1

SOS Βαλαή

Ποιούς όρους έθεσε και ποιες υποχρεώσεις ήταν διατεθειμένος να προβεί ο αυτοκράτορας Ιωάννης ο Βατάτζης με σκοπό την επίτευξη ένωσης των εκκλησιών και ποια ήταν η απάντηση του Πάπα Ρώμης;

Ο Βατατζής ζήτησε: την επίσημη αναγνώρισή του ως αυτοκράτορα απο τον Πάπα Ρώμης, την παραχώρηση της Κων/πολης, την απομάκρυνση του λατίνου πατριάρχη και την εγκατάσταση σ’ αυτή του ορθόδοξου. Οι υποχρεώσεις που ήταν διατεθειμένος να προβεί: αποδοχή πρωτείου, μνημόσυνη και έκκλητου του Πάπα. Τήρηση των παπικών αποφάσεων που ήταν εναρμονισμένες με τα παραγγέλματα των οικουμενικών συνόδων. Ο Πάπας δέχτηκε αλλά εφ’ όσον: επιτραπεί η παραμονή του λατίνου πατριάρχη στην Κων/πολη και να αποδεχθούν οι ορθόδοξοι το Filioque ως ορθή διδασκαλία.

Ποιό είναι το περιεχόμενο του πρώτου πατριαρχικού γράμματος για την κολλυβαδική έριδα και ποια ερμηνεία έδωσε ο άγιος Αθανάσιος Πάριος για την έκδοσή του;

Το πατριαρχικό γράμμα απέβλεπε στη νουθεσία των αγιορειτών μοναχών ώστε να σταματήσουν τις διαμάχες τους σχετικά με την τέλεση των ιερών μνημοσύνων και τη συχνότητα της θείας μετάληψης. Τους έλεγχε για την παρέκκλισή τους απο τον ασκητικό και ειρηνικό βίο. Έδινε συγχώρεση σε όσους θα σταματούσαν τις έριδες ενώ αναθεμάτιζε εκείνους που θα συνέχιζαν. Ακολουθήθηκε η μέση οδός. Ενεργώντας κατ’ οικονομία, το Πατριαρχείο χαρακτήρισε ως ορθές και τις δύο πρακτικές των μοναχών τόσο στην τέλεση των μνημοσύνων όσο και στη συχνότητα της θείας μετάληψης. Ο άγιος Αθανάσιος Πάριος, μόλις πληροφορήθηκε το περιεχόμενο του γράμματος, εξέφρασε την κατάπληξή του και την έντονη δυσαρέσκειά του, γιατί περίμενε την πατριαρχική επικύρωση των ομοφρονούντων του (των Κολλυβάδων) και την καταδίκη των αντικολλυβαδικών αντιλήψεων. Απέδωσε τη συμβιβαστική πατριαρχική απάντηση στην μετριοπάθεια και αδυναμία του Θεοδόσιου να δείξει αποφασιστικότητα. Του καταλόγισε ευθύνες οτι υπήρχαν εξουσιαστικές παρεμβάσεις στη διοίκηση του Πατριαρχείου απο ισχυρούς εκκλησιαστικούς και κοσμικούς παράγοντες. Μάλιστα χαρακτήρισε τον Θεοδόσιο ‘κακομοίρη’ αλλά στράφηκε και προς τον πατριάρχη Ιεροσολύμων Σωφρόνιο, όποιος βρισκόταν εκείνη την εποχή στην Κων/πολη και συνυπόγραψε την επιστολή. Επίσης, παρατήρησε πως το πατριαρχείο δεν έθιξε καθόλου το ζήτημα της καθιέρωσης των εικόνων μετά την αγιογράφησή τους, ενω το έστειλαν ως υπόμνημα το θέμα αυτό στην επιστολή τους προς το πατριαρχείο Κων/πόλεως. Και διαμαρτυρήθηκε έντονα, γιατί ο πατριάρχης δεν επέκρινε την έκδοση αφορισμού απο τους προεστώτες της Μ. Λαύρας, αλλά περιορίστηκε απλώς στην άρση των σχετικών επιτιμίων.

2

Να προσδιορίσετε τη σύνθεση, το σκοπό, τις συνέπειες και το χρόνο

λειτουργίας του γεροντισμού στη διοίκησης του Οικουμενικού Πατριαρχείου

Αίτια: έξαρση του φαινομένου του φατριασμού, οι συχνές

αλλαξοπατριάρχες, η μεγάλη αύξηση του χρέους του Κοινού Ταμείου, η απολυταρχική άσκηση εξουσίας απο ορισμένους Πατριάρχες

Σκοπός: Η ενίσχυση της παρουσίας των μητροπολιτών στην Ενδημούσα Σύνοδο

Χρόνος λειτουργίας: Απο το 1757, όπου επικυρώθηκε με σουλτανικό διάταγμα μέχρι τη Συνθήκη της Λωζάνης (1923) οπότε το Οικουμενικό Πατριαρχείο έχασε όλα του τα προνόμια και διατήρηση μόνο τον πνευματικό ρόλο του.

Σύνθεση: Αποτελούνταν απο την Ενδημούσα Σύνοδο, η οποία απέκτησε και μόνιμα μέλη, τα οποία προέρχονταν απο ισχυρές μητροπόλεις που βρίσκονταν κοντά στην Κων/πολη.

Συνέπειες: Επί πατριαρχίας Σαμουήλ Α΄ Χατζερή, εκδόθηκε σουλτανικό διάταγμα που όριζε τον τεμαχισμό της πατριαρχικής σφραγίδας σε τέσσερα μέρη, απο τα οποία το ένα κρατούσε ο πατριάρχης και τα άλλα τρία οι γέροντες αρχιερείς. Με το πέρασμα του χρόνου άρχισαν να εκδηλώνονται φαινόμενα απολυταρχικής εξουσίας και απο τους γέροντες συνοδικούς ιεράρχες, οι οποίοι ενεργούσαν και ως αντιπρόσωποι των επαρχιούχων αρχιερέων. Η ενίσχυση της θέσης τους προκαλούσε αβεβαιότητα στον πατριάρχη για τη διατήρηση του θρόνου του και παλινδρομήσεις στις αποφάσεις του, καθότι προσπαθούσε να ισορροπεί στις αντιθέσεις τους. Παρενέβαιναν επίσης στην εκλογή των αρχιερέων προωθώντας, κάποιες φορές με οικονομικά ανταλλάγματα, οικεία πρόσωπα στις πλουσιότερες εκκλησιαστιακές επαρχίες, γεγονός που προξενούσε προστριβές στις σχέσεις τους και στην ομαλή λειτουργία της συνόδου. Επιπλέον λόγω της ισχύος, που είχαν αποκτήσει, οι γεροντικές μητροπόλεις αποτελούσαν το μήλος της έριδος για τους υποψηφίους ιεράρχες και πεδίο ανταγωνισμού των ισχυρών λαϊκών, που επιδίωκαν την τοποθέτηση σ’ αυτές προσώπων της επιρροής τους. Εξαιτίας της κατάστασης αυτής, κατά την ψήφιση των Γενικών ή Εθνικών Κανονισμών, η Ενδημούσα σύνοδος αντικαταστάθηκε απο τη 12μελή Διαρκή Ιερά Σύνοδο, η οποία ασχολούνταν μόνο με τα πνευματικά ζητήματα. Σ’ αυτή συμμετείχαν με 2ετή θητεία διαδοχικά όλοι οι αρχιερείς του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Επιπροσθέτως, για τη διαχείριση των κοσμικών και υλικών ζητημάτων θεσπίστηκε το Διαρκές Εθνικό Μικτό Συμβούλιο, το οποίο απαρτιζόταν απο τέσσερις συνοδικούς αρχιερείς και οκτώ λαϊκούς. Σε περίπτωση σημαντικών θεμάτων συνεδρίαζαν και τα δύο συνοδικά όργανα μαζί.

3

Ποιες αποφάσεις πήραν κατά την απογραφή της ειρήνης της

Βεστφαλίας (1648) για τα εκκλησιαστικά ζητήματα και ποια ήταν η στάση του Πάπα Ρώμης

Αποφασίστηκαν τα εξής: Α. Η επίσημη αναγνώριση των Λουθηρανών συμπεριλαμβανομένων και των Καλβινιστών με το όνομα Μεταρρυθμισμένοι Β. Η ρύθμιση της ιδιοκτησίας των θρησκευτικών κοινοτήτων (εκκλησιαστική περιουσία, σχολεία) σύμφωνα με το καθεστώς 1-1-1624 Γ. Η εξάρτηση του εκπατρισμού της θρησκευτικής μειονότητας από τη βούληση του ηγεμόνα Δ. Η εξαίρεση των αμψουργικών περιοχών απο τη συμφωνία, στις οποίες θα παρεχόταν ανοχής τους προτεστάντες, όπως θα απολάμβαναν ανάλογη ανοχή και οι ρωμαιοκαθολικοί των προτεσταντικών χωρών. Ο Πάπας δεν αποδέχτηκε τους όρους της και με την έκδοση σχετικής βούλας τη χαρακτήρισε άκυρη και ανίσχυρη. Πάντως η Ειρήνη της Βεστφαλίας αποτελεί σημαντικό σταθμό στην ευρωπαϊκή ιστορία τόσο απο πολιτικής όσο και απο θρησκευτικής άποψης, διότι τερματίστηκαν οι θρησκευτικοί πόλεμοι, καθιερώθηκε η ισορροπία δυνάμεων και καθορίστηκαν τα πολιτικά και θρησκευτικά σύνορα, τα οποία διατηρήθηκαν για πολλά χρόνια.

Να επισημάνετε τους λόγους για τους οποίους συγκλήθηκε η σύνοδος της Λυών (1274), να προσδιορίσετε το περιεχόμενο του γράμματος που απέστειλε σε αυτήν ο βυζαντινός αυτοκράτορας και να εκθέσετε την απόφαση της στα ζητήματα της εκπόρευσης του Αγίου Πνεύματος και του Παπικού πρωτείου

Οι λόγοι: μετά την ανάκτηση της Κων/πόλεως ο Μιχαήλ Η΄ ο Παλαιολόγος, προκειμένου να προλάβει τις δυσμενείς αντιδράσεις του Πάπα, και να αναχαιτίσει τις επεκτατικές βλέψεις του βασιλιά της Σικελίας, με τον οποίο είχε συμμαχήσι ο τελευταίος λατίνος αυτοκράτορας, προέβη σε διαπραγματεύσεις για την ένωση των εκκλησιών. Περιεχόμενο του γράμματος: στην ομολογία πίστεώς του, ο αυτοκράτορας Μιχαήλ και ο γιος του, αποδέχονταν το πρωτείο, το έκκλητο και το μνημόσυνο του Πάπα, με την παράκληση να μην γίνει προσθήκη του Filioque στο σύμβολο της πίστης και να διατηρηθούν αμετάβλητα τα αποστολικά εκκλησιαστικά έθιμα. Εκφράζονταν η επιθυμία για την αποκατάσταση της εκκλησιαστικής ενότητας. Γίνονταν αποδεκτά τα προ του σχίσματος εκκλησιαστικά δικαιώματα του Πάπα και οι αποφάσεις του εκείνες που συμφωνούσαν με τους όρους και τους κανόνες των Οικουμενικών Συνόδων. Απόφαση σχετικά με πρωτείο και Filioque: Ο αυτοκράτορας δεχόταν το πρωτείο του Πάπα και τη δυτική διδασκαλία περί του Filioque ως ορθή. Ο Πάπας κατέχει την πληρότητα της εξουσίας και παρέχει μέρος αυτής στις άλλες εκκλησίες. Το Άγιο Πνεύμα εκπορεύεται απο τον Πατέρα και τον Υιό ως απο μια αρχή και αιτία.

4

Επί ποιας πατριαρχείας εκδόθηκε το τρίτο πατριαρχικό γράμμα για την

κολλυβαδική έριδα, ποια διαφορά είχε με τα προηγούμενα ως προς το περιεχόμενό του και ποιες αντιδράσεις προκάλεσε στις αντιμαχόμενες παρατάξεις των αγιορειτών μοναχών

Επί πατριαρχίας Σαμουήλ Α΄ του Χαντζερή. Η νέα ρύθμιση, υποχρέωνε τα μοναστικά εξαρτήματα να ακολουθούν στα επίμαχα ζητήματα της κολλυβαδικής έριδας την παράδοση των κυρίαρχων μονών τους. Αυτό ικανοποίησε μερικώς τους Κολλυβάδες, επειδή στις μονές τα μνημόσυνα τελούνταν μόνο Σάββατο και επιπλέον δεν θιγόταν η συνήθεια αρχόντων της Κων/πολης να τελούν τα μνημόσυνα και την Κυριακή. Προκάλεσε όμως αυτό το γράμμα έντονη αντίδραση των αντικολλυβάδων, οι οποίοι αρνούνταν να πειθαρχήσουν στις συστάσεις του Σαμουήλ, ισχυριζόμενοι πως δεν ήταν υποχρεωμένοι να υπακούσουν στις αποφάσεις ενος ‘άθεου’ πατριάρχη.

Να προσδιορίσετε τις πηγές εσόδων του Οικουμενικού Πατριαρχείου κατά την περίοδο της Οθωμανικής κυριαρχίας μέχρι τα μέσα του 18ου αιώνα

Καταρχήν έχουμε τά έσοδα του Πατριάρχη και τα έσοδα του Κοινού Ταμείου. Το Κοινό Ταμείο θεσπίστηκε για την καταβολή των οικονομικών δοσιμάτων στο οθωμανικό κράτος και τη διαχείρησή του την αναλάμβανε ειδική επιτροπή που αποτελούνταν απο αρχιερείς και λαϊκούς. Έσοδα Κοινού Ταμείου:

- Δωρεές και εράνους που διενεργούνταν κυρίως στις παραδουνάβιες ηγεμονίες και στη Ρωσία.

- Ζητείες που αποτελούσαν έκτακτη οικονομική εισφορά των εκκλησιαστικών επαρχιών. Είχαν υποχρεωτικό χαρακτήρα και γι’ αυτό όσοι αρχιερείς αρνούνταν να τις καταβάλλουν τιμωρούνταν με την ποινή της καθαίρεσης.

Έσοδα Οικουμενικού Πατριάρχη: (α) Κανονικά. Τα κατέβαλλαν οι ορθόδοξοι κάτοικοι της Αρχιεπισκοπής Κων/πόλεως (β) το ‘φιλότιμο’ Το έδιναν οι αρχιερείς κατά τη χειροτονία ή τη μετάθεσή τους (γ) τα ‘εμβατοίκια’ Τα έδιναν οι ιερείς κατά τον διορισμό τους σε κάποιο ναό (δ) περιφορά δίσκου Γίνονταν 5 φορές το χρόνο στις εξής εορτές: Θεοφάνεια, Κυριακή Ορθοδοξίας, Σταυροπροσκυνήσεως, Βαϊων και Πάσχα (ε) Ιεροπραξίες Στο μυστήριο του γάμου (στ) Τέλη δικαιωμάτων απο την έκδοση πατριαρχικών γραμμάτων για διάφορες υποθέσεις (ζ) Εισφορές των Πατριαρχικών εξαρχιών και των σταυροπηγιακών μονών (η) Κληρονομιά αδιάθετων περιουσιών των αποθανόντων κληρικών και μοναχών

5

Ο Σαμουήλ Α΄ Χατζερής θέσπισε την μισθοδοσία του Πατριάρχη απο το Κοινό Ταμείο με 500 γρόσσια μηνιαίως για τα έξοδα της διατροφής του. Ο πρώτος Πατριάρχης, που μισθοδοτήθηκε ήταν ο επόμενος του, ο Σωφρόνιος ο Β΄ το 1775.

Ποιες εκκλησιαστικές μεταρρυθμίσεις έκανε στην Αγγλία ο Ερρίκος ο 8ος.

Βλέπε χαρτιά για Προτεστάντες

6

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

ΠΟΙΑ ΤΑ ΑΙΤΙΑ ΠΟΥ ΔΕΝ ΑΦΗΝΑΝ ΝΑ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΘΕΙ Η ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΜΕΤΑ ΤΟ ΣΧΙΣΜΑ ΤΟΥ 1054

1. Και οι δύο πλευρές είχαν πολιτικές σκοπιμότητες: ο βυζαντινός

αυτοκράτορας επεδίωκε την εξασφάλιση οικονομικής και στρατιωτικής βοήθειας απο τη Δύση, για να απωθήσει τα τουρκικά φύλα απο τη βυζαντινή επικράτεια. Ο δε Πάπας Ρώμης απέβλεπε στην προώθηση των επεκτακτικών σχεδίων του στην Ανατολή με σκοπό να αναγνωριστεί η υπεροχή του σ’ όλο τον χριστιανικό κόσμο.

2. Δεν λαμβάνονταν υπόψιν η βούληση του λαού. Ο λαός ακόμη και πιεζόμενος, δεν ήθελε να αποδεχθεί τις δυτικές θεολογικές καινοτομίες.

3. Οι σταυροφορίες της Δύσης, που έγιναν μετά το σχίσμα, με σύνθημα την απελευθέρωση των Αγίων Τόπων. Οι σταυροφόροι είχαν υπεροπτική και ληστρική συμπεριφορά.

4. Η ίδρυση και εχθρική δράση των λατινικών κρατιδίων της Ανατολής 5. Η καλλιέργεια της σχολαστικής θεολογίας στη Δύση.

ΤΙ ΓΝΩΡΙΖΕΤΕ ΓΙΑ ΤΙΣ ΨΕΥΔΟ-ΙΣΙΔΩΡΕΙΕΣ ΔΙΑΤΑΞΕΙΣ

Συντάχτηκαν στα μέσα του 9ου αι. απο κάποιον επίσκοπο της Μητρόπολης της Γαλλίας, ο οποίος χρησιμοποίησε το ψευδώνυμο Ισίδωρος Μερκάτωρ. Είναι ένα συμπίλημα δύο παλαιών συλλογών απο παπικές αποφάσεις και εκκλησιαστικούς κανόνες, που αποδίδονται στον Σεβίλλης Ισίδωρο και στον Μάριο Μερκάτορα. Ανάμεσα στα γνήσια έγγραφα συμπεριλήφθησαν και 94 νόθα!! Σκοπός των ψευδο-ισιδώρειων διατάξεων ήταν η κανονική θεμελίωση της υπεροχής του Πάπα έναντι των άλλων επισκόπων και των πολιτικών ηγεμόνων, παρουσιάζοντας τον ως ‘κεφαλή’ της οικουμένης. Έτσι, ο Πάπας αποκτούσε το δικαίωμα να συγκαλεί συνόδους, να δικάζει εφέσεις και να ακυρώνει τους νόμους των κρατών, όταν έκρινε οτι αυτοί δεν συμφωνούσαν με τους κανόνες της εκκλησίας. Οι διατάξεις αυτές στήριζαν τον αγώνα των Παπών έναντι της πολιτικής εξουσίας μέχρι τον 15ο αιώνα, οπότε αποδείχτηκε η πλαστότητά τους. Ένα απο αυτά τα πλαστά έγγραφα, ήταν και η ψευδο-κωνσταντίνεια δωρεά (Donatio Constantini). Σύμφωνα με αυτή, ο Μεγάλος Κων/νος για να ευχαριστήσει τον Πάπα Ρώμης Σιλβέστρο, ο οποίος φέρεται πως τον βάπτισε και τον θεράπευσε απο την λέπτρα, του χορήγησε το εκκλησιαστικό πρωτείο, την πολιτική εξουσία για τη διοίκηση του δυτικού κράτους, τα αυτοκρατορικά σύμβολα και το ανάκτορό του στο Λατερανό. Ο ίδιος μετέθετε την έδρα του στην Κων/πολη, θεωρώντας οτι δεν ήταν σωστό να εδρεύει η αυτοκρατορική εξουσία στην ίδια πόλη με την ‘κεφαλή’ της χριστιανοσύνης. Με τη θεωρία αυτή, η Εκκλησία Ρώμης, προσπαθούσε να δικαιολογήσει την αξίωση του Πάπα να ασκεί και πολιτική εξουσία στη Δύση. Παρότι η γνησιότητα του

7

εγγράφου αυτού αμφισβητήθηκε πολλές φορές, ωστόσο το κύρος του διατηρήθηκε μέχρι τον 15ο αιώνα, όπου αποδείχτηκε η πλαστότητά του.

ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΤΩΝ ΠΑΛΑΙΟΚΑΘΟΛΙΚΩΝ

Μετά τις αποφάσεις της Α΄ Βατικάνεις Συνόδου, ρωμαιοκαθολικές κοινότητες της Γερμανίας και της Ελβετίας, δεν αποδέχτηκαν το αλάθητο του Πάπα. Με τη σύγκληση συνόδου στο Μόναχο, αποσχίσθηκαν απο τη ρωμαϊκή έδρα και σχημάτισαν την Εκκλησία των Παλαιοκαθολικών. Εκτός απο το ζήτημα του αλάθητου, οι Παλαιοκαθολικοί διαφοροποιήθηκαν σταδιακά απο τη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία και σε άλλα θέματα, ιδίως της λατρείας και του κλήρου. Αναζητώντας ερείσματα στους χριστιανούς της Ανατολής ανέπτυξαν φιλικές σχέσεις με την Ορθόδοξη Εκκλησία. Ο ελπιδοφόρος θεολογικός διάλογος που ξεκίνηση το 1875, δεν απέφερε ακόμη μέχρι τις μέρες μας την ένωση των δύο εκκλησιών.

ΔΟΓΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΗ ΘΕΟΤΟΚΟ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΡΩΜΑΙΟΚΑΘΟΛΙΚΟΥΣ

Ο Πάπας Πίος Θ΄ επηρεασμένος απο τους Ιησουίτες ανακήρυξε το δόγμα της άσπιλης σύλληψης της Θεοτόκου, δηλ. τη γέννηση της δίχως το προπατορικό αμάρτημα. Ο Πάπας Πίος ΙΒ΄ διακήρυξε το δόγμα περί της σωματικής αναλήψεως της Θεοτόκου

8

Η ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ

ΤΗΣ ΒΕΝΕΤΙΑΣ

ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΕΣ ΕΚΛΟΓΗΣ ΕΠΙΣΚΟΠΟΥ Αρχαιρεσίες για την εκλογή επισκόπου με λίστα υποψηφίων Εκλογή επισκόπου με πλειοψηφία απο την ελληνική κοινότητα της

Βενετίας Έγκριση της εκλογής απο την ενετική γερουσία Διαδικασία για την έκδοση των πατριαρχικών εγκριτικών γραμμάτων: o Η ελληνική αδελφότητα1 μέσω του πληρεξουσίου της στέλνει αίτηση

στο Πατριαρχείο για την έκδοση των εγκριτικών γραμμάτων (το Οικουμενικό Πατριαρχείο μπορούσε να ζητήσει απο τον εκλεγμένο επίσκοπο την υπογραφή της ορθόδοξης ομολογίας πίστης, όπως έγινε στην περίπτωση του Γεώργιου – Γρηγορίου Φαλτσέα)

o Η ενετική αρχή μέσω του βάιλου στην Κων/πολη στέλνει στο Πατριαρχείο αίτηση για την έκδοση των εγκριτικών γραμμάτων.

o Απαιτούνταν ωστόσο και η έκδοση του σχετικού διοριστήριου εγγράφου (βεράτι) απο την Υψηλή Πύλη.

Ο εκλεγμένος ιεράρχης χειροτονούνταν είτε στο πατριαρχείο είτε στα νησιά του Ιουνίου είτ στη Βενετία απο ορθόδοξους ιεράρχες δίνοντας ομολογία πίστης στο ορθόδοξο δόγμα.

Σημείωση: Η ελληνική κοινότητα της Βενετίας πολιτικά υπάγεται στο ενετικό κράτος, ενώ εκκλησιαστικά στο Οικουμενικό Πατριαρχείο.

ΓΕΝΙΚΑ

Οι Ενετοί ήταν εχθροί των Οθωμανών και επειδή πίστευαν πως το Πατριαρχείο ελέγχονταν απο την Υψηλή Πύλη, είχαμ φιλο-καθολικές τάσεις

Στις 18-1-1709 οι Ενετοί εκδίδουν Διάταγμα βάση του οποίου επιβάλλονταν στους εφημέριους του ναού του Αγίου Γεωργίου να αποδεχτούν τον ενωτικό όρο της Φερράρας – Φλωρεντίας.

Στις 31-12-1761 οι Ενετοί εκδίδουν Θέσπισμα βάση του οποίου η Ελληνική κοινότητα μπορεί να εκλέξει μητροπολίτη, ο οποίος όμως όφειλε να δώσει ομολογία πίστης στον ενωτικό όρο της Φλωρεντίας.

Σύμφωνα με το διάταγμα του 1767, οι ορθόδοξοι υποβάλλονταν σε διπλά έξοδα για τη νεκρώσιμη ακολουθία, καθότι οι λατίνοι ιερείς μετέφεραν τη σωρό πρώτα σε καθολικό ναό, όπου τελούνταν το λατινικό τυπικό, και κατόπιν στον ορθόδοξο για την τέλεση της ορθόδοξης ακολουθίας. Το γεγονός αυτό εξανάγκασε πολλούς πάροικους Έλληνες να εγκαταλείψουν τη Βενετία και να εγκατασταθούν σε άλλα εμπορικά κέντρα, κυρίως στην Τεργέστη και στο Λιβόρνο.

1 Η Αδελφότητα του Αγίου Νικολάου που απέκτεισε και δικό της ναό, τον περίλαμπρο ναό του Αγίου Γεωργίου, ο οποίος απετέλεσε το πνευματικό κέντρο των απόδημων Ελλήνων της Βενετίας.

9

ΕΠΙΣΚΟΠΟΙ ΓΑΒΡΙΗΛ ΣΕΒΗΡΟΣ ΘΕΟΦΑΝΗΣ ΞΕΝΑΚΗΣ ΜΕΛΕΤΙΟΣ ΤΥΛΠΑΔΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ – ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ ΦΑΤΣΕΣ ΝΙΚΗΦΟΡΟΣ ΜΟΡΜΟΡΗΣ ΝΙΚΗΦΟΡΟΣ ΘΕΟΤΟΚΗΣ ΣΩΦΡΟΝΙΟΣ ΚΟΥΤΟΥΒΑΛΗΣ

ΟΙ ΕΠΙΣΚΟΠΟΙ ΑΝΑΛΥΤΙΚΑ

ΓΑΒΡΙΗΛ ΣΕΒΗΡΟΣ Αντί να εγκατασταθεί στην επαρχία του στη Μ. Ασία, μετέβη στην Κρήτη, όπου σκόπευε να εγκαταστήσει την έδρα του, αλλά επειδή αντέδρασαν οι ενετικές αρχές, μετέβη στη Βενετία. Επειδή είχε και την ενετική υποστήριξη, ζήτησε να μεταφερθεί η έδρα του στην πρωτεύουσα του ενετικού κράτους. Έτσι de facto χωρίς καμιά επίσημη πράξη του Πατριαρχείου, εγκαθίσταται στη Βενετία.

ΘΕΟΦΑΝΗΣ ΞΕΝΑΚΗΣ Η Βενετία αναγνωρίστηκε επισήμως ως έδρα του μητροπολίτη Φιλαδελφείας (μέχρι τις αρχές του 18ου αιώνα). Ο πάπας Ρώμης διεκδικούσε την υπαγωγή της ελληνικής κοινότητας στην εκκλησιαστική δικαιοδοσία του και ασκούσε πιέσεις στο ενετικό κράτος με αποτέλεσμα οι Ενετοί να εκδόσουν διάταγμα όπου επιβάλλονταν στους εφημέριους του ναού του Αγίου Γεωργίου η αποδοχή του ενωτικού όρου της Φλωρεντίας.

ΜΕΛΕΤΙΟΣ ΤΥΠΑΛΔΟΣ Αποβλέποντας τον τίτλο του καρδιναλίου, ακολούθησε φιλοκαθολική πολιτική και υπέγραψε ομολογία πίστης στο καθολικό δόγμα. Το Οικουμενικό Πατριαρχείο τον καθαίρεσε, ωστόσο εκείνος έμεινε στη θέση του, μέχρι την αποβίωσή του.

ΓΕΩΡΓΙΟΣ – ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ ΦΑΤΣΕΑΣ Του ζήτησε το Οικουμενικό Πατριαρχείο την υπογραφή της ορθόδοξης ομολογίας πίστης για να εκδώσει τα εγκριτικά γράμματα. Εκείνος καθυστερούσε την υπογραφή της και πιεζόμενος απο τους Ενετούς, χειροτονήθηκε στην Κέρκυρα απο ορθόδοξους αρχιερείς ομολογώντας την ορθόδοξη πίστη.

10

Το Πατριαρχείο με συνοδική απόφασή του καθαίρεσε και τιμώρησε τους αρχιερείς που τέλεσαν την χειροτονία. Τον Φατσέα και ο Πάπας τον είχε χαρακτηρίσει ‘σχισματικό’. Για κάποιο χρονικό διάστημα ο Φατσέας απείχε απο τα αρχιερατικά καθήκοντά του αναμένοντας την αναγνώριση του απο το Πατριαρχείο. Στη συνέχεια με την υποστήριξη των ενετικών αρχών ανέλαβε τα καθήκοντά του (όντας αφορισμένος!) τηρώντας το ορθόδοξο δόγμα.

ΝΙΚΗΦΟΡΟΣ ΜΟΡΜΟΡΗΣ Η εκλογή του Νικηφόρου Μόρμορη επικυρώθηκε απο το ενετικό κράτος και κινήθηκε η διαδικασία για την έκδοση των πατριαρχικών εγκριτικών γραμμάτων. Για να υπερβούν τους ενδοιασμούς του πατριάρχη Μελετίου Β΄ οι επίτροποι της κοινότητας επικαλέστηκαν την προσήλωση του Μόρμορη στην ορθοδοξία, την εκκλησιαστική του παιδεία, το ορθόδοξο φρόνημα των μελών της αδελφότητας και την ελευθερία που παραχώρησαν οι Ενετοί στην εκκλησία του Αγίου Γεωργίου. Η διαδικασία προσέκρουσε απο τη διστακτικότητα του πατριαρχείου και απο την αρνητική στάση της οθωμανικής εξουσίας. Τελικά οι προσπάθειες οι προσπάθειες ναυάγησαν. Η εκλογή του Μόρμορη προκάλεσε και την αντίδραση του Πάπα: ο Πάπας δεν ήθελε ορθόδοξο επίσκοπο στην ελληνική εκκλησία της Βενετίας και επίσης είχε ενοχληθεί απο την υπόσχεση του βαίλου προς τον πατριάρχη περί ανεξαρτησίας του επισκόπου της ελληνικής κοινότητας απο την παπική επιρροή. Οι επίτροποι υπέβαλλαν το ίδιο αίτημα στον Θεοδόσιο Β΄. Τον παρακάλεσαν να εκδώσει τα εγκριτικά γράμματα, προκειμένου να μεταβεί ο εκλεγμένος ιεράρχης τους στη Βενετία και να τερματιστεί η εκκλησιαστική κρίση στην κοινότητά τους. Για να διαλύσουν τις επιφυλάξεις του, τόνισαν πως παρέμεναν ακλόνητοι στο ορθόδοξο δόγμα αναγνωρίζοντας ως διοικούσα εκκλησιαστική αρχή μόνο το Οικουμενικό Πατριαρχείο. Επισήμαναν τους κινδύνους που εγκυμονεί η καθυστέρηση αυτή για τη συνοχή των μελών της ελληνικής κοινότητας. Ο Θεοδόσιος ο Β΄ ανέβαλε την απάντησή του και για εκκλησιαστικούς και για πολιτικούς λόγους. Ο σουλτάνος Μουσταφάς Γ΄, είχε ανησυχήσει απο τις ενέργειες του καθηρημένου Γρηγορίου του Φατσέα, φοβόταν μήπως με τη βενετική επιρροή αποσπαστούν οι υπήκοοι του απ’ αυτόν, γι’ αυτό έδωσε εντολή στον Θεοδόσιο Β΄ να μην ικανοποιήσει το αίτημά τους. Την ανησυχία του αυτή καλλιεργούσε έντεχνα και ο βικάριος του Πάπα. Εξάλλου κάθε επικοινωνία και επαφή του πατριαρχείου με ξένο κράτος και ιδίως με τους Ενετούς προκαλούσε καχυποψία στην Υψηλή Πύλη. Ο Μόρμορης δεν ακολούθησε την οδό του Γρηγόριου Φατσέα. Παρά τις έντονες πιέσεις των επιτρόπων αρνήθηκε να μεταβεί στη Βενετία χωρίς την πατριαρχική έγκριση. Παρέμενε στα Κύθηρα, όπου τελικά απεβίωσε, χωρίς να επικυρωθεί η εκλογή του απο το πατριαρχείο.

11

ΝΙΚΗΦΟΡΟΣ ΘΕΟΤΟΚΗΣ

Με την αποβίωση του Νικηφόρου Μόρμορη, η ελληνική αδελφότητα τερμάτισε τις ενέργειές της στην Κων/πολη για την επικύρωση της εκλογής του και άρχισε στη Βενετία προετοιμασίες για την εκλογή του διαδόχου του. Έγιναν αρχαιρεσίες και εκλέχτηκε ο επιφανής λόγιος Νικηφόρος Θεοτόκης. Ο Νικηφόρος Θεοτόκης ήταν ένας καταξιωμένος και μαχητικός λόγιος ιερωμένος με αδιαμφισβήτητο ορθόδοξο φρόνημα. Η υποψηφιότητά του έγινε εν αγνοία του, απο τον ιππότη Ιάκωβο Νάνη, ο οποίος έγραψε το όνομα του Θεοτόκη στους καταλόγους των υποψηφίων, επειδή τον εκτιμούσε βαθύτατα και ήθελε να τον ανταμείψει για τις πολύτιμες συμβουλές του με τις μαθηματικές και φυσικές γνώσεις του κατά την κατασκευή λιμανιού στην Κέρκυρα. Ήταν μια κρίσιμη περίοδος: απο τη μια στην ελληνική κοινότητα της Βενετίας, έχουμε διχασμό αλλά και συρρίκνωση γιατί έφυγαν μέλη της εξαιτίας των γεγονότων και απο την άλλη, υπάρχουν τα προβλήματα στις ορθόδοξες εκκλησίες της Δαλματίας (έχουμε εθνοφυλετικές έριδες, γιατί το επικρατέστερο σλαβικό στοιχείο ζητούσε να είναι σλαβικής καταγωγής ο εκπρόσωπος του μητροπολίτη Φιλαδελφείας στην περιοχή τους και τον προσηλυτισμό των Καθολικών, μια και ο Πάπας θεωρούσε πως είναι ελληνόρυθμοι καθολικοί.). Το γεγονός της εκλογής του ο Θεοτόκης το πληροφορήθηκε ευρισκόμενος στη Λειψία. Οι επίτροποι της κοινότητας των συνεχάρηκαν και τον κάλεσαν να μεταβεί στη Βενερία και να αποδεχτεί το αρχιερατικό αξίωμα. Το γεγονός συντάραξε τον Θεοτόκη, αναλογιζόμενος την ποιμαντική ευθύνη και σκεφτόταν να μην αποδεχτεί την εκλογή του, διότι σχεδίαζε μετά το πέρας της εκδοτικής δραστηριότητας του στη Λειψία να επιστρέψει στην πατρίδα του και να αποσυρθεί σε κάποιο μοναστήρι. Μάλιστα προτίμησε να εκδώσει τα έργα του στη Λειψία και όχι στη Βενετία για να αποφύγει την εμπλοκή του στις έριδες. Σκεφτόταν όμως πως η άρνησή του, θα ήταν αδικαιολόγητη και αξιοκατάκριτη. Γι’ αυτό έστειλε επιστολή προς την ελληνική αδελφότητα όπου εξέφρασε τις ευχαριστίες για την τιμή που του έγινε και έθεσε ορισμένες προϋποθέσεις για την αποδοχή του αρχιερατικού αξιώματος, Οι όροι του Νικηφόρου Θεοτόκη Ζήτησε απο τους επιτρόπους της αδελφότητας να αποταθούν στις ενετικές αρχές και να εξασφαλίσουν:

1. Κατάργηση του θεσπίσματος της γερουσίας που υποχρέωνε τον εκλεγμένο ιεράρχη της ελληνικής κοινότητας να δίνει ομολογία πίστης στον ενωτικό όρο της Φλωρεντίας

2. Αποσαφήνιση των αρμοδιοτήτων και των δικαιοδοσιών του 3. Την ελευθερία του να πρεσβεύει το ορθόδοξο δόγμα και να τελεί

ακωλύτως τις ιερουργίες του σύμφωνα με την ορθόδοξη παράδοση 4. Την αναγνώριση της άμεσης εξάρτησής του απο το Πατριαρχείο

Κων/πόλεως.

12

Τούς όρους αυτούς τους κοινοποίησε: στο πνευματικό του δάσκαλο στην Κέρκυρα Ιερεμία Καβαδία, στον πληρεξούσιό του στην Κων/πολη στον φίλο του Ευγένιο Βούλγαρη

Και οι τρεις συμφώνησαν με τους όρους και τον παρότρυναν να μείνει αμετακίνητος στις θέσεις του. Ο Θεοτόκης ζητούσε την κατάργηση του ενετικού θεσπίσματος για τους ακόλουθους λόγους: Α) Επειδή γινόταν σκόπιμη παρερμηνεία απο παπικούς κύκλους των λέξεων της ομολογίας καθολικόν και αποστολικόν και ταύτισή τους με την Καθολική Εκκλησία. Β) Το σύμβολο της πίστεως θεσπίστηκε κατά την Α΄ Οικ. Σύνοδο στη Νίκαια, στην οποία δεν έγινε λόγος για προϋπάρχον αποστολικό σύμβολο. Γ) Φρονούσε οτι όποιος αποδεχόταν τον ενωτικό όρο της Φλωρεντίας, δεν μπορούσε να είναι μέλος της Ορθόδοξης Εκκλησίας, καθότι εκείνη τον είχε αποκηρύξει με συνοδική απόφαση. Το ενετικό κράτος είχε εγκρίνει την εκλογή του Θεοτόκη, ωστόσο δεν ήταν διατεθειμένο να συγκρουστεί με τον Πάπα και να καταργήσει το θέσπισα. Γι’ αυτό οι επίτροποι κάλεσαν τον Θεοτόκη να δείξει μετριοπάθεια, να μεταβεί στη Βενετία, προτού να εκδοθούν τα πατριαρχική γράμματα, ώστε να αγωνιστεί μαζί τους για την άρση του ενετικού θεσπίσματος. Εκείνος παρέμεινε αμετακίνητος στις θέσεις του και ζητούσε απο τους επιτρόπους να εντείνουν τις προσπάθειές τους. Η είδηση της εκλογής του είχε φθάσει στην Κων/πολη και ο Θεοτόκης ανησύχησε, διότι ο ίδιος δεν είχε ενημερώσει ακόμη το Πατριαρχείο και για να γλιτώσει την όποια παρεξήγηση, ανέθεσε το χειρισμό της υπόθεσης του σε πληρεξούσιό του στην Κων/πολη. Σε περίπτωση μη αναθεώρησης του ενετικού θεσπίσματος ο Θεοτόκης ήταν αποφασισμένος να υποβάλλει την παραίτησή του, παρά να παρεκκλίνει απο την ορθόδοξη παράδοση. Η αναγγελία της εκλογής του Νικηφόρου Θεοτόκη, δυσαρέστησε τον Πάπα διότι γνώριζε την προσήλωσή του στο ορθόδοξο δόγμα και τη μαχητική στάση του έναντι των καθολικών και τη δραστηριοποίησή του ως δασκάλου και ιεροκήρυκα στην πατρίδα του Κέρκυρα. Όταν όμως πληροφορήθηκε οτι ένας απο τους όρους του ήταν η πλήρης αποδέσμευση της εκκλησίας του Αγίου Γεωργίου απο την καθολική εξάρτηση με την κατάργηση του θεσπίσματος της ομολογίας πίστης στον ενωτικό όρο της Φλωρεντίας, αντέδρασε έντονα. Ο Πάπας θεωρούσε τους Έλληνες Βενετίας ως ελληνόρυθμους καθολικούς, γι’ αυτό ζήτησε απο τις ενετικές αρχές να μην επιτρέψουν την εξάρτηση του ποιμενάρχη τους απο το Πατριαρχείο Κων/πολεως. Η σκληρή αυτή παπική στάση υπήρξε το βασικότερο εμπόδιο για την αναθεώρηση του ενετικού θεσπίσματος που θα άνοιγε το δρόμο στην ενθρόνιση του Θεοτόκη. Η ενετική κυβέρνηση βρέθηκε σε δύσκολη θέση. Απο τη μια είχε το υπόμνημα έντονης διαμαρτυρίας απο τον Πάπα και απο την άλλη την άρση του θεσπίσματος που ζητούσε η ελληνική αδελφότητα. Εάν ικανοποιούσε τον

13

Πάπα, ο Θεοτόκος δεν ενθρονίζονταν. Εάν ικανοποιούσε την ελληνική πλευρά, θα εξοργιζόταν περισσότερο ο Πάπας. Λόγω της κωλυσιεργίας απο τους ενετούς, οι επίτροποι κάλεσαν πάλι τον Θεοτόκη να μεταβεί στη Βενετία αλλά εκείνος αρνήθηκε. Η μετάβασή του εκεί θα σήμαινε την αποκοπή του απο το Πατριαρχείο Κων/πολεως και θα κινδύνευε να κατηγορηθεί ως ουνίτης! (αναφέρεται στους Μελέτιο Τυπάλδο και Γρηγόριο Φατσέα, που είχαν αφοριστεί) Κουρασμένος ψυχικά και εξαντλημένος οικονομικά απο την αναμονή, ο Θεοτόκος ευρισκόμενος στην Μπρατισλάβα, παραιτήθηκε με μια μακροσκελή επιστολή του προς τον πρόεδρο της ελληνικής αδελφότητας. Τους κατηγορούσε οτι: Α) παρουσίαζαν τον εαυτό τους ως τέκνας της Ορθοδόξης Εκκλησίας, ενω δεν φρόντιζαν την άρση του αντιορθόδοξου θεσπίσματος Β) ήθελαν έναν ιεράρχη διπρόσωπο Ιανό, με το ένα πρόσωπο στραμμένο στη Δύση και το άλλο στην Ανατολή Γ) Προσπάθησαν να τον εξαπατήσουν με μια απατηλή επιστολή, για την οποία αργότερα μεταμελήθηκαν. Έτσι, μετά απο 2,5 χρόνια προσπαθειών, ο Θεοτόκος παραιτήθηκε. Η ενετική δημοκρατία, προκειμένου να αποκαταστήσει την ηρεμία στην ελληνική κοινότητα και να σταματήσει το μεγάλο κύμα φυγής πλούσιων παροίκων σε άλλα εμπορικά κέντρα εκτός της επικράτειάς της και τροποποίησε το επίμαχο θέσπισμα, μη λογαριάζοντας πλέον τις αντιδράσεις του Πάπα Ρώμης. Απο την άλλη πλευρά, άλλαξε και η πολιτική της Υψηλής Πύλης, η οποία ήταν διατεθειμένη να παραχωρήσει το διοριστήριο (βεράτι) στον εκλεγμένο ιεράρχη της ελληνικής κοινότητας. Έτσι άνοιξε ο δρόμος για την έκδοση των πατριαρχικών εγκριτικών γραμμάτων. Αφού ο εκλεγμένος ιεράρχης δεν υποχρεωνόταν πλέον να δίνει ομολογία πίστης στον ενωτικό όρο της Φλωρεντίας, και είχε εξασφαλιστεί η συναίνεση της οθωμανικής εξουσίας, το Οικ. Πατριαρχείο ήρε τις επιφυλάξεις του και ενέκρινε την εκλογή του Σωφρονίου Κουτούβαλη. Απο το 1797, οπότε καταλύθηκε το ενετικό κράτος απο τους Γάλλους, η Βενετία έπαυσε να αποτελεί αρχιερατική έδρα και την εκκλησιαστική επιστασία της ελληνικής κοινότητας αναλάμβαναν οι εκάστοτε εφημέριοι του ναού του Αγίου Γεωργίου.

14

ΚΟΛΛΥΒΑΔΙΚΗ ΕΡΙΔΑ

Το κίνημα των Κολλυβάδων είναι το πνευματικό εκείνο κίνημα, που εκδηλώθηκε στο Άγιο Όρος περί τα μέσα του 18ου αιώνα και αποσκοπούσε στην ανακαίνιση της λατρευτικής ζωής της Εκκλησίας και την επιστροφή στην αρχαία εκκλησιαστική παράδοση. Βασικά θέματα του κινήματος ήταν η μη τέλεση μνημοσύνων την Κυριακή, που είναι η ημέρα Αναστάσεως του Κυρίου, η ανάγκη για συχνή Θεία Μετάληψη και ο εξυγιασμός των εικόνων. Το 1754 στην σκήτη της Αγίας Άννας στο Άγιο Όρος. Αφορμή η μεταφορά της τέλεσης των μνημοσύνων απο την αγρυπνία της Παρασκευής και του όρθρου του Σαββάτου στην ημέρα της Κυριακής, με σκοπό την εξυπηρέτηση πρακτικών αναγκών των μοναχών της σκήτης. Το Σάββατο είχαν αρκετές δραστηριότητες, όπως οι οικοδομικές εργασίες τους στο Καθολικό και η μετάβασή τους στην αγορά των Καρυών και είχαν να τελέσουν μνημόσυνα για πολλούς κεκοιμημένους λόγω των πολλών δωρητών. Η ενέργειά τους αυτή προκάλεσε την αντίδραση των άλλων μονάχων. Τους αποκαλούσαν κολλυβάδες, και χαρακτήρισαν την ενέργειά τους ανατροπή της λειτουργικής τάξης της ορθόδοξης παράδοσης διότι τα μνημόσυνα μετά κολλύβων, που συμβολίζουν το νεκρό σώμα, λόγω του πένθιμου χαρακτήρα τους, δεν ταιριάζουν στην αναστάσιμη ημέρα της Κυριακής. Οι αντίθετοι απο αυτούς ισχυρίζονταν οτι η τέλεση των μνημοσύνων μπορεί να γίνει όλες τις μέρες της βδομάδας, ακόμη και την Κυριακή, καθότι τελούνται με την ελπίδα της κοινής ανάστασης. Επειδή είχαν προκληθεί μεγάλες ταραχές, οι προεστώτες της Μεγίστης Λαύρας, στην οποία υπάγονταν η σκήτη της Αγίας Άννας, εξέδωσαν αφορισμό ενώπιον των Κολλυβάδων, διότι τους θεώρησαν υπεύθυνους για τη θεολογική έριδα. Ο αφορισμός αυτός χαρακτηρίστηκε απο τον Αθανάσιο Πάριο, ενός εκ των Κολλυβάδων, παράνομος και απάνθρωπος. Εξαιτίας αυτού, αρκετοί κολλυβάδες αναγκάστηκαν και απομακρύνθηκαν απο την περιοχή της Αγίας Άννας. Οι Κολλυβάδες θεώρησαν επιτακτική την ανάγκη να αποσαφηνίσουν τις αντιλήψεις τους. Γι’ αυτό συγκεντρώθηκαν σ’ ένα κελί και συνέταξαν και συνυπέγραψαν κοινή ομολογία πίστης, η οποία αναφερόταν στα δόγματα και τα εκκλησιαστικά έθιμα της ορθόδοξης παράδοσης. Ζητούσαν απο το Πατριαρχείο την έκδοση συνοδικής απόφασης για την άρση του λαυρεωτικού αφορισμού, την κατάπαυση των διωγμών και την παίδευση των κατηγόρων τους, για να αποκατασταθεί η τάξη στο Άγιο Όρος. Κατόπιν λοιπόν αιτήματος, το Πατριαρχείο εκδίδει το Πρώτο Πατριαρχικό Γράμμα, όπου απέβλεπε στη νουθεσία των αγιορειτών προκειμένου να σταματήσουν τις διαμάχες τους σχετικά με την τέλεση των μνημοσύνων και τη συχνότητα της θείας μετάληψης και άρει τον λαυρεωτικό αφορισμό. Για την κατάπαυση της έριδας και την ειρήνευση των αγιορειτών μοναχών το Πατριαρχείο κατ’ οικονομία χαρακτήρισε ως ορθές και τις δύο πρακτικές των μοναχών τόσο στην τέλεση των μνημοσύνων όσο και στη συχνότητα της θείας μετάληψης. Η μέση οδός που ακολούθησε το Πατριαρχείο, με σκοπό την καταλλαγή των αντιμαχόμενων μοναχών δεν απέφερε τελικά το ποθητό αποτέλεσμα.

15

Λόγω της έκρυθμης κατάστασης, που επικράτησε στο Άγιο Όρος, οι Κολλυβάδες απέστειλαν νέα αναφορά στο Πατριαρχείο ζητώντας την παρέμβαση του για την κανονική ρύθμιση του κολλυβαδικού ζητήματος και το σωφρονισμό των μοναχών ώστε να παύσουν να τους διώκουν. Το δεύτερο Πατριαρχικό Γράμμα επαναλαμβάνει τα ίδια, όπως στο πρώτο. Άρει πάλι τον λαυρεωτικό αφορισμό. Καλεί τους μοναχούς να σταματήσουν τις διαμάχες και να αφοσιωθούν στον ασκητικό βίο τους, απειλώντας με την επιβολή του εκκλησιαστικού επιτιμίου του πατριαρχικού αφορισμού όσους δεν συνετηστούν. Η κολλυβαδική έριδα συνεχίστηκε και ανάγκασε το Οικουμενικό Πατριαρχείο να εκδώσει και 3ο ειρηνευτικό Πατριαρχικό Γράμμα.

16

ΣΤΑΥΡΟΦΟΡΙΕΣ

Α΄ Σταυροφορία

Η απόφαση για τη διοργάνωση της Α΄ Σταυροφορίας (1096-1099) της Δύσης με σκοπό την απελευθέρωση των Αγίων Τόπων απο τους μουσουλμάνους κατακτητές και διακηρύχθηκε επίσημα απο τον πάπα Ουρβανό Β΄ στη Σύνοδο του Κλερμόν (1095). Ο λαός ανταποκρίθηκε ενθουσιασμένος για πολλούς λόγους: - προσδοκούσαν την απόκτηση γης και πλούτου - το πάθος τους να γνωρίσουν νέους τόπους - η παπική υπόσχεση για την άφεση των αμαρτιών τους - η καλλιέργεια της πεποίθησης για τη θεία συνδρομή στις πολεμικές επιχειρήσεις Με παπική προτροπή έφεραν στα ενδύματά τους το σημείο του σταυρού, ως σύμβολο πίστης και θείας προστασίας και του ιερού αγώνα κατά των αλλοθρήσκων. Οι σταυροφόροι προχώρησαν προς την Παλαιστίνη και πολιόρκησαν την Ιερουσαλήμ. Προέβησαν σε άγριες σφαγές των μουσουλμάνων και ιουδαίων και κατέστρεψαν τους ναούς τους. Προσευχήθηκαν στον Πανάγιο Τάφο και δόξασαν τον Θεό για την επιτυχία τους. Το βασίλειο της Ιερουσαλήμ δόθηκε στον Γοδεφρείδο του Μπουγιόν, ο οποίος αρνήθηκε τον τίτλο του βασιλιά της πόλης όπου είχε σταυρωθεί ο Χριστός, περιορίστηκε στον τίτλο του προστάτη του Πανάγιου Τάφου. Στην Ιερουσαλήμ ιδρύθηκε λατινικό πατριαρχείο και διώχθηκε ο νόμιμος ορθόδοξος πατριάρχης Ιεροσολύμων Συμεών. Αργότερα συγκροτήθηκαν τα ιπποτικά τάγματα των Ναιτων και των Ιωαννιτών για την προστασία των ιερών προσκυνημάτων. Τα λατινικά κρατίδια της Ανατολής, όπως της Ιερουσαλήμ και της Αντιόχειας, εφαρμόστηκε το φεουδαρχικό σύστημα διοίκησης και ασκήθηκαν ισχυρές πιέσεις στους ορθόδοξους πληθυσμούς, προκειμένου να ακολουθήσουν τα εκκλησιαστικά και πολιτισμικά έθιμα της Δύσης. Οι φεουδάρχες σταυροφόροι μοιράστηκαν τη μεγαλύτερη επικράτεια του βυζαντινού κράτους, ιδρύοντας λατινικά κρατίδια, τα οποία τέθηκαν κάτω απο τη διοίκηση του λατίνου αυτοκράτορα της Κων/πολης Βαλδουίνου της Φλάνδρας. Ο πάπας Ιννοκέντιος ο Γ΄ παρότι ήταν αρχικά αντίθετος με την εχθρική στάση των σταυροφόρων έναντι της Κων/πολης και είχε καταδικάσει την αντιχριστιανική και απάνθρωπη συμπεριφορά τους, εντούτοις αργότερα άλλαξε. Απέδωσε την άλωση της Κων/πολης στη Θεία Πρόνοια με σκοπό την τιμωρία της ‘σχισματικής’ Ανατολικής Εκκλησίας και την υπαγωγή της στην εκκλησία Ρώμης. Στις περιοχές όπου εγκαταστάθηκαν ρωμαιοκαθολικοί επίσκοποι, οι ορθόδοξοι αρχιερείς εκδιώχθηκαν και πολλοί απ’ αυτούς κατέφυγαν στα ελληνικά κρατίδια. Οι ορθόδοξοι πληθυσμοί υπέστησαν πολλές πιέσεις με σκοπό να

17

προσχωρήσουν στο δυτικό δόγμα. Αντιστέκονταν όμως σθεναρά. Αρνούνταν να εισέλθουν σε ναούς που είχαν λειτουργήσει Λατίνοι και αναβάπτιζαν όσους είχαν εκείνοι βαπτίσει. Για το λόγο αυτό η Δυτική Εκκλησία αποφάσισε στη Σύνοδο του Λατεράνου (1215) να τους εντάξει στους κόλπους της δείχνοντας ανοχή στα εκκλησιαστικά έθιμά τους, εισάγοντας δηλ. το θεσμό της Ουνίας.

Δ΄ Σταυροφορία

Οι Φράγκοι «χριστιανοί» διέπραξαν ακατονόμαστες πράξεις αγριότητας και θηριωδίας. Φόνευαν αδιάκριτα γέροντες, γυναίκες και παιδιά. Λεηλάτησαν. Στη διανομή των λαφύρων μετέσχε, κατά τη συμφωνία, και ο Πάπας Ιννοκέντιος ο Γ’ (1198-1216). Το χειρότερο: πυρπόλησαν το μεγαλύτερο μέρος της Πόλης και εξανοραπόδισαν μεγάλο τμήμα του πληθυσμού της. Ιδιαίτερα όμως στόχος των σταυροφόρων ήταν ο ορθόδοξος Κλήρος. Επίσκοποι και άλλοι κληρικοί υπέστησαν φοβερά βασανιστήρια και κατασφάζονταν με πρωτοφανή μανία. Εσυλήθησαν οι ναοί και αυτή η Αγία Σοφία, σε πρωτοφανείς σκηνές φρίκης. Στη λεηλασία πρωτοστατούσε ο λατινικός κλήρος. Οι «Βυζαντινοί» εξ άλλου συνειδητοποίησαν ότι μετά το 1204 ουσιαστικός εχθρός τους ήταν οι Λατινοφράγκοι, γιατί μόνο από αυτούς κινδύνευε η ορθόδοξη πίστη και η παράδοση του Γένους. Έτσι, διαμορφώθηκε και υποστασιώθηκε η στάση των ανθενωτικών, που προέκριναν την (πρόσκαιρη) συνεργασία με τους Οθωμανούς από τη «φιλία» των Φράγκων, επιλέγοντας ενσυνείδητα μεταξύ των δύο κακών. Μαζί με την κατάληψη της Πόλης οι σταυροφόροι συμφώνησαν (κάτω από τα τείχη της υπογράφθηκε η συνθήκη) την ίδρυση φραγκολατινικού Κράτους Κωνσταντινουπόλεως. Έτσι, μετά την εκλογή αυτοκράτορα (κόμης Βαλδουίνος της Φλάνορας) διορίστηκε και λατίνος Πατριάρχης, ο Βενετός Θωμάς Μοροζίνι. Παράλληλα δε με την ίδρυση των φραγκικών ηγεμονιών σ’ όλη την έκταση του ιστορικού ελληνικού χώρου ιδρύθηκαν και λατινικές εκκλησιαστικές περιφέρειες, με ιεραρχία παπική.

18

ΤΟ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΟ ΣΧΙΣΜΑ ΤΟΥ 1054 ΚΑΙ ΟΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΟΥ

Τις βυζαντινές κτήσεις στη Ν. Ιταλια και τη Σικελία τις εποφθαλμιούσαν ο Πάπας Ρώμης (με την επεκτατική εκκλησιαστική πολιτική του) και ο Γερμανός αυτοκράτορας. Αρκετές απ’ αυτές τις βυζαντινές επαρχίες περιήλθαν στην κυριαρχία των Νορμανδών, οι οποίοι τις αφιέρωσαν στον Πάπα Ρώμης. Εκμεταλλευόμενος το γεγονός αυτό, ο Πάπας Ρώμης Λέων ο Θ΄ τις προσάρτησε στη δικαιοδοσία του και επέβαλλε τα δυτικά εκκλησιαστικά έθιμα. Ο Οικουμενικός Πατριάρχης Μιχαήλ Κηρουλάριος αντέδρασε δυναμικά: απαγόρευσε την τέλεση των λατινικών εκκλησιαστικών εθίμων στην Κων/πολη, απειλώντας με κλείσιμο τους ναούς και τις μονές των δυτικών που δεν θα συμμορφώνονταν. Ο δε βυζαντινός αυτοκράτορας Κων/νος ο Μονομάχος προσπάθησε να τα βρει με τον Πάπα Ρώμης Λέοντα Θ΄ αποβλέποντας στην εκδίωξη των Νορμανδών και στην ανάκτηση των βυζαντινών κτήσεων στην Ιταλία. Ο αρχιεπίσκοπος Αχρίδος, παρακινούμενος μάλλον απο τον Οικουμενικό Πατριάρχη έστειλε γράμμα στον Ορθόδοξο επίσκοπο της Απουλίας που τον εκδίωξε ο Πάπας, και μέσω αυτού επέκρινε τα δυτικά εκκλησιαστικά έθιμα, όπως είναι:

Η χρήση αζύμων στη Θεία Ευχαριστία Η νηστεία του Σαββάτου Η μη χρήση του Αλληλούια κατά τη Μ. Σαρακοστή Η βρώση πνικτών ζώων

Η επιστολή έφθασε στα χέρια του Καρδιναλίου, που τη μετέφρασε και την έδωσε στον Παπά ο οποίος ενοχλήθηκε και ανέθεσε σύνταξη απαντητικών επιστολών προς τον Πατριάρχη Κων/πολης. Ο αυτοκράτορας δυσαρεστήθηκε γιατί του χαλούσαν τα στρατιωτικά σχέδια ανάκτησης των εδαφών απο τους Νορμανδούς. Προσπάθησε να τους ειρηνεύσει και να κλείσει συμμαχία με τον Πάπα. Στάλθηκε στην Κων/πολη τριμελής παπική αντιπροσωπεία. Εμφανίστηκαν ως κριτές του Πατριάρχη Κων/πολης και της θεολογίας της Ανατολικής Εκκλησίας. Εξάλλου, στις επιστολές που έστειλαν στον αυτοκράτορα και τον Πατριάρχη, ο Μιχαήλ Κηρουλάριος κατηγορούνταν για:

Αντικανονική επισκοπική εκλογή Αμφισβήτηση του παπικού πρωτείου Χρήση του τίτλου ‘οικουμενικός’ Επέκταση της εκκλησιαστικής εξουσίας στα λοιπά πρεσβυγενή

πατριαρχεία της Ανατολής Κλείσιμο μονών και εκδίωξη λατίνων ιερωμένων και μοναχών απο την

Κων/πολη Επίσης, τόνιζαν την υπεροχή της παπικής εξουσίας στην εκκλησία και έθεταν ζήτημα της επιστροφής των περιοχών της Ν. Ιταλίας και του Αν. Ιλλυρικού στην Εκκλησία Ρώμης. Επίσης, η συνάντησή τους με τον Πατριάρχη έγινε ύστερα απο μεγάλο χρονικό διάστημα, κάτι που έδειχνε την περιφρόνηση τους στο πρόσωπό του.

19

Όταν πήρε την επιστολή ο Μιχαήλ Κηρουλάριος διαπίστωσε διαφορές στην παπική σφραγίδα και επίσης οι δυτικοί απεσταλμένοι έφθασαν στην Κων/πολη τον Ιούνιο του 1054, ενω ο Πάπας Ρώμης είχε απεβιώσει στις 19/4/1054. Γι’ αυτό το λόγο θεώρησε την επιστολή πλαστή. Ο πατριάρχης πρότεινε να συγκληθεί σύνοδος για να συζητήσουν τις λατινικές επικρίσεις. Οι παπικοί απεσταλμένοι αρνήθηκαν να λάβουν μέρος, σημειώνοντας πως είχαν μεταβεί στην Κων/πολη για να διδάξουν και όχι να διδαχθούν. Η σταγόνα που ξεχείλισε το ποτήρι ήταν οι παπικοί αντιπρόσωποι άφησαν αφοριστήριο έγγραφο στην αγία Τράπεζα της Αγίας Σοφίας στις 16-7-1054 κατά την τέλεση της ιερής ακολουθίας. Αφόρισαν τον πατριάρχη και τους ομόφρονούς του, επέκριναν τη διδασκαλία και τα εκκλησιαστικά έθιμα της Ανατολής. Κατηγόρησαν την Ανατολική εκκλησία για αιρετική παρέκκλιση στα ζητήματα της μη αποδοχής του Filioque, της χρήσης ένζυμου άρτου στη Θεία Ευχαριστία, τον αναβαπτισμό των Λατίνων, της μη βάπτισης των ετοιμοθάνατων νεογνών πριν την 8η μέρα, του έγγαμου και γενειοφόρου κλήρου κ.α. Δύο μέρες μετά, οι δυτικοί απεσταλμένοι αποχώρησαν απο την Κων/πολη. Ο Πατριάρχης Μιχαήλ Κηρουλάριος συγκάλεσε σύνοδο (24-7-1054) αφόρισε και αναθεμάτισε τους συντάκτες του αφοριστικού εγγράφο. Καταδικάστηκαν οι καινοτομές της Εκκλησίας Ρώμης. Ανασκευάστηκαν οι επικρίσεις στα ανατολικά εκκλησιαστικά έθιμα. Διαγράφηκε το όνομα του Πάπα Ρώμης απο τα εκκλησιαστικά δίπτυχα. Ακολούθησαν: Εκκλησία Αλεξανδρείας, Αντιόχειας, Ιεροσολύμων, Ρωσίας. Οι καινοφανείς δυτικές δοξασίες που επισήμαναν οι Ορθόδοξοι ήταν:

Προσθήκη του Filioque στο σύμβολο της πίστης Η χρήση των αζύμων στο μυστήριο της θείας Ευχαριστίας Η τέλεση βαπτίσματος με μια κατάδυση, που αργότερα μετατράπηκε σε

ραντισμό Η αγαμία του κλήρου Η κατάλυση της νηστείας της πρώτης εβδομάδας της Μ.

Τεσσαρακοστής, καθώς και των ημερών Τετάρτης και Παρασκευής Η καθιέρωση νηστείας το Σάββατο Βρώση πνικτών ζώων Ξύρισμα των κληρικών και δακτυλιδιοφορία των επισκόπων Ευλογία του γάμου αδελφών με αδελφές

Είναι προφανές πως το σημαντικότερο αίτιο της διάσπασης του χριστιανικού κόσμου υπήρξε η προβολή του πρωτείου του πάπα, ο οποίος αξίωνε με την επίκληση των ψευδο-ισιδώρειων διατάξεων να αναγνωρισθεί ως ο ανώτατος ηγέτης και κριτής ολόκληρου του χριστιανικού κόσμου Η αντίληψη αυτή σε συνδυασμό με την προσθήκη του Filioque. Μόλις το 1964, στα Ιεροσόλυμα πραγματοποιήθηκε ειρηνική συνάντηση των προκαθημένων των δύο εκκλησιών, του Οικουμενικού Πατριάρχη Αθηναγόρα Α΄ και του Πάπα Παύλου ΣΤ΄. Το 1965, έγινε αμοιβαία άρση των αναθεμάτων του σχίσματος του 1054.

20

ΣΥΝΟΔΟΣ ΣΤΟ ΝΥΜΦΑΙΟ

(1234)

Ο αυτοκράτορας Νικαίας Ιωάννης Β΄ Δούκας ο Βατατζής για να αντιμετωπίσει την απειλή που διέτρεχε το κράτος του απο τα λατινικά κρατίδια της Ανατολής, ήρθε σε επικοινωνία με τον Πάπα και του πρότεινε την έναρξη θεολογικού διαλόγου για την ένωση των δύο εκκλησιών. Ο Πάπας Γρηγόριος Θ΄ έστειλε αντιπροσώπους του στη Νίκαια. Τότε ήταν Πατριάρχης Κων/πολης Γερμανός ο Β΄. Τα θέματα που συζητήθηκαν αφορούσαν τα γνωστά επίμαχα θεολογικά ζητήματα: πρωτείο του Πάπα, το filioque, τα άζυμα, το Καθαρτήριο Πυρ (για πρώτη φορά τέθηκε επίσης ως θέμα συζήτησης). Ο λόγιος μοναχός Νικηφόρος Βλεμμύδης, εισηγήθηκε για την εκπόρευση του Αγίου Πνεύματος τη φράση ‘δι’ Υιού’ αντί ‘εκ του Υιού’. Μέσω της πρότασης αυτής, που τελικά δεν έγινε αποδεκτή, επερχόταν κατά κάποιο τρόπο η άμβλυνση της διαφοράς ως προς το filioque. Πράγματι, η φράση ‘δι’ Υιού’ μπορούσε να εκληφθεί με τρείς σημασίες: Α) το Άγιο Πνεύμα αποστέλλεται απο τον Υιό για να καθαγιάσει τους ανθρώπους και ολόκληρο τον κόσμο. Αυτή η σημασία έχει αγιογραφική θεμελίωση. Β) Αίτιος και αρχή της εκπόρευσης του Αγίου Πνεύματος είναι μόνο ο Πατήρ, αλλά λόγω ομοουσιότητας συμμετέχει σ’ αυτήν και ο Υιός. Η σημασία αυτή απήχε την άποψη κάποιων ανατολικών εκκλησιαστικών συγγραφέων. Γ) ο Υιός συμμετέχει ενεργώς στην εκπόρευση μαζί με τον Πατέρα ως δεύτερη αρχή και αιτία. Αυτή εκφράζει καθαρώς τη δυτική θεολογική διδασκαλία. Η θεολογική διδασκαλία των δυτικών για το Καθαρτήριο Πυρ: Η κρίση των ανθρώπων ακολουθεί αμέσως μετά το θάνατό τους. Όσοι δεν κρίνονται άξιοι για τον παράδεισο ούτε για την κόλαση, εντάσσονται σε μια ενδιάμεση κατάσταση, το Καθαρτήριο Πυρ, μέχρις ότου και αυτοί, ύστερα απο μια απροσδιόριστη περίοδο εξαγνισμού, ενταχθούν στην παραδείσια κατάσταση. Πάνω σε αυτή τη δοξασία, στηρίχθηκε ο μηχανισμός έκδοσης παπικών συγχωροχαρτιών (με το κατάλληλο χρηματικό αντίτιμο, δίνεται άφεση αμαρτιών των δοκιμαζομένων στο Καθαρτήριο Πυρ). Οι ανατολικοί επέκριναν την δοξασία αυτή και υποστήριζαν την ορθόδοξη διδασκαλία για τη μεταθανάτια ζωή, σύμφωνα με την οποία μετά το θάνατο ακολουθεί μερική κρίση, η οποία θα ολοκληρωθεί κατά τη συντέλεια του κόσμου, χωρίς να υπάρχει η δυνατότητα μετανοίας. Ο Ιωάννης Βατατζής ήρθε σε διαπραγμάτευση με τον Πάπα. Έστειλε αντιπροσωπεία στη Ρώμη και ζητούσε: να τον αναγνωρίσει ο Πάπας ως αυτοκράτορα, να του παραχωρήσει την Κων/πολη, να απομακρύνει ο Πάπας τον λατίνο πατριάρχη και να εγκατασταθεί ορθόδοξος. Σε αντάλλαγμα υποσχέθηκε την αποδοχή του πρωτείου, του μνημοσύνου και του έκκλητου του Πάπα (δηλ. του δικαιώματος του να εκδικάζει εφέσεις) και να τηρεί τις παπικές αποφάσεις που ήταν εναρμονισμένες με τα παραγγέλματα των Οικουμενικών Συνόδων. Ως προς το filioque, έμεινε σταθερός στην ορθόδοξη διδασκαλία. Ο Πάπας συμφώνησε, αλλά αξίωσε δύο επιπλέον παραχωρήσεις: να επιτραπεί η παραμονή του λατίνου πατριάρχη στην Κων/πολη και να

21

αποδεχθούν το filioque οι ορθόδοξοι ως ορθή διδασκαλία. Οι διαπραγματεύσεις δεν κατέληξαν πουθενά και τερματίστηκαν με το θάνατο του Πάπα και του αυτοκράτορα.

ΣΥΝΟΔΟΣ ΤΗΣ ΛΥΩΝ (1274)

Μετά την ανάκτηση της Κων/πόλεως ο Μιχαήλ Η΄ ο Παλαιολόγος για να προλάβει τις δυσμενείς αντιδράσεις του Πάπα να αναχαιτήσει τις επεκτατικές βλέψεις του βασιλιά της Σικελίας προέβη σε διαπραγματεύσεις για την ένωση των εκκλησιών. Ο Πάπας ζήτησε γραπτή αποδοχή της δυτικής διδασκαλίας. Ο αυτοκράτορας προέτρεψε τους ορθόδοξους ιεράρχες να δείξουν διαλλακτικότητα και να αναγνωρίσουν το πρωτείο, το έκκλητο και το μνημόσυνη του Πάπα. Εξάλλου, το τρίτο βρίσκονταν σε ισχύ και πριν απο το σχίσμα. Ο πατριάρχης Ιωσήφ διαφώνησε με την πρόταση του αυτοκράτορα. Ανέθεσε στον χαρτοφύλακα Ιωάννη Βέκκο την υπεράσπιση των ορθόδοξων θέσεων και εκείνος επέκρινε τη δυτική διδασκαλία στα επίμαχα ζητήματα και χαρακτήρισε τους Λατίνους ως αιρετικούς. Ο αυτοκράτορας εξοργίστηκε και τον φυλάκισε τον Βέκκο. Στη φυλακή μέσα άλλαξε στάση και έγινε φιλενωτικός και διακήρρυτε την ανάγκη αποκατάστασης των ειρηνικών σχέσεων με τη Δυτική Εκκλησία προτείνοντας τη φράση ‘δι’ Υιού’. Ο αυτοκράτορας συνέταξε τον Τόμο μέσω του οποίου προβάλλονταν οι φιλενωτικές θεολογικές θέσεις και τον έστειλε στην Πατριαρχική Σύνοδο με σκοπό να συμφωνήσει. Εκείνη απάντησε με τον Αντίτομο, όπου επέκρινε και τις προτάσεις του Αυτοκράτορα και τις δυτικές θεολογικές δοξασίες. Εντωμεταξύ ο Πάπας πίεζε ασφυκτικά τον αυτοκράτορα για να επισπεύσει την αποδοχή της λατινικής ομολογίας πίστης και ο αυτοκράτορας χρησιμοποιούσε μια το δέλεαρ και μια την άσκηση βίας για να αποσπάσει την συγκατάθεση της Πατριαρχικής Συνόδου. Εντωμεταξύ ο Πατριάρχης είχε αποσυρθεί προσωρινά σε Μονή. Κύρια θέματα συζήτησης ήταν τα εξής:

- Η πραγματοποίηση εκκλησιαστικής μεταρρύθμισης στη Δύση - Η προετοιμασία σταυροφορίας για την απελευθέρωση των Αγίων

Τόπων - Η αποκατάσταση ενότητας με την Ανατολική Εκκλησία

Στην ομολογία πίστεως του αυτοκράτορα και του γιου του Ανδρόνικου Β΄ γίνονται αποδεκτά το πρωτείο, το έκκλητο και το μνημόσυνο του Πάπα, με την παράκληση να μη γίνει προσθήκη του filioque στο σύμβολο της πίστεως και να διατηρηθούν αμετάβλητα τα ανατολικά εκκλησιαστικά έθιμα. Η επιστολή αυτή υπογράφονταν απο 35 Ιεράρχες πλην του Πατριάρχη. Στην 4η συνεδρία τέθηκε το ζήτημα της ένωσης των εκκλησιών. Χωρίς να διεξαχθεί διάλογος, η σύνοδος αποφάνθηκε για τις βασικές θεολογικές διαφορές των δύο εκκλησιών. Υπερασπίστηκε το παπικό πρωτείο (ο Πάπας έχει όλη την εξουσία και παρέχει μέρος της στις άλλες εκκλησίες) και διακήρυξε πως το Άγιο Πνεύμα εκπορεύεται και απο τον Πατέρα και τον Υιό ως μια αρχή και αιτία.

22

Ο Πατριάρχης Ιωσήφ δεν αποδέχτηκε την ενωτική απόφαση της Λυών. Καθαιρέθηκε και έμεινε κλεισμένος στη μονή του Αγίου Μιχαήλ. Τον διαδέχτηκε ο ενωτικός Ιωάννης Βέκκος. Η ένωση των δύο εκκλησιών διακηρύχθηκε επισήμως στην Κων/πολη (16-1-1275). Καταρχήν δεν υπήρχαν απεσταλμένοι των λοιπών πρεσβυγενών πατριαρχείων ούτε ρωτήθηκε ο λαός. Υπήρξε σθεναρή αντίδραση του κόσμου. Ο αυτοκράτορας προχώρησε σε φυλακίσεις και εξορίες. Ο Ιωάννης Βέκκος εξέδωσε πατριαρχικό αφορισμό κατά των ανθενωτικών. Ο νέος Πάπας έβλεπε τη μη εφαρμογή της ένωσης και υποχρέωσε τους ανατολικούς να δίνουν ομολογία πίστης και οι ιερωμένοι τους όρκο αφοσίωσης στον Πάπα. Επέβαλλε τη δυτική διδασκαλία με την προσθήκη του filioque στο σύμβολο πίστεως και επέτρεψε μόνο τα εκκλησιαστικά έθιμα που δεν αντιβαίνουν στη δυτική διδασκαλία. Λίγα χρόνια αργότερα, ανέβηκε στον παπικό θρόνο, νέος Πάπας, ο Μαρτίνος ο Δ΄, ο οποίος ήταν ομοεθνής και φίλος του βασιλιά της Σικελίας. Έτσι, έχασε ο αυτοκράτορας την παπική στήριξη και αφορίστηκε απο τον Πάπα, ενώ ήταν ενωτικός!! Έτσι, ο Μιχαήλ Η΄ ο Παλαιολόγος ήταν αφορισμένος απο τον Πάπα, οι υπήκοοι του τον είχαν εγκαταλείψει. Ήταν τόσο μεγάλη η λαϊκή δυσαρέσκεια προς το πρόσωπό του, λόγω της ενωτικής πολιτικής του, ώστε ο γιος του Ανδρόνικος Β΄ απέφυγε να τον κηδεύσει με τη συνήθη εκκλησιαστική τελετή και ο ίδιος ακολούθησε ανθενωτική πολιτική. Απομάκρυνε τον Ιωάννη Βέκκο και στη θέση του επανήλθε ο Ιωσήφ, ο οποίος συγκάλεσε Σύνοδο, η οποία:

- Καταδίκασε τον ενωτικό όρο της Λυών - Καθαίρεσε τον Ιωάννη Βέκκο - Καθαιρέθηκαν οι ιερωμένοι που στάλθηκαν απο τον αυτοκράτορα στη

Λυών - Τιμωρήθηκαν με τρίμηνη αργία οι φιλενωτικοί κληρικοί - Αγιάστηκαν οι ναοί που χρησιμοποιήθηαν απο τους λατίνους - Επιβλήθηκαν επιτίμια στους λατινόφρονες λαϊκούς.

ΑΠΟΣΤΟΛΗ ΤΟΥ ΒΑΡΛΑΑΜ ΤΟΥ ΚΑΛΑΒΡΟΥ ΣΤΗΝ ΑΒΙΝΙΟΝ

Ανησυχώντας ο βυζαντινός αυτοκράτορας απο την προέλαση των Οθωμανών στη Μ. Ασία, στράφηκε προς τη Δύση ζητώντας στρατιωτική βοήθεια. Έστειλε αντιπροσωπεία στον Πάπα με επικεφαλής τον καθηγητή φιλοσοφίας Βαρλαάμ τον Καλαμβρό, ελληνικής καταγωγής απο τη Ν. Ιταλία, ο οποίος γνώριζε πολύ καλά τη δυτική θεολογία και είχε επικρίνει τις παπικές καινοτομίες. Ο Βαρλαάμ έθεσε στον Πάπα το ζήτημα της ένωσης των εκκλησιών ζητώντας τη σύγκληση Οικουμενικής Συνόδου, όπου θα συμμετείχαν εκπρόσωποι όλων των εκκλησιών της Ανατολής. Ζήτησε όμως άμεσα να σταλεί στρατιωτική βοήθεια για να δείξει η Δύση τις καλές προθέσεις της. Ο Πάπας αρνήθηκε, διότι το δυτικό δόγμα ήταν ορθό και ως εκ τούτου δεν μπορούσε να αποτελέσει θέμα συνοδικής συζήτησης. Επιπλέον δεν έστελνε βοήθεια αν δεν γινόταν πρώτα δεκτή η ένωση σύμφωνα με τους όρους του. Έτσι, δεν έγινε τίποτα. Ο Βαρλαάμ κατηγορήθηκε για φιλολατινισμό λόγω της καταγωγής του απο τη Ν. Ιταλία και τη συνοδική καταδίκη των

23

αντιησυχαστικών αντιλήψεων του. Έτσι, εγκατέλειψε την Κων/πολη, εγκαταστάθηκε στην Ιταλία, προσχώρησε στους Δυτικούς και έγινε επίσκοπος Ιέρακος.

ΣΥΝΟΔΟΣ ΦΕΡΡΑΡΑΣ – ΦΛΩΡΕΝΤΙΑΣ (1438-1439)

Ο αυτοκράτορας Ιωάννης Η΄ ο Παλαιολόγος αισθανόταν την δεινή θέση στην οποία είχε περιέλθει η Βασιλεύουσα λόγω της επικράτησης των Οθωμανών Τούρκων στη μεγαλύτερη επικράτεια της βυζαντικής αυτοκρατορίας. Στράφηκε προς τη Δύση και ζητούσε στρατιωτική βοήθεια. Την ίδια εποχή ο Πάπας Ευγένιος Δ΄ βρισκόταν σε δύσκολη θέση, καθότι στη Σύνοδο της Βασιλείας αμφισβητήθηκε η παπική αυθεντία και υποτάχθηκε στη συνοδική με συνέπεια πολλοί επίσκοποι να ζητήσουν μεταρρυθμίσεις στη Δυτική Εκκλησία. Γι’ αυτό ζήτησε στήριγμα στην Ανατολή. Το ίδιο όμως έκαναν και τα συνοδικά μέλη της Βασιλείας. Τελικά, ο αυτοκράτορας αποβλέποντας σε πολιτικά οφέλη, επέλεξε τη συμμετοχή της Ανατολικής Εκκλησίας στη Σύνοδο της Φερράρας. Πολυπληθής αντιπροσωπεία πήγε Ιταλία με σκοπό να γίνει η ένωση. Σ’ αυτήν συμμετείχε ο αυτοκράτορας, ο αδελφός του που ήταν δεσπότης, ο πατριάρχης Ιωσήφ με πολλούς αρχιερείς. Αρχικά, οι δυτικοί τους υποδέχτηκαν με τιμές. Στη συνέχεια έδειχναν υπεροψία. Για παράδειγμα, κατά την επίσημη τελετή υποδοχής ζητήθηκε απο τον πατριάρχη και τους λοιπούς αρχιερείς η τήρηση της παπικής εθιμοτυπίας με τον ασπασμό του ποδιού του Πάπα. Φυσικά, ο Πατριάρχης αντέδρασε! Ως τόπος διεξαγωγής των εργασιών της συνόδου ορίστηε ο ναός του Αγίου Γεωργίου της Φερράρας. Η διάταξη όμως των καθισμάτων προκάλεσε και άλλες αντιδράσεις, διότι οι δυτικοί τοποθέτησαν στο μέσο του ναού τον παπικό θρόνο και απο κάτω τις δύο αντιπροσωπείες. Μετά συμφώνησαν να τοποθετηθεί στο κέντρο του ναού το ιερό ευαγγέλιο, αλλά φρόντισαν ο θρόνος του Πάπα να είναι ψηλότερος και πολυτελέστερος των υπολοίπων, κάτι που δημιούργησε νέες αντιδράσεις. Η εμμονή των εκπροσώπων στις απόψεις κάθε πλευράς οδηγούσε το διάλογο σε αδιέξοδο. Για το λόγο αυτό οι Ανατολικοί σκέφτονταν να αποχωρήσουν απο τη Σύνοδο. Η προθεσμία είχε παρέλθει και η υπόσχεση του Πάπα οτι θα προσέλθουν οι επίσκοποι της Συνόδου της Βασιλείας και οι ηγεμόνες της Δύσης διαψεύστηκε! Αυτό δυσαρέστησε τον Αυτοκράτορα, ο οποίος για να εξασφαλίσει την στρατιωτική βοήθεια είχε θέσει ως βασική προϋπόθεση για την έναρξη των συνομιλιών. Το πρώτο που τους απασχόλησε ήταν η προσθήκη του filioque στο σύμβολο πίστεως.

24

Filioque

Σύμφωνα όμως με τους Ανατολικούς, η Γ΄ Οικουμενική Σύνοδος της Εφέσου δεν επέτρεπε εισαγωγή στο σύμβολο της πίστης στοιχεία διαφορετικής πίστης ούτε διαφορετική έκθεση της ίδιας πίστης, με άλλα λόγια, καμιά μεταβολή. Οι ατελείωτες θεολογικές συζητήσεις είχαν δυσαρεστήσει τον Βυζαντινό αυτοκράτορα, ο οποίος βιαζόταν για την αποστολή στρατιωτικής βοήθειας στην Κων/πολη και πίεζε ποικιλοτρόπως τους ιεράρχες, για να συναινέσουν στην ένωση. Άρχισε τις υποσχέσεις και τις απειλές. Με τη γνώμη του συντάχθηκε τελικά και ο Πατριάρχης Ιωσήφ, ο οποίος δέχτηκε στο ζήτημα της εκπόρευσης του Αγίου Πνεύματος τη ταύτιση των φράσεων ‘εκ του Υιού’ και ‘δι’ Υιού’, με την οποία συμφώνησαν πολλοί αρχιερείς. Αντίθετος ήταν ο Εφέσου Μάρκος ο Ευγενικός. Αφού συμβιβάστηκαν με το filioque, ο Πάπας ζήτησε να αποδεχτούν την δυτική διδασκαλία και στα ζητήματα του πρωτείου, του Καθαρτηρίου Πυρός και της Θείας Ευχαριστίας.

Πρωτείο του Πάπα

Οι ανατολικοί αναγνώριζαν στον Πάπα Ρώμης, τα πρεσβεία τιμής, ως πρώτο μεταξύ ίσων. Με τον 28ο κανόνα της Δ΄ Οικουμενικής Συνόδου, ίσα πρεσβεία τιμής είχαν δοθεί και στον πατριάρχη Κων/πόλεως. Συνεπώς, τα πρεσβεία τιμής του Ρώμης, ήταν αρχαιότερα, αλλά όχι ανώτερα. Ο Πάπας επικαλέστηκε την πέτρεια αποστολικότητα και τις ψευδο-ισιδώρειες διατάξεις για να στηρίξει την πίστη οτι τα πρεσβεία τιμής είναι το δικαίωμα πλήρους εξουσίας στην εκκλησία. Τελικά, οι ανατολικοί δέχτηκαν και στον ενωτικό όρο κατέταξαν δεύτερο στην τάξη τον Κων/πόλεως, τρίτο τον Αλεξανδρείας, τέταρτο τον Αντιοχείας και πέμπτο τον Ιεροσολύμων.

Θεία Ευχαριστία

Στο ζήτημα της θείας Ευχαριστίας είχαν δύο διαφωνίες: 1ον ο χρονικός προσδιορισμός των Τιμίων Δώρων κατά τη θεία λειτουργία 2ον το περί αζύμων Τελικά δεν συμφώνησαν και ο καθένας διατήρησε τις απόψεις του.

Καθαρτήριο Πύρ

Οι δυτικοί υπερασπίστηκαν την άποψή τους πως η κρίση και η απονομή δικαιοσύνης αρχίζει αμέσως μετά το θάνατο. Γι’ αυτό δίδασκαν οτι όσοι περιέρχονται στην ενδιάμεση κατάσταση, εξαγνίζονται στο Καθαρτήριο Πυρ, προκειμένου να ενταχθούν και αυτοί στον παράδεισο. Αντιθέτως, οι ανατολικοί πρόβαλαν την ορθόδοξη διδασκαλία περί της τελικής κρίσης, η οποία θα γίνει στη συντέλεια του κόσμου. Χάρη όμως της ένωσης υποχρεώθηκαν να δεχθούν και αυτή την άποψη! Στον ενωτικό όρο συμπεριλήφθηκε η δυτική διδασκαλία περί του παπικού πρωτείου, της εκπόρευσης του Αγίου Πνεύματος ‘και εκ του Υιού’, του Καθαρτηρίου Πυρός και των αζύμων. Ο Πάπας αναγνωρίστηκε ως διάδοχος

25

του Αποστόλου Πέτρου και ως επίτροπος του Χριστού στη Γη, πατέρας και διδάσκαλος όλων των Χριστιανών. Η αντίληψη αυτή έρχεται σε αντίθεση με το θεσμό της πενταρχίας, που είχε θεσπιστεί στην Δ΄ Οικουμενική Σύνοδο. Οι Ορθόδοξοι δεν υποχρεώθηκαν να προσθέσουν το Filioque στο σύμβολο της πίστεως, να χρησιμοποιούν άζυμα στη θεία ευχαριστία και να αποδεχτούν τα λατινικά εκκλησιαστικά έθιμα. Ο ενωτικός όρος έλαβε τη μορφή της παπικής βούλας, αφού οι συνοδικές αποφάσεις στη Δύση θεωρούνταν ως παπικά διατάγματα. Η επίσημη ανακήρυξη της ένωσης των δύο εκκλησιών έγινε με μεγάλη λαμπρότητα στο ναό της Santa Maria Novella στις 6-6-1439. Σε αυτήν παραβρέθηκαν και οι ορθόδοξοι όμως δεν συλλειτούργησαν, για να μην γίνουν αζυμίτες με τη συμμετοχή τους στη θεία Κοινωνία. Κατά την επιστροφή τους στην Κων/πολη ο αυτοκράτορας και οι ενωτικοί αρχιερείς αποδοκιμάστηκαν απο το λαό και ο συμβιβασμός τους χαρακτηρίστηκε ως προδοσία της ορθόδοξης πίστης. Αντιθέτως, ιδιαίτερες τιμές αποδόθηκαν στον Μάρκο τον Ευγενικό, που αντιστάθηκε. Ο αυτοκράτορας πίεζε για την εφαρμογή της ένωσης στο βυζαντινό κράτος, γιατί αυτή αποτελούσε βασική προϋπόθεση για την αποστολή στρατιωτικής βοήθειας απο τη Δύση. Ο ενωτικός όρος της Φλωρεντίας αποκηρύχτηκε απο τα υπόλοιπα πατριαρχεία της Ανατολής. Συγκάλεσαν Σύνοδο στα Ιεροσόλυμα, η οποία αναθεμάτισε τον ενωτικό πατριάρχη Κων/πόλεως Μητροφάνη. Εκείνη την περίοδο η πολιορκημένη Κων/πολη συνταρράσονταν απο τη πάλη των ενωτικών και των ανθενωτικών. Ήταν τόσο μεγάλη η απέχθεια και το μίσος ορισμένων ανθενωτικών προς τον παπισμό, που θεωρούσαν προτιμότερη τη δουλεία στους Τούρκους απο εκείνη της λατινοκρατίας. Η μικρή στρατιωτική βοήθεια που έστειλε ο Πάπας δεν στάθηκε επαρκής για να ενισχύσει την άμυνα της Κων/πόλεως και έπεσε στις 29-5-1453.

ΣΥΝΟΔΟΣ ΤΗΣ ΒΑΣΙΛΕΙΑΣ

Μεταρρυθμιστική σύνοδος της Δυτ. Καθολικής Εκκλησίας που συνήλθε από το 1431 έως το 1449 στη Βασιλεία της Ελβετίας. Σκοπός της συνόδου ήταν η ένωση των χριστιανικών εθνών υπό το σκήπτρο της Δυτ. Καθολικής Εκκλησίας και η καταπολέμηση των αιρέσεων. Η σύνοδος, που συγκλήθηκε σε μια εποχή που πολλοί υποστήριζαν ότι οι οικουμενικές σύνοδοι είχαν μεγαλύτερες αρμοδιότητες από τον πάπα, διακήρυξε την κατάργηση των τίτλων που έδιναν άφεση αμαρτιών με το ανάλογο αντίτιμο (συγχωροχάρτια) εξυπηρετώντας τα παπικά συμφέροντα και απαίτησε τη διενέργεια ελεύθερων εκκλησιαστικών αρχαιρεσιών. Ο πάπας Ευγένιος Δ’ αρνήθηκε να αναγνωρίσει τις αποφάσεις της και συγκάλεσε σύνοδο στη Φεράρα το 1438. Τον επόμενο χρόνο, η σύνοδος αυτή συνέχισε τις εργασίες της στη Φλωρεντία. Η σύνοδος της Βασιλείας, αντιδρώντας, καθαίρεσε τον πάπα Ευγένιο Δ’, ως σιμωνιακό,επίορκο, αιρετικό και ταραχοποιό και τον αντικατέστησε με άλλον. Τελικά, όμως, οι οπαδοί της υποχώρησαν, γιατί πολλοί Ευρωπαίοι ηγεμόνες υποστήριξαν τον Ευγένιο Δ’. Το 1448 η σύνοδος μεταφέρθηκε από τη Βασιλεία στη Λοζάνη, αλλά το 1449, με την αποχώρηση των περισσότερων μελών της, διαλύθηκε.

26

ΑΙΡΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΘΕΟΛΟΓΙΚΕΣ ΕΡΙΔΕΣ (11-14 ΑΙ.)

Ευχίτες ή Ενθουσιαστές

Συγγενεύει με την ομώνυμη αίρεση των Ευχιτών ή Μεσσαλιανών, τον 4ο αι. Πληροφορίες μας διασώζει ο Μιχαήλ Ψελλός στο έργο του ‘Περί ενεργείας δαιμόνων’. Τα κεντρικά σημεία της διδασκαλίας τους:

Αποδέχονταν τον Θεό Πατέρα παντοκράτορα, ο οποίος μοίρασε την κυριαρχία του κόσμου στους δύο υιούς του: ο πρεσβύτερος υιός, ο Σαταναήλ, ανέλαβε τα επίγεια, ενω ο νεότερος, ο Χριστός, τα επουράνια. Μεταξύ των δύο υιών αναπτύχθηκε εχθρική σχέση, η οποία είχε περάσει και στη λατρεία των Ευχιτών, με αποτέλεσμα άλλοι να τιμούν μόνο τον Σαταναήλ, άλλοι μόνο τον Χριστό και άλλοι πάλι και τους δύο, πιστεύοντας πως στο τέλος θα συμφιλιώνονταν.

Απέρριπταν τη χριστιανική λατρεία Χρησιμοποιούσαν μυστικές ευχές φθάνοντας σε καταστάσεις έκστασης,

εξ’ ου και το όνομά τους. Υποστήριζαν τον αυστηρό ηθικό βίο

Αίρεση των Βογομίλων

Εκδηλώθηκε στη Βουλγαρία τον 10ο αι. Είχαν στοιχεία των Ευχιτών και των Παυλικιανών. Αρχηγός των Βογομίλων στην Κων/πολη ήταν ο μοναχός Βασίλειος, ο οποίος αφού φυλακίστηκε, παρέμεινε πιστός στις δοξασίες του και τελικά τον οδήγησαν στην πυρά. Η θανατική του καταδίκη αποτελεί ίσως τη μοναδική περίπτωση θανάτωσης για λόγους αίρεσης στην ύστερη βυζαντική περίοδο. Τα κεντρικά σημεία της διδασκαλίας τους:

Περιφρονούσαν τη χριστιανική λατρεία Βασίζονταν στον δυαδισμό των υιών του Θεού. Δίδασκαν πως ο

πρεσβύτερος υιός, ο Σαταναήλ, αποπειράθηκε να γίνει όμοιος με τον Πατέρα, γι’ αυτό κατακρημνίστηκε στη γη. Διατηρώντας όμως μέρος της θείας δύναμης του δημιούργησε μαζί με τους αγγέλους του τον κόσμο και το ανθρώπινο σώμα, ενώ η ανθρώπινη ψυχή προήλθε απο τον Πατέρα. Αντιθέτως, ο νεότερος υιός, ο Χριστός, γεννήθηκε 5500 χρόνια μετά τη δημιουργία του κόσμου και ήρθε στη γη για να σώσει τους ανθρώπους απο το φθοροποιό έργο του αδελφού του. Μετά τη σταυρική θυσία και την ανάστασή του αφαίρεσε τη θεία δύναμη του Σαταναήλ, και ανελήφθη στον ουρανό καθεζόμενος στα δεξιά του Πατρός. Για τη συνέχιση του λυτρωτικού έργου του Χριστού στάλθηκε το Άγιο Πνεύμα, ώστε να ενισχυθούν οι πιστοί στον πνευματικό αγώνα τους. Μετά την ολοκλήρωση της αποστολής του θα επιστρέψει, όπως και ο Χριστός στον Πατέρα, με συνέπεια ο Θεός να γίνει μονοπρόσωπος.

27

Δεν αποδέχονταν τον τρισυπόστατο Τριαδικό Θεό, αφού τα άλλα πρόσωπα αποτελούσαν απλά φανερώσεις της θεότητας που εκπορεύονταν ως ακτίνες απο τον Πατέρα.

Πίστευαν πως η Χριστιανική Εκκλησία ήταν έργο του Σατανά. Θεωρούσαν τους ευατούς τους ως τέκνα του λυτρωτή Χριστού. Απέρριπταν το βάπτισμα δι’ ύδατος. Τελούσαν το πνευματικό βάπτισμα

με την επίθεση των χεριών ή το Ευαγγέλιο του Ιωάννη, επικαλούμενοι με προσευχές τη χάρη του Αγίου Πνεύματος.

Αποστρέφονταν τη Θεία Ευχαριστία, την οποία χαρακτήρισαν ως θυσία δαιμόνων.

Απέρριπταν την τιμητική προσκύνηση των εικόνων, ιερών λειψάνων και του σταυρού.

Περιφρονούσαν τους ναούς, τα Πατερικά συγγράμματα και γενικά την Χριστιανική λατρευτική παράδοση

Πίστευαν στην άμεση επικοινωνία με τον Θεό, και έτσι προσεύχονταν, λέγοντας την Κυριακή Προσευχή 7 φορές τη μέρα και 5 φορές τη νύχτα.

Απο τη Παλαιά Διαθήκη δέχονταν τους Προφήτες και τους Ψαλμούς. Την Καινή Διαθήκη την δέχονταν ολόκληρη αλλά είχαν ιδιαίτερη

προτίμηση στο Κατ’ Ιωάννη. Είχαν αυστηρούς κανόνες νηστείας και εγκράτειας. Έδιναν έμφαση στην αγαμία Αποχή απο την κρεοφαγία και την οινοποσία. Αρνούνταν τον όρκο στον αυτοκράτορα και στην πατρίδα, τη

στράτευση, την καταβολή φόρου και το ρόλο των δικαστηρίων. Η δομή τους:

Επικεφαλής ήταν οι ‘Απόστολοι’ Τα μέλη διακρίνονταν σε τρία πνευματικά επίπεδα:

Τέλειοι ή Εκλεκτοί Θεοτόκοι Πιστοί ή Ακροατές

Έριδα περί των ιερών σκευών και εικόνων

Ο αυτοκράτορας Αλέξιος Α΄ Κομνηνός ήθελε να ενισχύσει την στρατιωτική άμυνα του κράτου κατά τις επιδρομές των Νορμανδών. Λόγω της άθλιας οικονομικής κατάστασης, αποφασίστηκε κοπή νομισμάτων με την εκποίηση των επίχρυσων και επάργυρων εικόνων, καθώς και των πολύτιμων ιερών σκευών και κειμηλίων των ναών και των μονών. Σύμφωνα με τους ιερούς κανόνες η εκκλησιαστική περιουσία είναι αναπαλλοτρίωτη. Ωστόσο σε περιπτώσεις επείγουσας κρατικής ανάγκης επετράπει η εκποίηση της όπως συνέβη στην εποχή του αυτοκράτορα Ηρακλείου. Γι’ αυτό το λόγο, η πατριαρχική σύνοδος συναίνεσε στην αυτοκρατορική έκκληση. Ο μητροπολίτης Χαλκηδόνος Λέων, χαρακτήρισε την απόφαση εικονομαχική. Έγραψε και καυστικά κείμενα. Τελικά, καταδικάστηκε και καθαιρέθηκε απο Σύνοδο και τέλος εξορίστηκε. Εντούτοις, συνέχισε τον αγώνα του και απο τον

28

τόπο εξορίας του. Με τη συγγραφή επιστολών ανακίνησε την έριδα των εικόνωμ απονέμοντας τιμητική προσκύνηση και στην εικονική ύλη. Τον έλεγξαν για τις απόψεις του και τελικά αναθεώρησε τις απόψεις του. Τότε τον συγχώρεσαν και επανήλθε στη μητροπολιτική του θέση. ΔΙΑΜΑΧΗ ΠΕΡΙ ΤΟΥ ΤΥΠΟΥ ΑΠΟΚΗΡΥΞΗΣ ΤΗΣ ΙΣΛΑΜΙΚΗΣ ΠΙΣΤΗΣ

Αιτία ο τύπος αποκήρυξης της ισλαμικής πίστης απο εξισλαμισθέντες χριστιανούς και μουσουλμάνους με τη φράση: ‘Ανάθεμα τω Θεω του Μωάμεθ....’. Ο αυτοκράτορας θεώρησε πως με την αποκήρυξη αυτή βλασφημούνταν ο αληθινός Θεός, διότι ο Μωάμεθ αποδεχόταν ένα Θεό. Μάλιστα ζήτησε σχετική απόφαση απο την Ενδημούσα σύνοδο, η οποία όμως εξέλαβε ως αβάσιμες τις αμφιβολίες του, επισημαίνοντας πως ο Τριαδικός Θεός δεν ταυτίζεται με τον μονοπρόσωπο Θεό των μουσουλμάνων. Ο αυτοκράτορας επέμενε στην άποψη του και συγκάλεσε νέα σύνοδο στο ανάκτορό του για να ζητηθεί το θέμα. Λόγω ασθενείας, δεν μπόρεσε να παρεβρεθεί αλλά είχε εκπρόσωπο του όπου κατέθετε με δύο έγγραφα τις απόψεις του. Πάλι η σύνοδος θεώρησε αβάσιμες τις αμφιβολίες του. Ο αυτοκράτορας εξοργίστηκε και τελικά το ζήτημα διευθετήθηκε με συμβιβασμό διορθώνοντας τον αναθεματισμό σε ‘Ανάθεμα τον Μωάμεθ και πάση τη αυτού διδαχή και διαδοχή’.

ΑΠΟΚΛΙΝΟΥΣΕΣ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΕΙΔΩΛΟΛΑΤΡΕΙΑ ΤΑΣΕΙΣ

Α) Την εποχή των Κομνηνών έχουμε μια στροφή των βυζαντινών λογίων στη μελέτη της αρχαίας ελληνική φιλοσοφίας και άρχισαν να εκδηλώνονται τάσεις περιφρόνησης των χριστιανικών αληθειών και υπερτίμησης της θύραθεν σοφίας, ιδίως των πλατωνικών ιδεών. Οι τάσεις αυτές εδράζονται στον ορθολογισμό (αποδοχή των χριστιανικών αληθειών που συμφωνούν με την ανθρώπινη λογική) και τον σχολαστικισμό. Χαρακτηριστική η περίπτωση του καθηγητή της φιλοσοφίας Ιωάννη του Ιταλού, ο οποίος υπήρξε μαθητής του Μιχαήλ Ψελλού. Διακρινόταν για την ευρυμάθεια και την εξαιρετική φιλοσοφική κατάρτισή του. Επινόησε ένα νέο φιλοσοφικό σύστημα αναζήτησης της αλήθειας, με αριστοτελική συλλογιστική. Ωστόσο, παρέκκλινε απο τη χριστιανική παράδοση: απέρριπτε την αιωνιότητα της κόλασης, αμφισβητούσε τα θαύματα, περιφρονούσε τις εικόνες και προωθούσε αρχαιοελληνικές αντιλήψεις της μετεμψύχωσης και της αιωνιότητας της ύλης. Το Πατριαρχείο Κων/πόλεως με συνοδική απόφαση καταδίκασε το φιλοσοφικό σύστημα αυτό. Ο ίδιος δεν καταδικάστηκε διότι διαμήνυσε στη σύνοδο τη βούλησή του να αποκηρύξει τις πλανεμένες δοξασίες του και να συμμορφωθεί με τις υποδείξεις της. Β) Δοξασίες αιρετικών τον 12ο αι: 1. Θνητοψυχίτες. Πίστευαν οτι η ψυχή του ανθρώπου μοιάζει με εκείνη των ζώων και πεθαίνει μαζί με το σώμα.

29

2. Χριστολύτες. Πίστευαν οτι ο Χριστός εγκατέλειψε το ανθρώπινο σώμα στη γη και ανελήφθη μόνο με τη θεία φύση. 3. Παρερμηνευτές της Αγίας Γραφής. 4. Εθνόφρονες. Αναβίωναν τις θρησκευτικές ιδέες και δεισιδαιμονίες της αρχαιότητας. Γ)Ρεύμα έντονης αρχαιολατρείας υπήρξε και κατά τον 15ο αι. με κύριο εκπρόσωπο τον πλατωνιστή λόγιο Γεώργιο Γεμιστό, ο οποίος μετέτρεψε το επώνυμό του σε ‘Πλήθωνα’. Τις θρησκευτικές δοξασίες του τις εξέθεσε στο έργο του ‘Νόμων συγγραφή’, το οποίο καταστράφηκε απο τον πατριάρχη Κων/πόλεως Γεννάδιο Σχολάριο. Επηρεασμένος απο έργο των μαθητών του νεοπλατωνιστή Ιάμβλιχου, έγραψε και προσευχές με σκοπό την επίκληση και την εξύμνηση των θεοτήτων.

ΤΟ ΑΡΣΕΝΙΑΤΙΚΟ ΣΧΙΣΜΑ

Υπήρχε μακροχρόνια αντιπαράθεση μεταξύ του Μιχαήλ Παλαιολόγου Η΄ και του οίκου των Λασκαρέων. Η αντιπαράθεση υπήρχε ήδη απο την περίοδο βασιλείας του Ιωάννη Γ΄ Βατατζή, ενώ είχε εκδηλωθεί εντονότερα στα χρόνια του Θεόδωρου Β΄ Λασκαρέως. Ο Μιχαήλ Η΄ ο Παλαιολόγος, ήταν διακεκριμένος αριστοκράτης με υψηλές πολιτικές φιλοδοξίες. Όταν πέθανε ο αυτοκράτορας Νίκαιας Θεόδωρος Β΄ Λάσκαρης, ο Παλαιολόγος έβαλε μπρος τα σχέδιά του. Πρώτα εξουδετέρωσε τα αδέλφια Μουζαλώνων, που είχαν οριστεί επίτροποι του ανήλικου αυτοκράτορα. Είχε ορκιστεί στον Πατριάρχη Αρσένιο, πως μόλις ενηλικιωνόταν ο διάδοχος του θρόνου, ο Ιωάννης Δ΄ θα του παρέδιδε τον θρόνο. Ωστόσο, μετά την ανακατάληψη της Κων/πολης (1261) ο Μιχαήλ Παλαιολόγος τύφλωσε τον Ιωάννη Δ΄ για να μη μπορεί να αναλάβει τον θρόνο και αυτό εξόργισε τον Πατριάρχη. Ο Παλαιολόγος τότε εξόρισε τον Αρσένιο και διόρισε νέο Πατριάρχη. Ένα μέρος όμως του κλήρου παρέμεινε πιστό στον Αρσένιο, δεν αναγνώρισε τον νέο πατριάρχη και ιερουργούσε παράλληλα και ανεξάρτητα. Η διάσταση έφτασε ακόμα και στο εσωτερικό του Οίκου των Παλαιολόγων, αφού με τους αρσενιάτες συντάχθηκε και η αδελφή του Μιχαήλ, Ειρήνη, η μετέπειτα μοναχή Ευλογία, γυναίκα με μεγάλη επιρροή, την οποία ο αυτοκράτορας αναγκάστηκε να την εξορίσει. Έτσι δημιουργήθηκε μια κατάσταση σχίσματος γιατί αρκετοί ευγενείς και μέρος του λαού ταυτίστηκαν με την αρσενιατική μερίδα του κλήρου. Στη διένεξη αυτή ήρθε και προστέθηκε και το ζήτημα της ένωσης με τους Δυτικούς! Το αρσενιάτικο σχίσμα διήρκησε για μεγάλο χρονικό διάστημα, ακόμα και μετά το θάνατο του Μιχαήλ Παλαιολόγου και του Αρσενίου.

30

ΗΣΥΧΑΣΤΙΚΕΣ ΕΡΙΔΕΣ

Κατά τον 14ο αι. στις μονές του Αγίου Όρους παρατηρούνταν έντονες μυστικιστικές τάσεις, στην εμφάνιση των οποίων συνέτειναν τόσο η μελέτη κειμένων περί ακτίστου θείου φωτός όσο και οι ασκητικές πρακτικές ιδίως του αγίου Ιωάννη του Σιναϊτη, γνωστού και ως της Κλίμακος, του αγίου Συμεών του Νέου Θεολόγου. Αυτές χαρακτηρίζονταν απο την αυστηρή σωματική και πνευματική άσκηση και στόχευαν στην ανύψωση του ασκούμενου στην κατάσταση της θέωσης, δηλ. της ένωσης με τον Θεό. Για την διευκόλυνση της περισυλλογής του ασκούμενου χρησιμοποιούνταν κάποιες τεχνικές: ο ησυχαστής μοναχός καθόταν με γερμένο το κεφάλι προς το στήθος του και ελέγχοντας κατά διαστήματα της αναπνοής του συγκέντρωνε τον νου στο Θεό αποσύροντας τον απο τους κοσμικούς λογισμούς. Εξασφαλίζοντας ο μοναχός μέσω της άσκησης αυτής την ησυχία και προσευχόμενος αδιαλείπτως επαναλαμβάνοντας τη φράση ‘Κύριε Ιησού Χριστέ, Υιέ και Λόγε του Θεού, ελέησον με’, πρόοδευε πνευματικά και μέσω της μετάνοιας, της κάθαρσης του νου και της μυστηριακής ζωής έφθασαν σταδιακά στην όραση του θείου φωτός. Ο καθηγητής της φιλοσοφίας στην Κων/πολη μοναχός Βαρλαάμ ο Καλαβρός, ευρισκόμενος στη Θεσσαλονίκη, ζήτησε περισσότερες πληροφορίες για τους ησυχαστές. Μυήθηκε μάλιστα ο ίδιος στη σωματική τεχνική απο κάποιον αρχάριο στην ησυχαστική άσκηση μοναχό. Επέκρινε δριμύτητα τους ησυχαστές, αποκαλώντας τους ομφαλοψύχους και Μεσσαλιανούς. Στις επικρίσεις του Βαρλαάμ απάντησαν σπουδαίοι λόγιοι μοναχοί και κατεξοχήν ο Γρηγόριος ο Παλαμάς, μετέπειτα αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης. Στη νέα αντιπαράθεσή τους ο Γρηγόριος ο Παλαμάς υπερασπίστηκε με θέρμη τους ησυχαστές. Στο έργο του ‘Υπέρ των ιερώς ησυχαζόντων’ επισήμανε τις παρεκκλίσεις του Βαρλαάμ απο την εκκλησιαστική παράδοση. Υποστήριξε επίσης πως μέσω της άσκησης και της προσευχής ο ησυχαστής πετυχαίνει την κάθαρση του νου απο τους πονηρούς λογισμούς του και με την επενέργεια της θείας χάριτος βιώνει την παρουσία του θείου φωτός, που είναι το ίδιο με άκτιστο φως της Μεταμόρφωσης του Κυρίου. Διέκρινε την ουσία απο τις ενέργειες του Θεού, σημειώνοντας πως η ουσία είναι άκτιστη, απρόσιτη, ενω οι ενέργειες είναι άκτιστες αλλά προσιτές και μεθεκτές με τη θεία χάρη και εκδηλώνονται στους ανθρώπους με διάφορους τρόπους, όπως το θαβώρειο φως, η φλεγόμενη βάτος, η φωτεινή στήλη στην έρημο κ.α. Αντιθέτως ο Βαρλαάμ, επηρεασμένος απο τις αρχές της φιλοσοφίας και τη μέθοδο της σχολαστικής θεολογίας της Δύσης, δεν αποδεχόταν τη διάκριση της ουσίας απο τις ενέργειες του Θεού και χαρακτήριζε τον Θεό άκτιστο, αόρατο, απρόσιτο, ενω το ορατό θαβώρειο φως ως κτιστό. Η διδασκαλία αυτή καθιστούσε αδύνατη την εμπειρία της θεοπτίας, που αποτελούσε τη βάση του ησυχασμού. Κατηγορούσε τους ησυχαστές ως διθεϊτες, δηλ. ως αποδεχόμενους έναν αόρατο και έναν ορατό Θεό, έφερε την υπόθεση στον Πατριάρχη, όπου συνεκάλεσε σύνοδο, η οποία εξέδωσε σχετικό συνοδικό Τόμο και αποφάνθηκε υπέρ των απόψεων του Γρηγορίου του Παλαμά, Συγχώρεσε τον Βαρλαάμ, ο οποίος ανακάλεσε τις απόψεις του και ζήτησε

31

συγγνώμη απο τον Γρηγόριο τον Παλαμά, και συνέστησε στους ησυχαστές να παύσουν πλέον να μιλούν και να γράφουν για το ζήτημα αυτό. Η έριδα όμως δεν σταμάτησε, διότι ανακινήθηκε αμέσως απο τον Γρηγόριο Ακίνδυνο, μαθητή του Βαρλαάμ. Ήταν ένας λόγιος μοναχός, με αξιόλογη φιλοσοφική κατάρτιση. Στράφηκε κατά της παλαμικής διδασκαλίας υποστηρίζοντας πως οι μόνες άκτιστες ενέργειες του Θεού ήταν ο Υιός και το Άγιο Πνεύμα, ενω όλα τα άλλα ήταν κτιστά ενεργήματα. Συνήλθε σύνοδος για να εξετάσεις τις δοξασίες του, όπου απειλήθηκε με αφορισμό σε περίπτωση μη μεταμέλειάς του και γι’ αυτό προσποιήθηκε την αποδοχή του συνοδικού Τόμου.