İlişkinForm”, ve “Egzersiz Sağlık İnanç

31

Modeli Ölçeği” uygulanarak çalışmanın verileri toplanmıştır. Tüm formların

uygulanması yaklaşık 20 dakika sürmüştür.

3.8. Egzersiz Sağlık İnanç Modeli Ölçeği’nin Geçerlilik ve Güvenilirlik Çalışma

Aşamaları

3.8.1. Ölçeğin Dil ve Kapsam Geçerliliği Çalışmaları

İlk aşama olarak ölçeği geliştiren yazarlardan Oscar Armando Esparzo Del

Villar’dan e posta ile ölçeğin kullanımı için izin alınmıştır. Öncelikle geçerlilik

çalışmasına dil eş değerliliğin yapılması ile başlanmıştır. Anket ana dili Türkçe olan ve

İngilizceyi ana dili düzeyinde bilen, birbirinden bağımsız iki çevirmen tarafından

Türkçe’ye çevrilmiştir. Her iki çeviri birbiriyle karşılaştırılmıştır. Çeviriler değerlendirilip

en uygun anlatım yapısı oluşturulmuş ve Türkçe çevirisi ortaya koyulmuştur. Daha

sonra, Türkçe ve İngilizce dillerini ana dili düzeyinde bilen bir çevirmen tarafından

değerlendirilp İngilizce’ye geri çevirilmesi yapılmıştır.

Kapsam geçerliliği için, geri çevirilen ölçeğin İngilizce orijinali ile karşılaştırılması

yapıldıktan sonra üzerinde uzlaşılan çevirinin son hali ve özgün formu, on uzman

öğretim üyesine gönderilerek kendilerinden çevirinin uygunluğu açısından

değerlendirilmesine sunulmuştur. Araştırmada, kapsam geçerliliği için, her bir maddeyi,

a) Uygun b) Uygun fakat gözden geçirilmeli c) Madde ciddi olarak gözden geçirilmeli d)

Madde uygun değil şeklinde dörtlü derecelendirme seçeneklerinden birini seçerek

değerlendirilmesi istenmiştir. Uzman görüşlerinin değiştirilmesi Davis tekniğine göre

değerlendirilmiştir. Davis tekniğinde en az 3 en fazla 20 uzman görüşü değerlendirmesi

yeterli olacağı belirtilmiştir. Bu teknikte (a) ve (b) seçeneğini işaretleyen uzman sayısı

toplam uzman sayısına bölünerek Kapsam Geçerlilik İndeksi (KGI) elde edilir. KGİ

indeksi 0,80’den büyük olan maddeler kapsam geçerliliği açısında yeterli kabul

edilmiştir (Davis 1992). Son olarak uzman öğretim üyelerinin önerileri doğrultusunda

yapılan düzenlemeler sonucunda ölçeğin son hali oluşturulmuştur.

32

3.8.2. Ölçeğin Yapı Geçerliliği

Ölçeğin faktör yapısını incelemek için, Doğrulayıcı Faktör Analizinden (DFA)

yararlanılmıştır. Doğrulayıcı Faktör Analizi, araştırmacı kuram doğrultusunda geliştirdiği

bir hipotezi (yapıyı) test etmek istiyorsa kullanılan analiz türüdür. Bir ölçeğin yapı

geçerliği için, doğrulayıcı faktör analizinde yapılan “Uyum iyiliği istatistikleri”(Goodness

of Fit İndex) istenilen düzeyde olması gerekmektedir. Bu araştırmada, Doğrulayıcı

faktör analizinde, sınanan modelin yeterliliğinin belirlenmesi için Ki kare uyumu(Chi-

Square Goodness), ki-karedeğeri/serbestlik derecesi, Yaklaşık Hataların Ortalama

Karekökü (Root Mean Square Error of Approximation; RMSEA), Uyum İyiliği İndeksi

(Goodness of Fit Index; GFI), Karşılaştırmalı Uyum İyiliği (Comparative Fit Index; CFI)

gibi uyum iyiliği istatistikleri incelenmiştir (Çokluk vd 2014).

Sınanan modelin kabul edilebilir olması için ki-kare değerinin anlamlı çıkmaması

beklenir,bu değerin; 2 ve 2’nin altında olması modelin iyi bir model olduğunu, 5 ve 5‟in

altında olması modelin kabul edilebilir bir uyum iyiliğine sahip olduğunu gösterir.

Yaklaşık Hataların Ortalama Karekökü (RMSEA-Root Mean Square Error of

Approximation): RMSEA’nın 0.08‟e eşit yada küçük olması ve p değerinin 0.05’den

küçük olması uyumun iyi olduğunu, 0.10’a eşit ya da küçük olması ise uyumun zayıf

olduğunu göstermektedir. Karşılaştırmalı Uyum İyiliği (CFI-Comperative Fit

Index):0.90’a eşit ya da üstünde olması uyumun olduğunu gösterir. Uyum İyiliği İndeksi

(GFI- Goodness Of Fit Index): 0.90’a eşit ya da üstünde olması uyumun olduğunu

gösterir (Teo 2013).

3.8.3. Ölçeğin Güvenilirlik Çalışmaları

Ölçeğin güvenirlik analizi için; test tekrar test yöntemi, iç tutarlılık cronbach alpha

güvenilirlik katsayısı ve madde toplam puan güvenirliği (madde toplam korelasyon

katsayısı) incelenmiştir. Ölçeğin Test tekrar test çalışması için sınıf içi kolerasyon

katsayıları elde edilmiştir. Sınıf içi kolerasyon katsayıları önem kontrolü F testiyle

yapılarak istatistik olarak önemli olup olmadığı belirlenir. Bunun yanı sıra bir’e ne kadar

yakınsa ölçülerdeki güvenirliğin yüksek olduğu söylenir. Literatürde, test tekrar test

güvenilirliği için elde edilen değer 0.75'den büyük olması önerilmektedir (Grove ve

Cipher 2017).

33

3.9. Verilerin Değerlendirilmesi

Veriler bilgisayar ortamında SPSS 24 istatistiksel yazılım programında analiz

edilmiştir. Verilerin analizinde, tanımlayıcı özellikler sayı ve yüzde ile değerlendirilmiştir.

Ölçeğin kapsam geçerliği için, uzman görüşlerinin uyumluluk düzeyi Kapsam Geçerliliği

İndeksi hesaplanmıştır.

Ölçeğin yapı geçerliliğini belirleyebilmek için elde edilen veriler üzerinde

“Doğrulayıcı faktör analizi” (DFA) yapılmıştır.

Test tekrar test güvenilirliğini belirlemek için korelasyon analizi yapılmıştır. Test

tekrar test yöntemi ile ölçek bütünü ve alt boyutları için Pearson Momentler çarpımı

korelasyon katsayısı hesaplanmıştır. Ayrıca, Ölçeğin ve alt boyutların iç tutarlılık

güvenilirliğini değerlendirmek için cronbach alfa katsayısı hesaplanmış madde toplam

puan korelasyonları test edilmiştir.

Alt gruplara ait ortalamalar bulunduktan sonra yapılan Kolmogrov-Simirnov

normallik testi sonucunda tüm alt boyut ortalamalarının dağılımının normal olmadığı

bulunmuş (p<0.05) bu yüzden parametrik testler yerine parametrik olmayan testler

kullanılmıştır. Katılımcıların sosyo demografik özellikleri ile Egzersiz Sağlık İnanç

Modeli Ölçeği arasındaki farklılıkların belirlenmesinde parametrik olmayan

yöntemlerden Mann-Whitney U testi kullanılmıştır. Yaş, gelir durumu gibi seviye sayısı

ikiden fazla olan demografik soruların seviyeleri arasındaki farklılıkların

belirlenmelerinde parametrik olmayan yöntemlerden Kruskal-Walls testi kullanılmıştır.

3.10. Araştırmanın Etik Yönü

Öncelikle Ölçeğin Türk diline uyarlanabilmesi için ölçeği geliştiren yazarlardan

başlıca yazar olan Oscar Armando Esparza- Del Villar’dan elektronik posta ile izin

alınmıştır. Araştırmaya başlayabilmek için Pamukkale Üniversitesi Girimşel Olmayan

Klinik Etik Araştırmalar Kurulu 01.02.2018 Tarihli Etik Kurul İzni, yürütülebilmek için ise

Isparta İl Sağlık Müdürlüğü’nden yazılı izin alınmıştır. Ayrıca araştırmaya katılacak

bireylerden sözel onam alınmıştır.

34

3.11. Süre ve Olanaklar

Çalışmanın konusunun belirlenmesi amacıyla 2017 yılında hazırlık çalışmalarına

ve literatürincelemelerine başlanmıştır. Çalışmanın konusu 2017 yılı Aralık ayında

belirlenmiştir. Çalışma, 2018 yılı Ocak ayında tez önerisi olarak tez komitesine

sunulmuştur. Şubat 2018 de etik kurul onayı alınmıştır. Şubat 2018 de tez önerisi

sunulmuştur. Mart 2018-Haziran 2018 tarihlerinde veriler toplanmıştır. Verilerin analizi

ve çalışmanın yazımı Kasım 2019 tarihine kadar tamamlanmıştır.

35

Zamanlama Çizelgesi

Tez Konusunun Belirlenmesi Kasım 2017 - Aralık 2017

Literatür Taranması Aralık 2017 - Ocak 2018

Tez Önerisi Hazırlığı Ocak 2018 - Şubat 2018

Kurum İzinleri ve Etik Kurul Onayı Şubat 2018

Tez Önerisi Sunumu Şubat 2018

Verilerin Toplanması Mart2018-Haziran 2018

Verilerin İşlenmesi ve Analizi Temmuz2018-Ocak 2019

Tez Yazımı Şubat 2019-Kasım 2019

Tez Sunumu Aralık 2019

36

4.BULGULAR

Bu bölümde, katılımcıların sosyo-demografik özellikleri ve egzersiz davranışlarına

ilişkin bulgular, Egzersiz Sağlık İnanç Modeli Ölçeği’nin güvenilirlik ve geçerlilik

analizlerine ilişkin bulgular ve sosyo-demografik özellikleri ile Egzersiz Sağlık İnanç

Modeli Ölçeği arasındaki anlamlı farklılığı gösteren bulgular yer almaktadır.

4.1. Katılımcıların Sosyo-Demografik Özelliklerine İlişkin Bulgular

Tablo 4.1. Katılımcıların Sosyo-demografik Özelliklerine İlişkin Dağılımları

Tablo4.1’de katılımcıların %56.6’sı 18-29 yaş grubunda ve %53.4’ü kadındır.

Medeni duruma göre dağılım incelendiğinde; %42.3’ünü evli olanlar, %56.3’ünü

Değişkenler N %

Yaş 18-29 198 56.6 30-39 104 29.7 40-49 33 9.5 50-59 11 3.1 60-69 4 1.1

Cinsiyet Kadın 187 53.4 Erkek 163 46.6

Medeni Durum Evli 148 42.3 Bekâr 197 56.3 Boşanmış 5 1.4

Çalışma Durumu Çalışıyor 152 43.6 Çalışmıyor 197 56.4

Gelir Durumu Gelir giderden az 106 30.3 Gelir gidere eşit 194 55.4 Gelir giderden fazla 50 14.3

37

bekarolanlar %1.4’ünü de boşanmış olanlar oluşturmaktadır. Katılımcıların %43.6’

herhangi bir işte çalışmakta ve % 55.4’ünün geliri giderine eşit olduğu görülmektedir.

Tablo 4.2 Katılımcıların Egzersiz Yapma Durumları ve Algılanan Sağlık Durumlarına

Göre Dağılımları

N %

Egzersiz yapma durumu

Evet Hayır

241 109

68.9 31.1

Egzersiz sıklığı

Her gün Haftada 1-2 kez Düzensiz

85 86 74

34.7 35.1 30.2

Kronik hastalık varlığı

Evet Hayır

34 316

9.70 90.3

Algılanan Sağlık

İyi Orta Kötü

233 104 13

66.6 29.7 3.70

Tablo 4.2’de araştırmaya katılan bireylerin egzersiz yapma durumu

incelendiğinde ise; %68.9’u egzersiz yaptığını, %31.1’i ise egzersiz yapmadığını

belirtmiştir. Egzersiz yapma sıklığına bakıldığında, %34.7’sini her gün düzenli olarak

egzersiz yaptığını bildirirken %30.2’si egzersizi düzensiz olarak yaptığını belirtmiştir.

Katılımcıların %9.70’ünün herhangi bir kronik hastalığı olduğu, %66.6’inin algılanan

sağlığının iyi olduğu saptanmıştır. En yüksek yüzdeyi, sağlığını iyi algılayan 233 kişinin

%66.6, en düşük yüzdeyi ise sağlığını kötü algılayan 13 kişinin %3.70 oranı ile

oluşturduğu görülmüştür.

38

4.2. Egzersiz Sağlık İnanç Modeli ÖlçeğiGeçerlilik Analizlerine İlişkin Bulgular

Tablo 4.3. Ölçek Kapsam Geçerliliği Analiz Sonuçları (Uzman Sayısı 10)

Ölçek Uzman Görüşleri

Egzersiz Sağlık İnanç Modeli Min Max Ort. KGİ

1.Sağlığınızla ne kadar ilgilisiniz? 4 4 4 1

2.Sağlığınızı ne kadar düşünüyorsunuz? 4 4 4 1

3.Sağlığınıza ne kadar dikkat ediyorsunuz? 3 4 3.8 1

4. Kalp krizi geçirmek ne kadar ciddi bir durumdur? 3 4 3.7 1

5. Felç geçirmek ne kadar ciddi bir durumdur? 3 4 3.7 1

6. Kanser olmak ne kadar ciddi bir durumdur? 3 4 3.7 1

7. Egzersiz yapmanın yüksek tansiyondan korunmanıza ne kadar yardımcı olacağını düşünüyorsunuz?

3 4 3.7 1

8. Egzersiz yapmanın diyabetten konmanıza [ya da diyabeti kontrol altına almanıza] ne kadar yardımcı olacağını düşünüyorsunuz?

3 4 3.7 1

9. Egzersiz yapmanın kalp krizlerinden korunmanıza ne kadar yardımcı olacağını düşünüyorsunuz?

3 4 3.6 1

10. Egzersiz yapmanın felçten korunmanıza ne kadar yardımcı olacağını düşünüyorsunuz?

3 4 3.7 1

11. Egzersiz yapmanın kanserden korunmanıza ne kadar yardımcı olacağını düşünüyorsunuz?

3 4 3.7 1

12. Sizce egzersiz yapmak sizi kilo almaktan ne kadar korur? 2 4 3.5 0.9

13. Egzersiz yapmanın sağlığınızın daha iyi olmasında ne kadar yardımcı olacağını düşünüyorsunuz?

2 4 3.5 0.9

14. Gelecekte hastalıklardan korunmak için egzersiz yaparak bedel [zaman ayırmak ve tembelliğin üstesinden gelmek gibi] ödemeye değer mi?

2 4 3.7 0.9

15. Daha iyi bir sağlığa sahip olmak için egzersiz yapmanın bedelini [zaman harcamak ve tembelliği bırakmak gibi] ödemeye değer mi?

2 4 3.4 0.9

16. Daha iyi bir yaşam kalitesine sahip olmak için egzersiz yaparak bedel [zaman harcamak ve tembelliği bırakmak gibi] ödemeye değer mi?

2 4 3.8 0.9

17. Daha uzun yaşamak için egzersiz yaparak bedel [zamana ayırmak ve tembelliğin üstesinden gelmek gibi] ödemeye değer mi?

2 4 3.3 0.9

18. Daha iyi görünmek için egzersiz yaparak bedel [zaman ayırmak ve tembelliğin üstesinden gelmek gibi] ödemeye değer mi?

2

4

3.3

0.9

19. Egzersiz yapmanın zor olduğunu düşünsem de, gelecekte hastalıklardan korunmak için egzersiz yapmaya değer.

4 4 4 1

20. Yüksek tansiyon hastası olabileceğinizi düşünüyor musunuz? 3 4 3.7 1

21. Diyabet(şeker hastası) olabileceğinizi düşünüyor musunuz? 3 4 3.6 1

22. Kalp krizi geçirebileceğinizi düşünüyor musunuz? 4 4 4 1

23. Felç geçirebileceğinizi düşünüyor musunuz? 4 4 4 1

24. Kanser olabileceğinizi düşünüyor musunuz? 4 4 4 1

25. Kilo alabileceğinizi düşünüyor musunuz? 3 4 3.9 1

Tablo 4.3’te uzman görüşlerinden değerlendirmeleri sonucunda her bir made için

elde edilen Kapsam Geçerliliği İndeksleri görülmektedir. KGİ indeksi 0.80’den büyük

olan maddeler kapsam geçerliliği açısında yeterli kabul edilmektedir. Tabloda

görüldüğü gibi, maddelerin kapsam geçerliliği İndeksi 0.90 ile 1 arasında yer

39

almaktadır. Ölçeğin genel kapsam geçerliliği indeksi ise (KGİ)=0.972 bulunmuştur ve

yeterlilik düzeyini sağlamıştır.

Tablo 4.4. KMO ve Bartlett Küresellik Testi Sonuçları

KMO

0.883

Bartlett Küresellik Testi Ki kare

5858.727

Df

300

P 0.000

Tablo 4.4’te faktör analizi öncesinde örneklem yeterliliği açısından Kaiser-Meyer-

Olkin (KMO) değeri ve Bartlett’s testi sonuçlarına bakılmıştır. KMO değeri 1.00-0.90

arasında mükemmel, 0.89-0.80 arasında olduğunda çok iyi, 0.79-0.70 arasında iyi,

0.69-0.60 arasında orta, 0.59-0.50 arasında olduğunda zayıf ve 0.50’nin altında

olduğunda ise örneklem büyüklüğünün kabul edilmediği bildirilmektedir. KMO= 0.883

bulunmuş ve çok iyi uyum gösterdiği saptanmıştır. Bartlett’s testi sonucu 2= 5858.727,

df= 300, p= 0.000 anlamlılık düzeyinde bulunmuştur ve bu sonuca göre faktör analizi

için örneklem büyüklüğünün iyi düzeyde olduğu saptanmıştır.

Tablo 4.5. Doğrulayıcı Faktör Analizi Uyum İndeks Sonuçları

Kabul Edilebilir Uyum İndeksleri Hesaplanan Uyum İndeksleri

χ2/sd<5 2.532

GFI >0.90 0.915

AGFI >0.90 0.830

CFI >0.90 0.929

TLI>0.90 0.920

RMSEA <0.08 0.060

RMR <0.08 0.045

ESİM Ölçeği faktör yapısının uygunluğunu test etmek amacıyla doğrulayıcı faktör

analizi yapılmıştır. Doğrulayıcı faktör analizi sonucuna göre, ölçeğin uyum iyiliği

indeksleri Tablo 4.5’te gösterilmiştir. Kurulan model sonucunda elde edilen ki-kare

istatistiğinin serbestlik derecelerine oranı (χ2/df) 3.128 (χ2=185,302 df=38)’dir. Ölçeğin

ki-kare değerinin serbestlik derecesine bölünmesi ile elde edilen değer 3.128 olarak

mükemmel uyum düzeyinde olduğu belirlenmiştir. Yaklaşık Hataların Ortalama

40

Karekökü (RMSEA) 0.06; Tucker-Lewis indeks (TLI) değeri 0.92 ve karşılaştırmalı

uyum indeks (CFI) değeri ise 0.929 olarak elde edilmiştir. Bir modelin özellikle

karşılaştırmalı uyum indeks (CFI) ve Tucker- Lewis indeks (TLI) değerlerinin 0.90 veya

üzerinde olması iyi uyum sağladığı anlamına gelmektedir. Bu sonuçlar doğrultusunda

modelin iyi uyum sağladığı görülmektedir.

41

Şekil 2. Doğrulayıcı Faktör Analizi Yol Diyagramı

42

Tablo 4.6. ESİM Ölçeği Doğrulayıcı Faktör Analizine Göre Regresyon Ağırlıkları

Maddeler Alt boyutlar Tahmin Standart Sapma

t p

Madde 1 Genel sağlık değerleri 1.000 Madde 2 Genel sağlık değerleri 1.075 0.050 21.328 0.000

Madde 3 Genel sağlık değerleri 0.980 0.051 19.248 0.000 Madde 6 Egzersiz yapmanın ciddiyeti hakkındaki

inançlar (ciddiyet) 1.000

Madde 5 Egzersiz yapmanın ciddiyeti hakkındaki inançlar (ciddiyet)

1.392 0.065 21.331 0.000

Madde 4 Egzersiz yapmanın ciddiyeti hakkındaki inançlar (ciddiyet)

1.303 0.073 17.866 0.000

Madde 13 Egzersiz yapmanın hastalık riskini azalttığı inançları (tehdit)

1.000

Madde 12 Egzersiz yapmanın hastalık riskini azalttığı inançları (tehdit)

0.857 0.112 7.671 0.000

Madde 11 Egzersiz yapmanın hastalık riskini azalttığı inançları (tehdit)

1.588 0.152 10.427 0.000

Madde 10 Egzersiz yapmanın hastalık riskini azalttığı inançları (tehdit)

1.610 0.143 11.242 0.000

Madde 9 Egzersiz yapmanın hastalık riskini azalttığı inançları (tehdit)

1.590 0.130 12.209 0.000

Madde 8 Egzersiz yapmanın hastalık riskini azalttığı inançları (tehdit)

1.615 0.139 11.647 0.000

Madde 7 Egzersiz yapmanın hastalık riskini azalttığı inançları (tehdit)

1.610 0.137 11.787 0.000

Madde 20 Egzersiz yapmama sakıncalarına ilişkin inaçlar (yapmama sakıncaları)

1.000

Madde 22 Egzersiz yapmama sakıncalarına ilişkin inaçlar (yapmama sakıncaları

1.180 0.089 13.215 0.000

Madde 23 Egzersiz yapmama sakıncalarına ilişkin inaçlar (yapmama sakıncaları

1.174 0.086 13.687 0.000

Madde 24 Egzersiz yapmama sakıncalarına ilişkin inaçlar (yapmama sakıncaları

1.131 0.089 12.671 0.000

Madde 25 Egzersiz yapmama sakıncalarına ilişkin inaçlar (yapmama sakıncaları

0.933 0.112 8.334 0.000

Madde 14 Egzersiz yararlarının egzersiz maliyetinin önüne geçtiğiyle alakalı inançlar (yarar maliyet)

1.000

Madde 15 Egzersiz yararlarının egzersiz maliyetinin önüne geçtiğiyle alakalı inançlar (yarar maliyet)

1.022 0.049 20.676 0.000

Madde 16 Egzersiz yararlarının egzersiz maliyetinin önüne geçtiğiyle alakalı inançlar (yarar maliyet)

1.105 0.053 20.953 0.000

Madde 17 Egzersiz yararlarının egzersiz maliyetinin önüne geçtiğiyle alakalı inançlar (yarar maliyet)

1.093 0.062 17.578 0.000

Madde 18 Egzersiz yararlarının egzersiz maliyetinin önüne geçtiğiyle alakalı inançlar (yarar maliyet)

1.057 0.059 17.958 0.000

Madde 19 Egzersiz yararlarının egzersiz maliyetinin önüne geçtiğiyle alakalı inançlar (yarar maliyet)

0.975 0.057 17.044 0.000

Madde 21 Egzersiz yapmama sakıncalarına ilişkin inaçlar (yapmama sakıncaları

1.058 0.092 11.518 0.000

43

Tablo 4.6’da belirtildiği gibi ölçeğin regresyon ağırlıkları incelendiğine tüm

maddelerin alt boyutları üzerine etkisinin istatistik olarak önemli olduğu ve t değerlerinin

1.96’dan büyük olduğu görülmektedir.

4.3. Egzersiz Sağlık İnanç Modeli Ölçeği Güvenilirlik Analizlerine İlişkin

Bulgular

Tablo 4.7. ESİM Ölçeği İç Tutarlılık Madde Toplam Korelasyon Katsayılar

Maddeler Mean SD MaddeToplam Korelasyon katsayısı

Madde Silindiğinde Alpha

Madde 1 3.23 0.98 0.80 0.86 Madde 2 3.37 1.00 0.83 0.83 Madde 3 3.21 0.99 0.78 0.88 Madde 4 4.73 0.66 0.75 0.88 Madde 5 4.80 0.57 0.88 0.76 Madde 6 4.83 0.50 0.75 0.87 Madde 7 4.05 1.83 0.33 0.85 Madde 8 3.93 0.99 0.68 0.74 Madde 9 4.12 0.90 0.75 0.73 Madde 10 3.84 1.05 0.68 0.74 Madde 11 3.55 1.16 0.61 0.75 Madde 12 4.15 0.94 0.40 0.79 Madde 13 4.30 0.84 0.54 0.77 Madde 14 4.13 0.93 0.56 0.80 Madde 15 4.23 0.88 0.56 0.80 Madde 16 4.20 0.93 0.59 0.80 Madde 17 4.05 1.03 0.54 0.81 Madde 18 4.09 0.98 0.57 0.80 Madde 19 4.18 0.94 0.54 0.81 Madde 20 2.59 0.90 0.44 0.81 Madde 21 2.65 1.00 0.43 0.81 Madde 22 2.71 0.98 0.40 0.82 Madde 23 2.44 0.88 0.42 0.81 Madde 24 2.67 0.90 0.41 0.82 Madde 25 3.07 1.22 0.34 0.83

Tablo 4.7’de ESİM Ölçeği iç tutarlılık madde toplam korelasyon katsayıları

görülmektedir. Tabloda görüldüğü gibi, sadece iki maddenin madde toplam korelasyon

katsayısı 0.40’ın altında, altı maddenin madde toplam korelasyon katsayıları 40 ile 50

arasında, diğer tüm maddeler 0.50’nin üzerindedir. En düşük kolerasyon katsayısını

0.33 ile 7. Madde gösterirken, en yüksek kolerasyon katsayısını ise 0.88 ile 5. Madde

göstermiştir.

44

Tablo 4.8. ESİMÖlçeği Alt Boyutları Cronbach Alpha Güvenilirlik Analizi Sonuçları

Ölçeğin Alt Boyutları Madde

Sayısı

Chronbach

Alfa

Genel sağlık değerleri 3 0.902

Egzersiz Yapmanın Ciddiyeti Hakkındaki İnançlar 3 0.891

Egzersiz Yapmanın Hastalık Riskini Azalttığı İnançları 7 0.880

Egzersiz Yararlarının Egzersizin Maliyetinin Önüne Geçtiğiyle Alakalı İnançlar

6 0.932

Egzersiz Yapmama Sakıncalarına İlişkin İnançlar 6 0.852

Tablo 4.8’da görüldüğü gibi alt boyutların cronbach alpha değerleri 0.85 ile 0.93

arasında dağılım göstermiştir. En düşük cronbach alpha değeri Egzersiz yapmama

sakıncalarına ilişkin inançlaren yüksek cronbach alpha değeri ise Egzersiz yararlarının

egzersizin maliyetinin önüne geçtiğiyle alakalı inançlar alt boyutlarına aittir.

Tablo 4.9. ESİM Ölçeği Madde Test- retest Sonuçları

Madde Sınıf İçi Korelasyon Katsayısı

Madde Sınıf İçi Korelasyon Katsayısı

Madde Sınıf İçi Korelasyon Katsayısı

Madde 1 0.938 Madde 12 0.918 Madde 23 0.909

Madde 2 0.946 Madde 13 0.908 Madde 24 0.926

Madde 3 0.793 Madde 14 0.952 Madde 25 0.929

Madde 4 0.884 Madde 15 0.953

Madde 5 0.949 Madde 16 0.966

Madde 6 0.883 Madde 17 0.933

Madde 7 0.878 Madde 18 0.825

Madde 8 0.913 Madde 19 0.869

Madde 9 0.836 Madde 20 0.867

Madde10 0.649 Madde 21 0.924

Madde11 0.930 Madde 22 0.924

Tablo 4.9’da ölçeğin test-tekrar test çalışması için sınıf içi korelasyon katsayıları

elde edilmiştir. Ölçeğin madde korelasyon katsayısı değerlendirildiğinde, 0.64 ile 0.96

arasında olduğu belirlenmiştir. En düşük sınıf içi kolerasyon katsayısı 10. Madde, en

yüksek sınıf içi kolerasyon katsayısına 16. Madde olarak belirenmiştir.

45

Tablo 4.10. ESİM Ölçeği Alt Boyutları Test-retest Sonuçları Alt boyutlar Test-retest

sonuçları p

Genel Sağlık Değerleri 0.932 0.000

Egzersiz Yapmanın Ciddiyeti Hakkındaki İnançlar 0.917 0.000

Egzersiz Yapmanın Hastalık Riskini Azalttığı İnançları 0.880 0.000 Egzersiz Yararlarının Egzersizin Maliyetinin Önüne Geçtiğiyle Alakalı İnançlar

0.961 0.000

Egzersiz Yapmama Sakıncalarına İlişkin İnançlar 0.960 0.000

Tablo 4.10’da alt boyutların test tekrar-test sonuçlarının kolerasyon katsıları

değerlendirildiğinde 0.880 ile 0.961 arasında olduğu belirlenmiştir. En düşük

kolerasyon katsayısının 0.880 ile Egzersiz Yapmanın Hastalık Riskini Azalttığı İnançları

alt boyutuna, en yüksek kolerasyon katsayısına ise 0.961 ile Egzersiz Yararlarının

Egzersizin Maliyetinin Önüne Geçtiğiyle Alakalı İnançlar alt boyutuna ait olduğu

saptanmıştır.

46

Tablo 4.11. ESİM Ölçeği Normallik Testi Sonuçları

Kolmogorov-Smirnova Shapiro-Wilk

Değer p Değer p

Genel Sağlık Değerleri 0.136 0.000 0.963 0.000

Egzersiz Yapmanın Ciddiyeti Hakkındaki İnançlar

0.462 0.000 0.465 0.000

Egzersiz Yapmanın Hastalık Riskini Azalttığı İnançları

0.101 0.000 0.948 0.000

Egzersiz Yararlarının Egzersizin Maliyetinin Önüne Geçtiğiyle Alakalı İnançlar

0.155 0.000 0.885 0.000

Egzersiz Yapmama Sakıncalarına İlişkin İnançlar

0.110 0.000 0.966 0.000

Tablo 4.11’de Kolmogrov Smirnov ve Shapiro Wilks testi sonuçlarına göre ölçek

alt boyutları normal dağılıma uygunluk göstermemektedir (p<0.001).

Tablo 4.12. Spearman Korelasyon Analizi Testi Sonuçları

Genel sağlık Ciddiyet Tehdit

Yarar maliyet

Yapmama sakıncaları

Genel sağlık

Ciddiyet r 0.136*

p 0.011

Tehdit r 0.329** 0.274**

p 0.000 0.000

Yarar maliyet r 0.293** 0.333** 0.610**

p 0.000 0.000 0.000

Yapmama sakıncaları

r -0.077 0.029 0.106* -0.004

p 0.153 0.589 0.048 0.939

Tablo 4.12’de Yapılan analiz sonucunda, genel sağlık değerleri alt boyutu

ileegzersiz yapmanın ciddiyeti hakkındaki inançlar, egzersiz yapmanın hastalık riskini

azalttığı inançları ve egzersiz yararlarının egzersizin maliyetinin önüne geçtiğiyle

alakalı inançlar alt boyutları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir ilişki varken,

egzersiz yapmama sakıncalarına ilişkin inançlar alt boyutu arasında anlamlı bir ilişki

yoktur (p>0.05). Tabloda görüldüğü gibi egzersiz yapmama sakıncalarına ilişkin

inançlar alt boyutu dışında diğer tüm alt boyutlar arasında anlamlı bir ilişki olduğu

saptanmıştır.

47

4.4. Katılımcıların Bazı Sosyo-demografik Özelliklere Göre Egzersiz Sağlık İnanç

Modeli Ölçeği Puan Ortalamalar Dağılımları

Tablo 4.13. Katılımcıların Bazı Sosyo-demografik Özelliklerine Göre ESİM Ölçeği Puan

Ortalamaları Dağılımları

Değişkenler Genel Sağlık

Ciddiyet Tehdit Yarar Maliyet

Yapmama Sakıncaları

X± SS X± SS X± SS X± SS X± SS

Yaş Grupları 18-29 10.07±2.53 14.44±1.49 27.95±5.26 24.93±4.58 15.98±4.00 30-39 9.62±2.83 14.17±1.90 27.75±5.32 24.62±5.29 15.88±4.70 40-49 8.67±3.17 14.45±1.25 27.45±5.58 24.82±6.44 17.18±4.82 50-59 9.82±2.75 14.45±1.04 28.55±5.15 26.73±3.17 18.82±6.79 60-69 12.75±2.63 14.50±1.00 29.00±4.55 26.25±3.50 14.25±4.99 Kruskall Wallis

p 10.794 0.029

0.968 0. 915

0.418 0.981

1.788 0775

2.602 0.626

Cinsiyet

Kadın 9.70±2.65 14.32±1.63 28.07±5.26 25.10±4.79 15.98±4.21 Erkek 9.96±2.82 14.41±1.53 27.65±5.29 24.67±5.12 16.31±4.68 Mann Whitney U

p -0.979 0.328

-0.479 0.632

-0.680 0.496

-0.693 0.488

-0.463 0.643

Medeni Durum

Evli 9.11±2.86 14.38±1.53 27.41±5.44 24.62±5.18 16.26±4.70 Bekar 10.34±2.50 14.35±1.65 28.07±5.11 25.01±4.78 15.93±4.10 Boşanmış 10.80±3.03 14.60±0.89 34.20±1.30 28.80±2.68 20.60±7.20 Kruskall Wallis

p 16.814 0.000*

0.030 0.985

9.323 0.009*

4.346 0.114

2.178 0.337

Çalışma durum

Çalışıyor 9.41±3.02 14.20±1.81 27.57±5.49 24.84±5.40 16.38±4.84 Çalışmıyor 10.15±2.44 14.48±1.39 28.10±5.11 24.92±4.58 15.93±4.10 Mann Whitney U

p -2.482 0.013*

-1.321 0.187

-0.807 0.420

-0.409 0.682

-0.661 0.509

Gelir düzey

Gelir giderden az

9.42±2.52 14.40±1.54 27.66±5.55 24.98±5.04 16.56±4.54

Gelir gidere eşit 9.93±2.61 14.33±1.60 28.01±5.11 24.67±4.71 16.02±4.18 Gelir giderden fazla

10.26±3.46 14.42±1.64 27.84±5.39 25.60±5.61 15.70±5.12

Kruskall Wallis

p 4.824 0.090

0.411 0.814

0.175 0.916

3.042 0.219

1.794 0.408

p<0.05* p<0.01** p<0.001***

Tablo 4.13‘de katılımcıların sosyo demograafik özellikleri ile ESİM Ölçeği puan

ortalamaları arasndaki dağılımgörülmektedir.

Katılımcıların yaş grupları ile genel sağlık değerleri alt boyutu puan ortalaması

arasında anlamlı bir fark olduğu (p<0,05), diğer alt boyutlarda anlamlı farklılık olmadığı

48

saptanmıştır. Genel sağlık değerleri alt boyutu için farklılığın hangi gruptan

kaynaklandığını tespit etmek amacıyla yapılan ikili karşılaştırmalara göre; 60-69 yaş

grubu genel sağlık değerleri alt boyutu düzeyi puan ortalaması 40-49 yaş grubundan

anlamlı derecede daha yüksektir.

ESİM ölçeğinin cinsiyete göre ortalamaları ve bu ortalamalar arasındaki farkın

anlamlı olup olmadığının tespiti için yapılan Mann Whitney U testi sonuçlarına göre,

ESİM ölçeği puan ortalaması ile cinsiyet arasında anlamlı farklılık bulunmamaktadır

(p>0,05). Diğer bir ifade ile kadın ve erkeklerin ESİM ölçeği alt boyutları puan

ortalamaları aynı düzeydedir.

ESİM ölçeğinin medeni duruma göre ortalamaları ve bu ortalamalar arasındaki

farkın anlamlı olup olmadığının tespiti için yapılan Kruskal Wallis testi sonuçlarına göre;

genel sağlık değerleri ve egzersiz yapmanın hastalık riskini azalttığı inançları alt

boyutunaalt boyutları medeni duruma göre anlamlı farklılık gösterirken (p<0,05), diğer

alt boyular medeni duruma göre anlamlı farklılık göstermemektedir (p>0,05). Anlamlı

farklılık gösteren alt boyutlar için farklılığın hangi gruptan kaynaklandığını tespit etmek

için yapılan ikili karşılaştırmalara göre; Genel sağlık değerleri alt boyutu için; bekar ve

boşanmış olanların genel sağlık değerleri alt boyutu düzeyleri evlilerden anlamlı

derecede daha yüksektir. Egzersiz yapmanın hastalık riskini azalttığı inançları alt

boyutu için; bekar ve boşanmış olanların egzersiz yapmanın hastalık riskini azalttığı

inançları alt boyutu düzeyi evlilerden anlamlı derecede daha yüksektir.

Katılımcıların çalışma durumu ile ESİM ölçeği puan ortalaması

karşılaştırıldığında; genel sağlık değerleri alt boyutu çalışma durumuna göre anlamlı

farklılık gösterirken (p<0,05), diğer alt boyutlar çalışma durumuna göre anlamlı farklılık

göstermemektedir (p>0,05). Anlamlı farklılık gösteren genel sağlık değerleri alt boyutu

için; çalışmayanların genel sağlık değerleri düzeyi çalışanlardan anlamlı derecede

daha yüksektir. Diğer alt boyutlar için çalışanlar ve çalışmayanların düzeyleri aynı

seviyededir.

Yine katılımcıların gelir düzeyi ile ESİM ölçeğinin puan ortalamaları

incelendiğinde; ESİM ölçeğinin gelir düzeyine göre puan ortalaları arasında

istatistiksel olarak anlamlı bir fark olmadığı saptanmıştır (p>0,05). Diğer bir ifade ile

farklı gelir düzeyine sahip kişilerin ESİM Ölçeği alt boyutları puan ortalamaları aynı

düzeydedir.

49

Tablo 4.14. Katılımcıların Egzersiz Yapma ve Kronik Hastalıklara Sahip Olma

Özelliklerine Göre ESİM Ölçeği Puan Ortalamaları Dağılımları

Değişkenler Genel Sağlık

Ciddiyet Tehdit Yarar Maliyet

Yapmama Sakıncaları

X± SS X± SS X± SS X± SS X± SS

Egzersiz yapma durumu

Evet 10.04±2.76 14.32±1.70 28.09±5.24 25.33±4.87 15.60±4.13 Hayır 9.34±2.61 14.46±1.30 27.40±5.34 23.94±5.00 17.31±4.85 Mann Whitney U p

-2.315 0.021*

-0.161 0.872

-1.063 0.288

-2.688 0.007**

-3.526 0.000**

Egzersiz sıklığı

Her gün düzenli olarak 10.24±3.12 14.42±1.64 27.42±5.08 25.96±4.49 15.20±4.63 Haftada 1-2 kez 10.27±2.73 14.44±1.42 29.73±5.01 25.60±4.64 15.99±3.80 Düzensiz 9.65±2.41 14.09±1.99 26.95±5.22 24.22±5.37 15.65±3.85 Kruskall Wallis p

3.277 0.194

2.123 0.346

14.449 0.001**

4.561 0.102

2.530 0.282

Kronik hastalık durumu

Evet 9.06±2.98 14.06±1.91 27.39±6.01 24.06±6.16 19.00±5.33 Hayır 9.91±2.69 14.40±1.54 27.93±5.19 24.99±4.79 15.81±4.20 Mann Whitney U p

-1.777 0.075

-0.666 0.505

-0.256 0.798

-0.402 0.688

-3.186 0.001**

Sağlık algısı

Çok iyi 11.58±3.16 14.58±1.31 28.98±5.62 26.83±4.86 14.64±4.06 İyi 10.00±2.42 14.40±1.54 27.27±5.12 24.50±4.58 15.91±4.08 Orta 8.84±2.37 14.22±1.79 28.40±5.30 24.86±5.16 16.67±4.59 Kötü 8.08±3.38 14.08±1.44 27.54±5.11 22.85±6.66 21.00±5.64 Kruskall Wallis p

41.787 0.000**

4.655 0.199

7.509 0.057

14.307 0.003**

17.553 0.001**

p<0.05* p<0.01** p<0.001***

Tablo 4.14’de katılımcıların egzersiz yapma durumu ile ESİM ölçeği puan

ortalamaları karşılaştırıldığında, egzersiz yapanların ölçeğin genel sağlık değerleri,

egzersizin maliyet yararları ve egzersiz yapmamanın sakıncaları alt boyutu puan

ortalamaları arasında anlamlı bir farklılık gösterirken (p<0.05) diğer alt boyut puan

oortalamaları aarasında anlamlı fark yoktur. Anlamlı farklılık gösteren genel sağlık

değerleri, egzersiz yararlarının egzersizin maliyetinin önüne geçtiğiyle alakalı inançlar

ve egzersiz yapmama sakıncaları alt boyutları için egzersiz yapanların ortalamaları

egzersiz yapmayanlardan anlamlı derecede daha yüksektir.

ESİM ölçeğinin kronik hastalık olma durumuna göre puan ortalamaları ve bu

ortalamalar arasındaki farkın anlamlı olup olmadığının tespiti için yapılan Mann

Whitney U testi sonuçlarına göre, egzersiz yapmama sakıncalarına ilişkin inançlar alt

boyutu kronik hastalık olma durumuna göre anlamlı farklılık gösterirken (p<0,05), diğer

alt boyutlar anlamlı farklılık göstermemektedir. Kronik hastalığı olanların egzersiz

50

yapmama sakıncalarına ilişkin inançlaralt boyutu düzeyi kronik hastalığı olmayanlardan

anlamlı derecede daha yüksektir.

ESİM ölçeğinin sağlık algısına göre puan ortalamaları ve bu ortalamalar

arasındaki farkın anlamlı olup olmadığının tespiti için yapılan Kruskal Wallis testi

sonuçlarına göre; genel sağlık değerleri, egzersiz yararlarının egzersizin maliyetinin

önüne geçtiğiyle alakalı ve egzersiz yapmama sakıncalarına ilişkin alt boyutları sağlık

algısına göre anlamlı düzeyde farklılık göstermektedir (p<0,05). Farklılık gösteren bu

alt boyutlar için farklılığın hangi gruptan kaynaklandığını tespit etmek amacıyla yapılan

ikili karşılaştırmalara göre; Genel sağlık değerleri alt boyutu için sağlık algısı iyi ve çok

iyi olanların ortalaması orta ve kötü olanlardan anlamlı derecede daha yüksektir.

Egzersiz yararlarının egzersizin maliyetinin önüne geçtiğiyle alakalı alt boyutu için;

sağlık algısı çok iyi olanların puan ortalaması sağlık algısı kötü olanlardan anlamlı

derecede daha yüksektir. Egzersiz yapmama sakıncalarına ilişkin alt boyutu için sağlık

algısı kötü olanların puan ortalaması diğer grupların hepsinden anlamlı derecede daha

yüksektir.

51

5.TARTIŞMA

Egzersiz yaparak, fazla kilo ve obezitenin neden olduğu hastalıklar engellenebilir,

hastalıkların ilerlemesi yavaşlatılabilir, ya da bu hastalıklarla başa çıkılabilir. İyi sağlık

alışkanlıkları ve davranışlarının benimsenmesi bireylerin sağlık sonuçlarına yarar

sağlar. Literatürde, egzersiz yapmanın obeziteyi engellediği (Williams vd. 2015, Kelley

vd 2015), kronik hastalık insidansını azaltığı, kan lipid düzeyini iyileştirdiği, kan

basıncını azalttığı, glikoz intoleransını azaltığı, depresyon insidansını düşürdüğü,

yaşam kalitesini iyileştirdiğine dair kanıtlar mevcuttur (Golinowska vd 2016, Booth vd

2012). Egzersiz davranışının sağlık üzerine olumlu etkileri bilinmesine rağmen, bu

davranışı gerçekleştirme istendik düzeyde değildir. Ülkemizde gençlerde yapılan

araştırmalar, sağlıklı yaşam biçimi davranışlarından özellikle fiziksel aktivite puanının

düşük olduğunu göstermektedir (Yılmaz vd 2012). Sağlığı korumaya ve geliştirmeye

yönelik yapılması gerekenler konusundaki inanç ve tutumlar davranışların oluşumunda

son derece önemlidir. Sağlık davranışları Sağlık İnanç Modeli ile açıklanabilir. Bu

nedenle egzersiz davranışlarının geliştirilebilmesi için öncelikle mevcut olan davranışı

etkileyen inançların bilinmesi önem taşımaktadır. Ancak bizim bilgimize göre Türkiye’de

Sağlık İnanç Modeli temelli egzersiz davranışlarına yönelik inançları ölçen spesifik bir

ölçek yoktur. Bu nedenle bu çalışmada, ESİM Ölçeğinin Türk popülasyonu için

geçerlilik ve güvenilirliği test edilmiştir. Araştırmanın bu bölümünde ESİM’e ait geçerlilik

ve güvenirlilik bulguları literatür bilgileri doğrultusunda tartışılmıştır.

5.1. Ölçeğin Geçerlilik Analizlerine İlişkin Bulguların İncelenmesi

Ölçeğin geçerliliğini test etmek için, dil ve kapsam geçerliliği, yapı geçerliliği test

edilmiştir.

52

5.1.1. Dil ve Kapsam Geçerliliği

Dil geçerliliği sağlamak amacıyla gerçekleştirilen aşamalarda öncelikle alanında

uzman kişilere ESİM’nin çeviri ve geri çevirileri yaptırılmıştır.

Kapsam geçerliliği ölçeğin ve ölçekteki her bir maddenin ölçülmek istenen

kavramı ölçüp ölçmediğini ve ölçülmek istenen kavram dışında farklı kavramları

barındırıp barındırmadığını test etmek amacıyla yapılmıştır (Erdoğan vd 2014). Bu

çalışmada Türkçe’ye çevrilen ESİM Ölçeğinin kapsam geçerliliğini değerlendirmek için

8 halk sağlığı hemşiresi 1 doğum ve kadın hastalıkları hemşiresi ve 1 cerrahi

hastalıkları hemşiresi olmak üzere alanında 10 uzman öğretim üyesinden görüş

alınmıştır. Araştırmada, kapsam geçerliliği için Davis tekniği kullanılmıştır. Davis

tekniğine göre; uzmanların maddeleri değerlendirirken her bir maddeyi, 1) Uygun 2)

Madde gözden geçirilmeli 3) Madde ciddi olarak gözden geçirilmeli 4) Madde uygun

değil şeklinde dörtlü derecelendirme seçeneklerinden birini seçerek değerlendirmesi

istenmiştir (Davis 1992).

Uzmanların önerileri doğrultusunda bazı maddelerde düzeltmeler yapıldıktan

sonra ölçeğin son hali oluşturulmuştur. Örneğin, ölçeğin 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24

ve 25. Maddelerdeki “ne derece” ibaresinin “ne kadar” şeklinde değiştirilmesi

önerilmiştir. Bu öneri doğrultusunda ne derecede ifadesi ne kadar olarak ölçekte

düzeltilmiştir. Yine “Sağlığınıza dikkat etmenin ne kadar önemli olduğunu

düşünüyorsunuz” cümlesi uzman önerileri doğrultusunda “Sizce sağlığınıza ne kadar

dikkat ediyorsunuz” şeklinde değiştirilmesi, “Egzersizin kilo almamanıza ne derece

yardımcı olacağına inanıyorsunuz” cümlesinin ise “Egzersizin kilo almamanıza ne

kadar yardımcı olacağına inanıyorsunuz” şeklinde değiştirilmesi önerilmiştir. Öneriler

doğrultusunda ölçeğin son hali oluşturulmuştur.

Uzmanlardan elde edilen veriler doğrultusunda, Kapsam Geçerliliği İndeksi

incelenmiş ve yapılan analiz sonucunda, her bir madde için kapsam geçerliliği

indeksleri (KGİ) 0.9 ile 1 arasında dağılım göstermiştir. Ölçeğin genel kapsam

geçerliliği indeksi ise, 0.972’dir.KGİ indeksi 0,80’den büyük olan maddeler kapsam

geçerliliği açısında yeterli kabul edilmektedir (Grove vd 2013). Çalışmamızın bulgusu

değerlendirildiğinde, uzmanlar arasında görüş birliği olduğu ve ölçeğin kapsam

53

geçerliliği ölçütlerine uygun olduğu görülmektedir.

5.1.2. Ölçeğin Yapı Geçerliliği

Ölçeğin yapı geçerliliği faktör analizi ile değerlendirilmiştir. Faktör analizi, hem

ölçeğin bütünlüğünü test edip hem de ölçülecek konunun ilişkisiz değişkenlerden ayırt

edilmesine yardımcı olur. Faktör yapı geçerliği doğrulayıcı faktör analizi ile

değerlendirilmiştir.

Örneklem büyüklüğünün uygunluğunu belirlemede KMO analizi ve Bartlett’s testi

yapılmıştır. Yapılan analiz sonucuna göre çalışmanın KMO değeri 0,883, Bartlett’s

testinin ise, 2406.89 (p<0.001) olduğu ve bu değerin orijinal ölçeğe göre biraz düşük

olduğu (KMO= 0.92, Bartlett’s testi için p<0.001) (Villar vd 2017) belirlenmiştir. Ancak

literatürde, KMO değeri 1.00-0.90 arasında mükemmel, 0.89-0.80 arasında olduğunda

çok iyi, 0.79-0.70 arasında iyi, 0.69-0.60 arasında orta, 0.59-0.50 arasında olduğunda

zayıf ve 0.50’nin altında olduğunda ise örneklem büyüklüğünün kabul edilmediği

bildirilmektedir. Bu sonuca göre, çalışmamızın faktör analizi için örneklem

büyüklüğünün iyi düzeyde olduğu görülmektedir (Field vd 2018). Ayrıca, literatürde

geçerlilik ve güvenilirlik çalışmasında örneklemin hesaplanmasında birey sayısının

değişken sayısından daha büyük olması ve her değişken için en az 5-10 katı olması

önerilmektedir (Grove vd 2013). Bu çalışmanın örneklemini 350 kişi oluşturmuş ve her

bir maddenin 10 katıntan daha da fazla katılımcı ile çalışılmıştır.

Çalışmada ölçeğin orjinalinde belirlenen faktörleri doğrulamak amacıyla

Doğrulayıcı Faktör Analizi (DFA) incelenmiştir (Esin 2014). DFA, ölçeğin 25 maddelik

versiyonu ile gerçekleştirilmiştir. Faktör analizinde faktör yüklerinin 0.30'un üzerinde

olması tavsiye edilir (Harrington 2009, Grove vd.2013). Analiz sonucunda “genel sağlık

değerleri” alt boyutu faktör yüklerinin 0.83 ile 0.91 arasında olduğu, “egzersiz yapmanın

ciddiyeti hakkındaki inançlar” alt boyutundaki maddelerin faktör yükleri 0.45 ile 0.80

arasında, “egzersiz yapmanın hastalık riskini azalttığı inançları” 0.45 ile 0 83 arasında,

“egzersiz yararlarının egzersiz maliyetinin önüne geçtiği ile ilgili inançlar” alt boyutu,

0.48 ile 0.84 arasında, “egzersiz yapmama sakıncalarına ilişkin inançlar” alt boyutu

0.79 ile 0.90 arasında dağılım göstermiştir. Görüldüğü gibi ölçeğin her bir maddesinin

faktör yükleri 0.40’ın üzerindedir. Sonuç olarak, Modelin DFA'da iyi bir uyum ve faktör

yüküne sahip olduğu bulunmuştur (Şekil 2).

54

Çalışmada ayrıca DFA analizinde uyum iyiliği istatistikleri incelenmiştir (Esin

2014). Ölçeğin uyumluluk değerlerine bakıldığında ise ki-kare değerinin serbestlik

derecesine bölünmesi ile elde edilen değer 2.532 olarak bulunmuştur. Ki kare değeri

serbestlik derecesine bölünerek elde edilir ve 2’nin altında olması modelin iyi bir model

olduğunu, 5 ve 5’in altında olması modelin kabul edilebilir bir uyum iyiliğine sahip

olduğunu gösterir (Esin 2014). Elde ettiğimiz sonuç modelin mükemmel düzeyde bir

uyum iyiliğine sahip olduğunu göstermektedir.

Sık kullanılan diğer uyum iyiliği testleri RMSEA ve RMR değerlerinin 0.05’e eşit

ya da küçük olması uyumun mükemmel olduğunu, 0.08’e eşit ya da küçük olması

uyumun iyi olduğunu, 0.10’a eşit ya da küçük olması ise uyumun zayıf olduğunu

göstermektedir (Teo 2013). Yapılan DFA analizinde RMSEA değerinin 0.006 ve RMR

değerinin 0.045 olması uyumun mükemmel olduğunu göstermektedir. Yine CFI, GFI,

AGFI değerlerinin 0.95’e eşit ya da üstünde olması uyumun mükemmel olduğunu,

0.90’a eşit ya da üstünde olması uyumun iyi olduğunu, 0.80’e eşit ya da üstünde

olması uyumun kabul edilebilir düzeyde olduğunu göstermektedir (Brown 2015, Teo

2013, Çokluk vd 2014). Yapılan analiz sonucunda CFI, GFI ve AGFI değerleri 0.90’nın

üstünde bulunmuştur. Bu bulgular ölçeğin uyum iyiliği indekslerinin iyi düzeyde

olduğunu göstermektedir.

Literatüre göre CFA'da hata varyanslarının 0.90'dan düşük ve t değerinin

1.96'dan yüksek olması önerilmektedir (Seçer 2015). Şekil 2'deki standartlaştırılmış

çözelti değerleri ölçeğin hata varyanslarının yorumlanması için analiz edildiğinde,

madde 5’in hata değeri 0.98 olduğu görülmüştür. Bu maddenin hata değeri yüksek

olmasına rağmen, t değerinin 21.33 olduğu görülmekle birlikte bu değer istatistiksel

olarak anlamldır. Bir maddenin ölçekten çıkarılması için öncelikle hata varyansı

0.90’dan büyük, aynı zamanda t değerinin 1.96’dan büyük olması gerekmektedir.

Literatürde ikisinin birlikte değerlendirilmesi önerilmektedir (Seçer 2015). Bu nedenle

bu maddenin ölçekte tutulmasına karar verilmiştir. Ölçeğin regresyon ağırlıkları

incelendiğine tüm maddelerin alt boyutları üzerine etkisinin istatistik olarak önemli

olduğu görülmektedir. Genel olarak tüm değerler ve model incelendiğinde hesaplanan

uyum indeksleri ışığında modelin kabul edilebilir bir uyum sağladığı söylenebilir.

Araştırmanın istatistiksel analizleri sonucunda, Türkçeye uyarlanan Egzersiz

Sağlık İnanç Modeli Ölçeği, 25 maddeden ve 5 faktörden oluşmaktadır ve yüksek

55

düzeyde güvenilirlik ve geçerliliğe sahiptir. Türk formu 18 yaş ve üzeri tüm bireylerde

uygulanabilir. Ölçeği kullanarak bireylerin egzersiz davranışlarına ilişkin sağlık inançları

belirlenebilir.

5.2.Ölçeğin Güvenilirlik Çalışmalarına İlişkin Bulguların İncelenmesi

Bu çalışmada ölçeğin güvenirliği; iç tutarlık madde analizi, cronbach alfa ve test

tekrar test ile değerlendirilmiştir. İç tutarlık madde analizinde madde toplam korelasyon

katsayıları incelenmiştir. Analiz sonucunda, korelasyon katsayılarının 0.34 ile 0.88

arasında değişim gösterdiği belirlenmiştir. Literatürde madde toplam korelasyon

katsayısının bazı kaynaklar 0.30 ve üstü olması gerektiğini belirtirken (Streiner vd

2015), bazı kaynaklar 0.20 ve üzeri olması gerektiğini belirtmiştir (Everitt 2010,

Tavsancil 2014). Bu çalışmada 0.30 sınır değer olarak alınmıştır. Korelasyon

katsayısının 0.30’ninaltına indiği durumlarda maddenin ölçekten çıkarılması

önerilmektedir. Bu ölçekte kolerasyon katsayısı 0.30’dan küçük bir madde olmadığı için

atılan madde olmamıştır.

Ölçeğin güvenirliliğini değerlendirmeye yönelik yapılan diğer bir analiz cronbach

alfa katsayısıdır. Bu çalışmada cronbach alfa katsayıları incelendiğinde, 0.85 ile 0.93

arasında dağılım göstermiştir. Ölçeğin “egzersiz yararlarının, egzersiz maliyetinin

önüne geçtiğiyle alakalı inançlar” alt boyutu için 0.93, “egzersiz yapmanın hastalık

riskini azalttığı inançları” alt boyutu için 0.88, “egzersiz yapmama sakıncalarına ilişkin

inançları” alt boyutu 0.85, egzersiz yapmamanın ciddiyeti hakkında inançlar” 0.89 ve

son olarak “genel sağlık değerleri” alt boyutu cronbach alpha değeri 0.90 bulunmuştur.

Orjinal ölçeğin Cronbach alpha değerleri incelendiğinde, 0.67 ile 0.91 arasında dağılım

göstermiştir (Villar vd 2017). Çalışmamızın cronbach alpha değerleri orjinal çalışmanın

cronbach alpha değerleri ile karşılaştırıldığında, “egzersiz yapmanın yararlarının

egzersiz maliyetinin önüne geçtiğine dair inançlar” alt boyutu orjinaline göre düşük iken,

“egzersiz yapmamanın ciddiyeti hakkında inançlar” alt boyutu daha yüksek, diğer alt

boyutların ise benzer olduğu belirlenmiştir. Literatür bilgileri cronbach alfa katsayısı

0.40’tan küçük ise ölçme aracının güvenilir olmadığını, 0.40 ile 0.59 arasında düşük

güvenirlikte olduğunu, 0.60-0.79 arasında oldukça güvenilir olduğunu ve 0.80-1.00

arasında ise yüksek derecede güvenilir olduğunu göstermektedir (Akgül 2005).

Buliteratür bilgisi doğrultusunda çalışmamızın verileri cronbach alfa katsayılarının

yüksek derecede güvenilir olduğunu göstermektedir.

56

Çalışmamızda ayrıca ölçeğin değişmezliği test tekrar test ile değerlendirilmiştir.

Test-tekrar test yöntemi, ölçeğin tutarlı sonuçlar vermesini ve zamanla değişmezliği

ölçer. Test tekrar test yönteminde uygulanan ölçek gruba ilk kez aynı gruba ikinci kez

uygulanır. Aralık yönteminde, anket aynı örneğe belirli bir aralıkta iki kez uygulanabilir.

Bu doğrultuda, ölçeğin Alt boyutları test tekrar test ile değerlendirildiğinde korelasyon

katsayılarının 0.88 ile 0.96 aralığında olduğu belirlenmiştir. Test tekrar test analizi için

korelasyon katsayısının en az 0.70 olması ve tercih edilen değerin 0.80’nin üzerinde

olması önerilmektedir (Esin2014). Bu bilgi doğrultusunda araştırmamızın bulguları

ölçeğin tutarlı ve değişmezliğinin yüksek olduğunu söyleyebiliriz.

57

6.SONUÇ VE ÖNERİLER

Araştırmada elde edilen sonuçlar aşağıda sunulmuştur.

Her bir madde için kapsam geçerliliği indeksleri (KGİ) 0,9 ile 1 arasında dağılım

gösterdiği saptanmıştır.

Ölçeğin KMO değeri 0,883, Bartlett’s testinin ise, 2406.89 (p<0.001) olduğu

bulunmuş ve bu sonuca göre faktör analizi için örneklem büyüklüğünün iyi düzeyde

olduğu saptanmıştır.

Doğrulayıcı faktör analizi sonucunda uyum iyiliği indekslerinin iyi düzeyde olduğu

saptanmıştır.

Güvenilirlik analizi sonucunda, croncach alpha düzeylerinin 0.85 ile 0.93 arasında

dağılım gösterdiği belirlenmiştir.

Test tekrar test sonuçları değerlendirildiğinde isekorelasyon katsayılarının 0.88 ile

0.96 aralığında olduğu belirlenmiştir.

Yapılan psikometrik ölçüm sonuçları doğrultusunda ESİM ölçeğinin Türkçe

formunun egzersiz davranışlarını değerlendirmede kullanımı için geçerli ve güvenilir

olduğu bulunmuştur.

Elde edilen sonuçlar doğrultusunda, sağlığı geliştirme girişimlerinin öncüsü olan

hemşireler bu ölçeği kullanarak egzersiz davranışlarına yönelik inanç ve tutumları

kolayca değerlendirebilir. Ölçek yeni geliştirilen bir ölçek olduğundan henüz farklı

ülkeler için geçerlilik ve güvenilirlik çalışmaları yapılmamıştır. Bu nedenle

bulgularımızın ulusal ve uluslararası literatüre katkı sağlayacağı düşünülmektedir.

Ayrıca hastalıkların tedavisi ve tedavi süreçlerinin yönetilmesinin yanında toplum

sağlığının korunması ve geliştirilmesinde önemli rolleri olan hemşirelerin görüş ve

58

önerilerinin ESİM çerçevesinde tespit edilmesi de önemlidir. Çünkü bu husustaki

tespitlerin hemşirelik girişimlerinin daha etkili bir şekilde planlanması için yol gösterici

olması mümkündür. Ölçek egzersiz davranışlarının değiştirilmesine yönelik yapılan

hemşirelik girişimlerinin etkisini ve bakım sonuçlarını değerlendirmede kolaylıkla

kullanılabilir. Ölçeğin sağlığın geliştirilmesine yönelik stratejilerin geliştirilmesinde,

sağlık eğitimi programlarının oluşturulmasında katkı sağlayacağı düşünülmektedir.

Gelecekte egzersiz davranışlarını ve davranışları etkileyen faktörleri açıklamak için

yapılması planlanan araştırmalarda ölçeğin kullanılması önerilmektedir.

59

KAYNAKLAR

Adams J, White M. Are activity promotion interventions based on the transtheoretical model effective? A critical review. Br J Sports Med, 2003; 37: 106–114.

Ajzen I. The Theory of Planned Behaviour. Organizational Behaviour and Human Decision Processes. 1991; 50(2):179-211.

Akan M. Adölesanlarda beslenme egzersiz davranışları ile beden kitle indeksi arasındaki ilişki. Yüksek Lisans Tezi, Trakya Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Edirne, 2018.

Akgül A. Faktör Analizi. Tıbbi Araştırmalarda İstatistiksel Analiz Teknikleri SPSS Uygulamaları. Üçüncü Baskı, Ankara: 2005. p. 440-455.

Alkaya S, Okuyan C. Hemşirelik öğrencilerinin egzersiz davranışları ve uyku kaliteleri Dokuz Eylül Üniversitesi Hemşirelik Fakültesi Dergisi, 2017; 10(4): s. 236-241.

Alpar R. Spor, sağlık ve Eğitim bilimlerinden örneklerle Uygulamalı İstatistik ve geçerlik-güvenirlik [Sport, health and applied statistics and validity-reliability with examples from educational sciences] (4th ed.), Detay Yayıncılık, Ankara, Turkey:, 2016.

Altıok M. Kalp yetersizliğinin yönetimi ve egzersiz. sistematik bir inceleme, Türkiye Klinikleri J İntern Med Nurs-Special Topics 2016; 2(3): s. 37-45.

Archer T. (2014). Health benefits of physical exercise for children and adolescents, Journal Nov Physiotheraphy, 4(2), pp: 1-4.

Aylaz R, Güllü E, Güneş G. Aerobik yürüme egzersizin depresif belirtilere etkisi. Dokuz Eylül Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi 2011; 4(4): 172-177

Bahar Z, Açıl D. Sağlığı geliştirme modeli: kavramsal yapı, Dokuz Eylül Üniversitesi, Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi 2014; 7(1): 59-67.

Bakır H, Hisar KM. (2016). Bir üniversite hastanesinde çalışan hemşirelerin egzersize ilişkin yarar ve engel algıları ve öz yeterlilik durumu, Genel Tıp Dergisi, 26(3), ss: 84-91.

Barnett-Damewood M, Carlson-Catalano J. Physical activity deficit: a proposed nursing diagnosis. Nurs Diagn, 2000;11(1): 24-31.

Bek N. “Fiziksel aktivite ve sağlığımız”. Fiziksel Aktivite Bilgi Serisi, Ankara, 2008, s.7-22,

Booth F, Roberts W. Lack of exercise is a major cause of chronic diseases. Comprehensive Physiology 2012; 11(43): 12-11.

Brown TA. Confirmatory Factor Analysis For Applied Research. Guilford Press New York, US, 2015, s. 53.

60

Buckworth J, Kirby TE et al. Effect of exercise intensity on depressive symptoms in women. Ment Health Phys Act 2009; 2(1):37–43.

Bulduk S, Yurt S, Dinçer Y, Ardıç E. Sağlık davranışı modelleri, Düzce Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Dergisi, 2015; 5(1), ss: 28-34.

Can S, Arslan E, Ersöz G. Güncel bakış açısı ile fiziksel aktivite. Ankara Üniversitesi Spor Bilimleri Fakültesi Dergisi, 2014; 12(1); 1-10.

Canlı S, Karataş N. Yaşlılar için bir halk sağlığı hemşireliği yaklaşımı: ''Fiziksel aktivite danışmanlığı'' Ankara Sağlık Hizmetleri Dergisi, 2018; 17(2); 36-45.

Champion VL, Skinner CS. The Health Belıef Model. In: Glanz K, Rimer B.K, Viswanath K.V. eds. Health Behavior and Health Education: Theory, Research and Practice. 4th ed. San Francisco, 2008; 46-65.

Christmas C, Anderson RA. Exercise and older patients: Guidelines for the clinician. J Am Geriatr Soc 2000; 48(3):318-324

Cindaş A. Yaşlılarda egzersiz uygulamasının genel ilkeleri. Turkish Journal of Geriatrics 2008; 4(2): 77-84.

Cürcani M, Tan M, Özdelikara A. Hemşirelerin sağlık yaşam biçimi davranışları ve etkileyen faktörlerin belirlenmesi, TAF Preventive Medicine Bulletin, 2010; 9(5): 487-492.

Çenesiz E. Türkiye’de yapılmış sağlık inanç modeli ile ilgili çalışmaların değerlendirilmesi, Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2017.

Çokluk Ö, Şekercioğlu G, Büyüköztürk İ. In: Geçerlik ve güvenirlik. Sosyal Bilimler için Çok Değişkenli İstatistik: SPSS ve LISREL Uygulamaları. 3. Baskı. Pegem Akademi; Ankara, 2014; 275-332.

Damewood MB, Caltano JC. Physical Activity Deficit: a propesed nursing diagnosis, Nursings Diagnosis, 2000; 11: 24-31.

Davis L. “Instrument review: Getting the most from a panel of experts”. Applied Nursing Research, 1992; 5: 194-197.

Dearden JS, Sheahan SL. Counseling middle-aged women about physical activity using the stages of change. J Am Acad Nurse Pract, 2002; 14(11): 492-497.

Demiriz M, Erdemir İ, Kayhan RF. Farklı Dinlenme aralıklarında yapılan anaerolik invertal antrenmanın aerobik kapasite, anaerobik eşik be kan parametreleri üzerine etkileri Uluslararası Spor, Egzersiz ve Antrenman Bilimi Dergisi, 2015; 1(1): 1-8.

Doymaz F. Sağlıklı kadınlarda egzersiz inanışının egzersiz davranış değişimleri üzerine etkilerinin incelenmesi, Hacettepe Ünivesitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara, 2013, s. 19.

61

Erdoğan S, Nahcivan N, Esin N, Hemşirelikte araştırma süreç uygulama ve kritik, Nobel Matbaacılık San Ltd Şti, İstanbul, 2014, s. 224.

Ersöz G, Özmutlu İ, Arı Y, Aydın S, Kara E, Öztürk. Teori odaklı egzersiz danışmanlığı sonrası egzersiz davranışı ve bazı psikolojik faktörlerdeki değişimlerin incelenmesi, NKUBAP.00.R12.AR.15.01 nolu proje, 2017, s.30-32.

Ertüzün E, Karaküçük S. Sağlık inanç modeli perpektifinde sportif rekreasyon aktivitelerine bakış. Gazi beden Eğitimi ve Spor Bilimleri Dergisi, 2014; 19(1-4): 1-9.

Esin NM. Veri toplama yöntem ve araçları & veri toplama araçlarının güvenirlik ve geçerliği. S Erdoğan, N Nahçivan ve NM. Esin (Ed.), Hemşirelikte araştırma süreç uygulama ve kritik, İstanbul: Nobel Tıp Kitabevleri,2014, s. 193-233.

Everitt BS, Skrondal A. The Cambridge dictionary of statistics, (4th ed.), New York: Campridge University Press, 2010, New York, s.94.

Field A. Discovering statistics using IBM SPSS Statistics, (5th ed.) Sage Publication, 2018, Canada, s. 73.

Gasalberti D. Early detection of breast cancer by selfexamination: The influence of perceived barriers and health conception. Oncology Nursing Forum 2002; 29 (9): 1341-1347.

Glanz K, Rımer BK, Lewıs FM. Health Behavior and Health Education. Jossey- Boss CO: San Fransisco. 2002, s.105.

Golinowska S, Groot W, Baji P, Pavlova M. Health promotion targeting older people. BMC Health Services Research, 2016; 12(91): 16-22.

Gözüm S, Çapık, C. Sağlık davranışlarının geliştirilmesinde bir rehber: sağlık inanç modeli, Dokuz Eylül Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Elektronik Dergisi, 2014 7(3), ss: 230-237.

Gristwood J. Applying the health belief model to physical activity engagement among older adults, ılluminare: a student journal in recreation. Parks and Leisure Studies 2011; 9(1): 59-71.

Grove SK, Burns N, Gray J. The practice of nursing research: appraisal, synthesis, and generation of evidence, (7th ed.), St. Louis, Missouri: Elsevier Saunders, 2013, s. 72.

Gümüş Y, Kitiş Y. Egzersiz davranış değişimi ölçeklerinin geçerlik ve güvenirliği, Hacettepe Üniversitesi Hemşirelik Fakültesi Dergisi, 2015; 2(3): 1-19.

Gürsoy Ş. Düzenli spor yapan öğrenci gruplarında egzersizin total antioksidan kapasite ve serum lipit profili üzerine etkisi, İnönü Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Malatya, 2008, s. 14.

Harrington D. Confimatory factor analysis, New York; Oxfort Universty Press, USA, 2009, pp: 21-35.

62

Hayden J. Motivation and behavior change. In: DeYoung S, (Eds). Teaching strategies for nurse educators. Pearson Education, New Jersey, 2009, s. 44- 53.

Hochbaum GM. Public participation in medical screening programs: a

sociopsyhologicial study. Washington, Government Printing Office, 1958, s. 96.

İbiş S, Hazar S, Gökdemir K. Aerobik ve anaerobik egzersizlerin hematolojik parametrelere akut etkisi. Uluslararası İnsan Bilimleri Dergisi, 2010; 7(1): 70-82.

Jeihoni AK, Hidarnia A, Kashfi SM, Ghasemi A, Askar A. A health promotion program based on the health belief model regarding women’s osteoporosis. International Journal of Musculoskeletal Pain prevention, 2016; 1(1): 7-16.

Kabiri R, Kamarumazan S, Zulnaidi H. Perceived yoga exercise benefits and barriers of university students by gender: Results of a survey research, 2018; 4(2): 39-46.

Kafalı N. Transteoretik modele göre adölesanların egzersiz davranışları, Marmara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2009, s. 29.

Kahraman G, Baş T, Akbolat M. Obeziteye yönelik tutum ve inançların geliştirilmesinde sağlık programlarının etkisi. Acıbadem Üniversitesi Sağlık Bilimleri Dergisi, 2015; 6(2): 89-98.

Keleş SB. Hipertansif bireylerde egzersizin kan basıncına etkisi. Spor Hekimliği Dergisi, 2013; 48: 119-130.

Kelley GA, Kelley KS. Evidential value that exercise improves BMI z-score in overweight and obese children and adolescents. Biomed Res Int. 2015. 2015; (15): 1-5).

Kemppainen V, Tossavainen K, Turunen H. Nurses' roles in health promotion practice: an integrative review. Health Promotion International, 2013; 28(2): 490-501.

Kutlu AK, Dıramalı A, Temiz C, Onur E, Miskioğlu M. Yatağa bağımlı hastalarda egzersizin kan değerleri ve yaşam bulguları üzerine etkisi. Ege Üniversitesi Hemşirelik Yüksek Okulu Dergisi, 2011;27 (1) : 25-36.

Lima MG, Barros MB.DA, Cesar CLG, Goldbaum M, Carandina L, Alves MC. Health-related behavior and quality of life among the elderly: a population-based study. Revista de Saude Publica, 2011; 45(3): 485–493

Lök S, Lök N. Demansta fiziksel aktivite ve egzersiz. Psikiyatride Güncel Yaklaşımlar, 2015, 7(3): 289-294.

Mansour AES, El-Sayed HSM, İbrahim AW. Utilizing Health Belief Model to Enhance the Preventive Health Behavior about Osteoporosis among Young-Adult Females, IOSR Journal of Nursing and Health, 2017; 6(2): 11-20.

63

Marcus BH, Lewis BA. Physical activity and the stages of mativational readiness for change model. President’s Council on Physical Fitnes and Sport Research Digest,2003; 4: 1-8.

Marcus-Varwijk AE, Madjdian DS, Vet E, Mensen M, Visscher T, Ranchor A, Slaets J, Smith C. Experiences and views of older people on their participation in a nurse-led health promotion intervention. Community Health Consultation Offices for Seniors PLOS ONE, 2019; 11(3): 21-36.

Mikhail BI. The health belief model: a review and critical evaluation of the model, research, and practice. Advances in Nursing Science, 1981; 4(1): 65–81.

Montaño DE, Kasprzyk D. The theory of reasoned action, theory of planned behavior, and integrated behavioral model. In: Glanz K, Rimer BK, Viswanat K, editors. Health behavior and health education. San Francisco: Jossey-Bass, 2008, s. 67-92.

Nowosielski K, Hadzik A, Gorna J, Grabara M. Applyıng the health belıef model ın explaınıng the stages of exercıse change ın older adults, Pol. J. Sport Tourism, 2016; 23: 221-225.

O'Connor D, Crowe M, Spinks W. Effects of static stretching on leg power during cycling. Turin, 2006; 46(1): 52-56.

Ohuruogu B. The Contributions of physical activity and fitness to optimal health and wellness. Journal of Education and Practice, 2016; 7(20): 123-128).

Olgun N, Altun Z. Sağlık inanç modeli doğrultusunda verilen eğitimin diyabet hastalarının bakım uygulamalarına etkisi. Hacettepe Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Hemşirelik Dergisi, 2012; 19(2): 46-57.

Özçelik O, Karataş F. Şiddeti düzenli olarak artan işe karşı yapılan egzersizin obezlerde serum molandialdehid ve vitamin A,E,C düzeyleri üzerine olan etkisi, Fırat Üniversitesi Sağlık Bilimleri Dergisi, 2008; 22(6): 337-341.

Özkan A, Köklü Y, Kayıhan G, Alemdaroğlu U, Ersöz G. Obezitenin önlenmesi ve tedavisinde fiziksel aktivite ve egzersizin rolü. Uluslararası Hakemli Akademik Spor Sağlık ve Tıp Bilimleri Dergisi, 2013; 3(7): 48-63.

Peker AT, Zengin S. Sağlık hizmetleri meslek yüksekokulu öğrencilerinin spor sağlık inanç düzeylerinin değerlendirilmesi. Ekev Akademi Dergisi, 2019;77: 45-56.

Pender NJ. Health Promotion in Nursing Practice (2nd Ed.). Norwalk, Ct: Appleton & Lange, 1987, s. 65.

Pender N, Murdaugh CL & Parsons M.A. Health promotion in nursing practice, Fıfth Edition. Pearson Education, New Jersey, 2006; 3: 50-66

64

Phillips TA. Comparison of the health belief model and stages of change in exercise behavior construct in cardiac rehabilitation patients, Masters Theses. 1672, In The Graduate School, Eastern Ilunois Unıversity Charleston. Illınoıs, USA,1999.

Rosenstock LM. Historical origins of the health belief model. Health Education Monographs 1974; 2: 328-335.

Salmon J, Booth ML, Phongsavan P, Murphy N, Timperio A. Promoting physical activity participation among children and adolescents. Epidemiologic Reviews, 2007; 1:16.

Seçer İ. SPSS ve LISREL ile Pratik Veri analizi, Ankara: Anı Yayınları, 2015. 2. Baskı s.129

Sevinç S. Miyokart infarktüsü geçirmiş bireylerde yaşam şekli değişikliği: pender’in sağlığı geliştirme modeli. Journal of Cardiovascular Nursing 2016; 7(14): 147-152.

Soygüden A, Cerit E. Yaşlılar İçin Egzersiz Uygulamalarının Önemi, Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2015; 8(1): 197-224.

Streiner D, Norman G, Cairney J. Health Measurement Scales, A practical guide to their development and use, (5th ed.), Oxford, UK, 2015, s. 81.

Şekerci Y. Egzersiz alışkanlığına ilişkin değişim aşamaları kavram analizi, Hemşirelikte Eğitim ve Araştırma Dergisi, 2018; 15(2): 117-122.

Şimşekoğlu N, Mayda AS. Bir üniversite hastanesinde görevli hemşirelerin sağlıklı yaşam biçimi davranışları ve sağlık kaygısı düzeyleri. Düzce Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Dergisi, 2016; 6(1): 19-29.

TC. Sağlık Bakanlığı. Türkiye fiziksel aktivite rehberi/çocuk ve ergenlerde fiziksel akitivite. Sağlık Bakanlığı Yayınları. Ankara, 2014.

Tavsancıl E. Measurement of attitudes and data analysis with SPSS, (5th ed.), Nobel Akademy, Ankara, 2014, s. 63.

Teo T. Handbook of Quantitative Methods for Educational Research. Sense Publishers, Rotterdam, Psychometrıcs Netherlands, 2013, s 51.

Thiel DM, Sayah FA, Valiance J, Johnson ST, Johnson JA. Physical activity and health related quality of life in adults with Type 2 Diabetes results from a prospective cohort study. Journal of Physical Activity& Health, 2017; 14(5): 368-374.)

Tümer A, Özsoy S. Fiziksel aktiviteyi artırmada değişim aşaması temelli bireysel danışmanlık girişiminin etkisi. Ege Üniversitesi Hemşirelik Fakültesi Dergisi,2015; 31(2): 26-39.

Türkiye Fiziksel Aktivite Rehberi/Yaşlılarda Fiziksel Aktivite Türkiye. Tr/indeks.php?lang=tr (erişim: 15 Haziran 2014).

65

Ünsal A. .Hemşirliğin Dört Temel Kavramı: İnsan, Çevre, Sağlık & Hastalık, Hemşirelik. Ahi Evran Üniversitesi Sağlık Bilimleri Dergisi, 2017; 1(1): 11-28).

Vanhees L, Lefevre J, Philippaerts R, Martens M, Huygens W, Troosters T, Beunen G. How to assess physical activity? How to assess physical fitness? European Journal of Cardiovascular Prevention and Rehabilitation, 2005; 12: 102-114,

Velez Toral M, Godoy Izquierdo S, de Guevara NML, Galvan CDT, Ballesteros AS, Garcia JFG. Improvements in health related quality of life, cardio-metabolic health, and fitness in postmenopausal women after an exercise plus health promotion intervention: A randomized controlled trial. Journal of Physical Activity Health, 2017; 14(5): 336-343.

Villar O, Alvarado P, Vega M, Saucedo I,Pena G, Romero N,Alcaraz S. Factor structure and internal reliability of an exercise health belief model scale in a Mexican population. BMC Public Health, 2017; 17: 229.

Vos N, Singh N, Ross D, Stavrinos T, et al . Optimal load for ıncreasing muscle power during explosive resistance training in older adults. The Journals of Gerontology, 2005; 60(5): 638-647.

Williams DM, Dunsiger S, Miranda RJr, Gwaltney CJ, Emerson JA, Monti PM, Parisi AF. Recommending self-paced exercise among overweight and obese adults: a randomized pilot study. Ann Behav Med, 2015; 49 (2): 280-285.

Wilmore J, Knuttgen H. Aerobic Exercise and Endurance Improving Fitness for Health Benefits. The Physician and Sportsmedicine, 2003; 31(5): 45.

World Health Organization (WHO). Health and development through physical activity and sport, noncommunıcable diseases and mental health noncommunıcable. Disease Prevention And Health, 2003.

World Health Organization. Global recommendations on physical activity for health. 2010.URL:http://whqlibdoc.who.int/publications/2010/9789241599979_eng.pdf.(Erişim:30.5.2019).

World Health Organization. Adolescents: health risks and solutions. Geneva: World Health Organization; 2017. http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs345/en/ Erişim tarihi: 11.6.2019

World Health Organization. WHO definition of Health, 1984. www.who.int/ about/definition/en/print.html (Erişim:20.9.2019) Yılmaz F, Yıldırım Sarı N. İB. Internatıonal üniversite öğrencilerinde sağlıklı yaşam biçimi davranışları ve yaşam kalitesini etkileyen etmenler. Refereed Academıc Socıal Scıences Journal Spring, 2012; 3(4): 146-173.

66

ÖZGEÇMİŞ

2015 yılında İstanbul Üniversitesi Florance Nightingale Hemşirelik Fakültesinden

mezun oldu. 2017yılında Pmukkale Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Halk Sağlığı

Hemşireliği Anabilim Dalında yükseklisansa başladı. 2016 yılından itibaren Isparta

Süleyman Demirel Üniversitesi Araştırma ve Uygulama Hastanesi Genel Cerrahi

Servisi hemşiresi olarak çalışmaktadır.

EKLER

EK 1

Katılımcıların Sosyo Demografik Özelliklere İlişkin Bilgi Form

1. Yaşınız?…….

2. Cinsiyetiniz?........

1.Kadın 2. Erkek

3.Medeni Durumunuz?

1. Evli 2. Bekar 3. Boşanmış

4. Çalışma durumuz?

1. Çalışıyor 2. Çalışmıyor

5. Gelir durumunuz nedir?

1. Gelir giderden az 2.Gelir gidere eşit 3. Gelir giderden fazla

6. Egzersiz yapıyor musunuz?

1. Evet 2. Hayır

7. Egzersiz yapma sıklığınız?

1. Her gün düzenli olarak

2. Haftada 1-2 kez

3. Düzensiz

4. Diğer

8.Herhangi bir kronik hastalığınız var mı?

1. Evet 2. Hayır

9.Sağlığınızı nasıl algılıyorsunuz?

1. Çok iyi 2. İyi 3.Orta 4. Kötü 5. Çok kötü

EK 2 – EGZERSİZ SAĞLIK İNANÇ ÖRNEĞİ

Aşağıdaki soruları kendinize en uygun kutucuğa’’ X’’ koyarak yanıtlayınız.

hiç

biraz

old

ukça

sık

sık

ço

k f

azla

1.Sağlığınızla ne kadar ilgilisiniz?

2.Sağlığınızı ne kadar düşünüyorsunuz?

3.Sağlığınıza ne kadar dikkat ediyorsunuz?

4. Kalp krizi geçirmek ne kadar ciddi bir durumdur?

5. Felç geçirmek ne kadar ciddi bir durumdur?

6. Kanser olmak ne kadar ciddi bir durumdur?

7. Egzersiz yapmanın yüksek tansiyondan korunmanıza ne kadar yardımcı olacağını düşünüyorsunuz?

8. Egzersiz yapmanın diyabetten konmanıza [ya da diyabeti kontrol altına almanıza] ne kadar yardımcı olacağını düşünüyorsunuz?

9. Egzersiz yapmanın kalp krizlerinden korunmanıza ne kadar yardımcı olacağını düşünüyorsunuz?

10. Egzersiz yapmanın felçten korunmanıza ne kadar yardımcı olacağını düşünüyorsunuz?

11. Egzersiz yapmanın kanserden korunmanıza ne kadar yardımcı olacağını düşünüyorsunuz?

12. Sizce egzersiz yapmak sizi kilo almaktan ne kadar korur?

13. Egzersiz yapmanın sağlığınızın daha iyi olmasında ne kadar yardımcı olacağını düşünüyorsunuz?

14. Gelecekte hastalıklardan korunmak için egzersiz yaparak bedel [zaman ayırmak ve tembelliğin üstesinden gelmek gibi] ödemeye değer mi?

15. Daha iyi bir sağlığa sahip olmak için egzersiz yapmanın bedelini [zaman harcamak ve tembelliği bırakmak gibi] ödemeye değer mi?

16. Daha iyi bir yaşam kalitesine sahip olmak için egzersiz yaparak bedel [zaman ayırmak ve tembelliğin üstesinden gelmek gibi] ödemeye değer mi?

17. Daha uzun yaşamak için egzersiz yaparak bedel [zamana ayırmak ve tembelliğin üstesinden gelmek gibi] ödemeye değer mi?

18. Daha iyi görünmek için egzersiz yaparak bedel [zaman ayırmak ve tembelliğin üstesinden gelmek gibi] ödemeye değer mi?

19. Egzersiz yapmanın zor olduğunu düşünsem de, gelecekte hastalıklardan korunmak için egzersiz yapmaya değer.

Hiç

düşü

nm

üyoru

m

Ha

sta

ola

bila

ceim

e

ihtim

al ve

rmiy

oru

m

Ola

bili

rim

diy

e

düşü

nü

yoru

m

Bü

yükih

tim

alle

ola

caım

ı d

üşn

üyoru

m

Ke

sin

likle

ola

cağ

ımı

düşü

nü

yoru

m

20.Yüksek tansiyon hastası olabileceğinizi düşünüyor musunuz?

21.Diyabet (şeker hastası) olabileceğinizi düşünüyor musunuz?

22. Kalp krizi geçirebileceğinizi düşünüyor musunuz?

23. Felç geçirebileceğinizi düşünüyor musunuz?

24. Kanser olabileceğinizi düşünüyor musunuz?

25. Kilo alabileceğinizi düşünüyor musunuz?

EK 3 - PAMUKKALE ÜNİVERSİTESİ GİRİŞİMSEL OLMAYAN KLİNİK ETİK

ARAŞTIRMALAR KURULU ETİK KURUL İZNİ

EK 4 – ISPARTA İL SAĞLIK MÜDÜRLÜĞÜ KURUM İZNİ

EK 5 – ÖLÇEĞİN KULLANIM İZNİ