Srednja ekonomska škola „Mirko Vešović”Podgorica

MATURSKI RAD

Ekomenadžment i tehnološki razvoj

Mentor: Učenik:Tatjana Radulović, prof. Branka Račić IV-11

Podgorica, maj 2011.

SADRŽAJ

Uvod..................................................................................................................................21. Tehnološki razvoj.........................................................................................................32. Ekomenadžment...........................................................................................................43. Standardi za ekološki menadžment...............................................................................5

3.1 Britanski standard BS 7570.....................................................................................53.2 Međunarodni standard ISO 14000...........................................................................6

3.2.1 Šta je EMS?.....................................................................................................63.2.2 Primjer uspješnog uvođenja i održavanja EMS...............................................83.2.3 Pregled ISO 14001 registracija i trendovi.......................................................93.2.4 Prednosti uvođenja EMS.................................................................................93.2.5 Nedostaci EMS..............................................................................................10

3.3 EMAS sistem.........................................................................................................103.3.1 EMAS i EMS (ISO 14001) - sličnosti i razlike.............................................11

3.4 Drugi ekološki standardi.......................................................................................113.5 Agenda 21.............................................................................................................12

Zaključak.........................................................................................................................14LITERATURA........................................................................................................15

1

Uvod

Naša tehnologija je postala tako moćna da, ne samo svjesno, već i nesvjesno, postajemo opasnost za same sebe. Nauka i tehnika spasile su milijarde života, poboljšale životne uslove još većeg broja ljudi, povezuju svijet u sve manju zajednicu, i u isto vrijeme toliko ga promijenile da se mnogi u njemu više ne osjećaju ugodno.

Konstatacija da čovjek u velikoj mjeri utiče na životnu sredinu, nije više sporna. Urbanizacija, industrijalizacija i inteziviranje poljoprivredne proizvodnje imale su i imaju veliki uticaj na zagađenje životne sredine sa često nepredvidivim posledicama . Životna sredina je zagađena kada sadrži jednu ili više štetnih materija u takvoj koncentraciji i toliko dugo da nepovoljno djeluje na ljude, životinje, biljke i materijalna dobra, ili doprinose njihovom oštećenju ili remećenju njihovog opšteg stanja. Remećenjem prirodne ravnoteže poremećen je i sam život svih živih bića, pa i čovjeka. Danas prosto ne postoji sredina za koju se može reći da nije zagađena, a svakodnevni život nam pokazuje da je uticaj zagađenja na ljude izuzetno veliki

Svijest o ugroženosti planete Zemlje podstakla je ljude na organizovano preduzimanje ne samo mjera protiv pogoršavanja sadašnjeg stanja, već i mjera čiji je cilj da se primjenom politike trajnog razvoja obezbijedi i zdrava životna sredina. Stanovništvo je zahtijevalo promjenu pristupa upravljanju životnom sredinom i kontrolu stanja prirode. Vlasti razvijenih država dale su podršku ovim zahtjevima, donijele zakone o zaštiti živote sredine i započele sastavljanje nacionalnih sistema (standarda) za upravljanje životnom sredinom. Privatni sektor je i prije državnih inicijativa osjetio potrebu za definisanjem i uvođenjem određenih standarda i menadžmentom sistema za bezbjednu i „čistu” proizvodnju.

2

1. Tehnološki razvoj

Nastanak ekološke krize i njen razvoj pojavljuju se paralelno sa nastankom i razvojem ljudske civilizacije, s tim da se ta kriza ispoljava u jednom jedinom obliku: zagađenje prirodne sredine. To zagađenje ima svoju istoriju, koja je tekla uporedo sa istorijom i razvojem ljudske civilizacije. Ako primat damo tehničkom faktoru, onda ta civilizacija, a time i ekološka kriza prolaze kroz tri perioda razvoja. Prvi period je period predindustrijske civilizacije i ima dug vijek trajanja, zaključno sa pronalaskom parne mašine. U ovom periodu izvršen je prvi iskorak iz 'prirodnog u društveno stanje', u kojem osnovu rada čini zemlja i njeni prirodni resursi. S obzirom da su proizvodne snage na niskom stepenu razvoja, o nastanku ekološke krize ne može se u pravom smislu govoriti, jer brojni ekosistemi imaju moć samoreprodukcije i kao takvi mogu se regenerisati. Eventualni nastanak manjih ekoloških problema rezultat je ljudskog neznanja i njihove zavisnosti od prirode i njenih resursa. Drugi period, period industrijske civilizacije - koja traje od 18. do prve polovine 20. veka, označava početak ugrožavanja egzistencije brojnih ekosistema i životnih zajednica i nastanak ekološke krize kao posledice tehničko-tehnološkog razvoja, primjene novih energija i saobraćaja, stvaranja svjetskog tržišta, trke za profitom, porastom velikih gradova i urbanizacije i na kraju razvojem vojno-industrijskih kompleksa, uključujući i nuklearne havarije i probe atomskog oružja. Treći period je period postindustrijske civilizacije - začet pedesetih godina prošlog vijeka u visokorazvijenim zemljama Zapada, označava nastanak globalnih ekoloških rizika, gdje se prvi put ljudska civilizacija nalazi pred realnom prijetnjom uništenja sveukupnog života na planeti. U ovom periodu ekološku krizu sve učestalije prate 'ekološke katastrofe', a te katastrofe u najvećem broju izaziva čovjek - direktno ili indirektno. Kao najveći ekološki rizici postindustrijske civilizacije koji uzrokuju globalnu ekološku krizu smatraju se: klimatske promjene i globalno zagrijavanje, oštećenje ozonskog omotača, nekontrolisana sječa šuma i smanjenje biodiverziteta, demografska eksplozija i siromaštvo, velika količina opasnog otpada, nedostatak vode za piće, zagađenje atmosfere, površinskih i podzemnih voda, velike tehnološke havarije, ratna razaranja i nuklearne probe.

Životnu sredinu najviše ugrožavaju oni elementi tehnološkog razvoja koji se rađaju iz zahtjeva za tzv. ekonomičnošću tehnoloških procesa, koja, u stvari, znači zahtjev da se roba proizvede sa što je moguće manjim troškovima. Jasno je da se ovo može učiniti utoliko efikasnije ukoliko se troše pristupačnije sirovine, ukoliko je jednostavniji tehnološki proces i ukoliko se manje vodi računa o njegovim sekundarnim djelovanjima u koja spadaju i djelovanja na okolinu. Tako se rodila „prljava tehnologija” koja rasipnički troši ograničene prirodne materijalne i energetske resurse. Svojom logikom razvoja, tehnologija, imajući u vidu isključivo konkurenciju i profit, a bez državnog i društvenog nadzora, bezobzirno je mijenjala životnu sredinu, remetila odnose u njoj i ugrozila zdravlje i održavanje života na planeti.

Tehnološki razvoj ima dvije glavne komponente: usavršavanje aktuelnih i uvođenje novih tehnologija; zasniva se na naslijeđenom, a posebno naučno stečenom znanju. Nastanak novih tenologija mijenjaće privrednu strukturu pojedinih zemalja tako što neki od postojećih sektora nestaju, a novi nastaju. Tehnološki razvoj mnogo više određuje privrednu strukturu nego što to čine prirodna bogatstva i tekuće stanje populacije.

Tehnološki razvoj je imao ogroman uticaj na menadžment. Stilovi menadžmenta se brzo mijenjaju tako da će u budućnosti zavladati drugačija kultura menadžmenta koju će karakterisati: veće učešće znanja, rast fleksibilnosti, i brzina odziva na promjene u okruženju.

3

2. Ekomenadžment

Protekle dvije decenije obilježene su kao decenije ekološke svijesti. Donesen je značajan broj zakona koji se bave ekologijom, i propisa kako bi učinili preduzeća ekološki odgovornima. Sa rastućim interesom za ekološka pitanja od strane javnosti, ekološka odgovornost je postala značajno pitanje. Trenutno postoje dvije vrste ekološke odgovornosti - zakonska i dobrovoljna.

Koncept održivog razvoja implicira izmjenu klime, prekogranično širenje zagađenosti vazduha, menadžment otpada, zaštitu i upravljanje zemljišnim resursima, konzervaciju i biološke raznovrsnosti, zaštitu okeana i obalskih područja i kvalitet snabdijevanja slatkovodnim resursima. Globalni rizici u oblasti bioloških i genetskih resursa upravo primoravaju na ubrzani prelazak na uravnotežen razvoj, koji mora biti izveden putem podsticaja i regulacionih mjera. Ekološki posvećeni potrošači u civilizovanim društvima tržišne orijentacije spremni su da koriste (na organizivan način) potrošačku moć na tržištu i da vrše pritisak na industriju. Proizvođači su već osjetili da tražnja ekološki prihvatljivih proizvoda bilježi uzlazni trend na razvijenim tržištima savremenog svijeta. Ekološki pritisci javnosti iznudili su ubrzanu transformaciju vrjednovanja menadžerskog uspjeha, koji, pored uobičajenih upravljačkih performansi zasnovanih na kvantumu profita, inkorporira i dugoročnu komponentu sposobnosti razvijanja timova, koji, i poslovno i ekološki, uspješno uvode kompaniju u 21. vijek, sa usredsređenošću kompanije na ekološke probleme, sa visokim ekološkim moralom zaposlenih. Novi sistemi upravljanja treba da se zasnivaju na stalnom unaprijeđenju poslovnih procesa u skladu sa održivim razvojem. U okviru koncepta kvaliteta prema seriji standarda ISO 9000, pored tržišne i poslovne dimenzije, održanje kvaliteta života se javlja kao značajni aspekt strategije kvaliteta. Kvalitet života obuhvata zaštitu zdravlja i bezbjednost ljudi, zaštitu čovjekove radne i životne sredine i štednju prirodnih resursa. Koncepcija ekološkog menadžmenta sadrži se u „zaduživanju” proizvoda svim ekološkim efektima koje on uzrokuje u životnoj sredini u svim fazama životnog ciklusa. Pod fazama životnog ciklusa proizvoda podrazumijeva se: ekstrakcija sirovina, transport sirovina, dobijanje poluproizvoda, pakovanje i transport poluproizvoda, preradu poluproizvoda u finalne proizvode, pakovanje i transport finalnih proizvoda, korišćenje finalnih proizvoda, stvaranje otpada, transport otpadaka, prerada otpadaka u sekundarne sirovine ili deponovanje kao završnu fazu. Pod ekološkim efektima podrazumijeva se racionalno trošenje prirodnih resursa: eko sistema (vazduh, voda i zemljište), sirovina, energetskih izvora, (naročito neobnovljivih), ispuštanje nepoželjnih nusprodukata u životnu sredinu i drugo. Ovom koncepcijom osigurali bi se uslovi za sistemsko stvaranje ekološkog kvaliteta u preduzeću shodno sistemu upravljanja kvaliteta ISO 9000. Najvažniji segmenti sistema ekološkog menadžmenta su:

analiza ekoloških rizika preduzeća (tzv. auditing), analiza ekološke podobnosti snabdjevača, razrada opštih ekoloških ciljeva preduzeća u operativne ciljeve i radne zadatke,

stvaranje organizacionih rješenja, stvaranje informacionog sistema ekoloških implikacija poslovanja, sistem praćenja i dokumentacije stvaranja ekološkog kvaliteta

4

3. Standardi za ekološki menadžment

Velika Britanija, koja je kao prva zemlja 1992. godine uvela svoj nacionalni standard za ekološki menadžment, dala je svoj pečat evropskom sistemu ekomenadžmenta, a zbog svoje vodeće uloge u ovoj oblasti dobila je svoje mjesto Predsjedavajućeg i u odgovarajućem radnom tijelu Međunarodne organizacije za standardizaciju (ISO). Zato novi standardi ISO 14000 imaju dosta sličnosti sa britanskim standardom BS 7550, a nema ni značajnih razlika u odnosu na već važeći EMAS sistem.

Najvažniji standardi za ekološki menadžment su:

3.1 Britanski standard BS 7570

3.2. Međunarodni standard ISO 14000

3.3. Standard Evropske unije EMAS sistem

3.4. Drugi ekološki standardi

Pomenućemo i jedan od ključnih dokumenata usvojenih na samitu u Rio de Zaneiru, a to je Agenda 21 - deklaracija o namjerama i obavezivanju na održivi razvoj u 21. vijeku.(3.5)

3.1 Britanski standard BS 7570

U Velikoj Britaniji je 1992. godine stupio na snagu standard BS 7550. Cilj uvođenja ovog standarda bio je da se svakom preduzeću pruži mogućnost da svoj sistem upravljanja upotpuni društveno verifikovanim i javno priznatim sistemom ekološkog menadžmenta, koji polazi od jasne formulacije smjernica ekološke politike i ekoloških ciljeva preduzeća i koji putem primjene provjerenih i standardizovanih organizacionih postupaka vodi ka efikasnoj realizaciji tih ciljeva. U predgovoru ovog dokumenta se ukazuje na to, da BS 7550 ima iste opšte principe menadžment sistema kao i standard ISO 9000. Taj sistem kvaliteta može se koristiti kao polazna baza za nadgradnju eko-menadžment sistema prema BS 7550.

Britanski standard BS 7550 u stručnoj javnosti naišao je na različite reakcije i komentare. Dok su ga jedni pozdravljali kao krupan sistemski korak ka uvođenju ekologije u poslovnu politiku i praksu preduzeća, drugi su stavljali primjedbe da previše naglašava institucionalizaciju formalnih struktura i procedura, a da ne obavezuje preduzeće na suštinsko poboljšanje njegovih ekoloških karakteristika. Svako preduzeće može faktički samostalno da odlučuje da li će ispuniti samo zakonom propisane ekološke standarde, ili će da čini više u oblasti zaštite radne i životne sredine. Na taj način, britanski standard BS 7750 ne pospješuje kreativnost industrije u pracu pronalaženja i primjene ekološki podobnih rješenja i tehnologija, već toleriše ograničavanje na primjenu aditivnih tehnologija, odnosno „ekoloških korektiva/dodataka” na postojeću tehnologiju.

5

3.2 Međunarodni standard ISO 14000

U ovo dijelu je predstavljen standard ISO 14001, kao najvažniji sistem upravljanja životnom sredinom (EMS). Prvo je prikazan nastanak ISO 14000 standarda, a posle su objašnjeni principi sistema EMS. Dalje je predstavljena struktura ISO 14001 standarda i ilustrovana je uspješna implementacija EMS u kompaniji INTEL. Prikazani su i trendovi i geografski raspored registrovanih organizacija. U radu su, zatim, predstavljeni (drugi) odabrani EMS. Prednosti i nedostaci EMS su takođe razmatrani.

Pojedine razvijene države sastavile su nacionalne ekološke standarde: Britanija je imala BS 7550, Evropa EMAS, a SAD su bile pred usvajanjem NSF 110. Međutim, ispostavilo se da nacionalni standardi mogu predstavljati barijere za slobodnu trgovinu, te je nastala potreba za internacionalnim standardom.

Posle samita u Riu (1992), ISO strateška savjetodavna grupa za životnu sredinu (SAGE) predložila je sveobuhvatni strateški plan. Formiran je ISO tehnički komitet (TC 207) sa mandatom da izradi internacionalni standard za upravljanje životnom sredinom (EMS). ISO 14001 je završen ujesen 1996. sa konsenzusom više od 110 zemalja. U SAD ISO 1400 je proglašen za nacionalni (Američki institut za standarde - ANSI).Cjelokupna ISO 1400 serija sastoji se od:

Sistema upravljanja životnom sredinom – EMS (14001) – standard, EMS uputstava (14004) – uputstva, Eko-obilježavanja (14020) – uputstva, Evaluacije stanja životne sredine (serije 14030) – uputstva, Procjene životnog ciklusa proizvoda (serije 14040) – uputsva.

ISO 14000 preimenovan je u 14004 i sadrži generalna uputstva za principe, sisteme i tehničku osnovu. ISO 14001 je osnovni dokument ekološkog menadžment sistema (EMS), standard, čije se uvođenje u kompaniji zvanično verifikuje i revidira.

3.2.1 Šta je EMS?

Sistem kvaliteta (ISO 9001) određen je tokom nabavljač – kupac, dok je sistem upravljanja životnom sredinom (EMS) šire postavljen, sa više tokova, odnosno aktera: od nabavljača, pored kupca, činioci EMS su životna sredina, regulativa i javne ineresne grupe.

Treba naglasiti da standard ISO 14001 (kao i ISO 9001) ne sadrži tehničke specifikacije, niti definiše procedure. Tehničke specifikacije određuju drugi standardi, a limiti emisija i imisija definisani su zakonima i državnim propisima. Organizacija je potpuno slobodna da definiše ekološku politiku, ciljeve, strategije, programe i dr. Zahtjev standarda je da se definišu i uspostave procedure sistema prema svim tačkama standarda. Kada je sistem uspostavljen on mora da se održava striktno po definisanim procedurama.

Jezik ISO standarda je visoko formalan i jezgrovit. Precizno je definisan i posledica je kompromisa različitih interesnih strana. Kao velika prednost u odnosu na druge standarde ističe se njegova fleksibilnost, odnosno sloboda koja je data organizacijama da uspostave sistem. Međutim, često se dešava da je standard korisnicima teško razumljiv i neshvatljiv. Iz tog razloga ISO je sastavio uputstva za upotrebu standarda koja znatno olakšavaju implementaciju. Pored toga postoje mnogobrojna praktična uputstva i smjernice koje su sastavile nezavisne organizacije.

6

Filozofija EMS analogna je ISO 9001: kontinualno unapređenje sistema u ciklusima. Struktura menadžerskih ciklusa ISO standarda može se dobro predstaviti i uporediti sa Demingovim ciklusom (plan-do-check-act) (slika 1.)

Slika 1. EMS ciklus

Organizacija (preduzeće) definiše uticaje svog djelovanja na životnu sredinu. Organizacija treba da sagleda sve sadašnje i prošle aktvnosti oko svih proizvoda i usluga. Ovo se odnosi na emisije u atmosferu, ispuste u vode, kontaminaciju tla, upravljanje otpadom, uticaj na lokalnu zajednicu, upotrebu prirodnih bogatstava i dr. Svi ovi aspekti moraju se procijeniti za normalan rad, poremećen rad, havarije, puštanje i gašenje procesa u organizaciji. Top menadžment mora da podržava politiku. Ekološka politika postavlja okvir za ciljeve i strategije za unapređenje životne sredine. Politika treba da bude u skladu sa relevntnim zakonima i ekološkom legislativom.

Pored državne legislative, preduzeće treba da razmotri uključivanje u interne industrijske kodekse i propise, ugovore sa lokalnom zajednicom i sl. Interesantno je pitanje da li organizacija treba direktno da ispuni pravne zahtjeve svih zemalja u koje se njeni proizvodi izvoze i tako se ne oslanja na druge nabavljače i preprodavce. U standardu nisu specifikovane geografske granice, niti kako se identifikuju i definišu pravni zahtjevi. Organizacija je slobodna da uspostavi proceduru za identifikaciju i sprovođenje pravnih zahtjeva. Organizacija je takođe slobodna da angažuje drugu (spoljašnju) firmu za sprovođenje pravnih zahtjeva.

Ciljevi u funkciji značajng unapređenja stanja životne sredine postavljaju se na osnovu zakona i propisa. Naravno, ograničeni su tehničkim, operativnim i finansijskim mogućnostima. Ciljevi i strategije treba da budu mjerljivi, da promovišu preventivu i koriste najadekvatnije tehnologije. Organizacija ne mora ispuniti ciljeve kako bi se verifikovala usklađenost sa standardom. Ciljevi moraju biti dokumentovani (kao i rezultati) i u skladu sa ekološkom politikom organizacije.

Ciljevi i strategije ostvaruju se realizacijom programa. U okviru programa imenuju se odgovorna lica za određene funkcije, definišu akcije za dostizanje ciljeva i vremenska ograničenja. Organizacija bi trebalo da razmotri životne cikluse proizvoda, takođe da razmotri moguće procese i opreme.

DJELOVANJE

-struktura i odgovornost-obuka i kompetencije-komunikacije-dokumentacija-kontrola dokumenata-kontrola operacija i aktivnosti-priprema odgovora na neželjene događaje

KOREKCIJA

-menadžerska kontrola i revizija

KONTROLA

-monitoring i mjerenja-neusklađenost i kolektivna akcija-EMS revizija-izvještaji

PLANIRANJE

-politika-ekološki aspekti-pravni i drugi zahtjevi-ciljevi i strategije-ekološki programi

7

Top menadžment treba da delegira ovlašćenja za implementaciju i sprovođenje EMS. Takođe treba da obezbjedi humane resurse, tehnologije i finansije.

Menadžment treba da identifikuje potrebe obuke za zaposlene i saradnike. Organizacija treba da uspostavi i održava dokumente koji promovišu važnost ekološke politike i ekološku svijest zaposlenih.

Organizacija treba da uspostavi procedure za internu komunikaciju. Spoljašnja komunikacija nije obavezna, ali je preporučena. Eksterna komunikacija odnosi se na primanje, dokumentovanje i odgovor na informacije iz društva.

Sve aktivnosti i dijelovi EMS definisani standardom ISO 14001 moraju da budu dokumentovani.

Organizacija treba da održava i kontroliše EMS dokumentaciju. Dokumenti moraju imati definisanu lokaciju, moraju se povremeno revidirati i ažirirati. Dokumenti se čuvaju i treba da budu dostupni za pravnu kontrolu.

Organizacija treba da prati i kontroliše aktivnosti vezane za identifikovane ekološke aspekte. Kontrola postavlja operativne kriterijume za procedure.

Organizacija treba da formuliše procedure za djelovanje u akcidentnim situacijama. Preventiva i minimiziranje uticaja na životnu sredinu su najpoželjniji. Standard zahtijeva revidiranje i korigovanje procedura nakon akcidenta. Preporučuju se povremena testiranja procedura, gdje je to moguće.

Organizacija treba da uspostavi procedure za monitoring operacija koje imaju uticaja na životnu sredinu. To podrazumijeva praćenje performansi, kontrolu ispunjavanja ciljeva i strategija, kalibraciju i održavanje uređaja za monitoring.

U slučaju da dođe do neusklađenosti EMS sa ISO standardom, organizacija bi trebalo da identifikuje uzroke, sprovede korektivne akcije i uvede nove kontolne mehanizme kako bi spriječila ponavljanje poremećaja. Standard zahtijeva bilježenje svih promjena u procedurama do kojih je došlo usled korektivne akcije. Preduzete akcije treba da budu u srazmjeri sa negativnim posljedicama po životnu sredinu.

Organizacija treba da bilježi i čuva podatke o sprovođenju planiranih ciljeva i strategija. Takođe se preporučuje čuvanje podataka o rezultatima obuka, revizija i verifikacija.

Revizija je neophodna kako bi se potvrdilo da li organizacija ispunjava zahtjeve EMS standarda. Inspekcija utvrđuje da li je EMS valjano implementiran i da li se održava. U standardu se preporučuje da organizacija odmjeri ekološki značaj preduzetih aktivnosti, pregleda rezultate prethodnih revizija, ispita nepristrasnost i kompetentnost inspektora.

3.2.2 Primjer uspješnog uvođenja i održavanja EMS

Američka kompanija INTEL posjeduje sertifikat ISO 14001. INTEL uspješno održava EMS (od 1993) i čak je postigao značajne pozitivne efekte u zaštiti zaposlenih i životne sredine. Ekološka politika kompanije INTEL (izvodi):

obezbjeđivanje sigurnog radnog prostora, štednju prirodnih resursa, smanjenje pritiska na životnu sredinu redukcijom proizvodnje i emisije otpada, poštovanje zakona i propisa kao minimum, kontinualno unapređenje EMS, saradnju sa interesnim grupama.

Na osnovu ovako definisane ekološke politike INTEL je postavio ciljeve za smanjenje profesionalnih povreda i bolesti. Planirana je redukcija povreda i bolesti za 20%,

8

od 1997 do 1998. ostvareno je 40% plana INTEL je godinama kontinualno unaprijeđivao sigurnost radnog prostora i procjenjuje se da je ovakva politika od 1993. spriječila 5000 povreda zaposlenih.

INTEL je postavio cilj da redukuje emisije isparljivih organskih komponenti (VOCs) za 40% u procesu. Takođe je postavio za cilj da da postigne 56% reciklaže svog čvrstog materijala i 39% smanjenja potrošnje vode (fabrika u Nju Meksiku).

3.2.3 Pregled ISO 14001 registracija i trendovi

Ukupan broj registrovanih u 2000. godini bio je 14 106 u 84 zemlje svijeta. U toj godini došlo je do velikog porasta registrovanih organizacija ali različitim intenzitetom u državama: Japan – 1473, UK – 571, Švedska – 547 (radi poređenja za ISO 9000 registrovano je 343 643 organizacije).

Ako se pogleda procenat ISO 14001 registrovanih kompanija po regionima svijeta, takođe se uočava neujednačenost: zapadna Evropa – 50%, Azija 35%, sjeverna Amerika – 6%, Okeanija – 4%, južna i centralna Amerika – 3%, istočna i centralna Evropa – 3%, Afrika – 2%.

Od početka primjene do danas, došlo je do velikog pomaka u uspostavljanju EMS, prvenstveno u manjim kompanijama koje učestvuju u lancu nabavke (tzv. ozelenjavanje lanca nabavke). Velike kompanije zahtijevaju da njihovi nabavljači uvedu EMS i obezbijede ISO 14001 sertifikat. Među njima su ford, General Motors, Daimler Chrysler, Toyota, IBM, Xerox, GM i dr. Na taj način dobrovoljna registracija prelazi gotovo u obaveznu, jer su male firme prinuđene da uvedu EMS kako ne bi ostale bez posla.

Sadašnji trend je da ISO 14001 polako počinje da se uvodi i u neindustrijske sektore: državne organizacije, komunalne službe, univerzitete, laboratorije, energetska postrojenja, konsultantske firme, hotele aerodrome, nacionalne parkove i dr.

3.2.4 Prednosti uvođenja EMS

Organizacije su motivisane da uvedu EMS jer se stvara pozitivna slika kompanije u javnosti. EMS može kompaniji da posluži kao odbrambeni alat, da osigura ispunjavanje pravnih zahtjeva. Prednost internacionalnog standarda (ISO 14000) u odnosu na nacionalne je taj što on, prema mišljenju Svjetske trgovinske organizacije (WTO), nije trgovinski restriktivan. Ukupno, to je savremen sistem okrenut buducnsti.

Kompanije su uočile neke specifične koristi od uvođenja EMS:

1.ostvarenje potreba za informacijama o operativnim karakteristikama,

2.identifikovani su rizici za susjedne posjede,

3.revizija budžeta zasnovana na identifikaciji rizika,

4.procedure mogu da uštede vrijeme,

5.obezbijeđeni su mehanizmi za buduće programe unaprijeđenja životne sredine,

6.identifikovane su potrebe i zahtjevi lokalne zajednice i dr.

9

Državne agencije za zaštitu životne sredine često podržavaju uvođenje EMS i ISO 14001 standarda. Tako je američka EPA sastavila „Akcioni plan za promovisanje EMS”. EPA vrši pritisak da EMS postanu obavezni.

3.2.5 Nedostaci EMS

Nerijetko se dešava da menadžment ima otpor prema uvođenju EMS. To usporava implementaciju i ozbiljno ugrožava održavanje sistema (ukoliko je uveden). Tipične sumnje menadžmenta: „dobro, ali nemojte da dozvolite da vam to oduzima dragocjeno vrijeme”, „zašto nam to uopšte treba”, „da li to zahtijeva više formalnosti nego što ih imamo sada”.

ISO 14001 može dobro da posluži kao interni ekološki menadžerski sistem, ali njegove eksterne koristi su limitirane. Samostalno, ISO 14001 ne može da zadovolji očekivanja i želje javnosti. Sertifikat ne znači i ne donosi ekološku čistoću. Smatra se da će standard imati veće spoljne efekte kada bude direktno povezan sa promjenama u životnoj sredini.

Standard može da ugrozi pristup tržištu malim i srednjim kompanijama i firmama u manje razvijenim državama. Postoji opasnost da bez tehničke i finansijske asistencije standard postane „prazno slovo na papiru” naročito u malim kompanijama.

3.3 EMAS sistem

EMAS (Eco-Management and Audit Scheme) je sistem ekološkog menadžmenta i ekološku provjeru. Uspostavljen je EU regulativom br.1836. iz 1993. godine, kao dobrovoljna šema koja omogućava da kompanije verifikuju svoj sistem upravljanja zaštitom životne sredine prema zahtjevima regulative. Ovaj program, dostupan kompanijama od 1995. godine, bio je ograničen samo na kompanije u industrijskom sektoru. Od 2001. godine EMAS program je dostupan  u svim privrednim sektorima uključujući javne i privatne kompanije.Može se govoriti o više ciljeva EMAS-a. U širem smislu, osnovne ciljeve uvođenja sistema upravljanja u oblast životne sredine treba posmatrati u kontekstu ukupnih ciljeva EU u domenu unaprijeđenja »harmoničnog i uravnoteženog« ekonomskog razvoja i održivog razvoja uopšte. Nešto konkretnije govoreći, osnovna svrha ustanovljavanja sistema upravljanja zaštitom životne sredine i provjere u pravu Evropske unije sastoji se u nastojanju da se obezbijedi što efikasnije funkcionisanje privrednih i drugih organizacija sa stanovišta kriterijuma životne sredine, tj. da se obezbijede što bolje procjene i unaprijeđenja učinka u životnoj sredini od strane svih organizacija, a naročito onih čije djelatnosti imaju značajniji uticaj (direktni ili indirektni) na životnu sredinu. Osim toga, jedan od ciljeva ustanovljavanja ovog sistema je i stvaranje uslova za obezbijeđivanje relevantnih informacija za javnost i druge zainteresovane strane u vezi sa stanjem životne sredine i učinkom organizacija u oblasti životne sredine. Dakle, ciljevi EMAS-a su određeni nastojanjima da se unaprijede stalna poboljšanja učinka u životnoj sredini od strane organizacija ustanovljavanjem i primjenom sistema upravljanja u životnoj sredini; sistematskom, objektivnom i periodičnom procjenom učinka takvih sistema; obezbijeđivanjem informacija o učinku u životnoj sredini i otvaranjem dijaloga sa javnošću i drugim zainteresovanim stranama; aktivnim uključivanjem zaposlenih u organizacijama i

10

njihovom obukom radi aktivnog učešća u ustanovljavanju i sprovođenju sistema upravljanja u životnoj sredini. EMAS u sebi sadrži sve zahtjeve standarda ISO 14001, kao i nekoliko dodatnih zahtjeva. Od država se očekuje da organizuju njihove institucije i procedure na takav način da Uredbe mogu biti primjenjive. Iz toga slijedi da, iako je EMAS (kao i ISO 14001) u potpunosti dobrovoljan za organizacije, sve države članice imaju obavezu da primjene uredbu 761/2001 u potpunosti, tj. imaju obavezu da uspostave svu neophodnu infrastrukturu za primjenu EMAS-a. Neophodna infrastruktura, između ostalog uključuje: imenovanje kompetentnog (nadležnog) tijela za EMAS i uspostavljanje akreditacionog sistema za EMAS koje će definisati uslove i pravila za akreditaciju EMAS verifikatora.

3.3.1 EMAS i EMS (ISO 14001) - sličnosti i razlike

Najznačajnija sličnost EMAS-a i EMS (sistem upravljanja zaštitom životne sredine prema ISO 14001) je svakako sam standard ISO 14001 čiji su obavezni zahtjevi sadržani u EMAS uredbama. Od ostalih sličnosti najvažnije su:

dobrovoljnost za učešće organizacija, primjenjivost na sve tipove organizacija, bez obzira na djelatnost i veličinu.

Najznačajnije razlike EMAS i EMS su: EMAS je sistem prepoznat i priznat na nivou EU, ISO 14001 je međunarodno

prihvaćen, ISO 14001 je standard, EMAS je propis, tj. uredba EU, EMAS sem akreditacionog tijela, eksternog provjerivača obavezno uključuje i

kompetentno tijelo i nadležni organ (najčešće inspekciju za zaštitu životne sredine) , a često i tzv. EMAS sekretarijat i EMAS odbor. Takođe, EMAS jasno definiše odgovornost i obaveze države i daje naglasak na učešću javnosti.

EMAS ima strožije, dodatne zahtjeve u pogledu: usklađenosti za zakonskim propisima, poboljšanja učinka zaštite životne sredina, uključivanja zaposlenih, komunikacuje sa zainteresovanim stranama.

Izjava o zaštiti životne sredine – obavezan i jedan od ključnih elemenata EMAS-a, sa posebnim zahtjevima u pogledu njene sadržine i neophodne eksterne validacije. Izjava je dostupna javnosti i kao obavezan element sadrži i konkretne pokazatelje o učinku zaštite životne sredine.

Analiza/pregled stanja životne sredine - obavezna u EMAS-u, u EMS-u nije obavezna.

3.4 Drugi ekološki standardi

11

Na inicijativu privatnih hemijskih kompanija (Lubizol Corp. & ACC RC) Američki hemijski savjet je pokrenuo program „Responsible Care” (RC). To je interni, međukompanijski standard, koji su prihvatile 192 kompanije hemijske industrije, što čini 90% kapaciteta SAD. RC se zasniva na čest kodeksa: 1. informisanost javnosti i brzi odgovor na akcidente, 2. kontrola proizvodnje, 3. kontrola distribucije, 4. sigurnost procesa, 5. zdravlje i zaštita zaposlenih i 6. prevencija zagađenja. Kompanije se obavezuju da uspostave dijalog sa zaposlenima i javnošću o proizvodnim aktivnostima i da odgovore na njihove zahtjeve. Takođe se obavezuju da planiraju odgovore i mjere u slučaju neželjenih događaja. Kompanije su dužne da EPA-i podnose izvještaje, a federalni propisi i obaveze su minimum. RC je menadžerski sistem, ali on, za razliku od ISO serija sadrži tehničke specifikacije.

Osjetljivost proizvodnje hrane nametnula je potrebu za tehničkim standardima koji regulišu i kontrolišu proces proizvodnje. Jedan od takvih je američki standard HACCP 9000 (Hazard Analysis and Critical Control Points). Ovo je takođe dobrovoljan, međukompanijski standard. HACCP 9000 sadrži sistematičnu metodologiju (na osnovu sedam principa) za analizu procesa proizvodnje hrane koja identifikuje moguće hemijske, fizičke i biološke rizike u procesu. Poseban naglasak je na identifikaciji i kontroli kritičnih tačaka kako bi se spriječila nesigurna proizvodnja. Sistem se odnosi na sve faze proizvodnje, od farmi do finalne pripreme za potrošnju. Menadžment sistemi nikako ne mogu da obezbijede čistu i sigurnu proizvodnju hrane, ali kombinacija sa tehničkim specifikacijama u standardima poput HACCP 9000 daje optimalan sistem za prehrambenu industriju.

Državni standard koji je odabran za prikaz je BS 8800. To je britanski standard o zaštiti na radu („Guide to Occupational Health ans Safety Menagment Systems”). Standard tretira radnu sredinu, pa je nešto uži od sistema upravljanja životnom sredinom. BS 8800 je razvio i objavio Britanski institut za standarde, maja 1996. Britanci imaju dugogodišnje iskustvo u pisanju i sprovođenju standarda, bili su pioniri u mnogim oblastima, pa i u ovoj (BS 7750 je objavljen prije ISO 14001). Struktura BS 8800 je gotovo identična strukturi ISO 14001, razlike postoje jedino u redoslijedu glava i članova. Međutim, jedna bitna razlika je u tome što se u BS 8800 sve odredbe samo preporučuju organizacijama, za razliku od ISO 14001 gdje se organizacije, prihvatanjem standarda, obavezuju. Zbog ovoga je dovedena u pitanje verifikacija usklađenosti organizacije sa standardom, jer, prema tradicionalnom shvatanju, preporuka nije podložna inspekciji. Poseban kvalitet standarda je što u aneksu D sadrži uputstva za analizu rizika, obrađenu sistematično, jasno i pregledno.

3.5 Agenda 21

Cilj samita u Riu (1-12. juna 1992. godine) bio je uspostavljanje interakcije između privredne i čovjekove okoline i uravnoteženje ekonomskih i ekoloških ciljeva u okviru ekonomskog odlučivanja i poslovnog menadžmenta. Na samitu je usvojen akcioni plan koji je nazvan „Agenda 21”. Teme ove agende su: siromaštvo, zaštita atmosfere, šuma i vodenih resursa, i zaštita životinja. Ona predstavlja akcioni plan akcija u svim područjima važnim za održivi razvoj, od usvajanja i tokom 21. vijeka.

Agenda je podijeljena u 4 dijela:

1. Socijalna i ekonomska pitanja,2. Zaštita i upravljanje resursima za razvoj,3. Jačanje uloge značajnih društvenih grupa,

12

4. Sredstva za ostvarivanje Agende 21.

Deset godina posle Rio Konferencije održan je, na nivou šefova država i vlada, Svjetski samit o održivom razvoju u Johanesburgu, na kome su sumirani uspijesi, ali i neuspijesi protekle decenije na polju implementacije održivog razvoja.

13

Zaključak

Javnost i ekološke grupe pozdravljaju uvođenje EMS, EMAS i sličnih sistema u organizacije, ali, s pravom, postavljaju pitanje da li će to imati pozitivnog uticaja na životnu sredinu. Na ovo pitanje ne postoji jasan i precizan odgovor. Smatra se da poboljšanje ekoloških performansi organizacije prvenstveno zavisi od opredjeljenja i dejstva top menadžmenta. Ukoliko menadžment nije zainteresovan organizacija najvjerovatnije neće ni razviti sistem. Međutim, tržište može da primora kompaniju na to. Čak iako je implementacija motivisana poslovnim koristima, a ne poboljšanjem ekoloških performansi, kada se sistem uvede, kompanija vremenom može da prepozna ekološke i ekonomske benefite od prevencije i minimiziranja zagađenja. Na kraju, to može da vodi boljem stanju životne sredine. Jasan zaključak će biti izveden iskustveno, posle izvjesnog vremena i uključivanja velikog broja organizacija u sisteme upravljanja životnom sredinom.

Naš tehnološki razvoj ne može više bezumno rasti uz potpuno zanemarivanje posljedica te tehnologije. Potpuno je u našoj moći da upravljamo tehnologijom, da je usmjerimo na dobrobit svih stanovnika Zemlje. Možda u tim opštim ekološkim problemima ima i nečeg dobroga, jer nas, htjeli mi to ili ne ili ma kako u tome oklijevali, prisiljavaju na nov način razmišljanja, u kojem katkad dobrobit ljudske vrste ima veću važnost od državnih ili korporacijskih interesa. Kad se nađemo u teškoj situaciji, pokazuje se da znamo kako se iz nje izvući. Znamo šta treba učiniti.

14

LITERATURA

1. De Žarden, D.R. Ekološka Etika: Uvod u ekološku filozofiju, Službeni glasnik, Beograd, 2006.

2. Đorđević, B. Ekološki menadžment: priručnik, Fakultet za industrijski menadžment, Kruševac, 2005.

3. Đukanović, M. Ekološki izazov, Elita, Beograd, 1991.4. Ivanović, Z. Ekomenadžment, Ekonomski fakultet, Podgorica, 1996.5. Jovanović-Kolomejceva L., Ekološki menadžment, Univerzitet Braća Karić, 2002.6. www.epa.gov , www.ec.gc.ca, www.borderlands.com, www.nsf.org

15