agorakitaph1 123

EMMA GOLDMAN 27 Mays 1869'da Litvanya'da Yahudi bir ailenin kz olarak dodu. On be yanda fabrikada alrken anarist fikirlerle tant. On yedi yanda kz kardeiyle birlikte Amerika'ya g etti. New York'a ilk geldiinde tant ve mr boyu yolda olan Alexander Berkman'n 1892'de, baarszlkla sonulanan fabrikatr Henry Clay Finch'i ldrme giriiminden dolay hapse atlmasndan sonra, hem kadim yoldan savunmak hem de anarizm propagandas yapmak amacyla Mather Earth (Toprak Ana) dergisini kard. Bu yllarda 'Kzl Emma' adyla da tannarak, ABD'nin hemen her ehrini gezip konumalar yapt, toplantlara katld. Birinci Dnya Sava'ndan nce anarist yoldalaryla birlikte kurduklar 'Askerlie Kar Birlik' ve sava-kart faaliyetlerinden dolay, yzlerce yoldayla birlikte mehule kalkan bir gemiyle, Rusya'daki arlk dzenini deviren Sovyetler Birlii'ne srgne gnderildi. Fakat devrimci duygularla ayak bast bu lkede karlat brokrasi, siyasal bask ve zorunlu alma karsnda dehete den Emma, Lenin'e ar eletiriler yneltikten ve 192l'de Kronstadt isyannn bastrlmasndan sonra Sovyetler Birlii'nden ayrld. Nihayet 1 936'da, faistlere kar arpan anarist yoldalarnn daveti zerine Ispanya'ya giderek Barcelona'daki mcadeleye katld. 14 Mays 1940'da, srarla devrim ve zgrlk mcadelesi vermeyi srdrrken ld. ABD'de, Haymarket isyanndan sonra aslan yoldalarnn yanna gmld. Emma Goldman'n Trke'de kan Hayatm Yaarken (1931; Metis-Kaos, 1993) kitabnn yan sra Anarizm ve Dier Makaleler (1910), Modern Dramann Toplumsal nemi (1914) ve Rusya'daki Hayal Krklm (1923) balkl kitaplar vardr.

N EC Ml BAYRAM 1972, Mula doumlu. Bornova Anadolu Lisesi'ni ve ODT Matematik Blm'n bitirdi. Devrimci.

Emma Goldman

DANS EDEMEYECEKSEM BU BENiM DEVRiMiM

DEGiLDiR Trkesi: Necmi Bayram

a agorakitapl

Feminist Kitaplk 1

Dans Edemeyeceksem Bu Benim Devrimim Deildir Emma Goldman

ingilizce'den eviren: Necmi Bayram

Kapak tasanm: Mithat nar

Dizgi: Sibel Yurt

2006; bu evirinin Trke yayn haklan Agora Kitaplg'na aittir.

Birinci Basm: Agustos 2006

ISBN: 9944- 916- 34- X

Bask ve Cilt: Ceylan Matbaas

Gven l Merkezi, B Blok, No 318

Topkap!lstanbul

Tel: (0212) 613 10 79

AGORA KlTAPLIGI

Sertifika no: 12761

Kuloglu Mah. Turnacba Cad.

No: 54, ukurcuma-Beyoglu!lSTANBUL

Tel: (0212) 243 96 26 - (0212) 251 37 04 Fax: (0212) 243 96 28

www.agorakitapligi.com

e- posta : agora@agorakitapligi.com

NDEKLER

Bir Anaristin Hayata Bak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Benim Inandm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6

Evlilik ve Ak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21

Kskanlk: 'Yeil Gzl Canavar' . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34

Pritenizmin kiyzll . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44

Kadn Ticareti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54

Anari ve Cinsiyet Sorunu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71

Kadnlarn zgrleme Trajedisi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77

ounluklara Kar Aznlklar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88

Vatanseverlik zgrle Tehdit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98

Ateizm Felsefesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . llS

Hayatm Yaamaya Deer miydi? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124

BR ANARlSTlN HAYATA BAKlI* w

Burada tabii ki btn anarist yoldalarm adna konuamam, ama kendi adma unu ifade etmek isterim ki, ben hayatm, geriye dnp bakacak vakit bulamadm denli youn ve iddetli yaadm. Herkesin ister istemez arkasna yaslanp hayatna bakmas gereken bir dnemi olduunun farkndaym. Bu dnem, bilge yallktr; yine de ben, bilgelie ulaacak kadar yalanacam zannetmiyorum. Pek ok insan hayata bakar, ama onu yaamaz. Onlarn grdkleri hayatn kendisi deil, sadece glgesidir. Hem zaten onlara hayatn, insan kendi suretinden yaratan beceriksiz bir Tanr'nn zerlerine musaHat ettii bir lanet olduu retil-

*) 1 Mart 933'te, Paul Robeson ile Rebecca West'in de konumac olarak katldklar Foyle'un 29. Edebiyat Toplants'nda yaplan konuma.

memi midir? Bu yzden ou insan, hayat teki dnyadaki cennete doru giden bir nevi basamak olarak grr. Onlar ne hayat yaamaya cesaret ederler, ne de hayatn ruhunu kendilerine sunulduu gibi anlarlar. Kukusuz, bu yola girmek bir riski gze almaktr; kk maddi kazanmlardan vazgemeyi gerektirir. Bu ayrca, insann kendi lkesinin kanunlar, kurallar ve 'kamuoyu'na kar gelmesi demektir. Pek az insann yrei, btn kalpleriyle benimsediklerinden vazgeebilecek mertlik ve cesaretle doludur. Insanlar hep, kafalarn kaldrnca ellerindeki kk imkanlar da kaybetmekten korkuyorlar. Ben Topsy gibi olduumu syleyebilirim. Ben, doup bymedim; 'yoruldum'. Hayatla birlikte, hayatn her alannda, de kalka yoruldum. Geri bu yolun bedeli yksekti, ama ayn bedeli en batan yeniden demem gerekse bunu memnuniyetle yapardm; nk bedelini demeden, dibini grmeden, hayatn doruklarna hibir zaman yeniden trmanamazsnz .

Hayat, doal olarak, kendisini farkl yalarda farkl ekillerde sunar. Ben de sekiz yamdan on iki yama kadar Judith olmay hayal ediyordum. Halkmn, Yahudilerin ektikleri aclarn intikamn almay, Holofernos'un kellesini uurmay arzuluyordum. On drt yandayken doktor olmay istedim; bylece sevdiklerime yardm edebilecektim. On beime geldiimde karlksz bir aka tutuldum ve bunun acsyla bir ton sirke ierek romantik bir yoldan intihar etmeyi dledim. Akmdan intihar etmenin beni mezarmda uuk ve ilgin, solgun ve iirsel gstereceini dnmtm; ama on altma geldiimde daha grkemli bir lmde karar kldm. lene kadar dans edecektim.

Ardndan, Amerika'ya geldim. Devasa fabrikalar olan Amerika'ya. 2 ,5 dolar haftalkla gnde on saat bir diki ma-

2

kinesinin pedalna bastm Amerika'ya. Daha sonraysa beni ben yapan, hayatnn en nemli olay gerekleti: l 887'deki Chicago trajedisi. Asil ruhlu erkeklerden be tanesinin, Illinois eyaletinde yasal olarak katledilmeleri.

O cesur insanlar, Amerika'nn tannm anaristleriydi; l l Kasm l 887'de Albert Parsons, Spies, Fischer, Engel ve Lingg'e kanun yoluyla suikast dzenlendi. Cesur gen Lingg, dier yolda idam edilirken, cellatlarn adatp kendi elleriyle lmeyi tercih etti; Neebe, Fielden ve Schwab ise hapse tkldlar. Chicago ehitlerinin lm, benim manevi doumumdu: Onlarn mrleri boyunca yksek tuttuklar idealleri, btn hayatnn itici gc oldu.

Gryorum ki pek ounuz Anarizm hakknda yetersiz, tuhaf ve genellikle yanl bilgilere sahipsiniz. Bundan dolay sizi sulanyorum elbette. Sizi bu bilgilerle youran, gnlk basn. Haberleri gnlk basndan takip ediyorsunuz. Oysa bu basn, gerei arayanlar iin yeryznde baklacak en son yerdir. Anarizm, hayatn manevi alanlanndaki byk reticileri ve nderlerine gre, bir dogma deildi; insanlarn kann kaynatp onlardan fanatikler, diktatrler ya da iflah olmaz ba belalar karmak isteyen bir akm hi deildi. Anarizm, insann ufkunu ap onu serbest klan ve zgrletiren bir gtr; nk insanlara kendi yeteneklerine gvenmeyi, onlara zgrle inannay retir, kadnlan ve erkekleri, herkesin zgr ve gvende olacaklan bir toplumsal hayat iin mcadele etmeye tevik eder.

Bugn dnyada ne zgrlk var, ne de gvenlik: Zengin olsun yoksul olsun, toplumsal stats yksek ya da alak olsun, hibir insan, dnya zerinde tek bir kle kalmayana dek gvende deildir. Beikten mezara kadar hi kimse, onu cezalandracak, hapse tkacak ya da yaama hakkn

3

elinden alacak, var oluunun koullarn kendisine dayatacak gc elinde bulunduran bir bakasnn emirleri, kaprisleri ya da isteklerine boyun emek zorunda olduu srece gvende ve emniyette olamaz.

Insanlar sevdikleri kiilerin hatrna deil, kendi iyilikleri iin Anarizm'in anlamn ve nemini kavramay renmelidirler; eer bunu yaparlarsa, Anarizm'in felsefesinin fevkalade nemi ve gzelliini takdir etmeleri uzun srmeyecektir.

Anarizm, bir grup insann ya da tek bir bireyin bakalarnn hayatn dzenleme giriimlerini reddeder. Baka toplumsal felsefelerin hibirinin insanla itimad yokken, Anarizm, insanla ve onun potansiyellerine inanmak zerine kurulmutur. Baka felsefeler insann kendi kendini ynetemeyeceinde, insanlarn ynetilmesi gerektiinde srar ederler. Bugnlerde ou insan, Devlet ne kadar gl olursa toplumun da o kadar baarl olacana inanyor. Bu, eski ktek inancdr. Bir ocuun srtndan sapay eksik etmezseniz, bydnde -kadn veya erkek olduunda- nasl davranacan iyi bilir ! Biz kendimizi byle aptalca dncelerden kurtardk Biz, eitimin, gen bnyenin, onu vurup krmakla, itip kakmakla ve kk drmekle salkl bir yolda ilerlemesinin salanamayacan anlam bulunuyoruz. ocuk geliiminde zgrln, hem ocua hem topluma ilikin olarak daha iyi sonular saladn rendik.

lte, bayanlar baylar, bu Anarizm'dir. Toplumun her birimi asndan zgrlk ve imkanlar arttka, birey de toplum da daha iyi bir yola girecek, daha yaratc ve yapc bir hayat btnl salanacaktr. Bu , ksaca, benim hayatm adadm idealin zetidir.

Anarizm, olmu bitmi bir teori deildir. Anarizm'in canl canl btn hayat saran bir ruhu vardr. Bu yzden

4

ben, toplumun belli bir blmne hitap etmiyorum: Sadece iilere seslenmiyorum. st snflara da sesleniyorum, aslnda onlarn iilerden daha fazla aydnlanmaya ihtiyalar var. Hayatn kendisi kitleler iin retmendir -stelik salam, etkili bir retmen. Ne yazk ki hayat, kendilerini toplumda seilmi, daha iyi eitimli, stn grenlere bir ey retemiyor. Ben her zaman, insanlarn zihinsel ufkunu genileten her eit bilgi ve eitimin faydal olduunu, kullanlmas gerektiini savundum. Son tahlilde, byk macera, yani zgrlk -btn idealistlerin, airlerin ve sanatlarn gerek ilham kayna olan zgrlk-, urunda mcadele etmeye ve yaamaya deer tek insani maceradr.

Maksim Gorki'nin "Ylan ve ahin" adl muhteem iirsel metnini kanzn okuduunu bilmiyorum. imdi size o metinden rnek vermek istiyorum.

Ylan, ahini bir trl anlayamamaktadr. "Niin bu tozun topran iinde karanlkta kalmyorsun da gklerde szlp cennete umaya niyetleniyorsun? " diye sorar ona. "Seni orada bekleyen tehlikeleri, pusuya yatm olan gerilimleri ve frtnalar bilmiyor musun, seni aviayp hayatna son verecek olan avcnn silahn grmyor musun? " Fakat ahin, ylann sylediklerini iplemez. Kanatlarn rpar ve gkyzne doru ykselir, cennete doru utuka zafer arklar syledii duyulmaktadr. Gnlerden bir gn ylan ahini yerde grr; kalbinden akan kanlarla yere serilmitir. Ylan, "Seni sersem, seni uyarmtm," der hemen ona, "sana burada, karanlkta, tozun topran iinde gvenlikte kalmam sylemitim; kimse sana zarar veremez di burada."

ahinse, son nefesini verirken syler syleyeceini: "Ben semaya ktm, gz kamatrc tepelerin stnden utum, a baktm, yaadm, hayatm yaadm ! "

5

BENlM lNANDIGIM*

'Benim inandm' , satlk kalemlerin birok kez hedefi oldu. Benim hakkmda insann kann donduran sama sapan hikayeler yazld. Emma Goldman ad her anldnda ortalama insann kalbinin hzla arprnaya baladna kuku yok. Cadlarn ilerindeki ktl karmak iin kaza balanp yakld zamanlarda yaamamamz ok kt. nk Emma Goldman bir cad ! Kk ocuklar yemiyor ama daha beter eyler yapyor. Bomba yapp kafa uuruyor. Vuvv !

Benim ve fikirlerim hakknda toplumun gr budur. Bu yazysa, The World'n en azndan benim fikirlerimin

*) "What I Believe", New York World, 19 Temmuz 1908.

6

gerekten nasl eyler olduunu renmeleri iin okuyucularna tand bir anstr.

Ilerici reti tarihinin rencileri, her yeni lknn, erken evrelerinde yanl tantldn ve onu savunanlarn ktlenip zulme uram olduunu bilirler. Zamanda iki bin yl ncesine gidip lsa'ya inananlarn arenalarda avianmalarna veya zindanlara atlmalarna bakmak, byk fikirlerin ve hakiki inananlarn ne kadar az anlaldklarn grmeye yeter. Ilerleme tarihi, halkn benimsemedii fikirleri kabullenme cesaretini gsteren kadnlarla erkeklerin (rnein, siyah insanlarn bedenleri, kadnlarn ruhlar uruna verdikleri hak mcadeleleri, vb. ) kanlaryla yazlmtr. Ezelden beri , yeni olan her ey itiraz ve sulamayla karlanmken, benim fikirlerim neden bu dikenli tatan muaf tutulsun?

'Benim inandm' , nihai hedeften ziyade bir sretir. Kesin olan eyler, insan zekasndan ziyade, tannlara ve hkmetlere gredir. Herbert Spencer'n zgrl, toplumun siyasal temelinde formle edii doru olabilir; yine de hayat, formllerden ibaret deildir. Henrik Ibsen'in ok gzel saptad zere, zgrlk mcadelesi, sadece zgrle ulamak deildir; bu mcadele, insan karakterinin en gl, en kararl ve en mkemmelini gelitiren bir kurtulu mcadelesidir.

Anarizm, 'karanlk admlar'la yryen deil, organik geliim ierisinde yararl ve yapc olan renklendiren bir sretir. Anarizm, en militan bilinlerin arpc protestosudur. Anarizm, en sert saldnlara gs geren, rmekte olan bir an rtkanln yapanlara direnen yle bir gtr ki, kesinlikle taviz vermez, eilip bklmez. Anaristler katiyen toplumsal geliimin pasif seyircileri olma-

7

mlardr; aksine, onlarn amalar ve yntemleri her zaman iin son derece belirgindir.

imdi, fazla yer kaplamadan, kendimi mmkn olduunca aka anlatabilmek iin 'benim inandm' eyleri madde madde sralamak istiyorum:

MLKYETE DAR

'Mlkiyet' , eyler zerinde hakimiyet kurarak bakalarnn bu eyleri kullanmasna izin vermemektir. retim normal talebe denk olmad zaman, kurumsal mlkiyetn varlk sebebini bulmas muhtemeldir. Sadece ekonomiye bile baksak, emein retkenliinin son birka on yldr muazzam bir artla normal talebi yz kat atn ve mlkiyetin insan refah adna btn iledernelere biricik engel, ama lmcl bir engel tekil ettiini anlayabiliriz. Milyonlarca insann bir hilik gibi, inisiyatif gc ya da yeteneinden yoksun canl cesetler gibi, bakalarna servet yarken, bunun faturasn solgun, donuk ve perian hale gelmekle deyen etten kemikten makineler olmalarn talep eden ey, zel mlkiyettir. Ben una inanyorum; insan hayatnda -gen, yal ve doacak olan hayatlarda- mlkiyet var olduka, gerek refah, toplumsal refah olamayacaktr.

Btn radikal dnrler kabul etmilerdir ki, dnyann gidiatnn hep daha ktye gitmesinin esas sebepleri unlardr: 1 ) Insan emeini satmak zorundadr; 2) emeini satan insann istekleri ve muhakemesi, efendisinin isteklerinden sonra gelir.

Anarizm, bu aalayc ve kk drc durumu yok edecek tek felsefedir. Anarizm, insann yapt iin karakterini ve koullarn, yalnz ve ancak insann geliimi, fiziksel

8

refah, gizli vasflar ve mizacyla belirlemesi gerektiini syleyerek baka btn teorilerden ayrlr. Buna benzer olarak, bir insann ne kadar tketeceini, onun kendi fiziksel, dnsel ve ruhsal ihtiyac belirleyecektir. Bunun ancak retici gruplarn, cemaatlerin ve topluluklarn gnll birliklerinin gevek federasyonlarna dayanan ve nihayetinde karlarn dayanmasnn harekete geirecei zgr komnizme doru geliecek bir toplumda mmkn olacana inanyorum ben. Ticari ve kar gzetilen dncenin kiisel idareyi belirlemekte nemli rol olduu srece, dnya zerinde ne zgrlk, ne uyumlu bir gelime mmkndr.

HKMETLERE DAR

Ben her Hkmetin, rgtl otoritenin ya da Devlet'in yalnzca mlkiyeti ve tekeli koruduuna inanyorum. nk hkmetler, gerekliliklerini sadece byle bir ilevle kantlayabiliyorlar. Kendini, bireysel zgrln, refahn ve toplumsal uyurnun bir destekleyicisi olarak, yegane gerek dzen acideden her hkmet, dnyadaki btn harika insanlar tarafndan mahkum edilmitir. Bu yzden Anarist dostlarmla birlikte her frsatta, kanuni dzenlemeler, kararnameler ve anayasal hkmlerin istilac bir nitelik tadna inandm belirtiyorum. Bu kurallar, ne bir insan zaten yapabilecei bir ey iin zel olarak tevik etmi, ne de alkoymutur. O kurallara kalsa, ne Constantin Meunier'in madencilerle ilgili bayaptndaki , iiyi bulunduu alaltc durumdan yukar eken Millet'in resimsel apal Adam tasviri, ne Maksim Gorki'nin yeralt dnyasna dair betimlemeleri, ne de Henrik lbsen'in insan hayat zerine psikolojik tahlilleri, hkmetin kanuni dzenlemeyle ya da

9

polis copuyla yapt gibi (insan boulan ocuu ya da yanan binadaki ktrm kadn kurtarmaya iten duygudan daha fazla) tevik edebilirdi. Ben inanyorum, hatta aslnda biliyorum ki, insann dndkleri ve yaptklan iyi ve gzel olan ne varsa, bunlarn hepsi hkmetlere ramen vardr, onlar sayesinde deil.

Anaristler bu yzden Anarizm'in -hkmetsizliintoplumsal geliim ve uyurnun ke ta olan engellennemi insan geliimi asndan gerekli en byk, en muazzam gr doru karma grevini stlenmilerd_ir. Hkmetin sua ve ahlakszla kar kontrol ele aldna dair kalplam tartmalarda, artk kanun yapclar bile bunun doruluuna inanmyorlar. Bu lke, parmaklklarn ardna tkt 'sulular'n muhafazasna milyonlarca dolar harcamakta; yine de su orannda ve saysnda bir azalma yok. phesiz mevcut koullar, kanunlarn yetersizliinden kaynaklanmyor ! Sularn yzde doksan, kk ekonomik eitsizliimizden beslenen dzen sular. O zaman bunun byle devam etmesini istemiyorsak, ortalkta sutan eser brakmamak iin her elektrik direini daraacna m evirdim? Kahtmdan gelen sular herhalde kesinlikle yasalarla iyileemez. phesiz bugn bile, baz sulu eilimlerin en iyi modern yntemlerle kendi steimizle ve hepsinden nce de insanlara daha derinden, onlar anlayarak, onlara hassasiyetle ve dosta yaklalarak ortadan kaldrlabildiini reniyoruz.

MlLlTARlZME DAR

Hkmetin yrtme ileviyle ilgili olduu iin bu konuyu ayr olarak ele alnamam gerekir geri, ancak benim bu konudaki fikirlerime en hararetle kar kanlar militariz-

lO

min ylmaz bekileri olduundan, bu meseleye ayr bir blm amakta fayda gryorum.

Anaristler, barn tek gerek savunuculardr; eskiden zgr olan bu lkeyi, korkun bir hzla emperyalist ve despotluk lkesine eviren militarist eilimlerin artmasna son verecek tek grup, anaristlerdir.

Militarizm ruhu ok acmasz, kalpsiz ve zalimdir. Birtakr:n dayanaklada hakl kma numarasna bile yeltenmeden, her konuda hakl olduunu iddia eder. Tolstoy'dan aktarrsak "Asker, bir profesyonel insan katilidir. Asker, sevdii iin, vahinin yapt gibi (doallkla) ya da tutkuyla, katil gibi ldrmez. O, soukkanldr, mekaniktir, stlerinin itaatkar aletidir. Komutannn emriyle nedenini ve niinini sormakszn, dnmeksizin boaz kesmeye, komaya koyun gibi hazrdr.

Benim bu savm, askeri 'deha' General Funston tarafndan da destekleniyor. 30 Haziran tarihli New York Evening Post' tan, kuzeybaty birbirine katan Er William Buwalda davas hakkndaki son konumalardan aktaryorum: "Bir subayn veya askerin ilk grevi," diyor cesur sava,"sorgusuz sualsiz itaat etmek ve yeminle bal olduu hkmete sadakat gstermektir; onun hkmetin uygulamalarn doru bulup bulmamas hibir eyi deitirmez."

'Koulsuz itaat' ilkesini 'hayat, zgrlk ve mutluluk abas' prensibiyle nasl uyumlu klabiliriz? San Francisco'dan, Company A mhendislerinden William Buwalda'nn askeri mahkemece be yl askeri hapis cezas talebiyle yargland bugne dek, bu lkede militarizmin lmcl gc hi bu kadar etkin biimde kendini gstermemitL Burada, on be yl aralksz (vatanna) hizmette bulunmu bir adamdan sz ediliyor: "Onun karakterine ve davra-

l l

nlarna sylenecek sz yoktu," diyordu General Fuston, ki bu tutumu gz nnde bulundurularak Buwalda'nn hkm yla indirilmiti. Yine de bu asker hemen ordudan kovuldu, erefi ve maa elinden alnarak hapse atld. Peki, suu neydi? Dikkatle dinleyin, siz, zgr doan Amerika'llar William Buwalda, halka ak bir toplantya katld ve arkasndan konumaclada tokalat. General Funston, yukarda anlan gazeteye mektubunda, Buwalda'nn hareketinin "firardan bile te, muazzam bir askeri su' olduu"nu ileri sryordu. General Funston, Portland'daki baka bir aklamasnda, "Buwalda'nn suu ok ciddi bir su, vatan hainliiyle edeer," demiti. Erin katld toplantnn Anaristlerce dzenlenmi olduu doruydu. General Funston'un sylediklerine bakarsak, toplanty Sosyalistler dzenlemi olsayd Buwalda'nn orada bulunmasna itiraz olmayacak myd yani? Aslnda General, "Sosyalistlerin dzenledii bir mitinge (toplantya) katlmakta ben bile bir an tereddt etmezdim," demek istiyor. Fakat Emma Goldman'n konumac olduu bir Anarist toplantya katlmak -bundan daha byk 'vatan hainlii' olabilir mi?

Bu korkun sutan dolay bir adamn, zgr domu bir Amerikan vatandann, en iyi on be yln lkesine vermi, bu sre boyunca karakteri ve davranlarna 'laf edilemeyen' bir asker, erefi elinden alnm, hakarete uram ve ekmei elinden alnm durumda hapiste rmekte imdi.

zgrln gerek dehasna kar, Buwalda'nn 'koulsuz itaati'ni isteyen ruhtan daha ykc bir ey olabilir mi? Amerikallarn son birka ylda damarlarndaki kan ve 4 milyon dolar uruna feda ettikleri lk bu mudur? Bence bu, militarizmin, herhangi lkedeki bir ordu ve donanma-

12

nn, zgrlkteki rmenin ve ulusumuzun en iyi ve en gzel taraflarnn enkaza dnmesinin iaretidir. Bize bar getirecei vaadiyle daha fazla sava gemisine ve silaha yaplan bunca harcamann varaca nokta, 'huzurlu insan, en iyi silahlanandr' savnn sergiledii samalktan baka bir yer deildir.

Ayn tutarszlk, iddeti savunduu gerekesiyle Anarizme kar olan, ama Amerikan ulusunun savunmasz dmanlarn zerine uan makinelerle, bombalar ve dinarnitler yadraca dncesinden de byk keyif alan baz bar taraftarlar iin de sz konusudur.

Ben inanyorum ki, dnyann zgrle ak ruhlar, efendilerine, "Cinayetlerini kendin ile! Senin savalarna kendimizi ve sevdiklerimizi yeterince feda ettik! Sense bu fedakarlklarmz karlnda bizden, bar zamannda asalaklar ve sulular yarattn, sava zamannda bizi vahi birer hayvana evirdin. Kardelerimizden ayrp dnyay insan mezbahasna dndrdn. Hayr, senin cinayetlerini ilemeyeceiz ve senin bizden aldn topraklar iin (lke) iin savamayacaz ! " dedikleri gn militarizmin sonu gelecektir. Ah, btn kalbirole inanyorum ki, insanlarn kardelii ve dayanma bir gn, savan ve ykmn kanl izgilerini ufuktan silecektir.

lFADE ZGRLG VE BASINA DAlR

Buwalda davas, giderek genileyen bir sorun olan ifade zgrl, zgr basn ve gsteri yapma hakknn sadece bir safbasdr.

ou iyi insan ifade zgrl veya zgr basn ilkelerinin anayasal snrlamalar dahilinde, gvenle uygulanabi-

1 3

leceini dnyor. Bana kalrsa, son aylarda ifade zgrl ve zgr basma yaplan saldrlara kar gzlediimiz korkutucu kaytszlk ve atalet, bunun yegane mazeritidir.

Ben, ifade zgrl ve zgr basnn, dilediim her eyi syleme ve yazma hakkrnn tannmas anlamna geldiine inanyorum. Bu hak, anayasal hkmler ve ynetmeliklerle dzenlenirse, Posta Mdr'nn veya Polis Kulb'nn her eye kadir kararlar bir kaba gldr olmaktan teye gitmez. Eer konuma hakknn ve basnn ayandaki prangalar krarsak, bunun nasl sonular dourabilecei konusunda birtakm itirazlada karlaabileceimi biliyorum. Oysa bence, dnceyi ifade hakknn snrszca kullanmasndan doacak sonularn tedavisi , bize daha geni bir ifade zgrl tanyacaktr. Zihinsel engeller imdiye kada asla ilerleme dalgasna bir set ekebiimi deildir, halbuki olgunlamadan meydana gelen toplumsal patlamalar, beraberinde genellikle bir bask seli dourmaktan baka sonu vermemitir.

Bizim yneticilerimiz, en geni ifade zgrlyle , 'sonular'dan kurtulmu ngiltere, Hollanda, Norve, lsve ve Danimarka'dan bir eyler renemeyecekler mi? Oysa Rusya, Ispanya, talya, Fransa ve hatta Amerika, bu 'sonular' bahane ederek en baskc uygulamalara ynelmilerdir. ABD, ounluun ynettii bir lke olarak kabul ediliyor, ama yetkisini ounluktan almayan polis, gerek Rus edasyla, aklna esen her toplanty datp, konumacy krsden indirebiliyor ve dinleyicileri salonun dna kartabiliyor. Seimle gelmeyen bir devlet memuru olan Posta Bakan, yaynlar toplatma yasaklama ve mektuplara el koyma gcne sahip. Onun kararlar aynen Rus ar'nnkiler gibi; tasarruflar karsnda herhangi bir temyiz hakknz yok.

14

Ben hukuksal temelde, yeni bir Bamszlk Bildirgesi'ne ihtiyacmz olduunu dnyorum. Sahi, bizim ada Jefferson'lanmz, Adams'larmz yok mu?

KlLlSE'YE DAlR

Bir zamanlar devrimci olan fikrin siyasal artklarnn en son toplantsnda, dinin ve oy almann birbirleriyle ilikisinin olup olmad oylanm. Byle bir meseleyi neden oylamlar ki? lnsan, ruhunu eytana satarak delege olmay arzulad srece, ayn tutarllkla haklarn da siyasetiye satmaz m? Dinin bir zel liki olduu uzun sre nce, Almanya'nn mkerrer Marksist Sosyalistleri tarafndan karara baland. Bizim Amerikal Marksizan sosyalistlerimiz, asaletten ve orijinalikten yoksun olarak, ilim irfandan faydalanmak iin Almanya'ya gitmeliler. Sermayenin bir kams olarak hizmet eden bu irfan, bir parmak klatyla insanlar sosyalizmin disiplinli ordusuna dndrecek. Ayn senaryonun burada da gereklemesi umut ediliyor. Tanr akna, insanlarn dini duygularyla oynamayalm.

Din, insann doal fenomenlerin asln zmedeki zihni yetersizliinden kaynaklanan bir hurafedir. Kilise, her zaman ilerlemenin nne engel olarak km bir rgtl kurumdur.

rgtl tarikatlk, dinin saflk ve ilkel (kurala bal olmayan) elbisesini kartm tr. "Karanln Krall," diye seslenir, son gerek Hristiyan Leo Tolstoy, Kilise'ye hitaben, "insan geliiminin ve zgr dncenin dman olmutur ve bu sfatla gerekten de zgr olan insanlarn hayatnda yeri yoktur. "

1 5

EVLlllGE VE AKA DAlR

Ben evliliin ve akn bu lkede en ok tabu saylan konular arasnda olduuna inanyorum. Birok insann aziz tutulan mlklerinden bahsediyor olma riskine girmeden bu konuyla ilgili herhangi bir tartmaya girmek fiilen imkanszdr. Bu konularda tam bir cehaletin hkm srdnden kimse phe etmemeli. Gerek bireyin kendisi gerekse toplumun refah ve geliimi asndan bu kadar hayati nem tayan bu konulara egemen olan histerikli hal ve zrvalklar ile pis havay temizleyecek ak, samimi ve akllca bir tartmann esamesi bile okunmamaktadr.

Evlilik ile ak, birbirleriyle eanlaml deildir; tam tersine, birbirleriyle uzlamaz bir noktadadrlar. Ben baz evliliklerin akla beslendiine inanyorum, fakat evliliin dar, maddi snrlarnn sevginin narin ieini ksa srede solduracana da phe duymuyorum.

Evlilik, Devlet'i ve Kilise'yi her ynyle besleyen bir kurumdur; hayatn insanlar gelitirip incelten bir alanda tuzaa drmek hem Devlet'in hem de Kilise'nin eski alardan beri hi bkmadan peinde kovalad bir av olmutur. Ak, ezelden beri insan ilikilerinin en gl faktrdr; ak, insan eliyle yaplan her trl yasadan stn gelmi ve Kilise'yle ahiakn dayatt demir parmaklklar her ada krp atmtr. Evlilik ise genellikle salt ekonomik bir dzenlemedir; kadna sresi mr boyu olan bir sigorta paliesi salar, erkee de kendi trn devam ettirmesini salayacak tatl bir oyuncak. Yani evlilik, ve bu yolla salanan eitim dzenei, kadn asalaka, baml olarak ve aresiz bir hizmetkarm gibi srdrecei bir hayata hazrlarken, erkee bir insann hayatn tapulu mlkm gibi salipienme hakkn tanr.

16

Byle bir tablonun akla nasl ortak balar olabilir? Byle bir tablonun, insana parann ve iktidarn salad her eyden vazgeinecek ve insana kendini snrszca ifade edebilecei bir hayat srmeyi salatacak bir bala nasl bir ortakl olabilir? imdi romantizm anda yaamyoruz; bizimki Romeo ile Juliet'in, Faust ile Marguerite'in, mehtapta kendinden gemelerin, ieklerle arklarn a deil. Bizimki pratik bir a. Bizim aklmza ilk gelen ey, ne kadar gelir elde ettiimiz. Ruhun en yksek mertebesinin parayla pulla lld bir aa geldiysek vay halimize ! Ak olmadan hibir rk kendini gelitiremez.

Ancak, iki insan ak tapnanda ibadet edeceklerse, altn inek evliliin bu mabette ii ne? "Ak kadnlar, ocuklar, aile ve Devlet iin tek gvencedir." Oysa akn gvencesi olmaz, aksz gerek bir yuva da olmaz, olamaz. Akn meyvesi olmayan bir ocuk dourulmamaldr; ak olmadan gerek bir kadn bir adamla ilikiye giremez. Akn ocua gvence salamak asndan yeterli malzeme salamad korkusu tamamen modas gemi bir fikirdir. Ben, kadnlar kendi kurtululannn altna imzalarn attklarnda, kadnn ilk bamszlk bildirgesinin, cebinde ne kadar para olduuna bakarak deil, kalbi ve zihnine duyduu hayranlkla bir erkei sevmek olacana inanyorum. Kadnn ikinci bamszlk bildirgesi de, d dnyay araya sakmadan kendi aknn peine taklna hakkna sahip kmas olacaktr. nc ve en nemli bildirgeyse, mutlak bir hak olan zgrce annelik hakknn tannmasdr.

ocuun gvenlii ite ancak byle bir kadnla, onunla ayn derecede zgr olan bir babayla salanabilir. Bu insanlar, insan bitkisinin naclide bir iek olarak boy atp byyebilecei bir atmosfer yaratabilecek uyuma, kuvvete ve akla sahip olacaklardr.

17

DDET EYLEMLERiNE DAlR

imdi sra, Amerikal halknn zihninde hakim olan en byk yanl anlama hakkndaki dncelerime geldi. "Iyi ama, siz iddet propogandas yapmyor musunuz? Tal kafalarn ve Bakanlarn ldrlmelerini savunmuyor musunuz?" Benim iddet propagandas yaptm kim sylyor? Benim azmdan byle bir sz ktn hi duydunuz mu, duyan biri var m? Bizim yaynlarmzda bunun yazldn gren var m? Hayr, fakat basn byle yazyor (diyor) , herkes yazyor (diyor) ; yleyse, yle olmal. Ne ala, sevgili halkmzn doruluu ve mant adna.

Ben Anarizm'in barn yegane felsefesi olduuna, insan hayatna baka her eyin stnde deer veren yegane toplumsal ilikiler teorisi olduuna inanyorum. Baz Anaristterin iddet eylemlerine giriliklerini biliyorum, fakat byle eylemleri tahrik eden etkenin Anarizm deil, korkun ekonomik eitsizlikler ve byk siyasal adaletsizlikler olduunun da farkndaym. Gnmze dein kurum iddete dayanmtr; atmosferimiz bile iddete doymutur. Byle bir durum var olduu srece iddeti ortadan kaldrma ihtimalimiz, Niagara'nn hzl akn durdurmakta baarl olma ihtimali kadardr. Daha evvel bahsettiim gibi, belli llerde ifade zgrlne sahip lkelerde iddet eylemlerine ya rastlanr ya da rastlanmaz. Ahlak nedir? Basite udur: Bir Anaristin yapaca hibir eylem kendi kiisel kazancn, elde edecei karlar arttrnay gzetemez; anaristterin her eylemi, baskc, keyfi ve yukardan dayatlan tedbirleri protesto ederek onlara kar kmay hedeflemelidir.

Fransa Cumhurbakan Carnot, hayat boyunca Fransa'nn edebi, bilimsel ve insani dnyasna hizmet eden Va-

18

iliant'n lm cezasn hafifletmeyi kabul etmedii iin Caserio isimli bir ltalyan anarist tarafndan ldrld.

Bresci kendi parasyla talya'ya gitti, Paterson'n ipek dokuma fabrikalarnda geimini salad ve bir ekmek isyan srasnda savunmasz kadnlarla ocuklarn stne ate etme emrini verdii iin Kral Humbert'in cezasn kendisi vermeyi istedi. Angelino, Montjuich hapishanesinde tspanyol engizisyonunu yeniden diriltneye kalkt iin Babakan Canovas' infaz etti. Alexander Berkman, Homestead grevi srasnda, sadece Pinkerton'larn ldrd ll greveiye duyduu sempatiden, Henry C. Frick'in, Bay Carnegie'nin sahibi olduu kck dknt evlerinden kovduu yetimlerle dullara hissettii yaknlktan dolay Frick'i ldrmeye kalkt.

Bu insanlarn hepsinin de, eylemlerini niin yaptklarn anlatmak iin, yazl ya da szl olarak btn dnyaya ilan edecekleri sebepleri ve gerekeleri (dayanlmaz ekonomik ve siyasal basklar, sradan insanlarn katlandklar straplar ve aresizlik) vard; eylemlerinin asl sebebi Anarizm felsefesinin kendisi deil, bu sradan insanlarn, kadnlarla ocuklarn iinde bulunduklar koullard.

Toplumsal hastalmzn gerek doasn tehis etmeye kalkarken, kendi kusurlar olmadan yaygn bir hastaln olumsuz etkileriyle hareket eden bu insanlar mahkum etmen kimse beklemesin benden.

Ben bu tr iddet eylemleriyle toplumun yeniden inasnn salanacana ya da o eylemleri yapanlarn da byle bir eyi hedeflediklerine inanyor deilim tabii. Byle bir hedefe ancak, birincisi, insann toplumdaki yerini ve trdeleriyle ilikisini doru bir zemine oturtacak geni ve yaygn bir eitimle, ikincisi de insanlara rnek olarak ulalabilir.

19

rnek olmak derken kastettiim de, benimsenen bir fikrin, srf kat stnde kalacak ekilde teorize edilmesi deil, gerek hayatta, fiilen uygulandnn kantlanmasdr. !nsann bu hedefe ulamak iin sahip olduu son ve en gl silah da, kitlelerin dorudan eylemle ve grevlerle ortaya koyacaklan bilinli, akllca, rgtl ve ekonomik hedefli protestolardr.

Anaristlerin rgtlenmeye kar olduklar ve buna bal olarak kaosu savunduklar eklindeki yaygn kan tamamen temelsizdir. Doru, biz , rgtlenmenin insanlar istenmeyen zevklerin ve karlarn peinde koturacak ve iradelerine ramen insanlar o noktada tutacak olan zoraki, keyfi tarafna inanmayz. Anaristlerin, gnll katlrula pratie geirilen, ortak karlarn doal bir ekilde harmanlanmasnn sonucu olan bir rgtlenmeye kar kmalar iin hibir sebep olmad gibi, toplumsal hayatn mmkn olan tek temelinin bu olduuna inandklarndan da kimse phe etmemelidir.

Bizim bir iee baktmz zaman hayranlkla seyre koyulduumuz renk ve form eitliliini salayan etken, organik gelimenin uyumudur. Buna benzer dorultuda, zgr insanlar, kusursuz toplumun (yani, Anarizmin) temelini oluturacak dayanma ruhuyla donatacak olan da rgtl faaliyettir. Gerekten, bireyler ile snflar arasndaki mevcut uzlamaz elikileri ortadan kaldrd iin, otoriter-olmayan bir rgtlenmeyi yalnzca Anarizm fiili bir gereklie dntrebilir.

20

EVLlllK VE AK*

Evlilikle ak hakkndaki yaygn kan, ikisinin birbiriyle eanlaml olduu, benzer gdlerden kaynakland ve ayn insani ihtiyalar karlad eklindedir. Oysa ou yaygn kan gibi bu dnce de, fiili olgulardan ziyade hurafeye dayanmaktadr.

Evlilikle akn ortak paydas yoktur, ikisi birbirine kutuplar kadar uzaktr; aslnda, birbirlerine taban tabana zt olgulardr. Hi kukusuz, baz evlilikler akn meyvesidir. Yine de bunun sebebi, akn kendisini sadece evlilikte gstermesi deil, toplumun benimsedii gelenekten tamamen kendini kurtarabilecek durumda olmamasdr. Bugnlerde, evlilie hi deer vermeyen, hatta onu sa-

*) "Marriage and Love", Anarchism and The Other Essays, 2. bask iinde, 1911.

21

malk olarak gren ok sayda erkek ve kadn bulunmaktadr; bu insanlar, kamuoyunun hatrna evlilie raz gelmektedirler. Her ne kadar baz evliliklerin aka dayand ve baz aklarn da evlilik boyunca srd doru olsa bile, iddia ediyorum ki bu ban devam etmesinde evliliin en ufak bir pay yoktur.

te yandan, akn evlilikten kaynakland gr de kati surette yanltr. Evli bir iftin, evlenciikten sonra dahi birbirlerine ak kalmalar gibi mucizevi vakalar nadiren duyabiliriz; lakin iin asln iyice aratrdmzda, bylesi durumlarn kanlmaz olan duruma almaktan ileri geldii hemen ortaya kacaktr. nk iki insann birbirine almasnn kendiliinden uyum salamakla, younlukla ve akn gzelliiyle yakndan uzaktan alakas yoktur; eer gerek bir yaknlama ve uyum yoksa, akn kendi gzelliinden eser kalmamsa, evlilik mahremiyetinin, kendi doasndan gelen baucu etkiyle kadn da erkei de gerilettii herkese bilinen bir gerektir.

Evlilik, ncelikle bir ekonomik dzenleme, bir sigorta anlamasdr. Sradan bir hayat sigortasndan tek fark, herhangi bir palieden daha balayc oluu ve daha fazla titizlik gerektirmesidir. Baka trl yatrmlara kyasla geri dn, getirisi, ciddi derecede czi kalr. Sigorta poliesi demeleri -istendiinde artk dememe koulu geerli olmakla birlikte- lira ve kuru olarak yaplr. Oysa evlilikte, ikramiyesi sadece koca olduu halde kadn bunun karln kendi ad, zel hayat, zsaygs ve 'lm onlar aynneaya kadar' fiilen btn mryle der. Kald ki evlilik sigortas, kadn hem bireysel hem de toplumsal dzeyde hayat boyu bamlla, asalakla ve tam anlamyla ilevsizlie mahkum etmektedir. Erkek de kendi payna den be-

22

deli der, ancak onun alan ok daha genitir, evliliin kadn balad denli kstlayc olmayan bir trdedir. Erkek, kelepeleri daha ziyade ekonomik alanda hisseder.

Dante'nin Cehennem'e atfettii bir veciz laf, evlilik iin de ayn derecede geerlidir: "Buraya giren herkes, btn umutlarn darda brakr. "

Evliliin bir fiyasko olduunu, ok aptal olmadka hi kimse inkar etmez. Boanma istatistiklerine yle bir gz atmak bile, baarsz bir evliliin nasl bir cendere olduunu anlamaya yeter. rnein, rmcek kafal insanlarn basmakalp aklamalarnda bile, boanma kanunlarnn geveklii ve beyan edilen kadn iffetsizlii u olgulara dayandrlmaktadr: Ilk olarak, her on iki evlilikten biri boanmayla bitmektedir; ikincisi, 1870'ten beri boanmayla sonulanan evliliklerin says yz binde 28'den 73'e kmtr; ncs , zinaya bal boanma vakalarnn oran 1 867'den beri yzde 270,8'e ykselmitir; drdncs, eini terk etme oran yzde 369,8'e kmtr.

Bu artc rakamlara, konuyu daha fazla aydnlatan muazzam miktardaki baka -hem edebi, hem dramatikkaynaklar ekleyebiliriz. Nitekim, Robert Herrick'in Together; Pinero'nun Mid-Channel ve Eugene Walter'in Paid in Full gibi eserlerine ve baka yazarlarn yazdklarna baktmzda, evliliin iftierin birbirlerini anlama ve birbirlerine uyum salama etkeni olarak ne kadar yetersiz , monoton, verimsiz ve sefil kaldnn tartldn gzlemleriz.

Kafas alan hibir sosyolog, evlilik fenarneni karsnda bilinen, yzeysel mazeretlerle tatmin olmayacaktr. Bilakis, evliliin neden insani felaketiere zemin hazrladn kavramak iin, cinsiyederin hayatlarn daha derinlemesine irdelemek gerekecektir.

23

Edward Carpenter, her evliliin ardnda, iki cinsiyetin hayatlar boyu sren ortamlarnn bulunduunu syler; fakat bu ortamlar birbirlerinden o kadar farkldr ki, erkekle kadn birbirlerine iki yabanc olarak kalmaya mecbur eder. Batl inanlar, gelenekler ve alkanlklardan rl almaz bir duvarla ayrlm evliliin fiyaskoyla bitmesi kanlmazdr; birbirine kar sayg ve anlay gelitirme potansiyelinden yoksun her birlik gibi.

Her eit toplumsal yapmacklktan nefret eden Henrik Ibsen, muhtemelen bu byk gerei ilk fark edenlerden biri olmutur. Nora, kocasn, aptal eletirmenin anlad ekilde, sorumluluklarndan usand ya da kadn haklarna ihtiya duyduu iin deil, sekiz yldr bir yabancyla yaadn ve o yabancnn ocuklarn dourduunu anlad iin terk etmitir. Iki yabanc arasnda mr boyu kurulan akrabalktan daha kk drc, daha deersizletinci bir ba olabilir mi? Kadnn, erkek hakknda, onun kazanen korumaktan baka bir ey bilmesine gerek yoktur. Kadnn, gzel grndn bilmekten baka bilmesi gereken ne vardr ki zaten? Bizler henz, kadnn bir ruhu olmad, erkein basit bir eklentisi olduu, kendi glgesinden korkacak kadar ok gl olan beyefendinin srf rahatn salamak adna onun kaburgasndan yaratld mitini aabilmi deiliz .

Kadnn ikinci kalite olduunu syleyecek olursanz, bunu malzemenin kalitesinden bilmek gerekir. Her halukarda, kadnn bir ruhu yoktur -kadna dair bilinecek ne vardr ki? Bununla birlikte, bir kadnn ne kadar az ruhu olursa kocas iin o kadar kymetli bir e olur, kendisini kocasnn iinde kaybetmeye o denli daha hazrdr. Evlilik kurumunu grnrde salam, uzun mrl yapan ey, ite bu

24

erkek egemenliine klece boyun eitir. Ancak bugn artk kadn kendisini buluyor; efendisinin ltfundan bamsz, zgn varoluunun farkna varyor. Kutsal evlilik kurumunun mezar yava yava kazlmakta. Hibir duygu smrs buna engel olamayacaktr.

Evlilik, alelade her kza, neredeyse daha emekleme andan itibaren en byk hedef olarak gsterilmitir; dolaysyla kzlarn btn eitimi, renimi, bu sonuca ynelik bir hazrlk antrenman ilevi grr. Kurbanln semirtilmesi gibi o da buna hazrlanmtr. Sylemesi tuhaf ama, gen kzn kendisinin e ve anne olarak ne ie yarayacandan ziyade, erkein ne i yaptna dair bilgi sahibi olmasna izin verilir. lffetli bir kzn evlilik ilikisi hakknda bir ey bilmesi, ahlakszca ve pis bir eydir. Oh ne ala, srf bu yzden, saygnln tutarszl adna, pis olan bir eyi en saf ve en kutsal szlemeye dndrmek iin, kimsenin sorgulamaya ve eletirmeye cret edemedii evlilik yeminine ihtiya duyulmaktadr.

Bu, evliliin sradan savunucular tarafndan, tam olarak uygulanan biimidir. Mstakbel e ve anne, rekabet alanndaki yegane ilikiye (sekse) ilikin olarak tam bir cehalet iinde tutulur. Dolaysyla, bir erkekle mr boyu srecek ilikiye; en doal ve salkl igds olan cinsellik konusunda kendisini donuk ve hakszla uram bir ruh haline srkleyecek bir konumda, o konuda hibir sz hakk tannmadan bir ekilde girmi olur. Kesin bir dille syleyebiliriz ki, evliliklerde gzlenen mutsuzluk, sefillik, znt ve fiziksel aclar, aslnda byk lde cinsel konulardaki -sanki bir marifetmi gibi vlen- istismarlardan ileri gelir. Birok yuvann bu iler acs gerek yznden ykldn sylemem mbalaa olmaz.

25

Halbuki kadn, cinselliin esrann, devlet veya kilisenin onay olmadan renebilecek kadar yce gnll ve bamsz da olsa, her artta 'iyi' -iyilii bo bir kafa ve bol paraya tekabl eden- bir adamn ei olmaya layk olmama sulamasna maruz kalacaktr.

Salkl, tutkulu ve hayat dolu bir yetikin kadnn doal gdlere srt evirip en derin zlemini reddederek, saln baltalayp ruhunu paralayarak, 'iyi' bir adam gelip de onu ei olmak zere kendisine alncaya dek ufkunun gelimesini nleyip, cinsellik deneyiminin derinlii ve mucizesinden saknarak beklernesi kadar aalayc bir ey daha olabilir mi? Ite, evliliin tam anlam budur. Bylesi bir anlama ba, baarszlktan baka neyle sonlanabilir ki? Bu, evliliin, hi de nemsiz olmayan ve onu aktan ayran zelliidir.

Iinde yaadmz a, tatbiki bir adr. Romeo ile Juliet'in ak iin babalarnn gazabn gze aldklar, Gretchen'in ak iin komularnn dedikodusuna maruz kald zamanlar gemite kald. Genler ola ki kendilerini akn sefasna kaptrrlarsa, yallar hemen gnahlarn balarna kakarak genleri 'akllarn balarna toplama'ya yneltirler.

Kzlara alanan ahlak dersi, erkein kadnn akn uyandrmas deil de, daha ok "Ne kadar kazanc? " olduudur. Pratikteki Amerikan hayatnn nemli ve tek tanrs: Erkek hayatn kazanabiliyor mu? Bir ee bakabilir mi? Bu, evlilii meru klan tek ldr. Bu l usul usul kzn btn dncelerine iler; kzn d, ay ve pckler, kahkaha ve gzya deildir; kz , alveri gezilerini ve pazar tezgahlarn hayal eder. Bu ruh sefaleti ve paragzlk, evlilik kurumunun zdr. Devlet ve Kilise baka bir ideali onaylamaz; nk bu l, Devlet'in ve Kilise'nin ka-

26

dnlar ve erkekleri denetleme asndan bavurabilecei tek kriterdir.

Kukusuz hala ak parann zerinde tutan insanlar vardr. Ekonomik zorunluluun kendi yayla kavrulmaya zorlad snf iin bu bilhassa dorudur. Kadnn konumundaki, gl bir etkenle ekillendirilmi , muazzam bir deiimdir; kadnn endstri arenasma giriinden sonraki ksa zaman dilimini dnrsek, bu deiim aslnda arpc bir fenomendir. 6 milyon kadn emeki; smrlrken, soyulurken, greve giderken, hatta ala talim ederken erkeklerle ayn haklara sahip olan 6 milyon kadn. Baka bir emriniz, efendim? Evet, en yksek beyin gcnden en zorlu klece almay gerektiren maden iiliine ve demiryolu kamyonlarna, hatta dedektiflik ve polislie dek, hayatn her admnda 6 milyon cretli ii. Emin olun ki, zgrleme sreci tamamdr.

Yine de muazzam byklkteki bu kadn emekiler ordusunun ok kk bir blm, ilerini erkein bakt gzle srekli ba artan bir mesele olarak grr. Erkek ne denli yprandn pek dert etmez, naslsa ona bamsz olmas ve kendi geimini salamas retilmitir. Pek tabii hi kimsenin iktisadi arkmz ierisinde bamsz olmadn biliyorum; gene de zavall bir erkek namzedi bile bir asalak olmaktan, her halukarda byle bilinmekten nefret eder.

Kadn kendi konumunun geici iilik olduunu kabul eder, ilk frsatta kovulacann farkndadr. Ite bu yzden kadnlar rgtlemek, erkekleri rgtlernekten daha zordur. "Neden sendikaya katlaym ki? Naslsa evlenip yuva kuracam. " Zaten bebekliinden beri ona gzlerini hep bu hedefe dikmesi retilmemi miydi? Kadn ok gemeden,

27

evin, fabrika kadar geni olmasa da, daha salam kap ve parmaklklara sahip bir hapishane olduunu renir. Evin yle bir sadk bekisi vardr ki, kimse ondan kaamaz. lin en trajik yan, ev, onu cretli klelikten kurtarmaz, sadece ilerini artrr.

'l, cret ve nfus younluu' zerine kurulan bir Komite'ye verilen son istatistiklere gre, New York'ta yaayan emekilerin yzde l O'u evliymi ve dnyada en az para kazanan kesim olarak almak zorundaymlar. Bu korkutucu duruma ev ilerinin angaryasn ekleyin; yuvann koruyuculuu ve grkeminden ne kalr geriye? lin dorusu, evlilik andaki orta snftan bir kz bile, erkek onun yuvasn yaratana kadar evi hakknda konuamaz. Kocasnn zalim ya da ak olmas nemli deildir. Benim burada kantlamak istediim, evliliin kadna ancak kocasnn ltfuyla bir yuva temin ettiidir. Kadn kocasnn evine yerleir, yllar geer, ta ki hayat ve insan ilikileri, etrafn kuatanlar kadar dz, dar ve skc hale gelene kadar. Drdrc, darkafal, kavgac, dedikoducu , katlanlmaz olana dek bu byle gider, bu tavrlaryla kocasn da evden uzaklatrr. Kadn, istese de gidemez; gidecek yeri yoktur. stelik, evlilik hayatnn btn melekelerinden feragat ettii ksa bir blm bile, sradan kadn d dnyaya kar kesinlikle aciz brakr. Kadn, grn pervasz , hareketleri sakarlam , kararlarnda baml, muhakemelerinde korkak, erkeklerin nefret edip hor grd bir yk ve ba belas haline gelir. Hayata katlanmak iin ne hadkulade esin veren bir atmosfer, yle deil mi?

Peki ya ocuu -evlilik olmazsa- kim koruyacak? Bu hepsinden daha nemli deil midir? Yalan, riyakarlk! Evlilik ocuu korurmu -etrafnzdaki binlerce yoksul ve ev-

28

siz ocua bakn. Evlilik ocuu korurmu, azna kadar dolu kimsesizler yurtlarna ve slahevlerine bakn; kk kurbanlar ebeveynlerinin 'efkatli' ellerinden kurtarp, onlar Gerry Society'nin daha sevgi dolu bakrnma teslim etmekle meguller hepsi de. Rezaletin danizkas !

Evlilik, deveyi hendee kadar getirebilir, peki ona hendei atlatacak gce sahip midir? Kanun babay tutuklayacak ve mahkum elbisesi giydirecek; btn bunlar ocuun aln hi dindirmi midir? Eer anne babalarn ileri yoksa ya da baba kimliini gizliyorsa, evliliin elinden ne gelir ki? Kanundan 'adalet' talep etmek, babay kapal kaplar ardna koymak, ocuun deil Devlet'in iine yarar. ocuun zihninde, babann izgili giysisinin karmakark hatras kalr.

Kadnn korunmasna gelince; evliliin laneti de burada yatar. Bu ba asla korumay amalamaz; evlilik bann doas yle tiksindiricidir, hayata yle tepeden ve aalayc bir mantkla bakar ki, insanlk onurunu kurtarmak icin bu aalk, asalak kurumu sonsuza dek mahkum etmekten baka are yoktur.

Evlilik, dier asl ataerkil szlemeye (yani, kapitalizme) benzer. Insann doum hakkn alar, geliimini engeller, bedenini zehirler, onu cahil brakr, sefil ve baml klar ve sonra da insann kendisine olan saygsnn son zerresine kadar beslenen merhameti icat eder.

Evlilik kurumu kadndan bir asalak, mutlak anlamyla baml bir insan yaratr. Evlilik kadn hayat mcadelesinde aciz brakr, toplumsal bilincini yok eder, hayal gcn fel eder ve ltufkar himayesini zorla kabul ettirir, ki bu da gerekte insan karakterine kurulmu bir tuzak, onu aalamay amalayan bir hicivdir.

29

ayet annelik kadn doasnr en yksek mertebesiyse, ak ve zgrl korumak adna ne tr bir himayeye ihtiya vardr? Evlilik, kadn kirletmekten, ona tecavz etmekten, onun ruhunu sakatlamaktan baka bir etkide bulunamaz. Bu da, bir kadna 'ancak bana uyarsan dourabilirsin' demek deil midir? Bu onu bir kalba hapsetmek deil midir? ayet kadn, kendisini satarak annelik hakkn satn almay reddediyorsa, bu onu alaltp utandrmak deil midir? Evlilik, baskyla ve nefretle tasavvur edilirken bile anneliin tek onaylanm, meru hali deil midir? Annelik zgr seimin, akn, esrikliin, cretkar tutkunun meyvesi olduunda, byle bir durumda toplumun intikam hazrdr: O meyvenin rn olan masum bir baa dikenli ta giydirip, alnna o iren hakareti kanl harflerle kazmak; pi ! u btn erdemleri kendine mal etmek isteyen evlilik, annelie kar iledii sulardan dolay sonsuza dek akn krallnn dnda kalacaktr.

Ak, btn hayatn en gl ve en derin esas, umudun, neenin, esrikliin mjdecisi; ak, btn kanunlara, anlamalara meydan okuyan; ak, insan kaderinin en zgr, en gl kalb; bylesi her eyi zorlayan bir g nasl olur da zavall minik Devlet ve Kilise ocuuyla, evlilikle e anlaml anlr?

Serbest ak m? Sanki ak hilikten doan bir eymi gibi ! Insan beyinleri satn alabilir ama dnyadaki milyonlarca kii ak satn alamyor. Insanlar, bedenleri bask altnda tutarken, yeryzndeki btn iktidarlar bir araya toplanp da ak dize getiremiyor. Insan btn uluslar fethetmi olsa bile , ordular bir trl ak fethedememitir. Insan, ruhunu zincirleyip prangaya vurdu, lakin akn karsnda batan aa aresiz kald. Saltanatnda, hazinesinin btn gr-

30

kemi ve ihtiamyla hkmetse de, ak yanndan geip gittiinde insan yoksul ve periandr. ayet ak yannda durursa, en fakir virane bile scaklk, hayat ve renkle ldar. Akn bir dilenciyi kral yapacak byl kudreti vardr. Evet, ak beletir; baka bir atmosferde mesken tutmaz. zgrlkle kendisini ekinmeden, bol bol, btnyle sunar. Kaidelerin zerindeki btn kanunlar, evrendeki btn mahkemeler bir olsa, gene de ak, bir kere kk sald topraktan skp atamaz. Eer toprak oraksa evlilik nasl olur da onun meyve vermesini salayabilir? Aynen fani hayatn lm karsndaki son umutsuz mcadelesi gibi.

Ak, himaye istemez; kendi kendisinin hamisidir. Akn hayat verdii hibir ocuk yoktur ki, yalnzlk, alk ve efkat ihtiyacn eksin. Bunun doru olduunu biliyorum. Ak olduklar erkeklerden ocuk yaparak zgrce anne olmu kadnlar tanyorum. Evlilikler ierisinde pek az ocuk, bakrnn ve korunmann tadn karr; kendini adam zgr annelik, vermeye kadirdir.

Otoritenin savunucular, avlar alnacak korkusuyla zgr anneliin yaylmasndan rkyorlar. Savalarda kim arpacak? Zenginlii kimler yaratacak? Kimler polis, gardiyan olacak, eer kadnlar geliigzel ocuk dourmay reddederlerse? "Soy, soy ! " diye banyarlar kral, bakan, kapitalist, papaz. Diyorlar ki , kadnlar birer makineye indirgenerek soy srdrlmeli -ve evlilik kurumu da kadnlarn zararl cinsel uyanna kar yegane emniyet subapmzdr. Lakin, klelii srdrmeye yarayan btn bu lgnca abalar beyhudedir. Kilise ferman da beyhudedir, yneticilerin divane saldrlar da, kanun kuvvetleri de . . . Sefaletin ve kleliin boyunduruundan kurtulmak iin ne takate ne de medeni cesarete sahip olan ka-

3 1

dm, artk hasta, zayf, sefil insan soyu retiminin bir paras olmak istemiyor. Evliliin dayatt zorlamayla deil, akn zgr seimiyle dourup yetitirecei az sayda ve salkl ocuk istiyor. Bizim szde ahlaklarmz, zgr ak kadnlarn gsnde uyandnda ocua kar sorumluluklarnn derin anlamn ancak renebildiler. Kadn, yalnzca lm ve ykm soluduu bir atmosfere bir ocuk getirmektense, annelik mutluluundan sonsuza dek vazgeebilir. ayet anne olursa, varl yettiince en iyisini verecektir. ocukla byrnek onun slogandr; unu da bilir ki, bu tavrla yalnz bana hakiki erkeklikle kadnl ina etmesi mmkn olacaktr.

lbsen, Bayan Alving'i bir usta frasyla betimlerken zgr bir anneyi tasavvur etmi olmal. Bayan Alving ideal anneydi, nk evlilikten ve onun btn korkulanndan kurtulmutu, nk zincirlerini krnt ve ruhunu frlatp, yenilenmi ve gl bir kiilik olarak geri dnene dek szlmesi iin serbest brakmt. Yazk! Hayatnn sevincini -Oswald'n- kurtarmak iin artk ok geti; ama gzel bir hayat salayacak tek koulun zgr ak olduunu anlamak iin ge deildi. Bayan Alving gibileri, ruhsal uyanlarnn bedelini kanla ve gzyalaryla dediler, evlilii bir yk, yzeysellik, boa krek sallama olarak grerek yadsdlar. Onlar, ister ksa bir an ister sonsuza dek srsn, akn, yeni bir soy ve yeni bir dnya iin yaratc, ilham verici, yceltki yegane temel olduunu biliyorlar.

nsanln bugnk cce halinde, ak ou insana yabanc geliyor. Ak yanl anlalmtr ve ondan her artta saknlr; ak nadiren kk salar, onun iin de nihayetinde salar ve lr. Akn narin lifleri, gnlk kouturmann iddetini ve gerilimini kaldrmaz. Akn ruhu , toplumsal

32

dokumuzun kaba rgsne kendisini uydurmayacak kadar karmaktr. Ak, kendisine ihtiyac olan, henz o duygusunu zirvesine eriememilerle birlikte alayp szlyor ve ac ekiyor.

Bir gn, bir gn gelecek, kadnlar ve erkekler isyan edecekler, dan zirvesine eriecekler, akn altn nlarnn altnda byk, gl ve zgr olarak buluacaklar, almaya, katlmaya, keyifli bir durumun tadn karmaya hazr bir halde yaayacaklar. Ne fantezi, ne hayal gc, ne iirsel zeka, kadnlarn ve erkeklerin hayatnda byle bir gcn neler yapabileceini ngrmeye kabildir. ayet dnya, gerek yoldal ve teklii douracaksa, byle bir yoldaln ve tekliin kayna evlilik deil, ak olacaktr.

33

KlSKANLlK: 'YEL GZL CANA V AR'*

Youn ve bilinli bir isel hayat olan hi kimse, zihinsel ac ve straptan azade olmay umut edemez. eylerin sonsuza dek iyi gitmesi arzusunun yerine gelmeyiinden duyulan keder ve aresizlik, hayatmz boyunca bizi brakmayan kalc duygulardr. Fakat bu duygular bize dardan dayatlmaz; esas kayna u ya da bu kt kiilerin ktcl eylemleri deildir. Bu tr duygular koullanduan ey, varlmzn ta kendisidir; daha dorusu, varoluumuzcia bize elik eden bin trl mfik ve hayrat ipliin bir arada dokunmu halini yanstrlar.

*) "jealousy: Causes and a Possible Cure", 1912 ylnda yaplan bir konumann metni.

34

Yaadka bu gerein farkna varmamz mutlak bir zorunluluktur, nk, balarna gelen talihsizliklerin baka insanlarn ktl ve sefilliinden kaynakland dncesinden asla kurtulamayanlar, kendi varlklarnn doal paralar kadar kanlmaz bir olgu olan bir eyden tr srekli bakalarn suladklar, bakalarn mahkum ettikleri ve mtemadiyen sebepleri bakalarnda aradklar iin, benliklerine musaHat olan kk kk kinleri ve habis drtleri hibir koulda aamazlar. Dolaysyla, bu tr insanlar gerek insani tutumlarn yceliine de eriemezler; iyi ile ktnn, ahlaki olan ile ahlaksz olann, insan duygularnn hayat denizinde kabarp alalan dalgalara benzediini kavrayamazlar.

'lyi ile ktnn tesindeki' filozof Nietzsche, imdilerde nedense ulusal nefretierin ve makineli tfek kymlarnn msebbibi olarak mahkum ediliyor; oysa ancak kt okurlar ve kt renciler Nietzsche'ye dair bylesi yorumlarda bulunabilirler. 'lyi ile ktnn tesinde' olmak, her trl kovuturmann tesinde olmak, yarglamann tesinde olmak, ldrmenin tesinde olmak, vb. demektir. Zaten Iyi ile Ktnn tesinde kitab, gzlerimizin nne, bize benzemeyen ve bizden farkl olan herkesi anlamaya alnakla birleen 'kendini ortaya koyma'ya dayal bir ahsilik tablosu serer.

Bu saptamay yaparken, demokrasinin insan karakterinin karmak ynlerini, dsal eitlik yoluyla dzene koymay hedefleyen hantal giriimlerini kastediyor deilim. 'lyi ile ktnn tesinde'nin ufku, bireyin kendi olma, kendi kiiliine sahip kma hakkn iaret eder. stelik, bu imkanlar hayatn kaosundan dolay ac ekmeyi dlamaz; fakat, kendisi dnda herkesi yarglamaya kalkan pritence doruluk iddiasn kesinlikle dlar.

'Katksz' radikalin (sizin de bildiiniz gibi, yar-pimi ok insan da vardr) , bu derin, insanca bilinci cinsellie ve

3 5

ak ilikisine tamas gerektii aktr. Cinsel duygular ve ak, varlmzn en mahrem, en youn ve duyarl ifade yollar iinde yer alrlar; insann fiziksel ve psiik yapsnda, her ak ilikisine -baka btn ak ilikilerinden tamamen farkl olarak- bamsz bir iliki damgasn vuracak lde derine ilemilerdir. Baka bir ifadeyle, her ak, aka den iki insandaki etkileri ve karakteristik zelliklerinin sonucudur. Ayn dorultuda, her ak ilikisi, doas gerei mutlak anlamda ahsi bir iliki olmak durumundadr. O aka ne devlet, ne kilise, ne ahlak, ne de baka insanlar karabilir.

Ne yazk ki gerek hayatta iler byle yrmyor. Insann en mahrem ilikisi, yasaklarla, dzenlemelerle ve basklarla denetim altna alnmaya allyor; oysa bu dsal faktrlerin hepsi de aka mutlak anlamda yabanc olgulardr. Ak ile yasalar arasndaki bitmek bilmez elikiler ve atmalarn temel sebebi budur.

Ite bu srecin sonunda, yozlama ve deersizleme hepimizin ak hayatna bulayor. airlerin dillerinden drmedikleri 'saf ak', u anda evlilik, boanma ve yabanclama kskacnda hakikaten ok ender rastlanan bir tr durumuna dmtr. Akn ltleri para, sosyal konum ve mevki olarak grld srece, fahielik kanlmazdr; ilikilerin meruiyet ve ahlak peleriniyle rtlm olmas bu tabloyu ortadan kaldrmaz.

Ktrmletirilmi ak hayatmzcia en yaygn haliyle gzlenen ktlk, kskanlktr; kskanlk genellikle de, yalan syleyen, aldatan, ihanet eden ve can alan 'yeil gzl canavar' diye tabir edilir. Halkta yaygn olan kan, kskanln doutan gelen bir drt olduu ve bu yzden insann kalbinden asla skp anlamayaca ynndedir. Haliyle bu fikir, sebep-sonu ilikilerini irdeleme yetenei ve isteinden yoksun olanlarn gznde son derece elverili bir gerekedir.

36

Kayp bir aktan, akn srekliliini salayan ipliin kopmasndan duyulan strap, gerekten de varlmzn isel bir parasdr. Duygusal keder, ou yce lirik iire, derin kavraylara ve Byron, Shelly ve Heine gibi insanlarn iirsel yceltnderine esin vermitir. Peki ama bu elem, kskanlk diye bilinen duyguyla k yaslanabilir mi? Elem ve kskanlk, bilgelik ve salaklk kadar, incelik ve kabalk kadar, vakar ve hayvani iddet kadar birbirine benzemez duygulardr. Kskanlk, anlayl olmann, sempati duymann, cmertliin tam zttdr. Kskanlk insan karakterine asla bir ey katmad gibi, hi kimseyi byk ve iyi bir insan da yapmamtr. Gerekte kskanlk, insan fkeden dolay kr eden, pheden dolay klten ve imrenmeden dolay katlatran etkenierin banda gelir.

Evlilik trajedileri ve komedilerinde envai eidini grdmz kskanlk, deimez biimde tek yanl, banaz, akln kendi doruluuyla bozmu, kurbannn zalim, aalk ve sulu olduuna inanan bir savcdr. Kskanlk, anlamaya kalkmaya bile tenezzl etmez. Kskan insann tek arzusu, cezalandrmak ve mmkn olduunca ar ekilde cezalandrmaktr. Bu drt, delloda ya da yazl olmayan yasalarda temsil edildii ekliyle 'erer koduyla somutlatrlmtr. Bu kodun art kotuu arelerden balcas, bir kadnn ayartlmasnn, onu ayartan adamn lmyle denmesi gerektiidir. Ayartmann olmad, iki kiinin en iten drtlerine can gnlden karlk verdikleri hallerde bile, eref ancak kan (ister erkein, ister kadnn kan) dklmesiyle temizlenebilir.

Kskanlk, sahip olma ve alma drtlerinin burgacndadr. Toplumda hala geerli olan ve genellikle birtakm toplumsal hakszlklardan kaynaklanan bir suun ar bir ekil-

37

de cezalandrlp cnn alnmas eklindeki barbarca anlaya dayal cezalandrma yasalaryla tam bir uyum iindedir.

Kskanla kar ok gl bir argman, Morgan, Reclus ve onlara yakn dneeli baka tarihilerin, ilkel insanlar arasndaki cinsel ilikilere dair olarak saladklar verilerde bulabiliriz. Bu tr tarihilerin almalarn takip etmi olanlar, monogaminin (tekeliliin) , kadnlarn eve kapatlmas ve erkeklerin onlar kendi mlkiyetlerinde grmelerinin sonucu olarak ortaya ktn; ayrca, seks tekeli dourup kanlmaz bir ekilde kskanlk yaratan, insanln douundan ok sonraki alarda rastlanm bir cinsellik yolu olduunu bilirler.

Kskanln temeli, tek bir erkein tek bir kadnla (veya bunun tersi) seks yapma tekeline sahip olduu varsaymna dayandndan, gemite, erkeklerle kadnlarn -arada yasalar ve ahlak olmadan- serbeste iliki kurduklar devirlerde kskanlk diye bir duygu olamazd. Bir insan bu varsaym yok .saymaya, bu kutsal hkm inemeye kalkt an, kskanlk btn silahlarn kuanr. Bylesi koullarda kskanln tamamen doal olduunu iddia etmek glntr. Gerekte de kskanlk, yapay bir sebebin yapay bir sonucudur, baka bir ey deil.

Ne yazk ki , seks tekeliyle ayrt edilen ilikilere sadece tutucu evliliklerde rastlanmaz; zgr diye bilinen birliktelikler de seks tekelinin kurbandrlar. Dolaysyla, bu durumu kskanln doal bir nitelik olmasnn baka bir kant sayan bir argman ortaya atlabilir. Ancak aklda tutulmas gereken bir gerek de, seks tekelinin kuaktan kuaa kutsal bir hakm gibi, ailenin ve yuvann saflnn temeliymi gibi aktarlmasdr. Tpk Kilise ile Devlet'in seks tekelini evlilik bann tek gvencesi olarak grmeleri gibi,

38

mazur grlen kskanlk da mlkiyet hakknn korunmasnn meru savunma silahdr.

lmdi, birok byk insann seks tekelinin bir yasaym gibi grlmesine burun kvrdklar doruyken, ayn olguya elik eden baka gelenekleri ve alkanlklar aamadklar da baka bir vakadr. Dolaysyla, bu insanlar, sahip olduklar 'eyalar' tehlikeye dnce, muhafazakar komular gibi 'yeil gzl canavar'ca kr edilmi olarak davranrlar.

Sevilen kiinin dsal cazibesine kaplmayacak ya da bu etkeni hareketlerine bulatrmayacak kadar zgr ve byk bir erkek ya da kadnn, muhafazakar dostlarnca hakir grlecei, radikal dostlarnca da alaya alnaca kesindir; bu tutumunu srdrrse, ya dejenere olmu ya da korkak biri damgasn yiyecek, ounlukla da bu tavrnda maddi bir kar olduu ithamyla yz yze gelecektir. Her koulda, zgrce ve byk davranmasn bilen bu tr insanlar, kaba dedikodularn ya da iren esprilerin hedefi olacaklardr. stelik bu tr saldrlara maruz kalmalarnn tek sebebi de, karlar, kocalar ya da aklarna, bedenlerinin kendilerinin olduunu bilme ve kendi duygularn ifade etme haklarna tam bir saygyla yaklamalar, araya giren bir bakas olmas durumunda kskanlk mizansenlerine meyletmemeleri ya da hayvanca tehditlere bavurmamalar olacaktr.

Kskanlkta baka faktrler de etkilidir elbette: erkein kibri, kadnn imrenmesi. Cinsel konularda erkek, servenleriyle ve kadnlara kar baarlaryla sonsuz biimde vnen bir palavrac ve mstebittir; ocukluundan itibaren kulana mtemadiyen, kadnlarn fethedilmeyi istedikleri, ayartlmay sevdikleri yolunda szler fsldand iin fatih roln oynamakta srar eder. Avludaki tek horozun ya da inei elde etmek iin boynuzlaryla arpan tek boann kendisi olduuna inandndan, sahneye (ki bu, ince d-

39

nceli diye bilinen erkekler arasnda bile, kadnn cinsel aknn tek bir efendiye ait olmas gerektiine inannay srdren bir sahnedir) bir rakip kar kmaz kibrinin ve gururun lmcl bir yara ald vehmine kaplr.

Baka bir deyile, yz vakann doksan dokuzunda 'erkein fkeyle donanm kibri'yle birlikte 'seks tekelinin tehlikeye dmesi', kskanln ilk sebepleridir.

Kadna gelince, kendisi ve ocuklar adna duyduu ekonomik korku ile destekisi olan erkein gzlerinde iltifata mazhar olan baka her kadna duyduu kk imrenmeler, kadnda deimez biimde kskanlk dourur. Kadnlarn hakkn teslim ederek sylenmelidir ki , gemi yzyllarda fiziksel ekicilik, kadnn alverie sakabilecei tek mal olmutur; kadnn, bu kymetli mlknden faydalanmasn engelleme ihtimali olan baka kadnlarn cazibesi ve deerini kskanmaya ihtiya duymas bu yzdendir.

Meselenin grotesk yn, erkeklerle kadnlarn genellikle, gerekte fazla ilgi duymadklar kiilerden dolay iddetli kskanlk krizlerine kaplmalardr. Yani, bu 'korkun yanlla' kar feryad basmalarnn asl sebebi, fkeyle donatlm aklar deil, fkeyle sarlm kibirleri ve imrenme duygulardr. Bir kadnn o anda phelenmekte olduu ve casus gibi takip ettii erkei daha nce hi sevmemi olmas muhtemeldir. O kadnn daha nce akn korumak adna kln bile kprdatmam olmas da muhtemeldir. Fakat ne zaman ki bir rakip ortaya kar, kadn, hibir ekilde adice ya da zalimce grmedii eyi savunmak adna hemen cinsel mlkne deer vermeye balar.

Anlalyor ki, kskanlk akn meyvesi deildir. Aslnda, kskanlk vakalarnn ounu derinlemesine aratrmak mmkn olabilseydi, byk ak daha az tatm insanlarn kskanlklarnn ayn lde iddetli ve alaka olma-

40

ya meylettiini gzleme ihtimalimiz ok yksek olurdu. l uyumla ve bir olma duygusuyla birbirine bal iki insan, ikisinden biri dsal cazibelere kaplr diye karlkl gvenlerini tamir etme korkusu duymayacaklar gibi, ilikileri yersiz bir husumet duygusundan dolay da son bulmaz. Sevilen kiinin yapaca tercihini iten ie yediremeyebilirler, zaten yedirmelerini beklemek de art deildir, fakat bu her iki cinse de bir dierine, srf o kendisine ekici gelmiyor diye ineitici bir kabalkla davranma hakkn tanmaz.

Daha sonraki konumalarmda eitlilii ve tekelilii uzun uzun tartacam iin, birden fazla kiiye ak olabilen insanlar sapkn ya da anormal saymann tam bir cehalet timsali olacan belirtmenin dnda, burada bu konu zerinde daha fazla durmak istemiyorum. Kskanln sebeplerine dair daha nceleri dikkat ektiim eitli etkenierin yanna, imdi, Devlet'in ve Kilise'nin 'lm onlar ayrana dek kopmaz ba' diye niteledii evlilik kurumunu da eklemektc fayda gryorum. Devlet'in ve Kilise'nin hararetle benimseyip destekledikleri bu gr, 'doru yaama'nn ve 'doru davranma'nn ahlaki kriteri olarak kabullenilmektedir.

Hem ayak ba olan hem de sarslmalara yol aan btn deikenlikleri ve eitlilikleriyle akta, kskanln kendi doasndan gelip gelmediini merak etmenin fazlaca bir anlam yoktur. Bir erkek ile bir kadn 'u andan itibaren siz tek bir beden ve ruhsunuz' formlyle resmen birletiklerinde, ilikilerini kklk, adilik, phe ve hntan baka ne doldurabilir? Etrafnzdaki, dardan ilgilere ya da arzulara kapal, her dncesi ve duygusu iftin birbirine bal olacak ekilde bir araya gelmi herhangi bir evlilie bakn ve kendinize byle bir ilikinin zaman ierisinde nasl nefretle dolu ve katlanlmaz bir hale dnp dnmeyeceini sorun.

4 1

Oysa zaman iinde prangalar u ya da bu yolla mutlaka krlr; bu durumu ortaya karan koullar genellikle insan aalayc ve deersiz nitelikte olduu iindir de, bir hesaplama yaanyormu gibi, bir noktadan itibaren devreye en adi, bencilce ve sefilce insani zellik ve drtlerin girmesinde alacak hibir yan yoktur.

Baka bir ifadeyle, bugnk doal olmayan akmz ve seks hayatmzn kkeni, hukuksal, dinsel ve ahlaki basklardr. Budalalklar, cehaletleri ve nyarglarndan dolay zavall lmllere ikence eden kam budur.

Oysa hi kimse, bu koullarn kurban olduu bahanesine sarlarak kendini hakl gstermeye kalkmamaldr. Hepimizin kt niyetli toplumsal dzenlemeler, basklar ve ahlaki krlk yk altnda ac ektiimiz tabii ki dorudur. Fakat bizler, amalar insani ilikilere hakikati ve adaleti sokmak olan bilinli insanlar deil miyiz? Insann koullarnn rn olduu teorisi, olsa olsa kaytszla ve bu koullarn uysalca kabullenilmesine yol amtr. Yine de, insan -btn yaratklarn 'ahikas'- dnme ve bakma yeteneiyle, hepsinden nemlisi, kendi gc ve iradesine bavurma kapasitesiyle donanm bir varlk olduu halde gittike zayflar, edilginleir ve kaderci bir ruh haline girerken, salksz ve haksz bir hayat tarzna uyum salamann bu bovermilii pekitirmekten baka sonu vermeyeceini herkes bilir.

Sevilen kiilerin ve insann kendi benliinin zsel ynlerini eelemekten daha korkun ve lmcl bir hal yoktur. Byle bir tutum ancak, ilikiyi hala tutan ince ipliklerin kopmasyla sonulanabilir ve nihayetinde bizi, akn, dostluun ve saygnn tkeniini kskanlkla nlemeye altmz son hendee getirir.

Kskanlk, gerekten de ak gvenceye almak bakmndan zavallca bir yoldur, fakat zsaygy yok etmenin de

42

en kesin yoludur. Zira kskan insanlar, dedikoducu insanlar gibi, en baya davranlara saparlar ve eninde sonunda etraflarna yalnzca irenme ve haset duygusu saarlar.

Akn kaybedilmesinden ya da iyi ve gzel dnceler besieyebilen insanlarn aklarnn karlksz kalmasndan asla kabalk kmaz. Duyarl ve iyi olan insanlarn, kendilerine zoraki bir ilikiye hogryle bakp bakamayacaklarn sormalar bile bu saptamay dorulamaya yeterlidir; byle bir sorunun duyarl her insandaki karl phesiz 'hayr' olacaktr. Fakat ou insan da, birbirleriyle uzun sredir ayn duygular besiemiyor olmalarna ramen birbirlerinin yaknnda bulunmaya devam ederler; ite bu yaknlk da, mahrem yazmalar ifa etmekten cinayete dein her trl ynteme bavurmakta beis grmeyen kskanln devreye girmesi asndan bereketli bir topraktr. Grlyor ki, bylesi bir dehet atmosferi karsnda ak davranmak ve olgunca bir tutum taknmak, hasbaya bir cesaret ve zgrlk eylemidir.

Kskanln kabalna kar kuvvetli bir kalkan, erkek ile kadnn tek bir beden ve tek bir ruh olmamalardr. Erkek ile kadn, farkl mizalara , duygulara ve eilimiere sahip iki ayr insandr. tkisi de, kendi fikirleri ve tutumlaryla hareket eden, kendi apnda kk birer kozmostur. Eer iki ayr dnya zgrlk ve eitlik ierisinde birbiriyle buluursa, bu muhteem ve iirsi bir haldir. Bu birleme ksack srse bile kymetlidir. Fakat, iki ayr dnya, gzellikleri ve rayihalar ellerinden alnm olarak bir arada durmaya zorlanrsa, geriye l yapraklardan baka hibir ey kalmaz. Bu apak gerei kavramay baarm olan herkes, kskanla boyun emeyecek ve kskanln Demokles'in klc gibi bann stnde saHanmasna msaade etmeyecektir.

43

PRlTENlZMlN lKlYZLLG*

Bay Gutzon Borglum, Amerikan sanatyla ilgili olarak pritenizmden bahsederken unlar sylyordu: "Pritenizm bizi ok uzun sredir benmerkezci ve ikiyzl hale getirmitir; drtlerimizin doal yanlarna duyduumuz sayg ve itenlik elimizden koparlp alnd iin, bizim sanatmzda ne hakikate rastlayabilirsiniz, ne de bireysellie. "

Bay Borglum b u saptamasna, pritenizmin hayat da imkansz hale getirdiini ekleyebilirdi pekala. Hayat, sanattan ve estetizmden daha fazla, binbir deiik haliyle gzellii temsil eder; hayat gerekten de ebedi deiimin dev bir

*) "The Hypocrisy of Puritanism", Anarchism and The Other Essays, 2. bask iinde, 1911.

44

panoramasdr. Pritenizmse, sabit ve deimez bir hayat anlayna dayanr; hayatn insana Tanr'nn gazabyla dayatlan bir lanet olduu eklindeki Kalvinist fikre temellenir. Insan, kefaretini demek iin srekli nedamet getirmeli, doal ve salkl olan her trl drtsn hastrmal ve neeyle gzellie srtn evirmelidir.

Pritenizm, Ingiltere'deki dehetengiz egemenliini on altnc ve on yedinci yzyllarda, sanatn ve kltrn her trl tezalrn ezip yok ederek kurmutur. Nitekim, Shelley'i ocuklarndan eden pritenizm ruhuydu, zira Shelley, dinin diktasna boyun emiyordu. Byron' memleketinden soutan da ayn dar ruhtu, zira bu byk dahi kendi lkesinin tekdzelii, skcl ve kk hesaplna bakaldrmt. Ayn ekilde, Ingiltere'nin en zgr kadnlarn (Marry Wollstonecraft ve daha sonra George Eliot) evliliin geleneksel yalanlar ana srkleyen de pritenizmdi. Ayn pritenizm, son dnemlerde baka bir kurban istedi: Oscar Wilde'n hayat. Aslnda pritenizm her zaman iin, sanatn sansrcs roln oyuayarak ve ancak orta snf saygnlnn skc davurumlarn onaylayarak John Bull'n (Bay Ingiliz'in) egemenliinin en ldrc faktr olagelmitir.

Britanya ovenizminin, Amerika'nn priten taralln lkesi olduuna iaret etmesi bu yzdendir. Hayatmz pritenizmin gdkletirdii, priten kafal insanlarn drtlerimizdeki doal ve salkl olan her eyi ldrmeye kalktklar tamamen dorudur. Fakat, bu ruhun Amerikan topraklarna tanmasnda en byk payn Ingiltere'ye ait olduu da ayn derecede tartlmaz bir gerektir. Bu belay bizim bamza Amerika'ya g eden atalar sarmtr. Mayflower'la zulmden ve baskdan kaan ilk g-

45

menler, New York'ta priten zorbaln ve suun egemenliini yerletirmilerdir. New England'n ve zellikle de Massachusetts'in tarihi, hayat bir kasvet ve aresizlik cehennemine, doall marazilie, drstl ve hakikati gizli yalanlara ve ikiyzllklere eviren dehetengiz olaylarla doludur. Ceza sandalyesine oturtulup suya batrp kartmak ve bir diree balayp kamlamak, baka ikence yntemlerinin yannda Amerikan pritenletirme hareketinin en sevdii Ingiliz yntemleriydi.

Kltr ehri olan Bostan, pritenizm yllkianna ismini 'Kanl ehir' olarak kazmtr. O kadar ki, caiz grlmeyen dinsel fikirleri zalimce cezalandrnda Salem'e rakip kt bile sylenebilir. Commons'ta yan plak bir kadn, dncesini zgrce ifade ettii iin kollarnda bebeiyle halkn ortasnda krbalanmt; 1 659'da ayn direkte baka bir Quaker kadn olan Mary Dyer aslarak idam edilmiti. Aslna bakarsanz, Bostan, pritenizmin iledii birok ehvet suuna sahne olmutu. 1 692 yaznda Salem halk, cad olduklar gerekesiyle on sekiz kiinin cann almt. Yakarak ve kkrtle eytan kovanlar yalnz Massachusetts halk deildi. Canning'in hakl olarak vurgulad zere: "Ilk gmenler Yeni Dnya'ya Eski Dnya'nn elbisesini giydirdiler. " O dnemin dehetengiz yznn en stn ifadesi, bir Amerikan klasii olan The Scarlet Letter'da bulunabilir.

Pritenizm artk ikence etmek iin baparmak vidas ve kam kullannyar, ancak Amerikan halknn zihinleri ve duygularnda hala zehirli bir etkiye sahiptir. Comstock'un gcn baka hibir ey aklayamaz. I Sava ncesi gnlerin Engizisyon rahibi klkl mstebitleri gibi, Amerika'nn ilk sansr brosunun kurucusu, posta memuru Anthony Comstock da Amerikan ahlaknn otokratdr; iyilik ile k-

46

tln, saflk ile habisliin standartlarn o belirler. Geceleri hrsz gibi insanlarn zel hayatlanna, en mahrem ilikilerine szar. Comstock denen bu adamn kurduu ispiyonculuk sistemi ylesine dal budak salmtr ki, Rus gizli polisinin nl nc Bl'n utandracak bir titizlie ve yaygnla sahiptir.

Halk kendi zgrlklerinin bu derece ayaklar altnda inenmesine nasl katlanyor? Bunun basit bir sebebi vardr: Comstock, Angio-Sakson kannda beslenmi pritenizmin en gr sesidir ve onun esaretinden en liberaller bile kendilerini tam olarak kurtarnay baaramamlardr. Anthony Comstock'u azizleri beliemi olan Gen Erkekler ve Kadnlarn Hristiyan Iyi Huylu Olma Dernekleri, Saflk Ligalar, Amerikan Sabbath Birlikleri ve Yasaklama Partisi'nin ufuksuz ve karanlk ruhlu eleri, Amerikan sanat ve kltrnn mezar kazclardr.

Avrupa en azndan, amzn toplumsal ve cinsel problemlerini derinlemesine irdeleyen, yapmack numaralarmza ar eletiriler yneiten cesur bir sanata ve edebiyata sahip olmakla vnebilir. Cerrahn ba gibi bir keskin bakla her priten le, paralarna ayrlarak titizlikle incelenmi ve bylece insann zgrlne giden yolun, gemiin l arlndan temizlenmesi iin byk abalar sarf edilmitir. Gelgelelim, Amerikan hayatndan penesini hi ekmeyen pritenizmin etkisi kalc olduka ne hakikat ne de itenlik mmkndr. Bylesi koullarda insann davraniarna kasvetten ve sradanlktan baka hibir ey damgasn vuramaz; bu yolda her trl doal ifade engellenir ve en iyi drtlerimiz her vesileyle boulur. Yirminci yzylda pritenizm, Plymouth Rock'a ayak bast andaki kadar zgrln ve gzelliin dmandr. Aalk ve sinsi tarafyla en derin duygularm-

47

z inemeye kalkar, fakat insan duygularnn gerek ilevlerinden tamamen bihaber olduu iindir de en dile getirilmez alaklklarn dorudan yaratcs haline geliverir.

ileciliin tarihi bu gerein dorulanmasndan baka bir ey deildir. Pritenizm gibi Kilise de teni kt saymtr; ten, ne pahasna olursa olsun gizlenmeli ve boyunduruk altnda tutulmaldr. Modem dnr ve eitimeHer bu gaddarca tutumun sonularn daha yeni yeni fark etmeye balamaktadrlar. yle ki: "plakln, genlerin doal meraklarn yattrc ya da marazi duygular nleyici etkisinin ok tesinde, tinsel bir nemi olduu kadar hijyenik bir deeri de vardr. plaklk, yetikinlerin artk mazide braktklar genlik meraklar adna bir esin kaynadr. Dnyada vakar, gzellii ve zarafetiyle hepimizin en yaknnda duran 'zsel ve ebedi insan bedeni'ni gelitirme ufku, hayatn balca itici glerinden biridir . "* Fakat prizmin ruhu insan zihnini o denli saptrm ve bizi iffete snarak doal eklimizi gizlerneye o denli zorlamtr ki, insanolu plakln gzelliini takdir etme yetisini oktan kaybetmitir. Oysa iffet, insan formunun sahte bir utan ifadesi olarak, doaya yapay olarak giydirilen bir rtden baka bir ey deildir. Modem iffet fikri, zellikle de en byk kurban durumundaki kadnla ilintili olarak, duygulanmzn okanp doal drtlerimizin abartlmasna varr ancak. "lffet, giysi miktarna gre deiir" ve bundan dolay Hristiyanlarla pristler, her frsatta 'kafirler'e yrtk prtk elbiseler giydirmeye ve onlar iyilie, iffete armaya can atmaktadrlar.

Pritenizm -zellikle kadnlara ilikin olarak insan bedeninin nemi ve ilevlerini saptrmasyla- kadn dini inancn gerei olarak evlenmemeye, hastalkl bir rk sr-

*) Havelock Ellis, The Psychology of Sex.

48

drmeye ya da fahielie mahkum etmitir. Sonularn irdelediimizde insanla kar ilenen bu suun bykln apak ekilde grebiliriz. Ahlakszca ya da dknlk olduu gerekesiyle evli olmayan kadnlara dayatlan cinsel arzularn bastrma zorunluluu , birok kadn nevrasteni, soukluk ve depresyonla yz yze getirmi, alma gcn azaltan ok deiik sinir hastalklaryla ba baa brakm, hayattan keyif alma drtsn azaltm, uykusuzlukla cezalandrm ve cinsel arzularla hayaller iinde kvranmaya zorlamtr. Zaten cinsler arasndaki zihinsel eitsizlii aklayan etkenlerden birisi, cinsel arzularn bastrmann getirdii yapay ve zehirli prangalardr. Bu yzden Freud, pek ok kadnn entelektel dzlemdeki aa ko.numunun, cinsel bask uygulamak amacyla dnme yelilerinin zorla ket vurulmasndan kaynaklandna inanmaktadr. Pritenizm, evli olmayan kadnlar doal cinsel drtlerini bastrmaya zorlarken, evli kz kardeini izdivala gelen sidikli ocuklarndan dolay kutsar. Gerekten de pritenizm, kadn bu sebeple kutsamakla kalmaz, gen kzlnn ar bask altnda tutulmu cinselliini yaama hevesincieki gen kadn, geni bir aileyi besieyebilecek maddi imkanlara sahip olup olmamalanna aldrmadan, habire ocuk dourmaya zorlar. Bilimsel yollarla saptanm en emin yntemlerle bile korunma kesinlikle yasaklanmtr; haa, bu konunun aza alnmas bile sulu ilan edilmeye yeterlidir.

Pritenizmin bu zorbaca egemenliinden dolay kadnlarn ounluu kendilerini fiziksel kaynaklannn tkenmesinin eiinde bulurlar. Hasta ve ypranm bir bedenle ocuklarna en temel bakm bile salayamazlar. Ekonomik hasklara ek olarak bu durum, pek ok kadn iyi yaamay

49

gzetmek yerine, azami tehlikeleri gze almaya iter. Krtaj Amerika'da yle muazzam boyutlara varmtr ki ortaya serilen korkun tabloya neredeyse inanmak mmkn deildir. Bu dorultuda en son yaplan aratrmalara baklrsa, her 100 hamile kadndan l7'si krtaj yaptrmaktadr. stelik bu korkun oran, yalnzca hekimlerin bilgisi dahilinde olanlar kapsar. Krtaj n ister istemez bir gizlilik gerektirdii ve bu operasyonun ksmen mecburen yetersiz ve bilgisiz hekimlerce yapld gz nne alndnda, pritenizm, srf kendi budalal ve ikiyzllnden dolay her gn binlerce kadnn lmne yol amaktadr.

Gya durmadan izlendii, mahkum edildii ve yasakland halde fahielik, pritenizmin en byk zaferidir; dahas, btn ikiyzl dindarlklara ramen, fahielik pritenizmin en aziz ocuudur. Fahie, bizim yzylmzn, bir tayfun gibi 'uygar' lkeleri kasp kavuran, arkasnda hastalk ve felaket brakan gazabdr. Pritenizmin bu hastalkl ocuu iin gelitirdii tek are, daha fazla bask ve daha acmasz takibattr. Bu katln en yeni rnei, Avrupa'nn en korkun baarszl ve kusurunu New York eyalene zorla kabul ettiren, yani pritenizmin talihsiz kurbanlarnn kimliklerinin saptanp kayda geirilmesini ngren Page Yasas'dr. Prizm de ayn derecede aptalca yaklamyla , kendi yaratt iblisi -zhrevi hastalklar- kontrol altnda tutmaya almaktadr. Bylece ortaya kan en hayal krkl yaratc sonusa, bu dar kafalln kendilerine liberal diyen kiileri bile zehirlernesi ve onlar, pritenizmin ikiyzllnn dorudan sonulan olan fahielie kar hal seferi aacak denli krletirmesidir. Bu kasti krlyle pritenizm, korunmann asl yntemini de gzden karmaktadr: "Zhrevi hastalklar esrarengiz ya da

50

korkun bir ey deilken, tenin iledii gnahlarn cezas, gerekte, prist bedduann utan verici ktlk damgas deil, basite, tedavi edilip iyiletirilebilir, sradan bir hastalktr." Pritenizm ise, stn rtme ve gizleme gibi yntemlerle bu hastalklarn geliip yaylmasna elverili koullan beslemektedir. Pritenizmin banazl en arpc haliyle, Prof. Ehrlich'in byk kefine kar kaytszlkta, [renginin tedavisini mulak imalarla , 'belli bir zehrin ilac' diyerek rten ikiyzllkte grlmektedir.

Pritenizmin neredeyse snrsz olan ktlk yeteneinin ana kayna, siperlerini devletin ve yasalarn arkasna kazmasdr. Btn sahtekarlyla halk 'ahlakszla' kar kollama roln oynayarak, ynetim aygtn gebe brakm ve ahlak bekiliini zorla stlenme ilevine, bizim grlerimiz, duygularmz, hatta davranlanmzn hukuksal yollarla sansrlenmesi roln de eklemitir.

Aslnda en mahrem zevklerimiz arasnda yer alan sanat, edebiyat, tiyatro ve mektup mahremiyeti, tamamen bu insafsz tirann merhametine kalmtr. Anthony Comstock'a, ya da ona benzer, ayn derecede cahil baka polis mdrlerine, insan zekasn ktye kullanma, doann en stn yarats olan 'insan formu'nu ktrmletirme yetkisi tannmtr. Hayatlanmzn en temel meselelerine eilen ve tehlikeli biimde gzlerden saklanm problemlere k tutmaya alan kitaplar, yasal zeminde sulu saylmlar ve bu tr eserlerin yazarlar ya hapse atlm ya da mahvolmaya ve lme mahkum edilmilerdir.

ar'n hkmdarlnda bile, gndelik hayattaki kiisel zgrlkler, priten haremaalarnn kalesi olan Amerika'daki kadar bask altnda deildir. Burada, kitlelere tannan tek dinlenme gn olan pazar gnn gnlnce yaa-

s

mak fiilen engellenmitir. llkel adetler ve antik uygarlklar konusunda eserler vermi olan btn yazarlar, Sabbath'n bakalarna ilgi gstermek ve grevleri yerine getirmekten azade bir enlik gn olduunda, herkesin neelenip elendii bir gn olduunda hemfikirdirler. Bu gelenek her Avrupa lkesinde, Hristiyan amzn budalal ve tekdzelii karsnda bir ferahlk getirmeye devam etmektedir. Her yerde konser salonlar, tiyatrolar, mzeler ve parklar kadnlar, erkekler ve ocuklarla dolmakta, bilhassa da iiler, aileleriyle birlikte, gndelik varolularnn ayrlmaz paras olan sradan kurallar ve gelenekleri unutarak, nee ve canllk iinde gnn keyfini karmaktadrlar. Kitleler, almann karla belirlenen ve ruhu tketen amacndan kurtulduu, akla dayal bir toplumda hayatn gerekten neye benzeyebileceini o gn gstermektedirler.

Pritenizm, halkn o tek bir gnn bile ellerinden almtr. Doal olarak bu durumdan sadece iiler etkilenmilerdir: Milyonederimizin lks evleri, k kulpleri vardr. Yoksullar ise Amerikan pazar gnnn skcl ve tekdzeliine mahkm edilmilerdir. Avrupa'ya zg sokak hayatnn elencesi ve sosyalliinin yerini, burada kilisenin kasveti, havasz, mikrop yuvas salonlar ve gizli mahzenlerin insanlk d atmosferi almtr. lki yasann uyguland eyalerlerde halk, kuru paralarn yasad yollarla satlan ikiye yatrmak durumunda kalnadka bu tr mahzenlere gitme imkanndan bile yoksundur. lki yasa konusunda bir eyler sylemem gerekirse, hemen vurgulamalym ki, bir farsn gerekte neye benzediini herkes bilir. Pritenizmin baka btn baarl alanlar gibi burada da 'eytan', insan sisteminin en derinine kadar sokulmutur. Dnyann baka hibir yerinde

52

bizim yasakl ehirlerimizde grlenden daha fazla sarhoa rastlanmaz. Fakat pritenizm, ikiyzlln iren az kokusunu gidermek iin karanfil kulland srece muzaffer olacaktr. Buzdann grnr yz olan iki yasa, salk koullar ve ekonomik gerekeler ileri srerek uygulanmaktadr. Oysa byle bir yasaklamann kendisi z itibariyle normal hayata ters dtnden, elde edilecek sonu da yine anormal bir hayat srmek zorunda kalmaktan baka bir yere varmayacaktr.

Hayal gcn abuklatran ve zihni canlandran her itki, hayatmz asndan hava ve su kadar gereklidir. Bylesi i tkiler bedeni canlandrr, insani arkadalk ufkumuzu derinletirir. Herhangi bir itki olmasa yaratc alma da imkansz hale gelir, efkat ve cmertlik de. Baz dehalarn durmadan kadehteki yansrnalarna bakp durmalar, pritenizmin insan duygularn toptan zincire vurma abalarn hakl karmaz. Bir Byron, bir Poe, insanl btn pritenlerin umut edebileceklerinden ok daha derinden sarsmlardr. Byron ve Poe gibi insanlar hayata anlam ve renk katmlarken, pritenler kzl kan suya, gzellii irkinlie, eitlilii tekbiimlik ve rmeye evirmilerdir.

Pritenizm, nasl bir ifade tarz olursa olsun kendine dair, zehirli bir tohumdur. Yzeyden bakldnda her ey gl ve salam grnebilir, ancak zehir, btn dokuyu mahvedene kadar kalc bir ekilde ilemeye devam eder. Hippolyte Taine'in dedii gibi, her gerek zgr ruh, "pritenizmin kltrn, felsefenin, mizalm ve iyi insanln lm demek olduunun, pritenizmin karakteristik zelliklerinin skclk, tekdzelik ve kasvetle kendini sergiledii"nin farkna varmaya balamtr.

53

KADlN TlCARET*

Reformcularmz, nasl olduysa birdenbire byk bir keif te bulundular: beyaz kle ticareti. Gazeteler, "DUYULMAMI, GRLMEMI V AZlYET" manetleriyle dolup tayor. Kanun yapclarsa halihazrda bu deheti denetleyecek birtakm yeni kanunlar hazrlamay planlamakla meguller.

uras ylesine aikar ki, kamuoyunun dikkati ne zaman byk bir toplumsal yaraya ekilse, hemen bu yaray rtbas etmek iin ahlakszla, kumara ve fuhua kar bir hal seferi alr. Byle seferlerin sonucunda ne olur peki? Yine kumar artar, meyhaneler ticaretlerini arka kaplarnda de-

*) "The Traffic in Women" , Anarchism and Other Essays, 2. bask iinde, 1 9 1 1 .

54

vam ettirirler, fuhu en yksek mertebesine kar, muhabbet tellall ve olanclk alr ban yrr.

oluk ocuun bile bildii eyi bir kurum aniden nasl kefedebilmitir? Nasl olur da btn sosyologlarca bilinen byle bir musibet, ancak imdi nemli bir mesele olarak ortaya konmaktadr?

Bugn ortaya atlan bu son derecede yzeysel soruturmayla, beyaz kle ticaretine dair yeni bir eylerin aydnlatlacan sylemek dpedz aptallk olur. Fuhu, her zaman geni alana yaylm bir ktlk olmutur ve halen de byledir. Lakin beer, fuhu kurbanlannn ac ve straplarna kaytsz kalarak iin ticaretini srdrmtr. Hem de endstriyel sistemimize ya da ekonomik fuhua kaytsz kald kadar.

Ne zaman ki insann kederi renkli oyuncaklara dntrlr, gclk kafal insanlar ancak o durumda bunlarla ilgilenirler -en azndan bir sreliine. Bu tr insanlar, devaml yeni oyuncaklara ihtiyac olan ayran gnll bebeklerdir. Beyaz kle ticaretine kar ykseltilen 'hakl' haykrlar bylesine bir oyuncaktr ve halk yalnzca bir sreliine oyalamaya hizmet eder. Bu da sadece karl birka siyasal admn atlmasn salar; dnyada sinsice hareket eden mfetti, yatrmc, dedektif, vs. gibi parazider de bu admlarn sonucundan faydalanmakta hi tereddt etmezler.

Kadn ticaretinin gerek sebebi nedir? Yalnzca beyaz deil, sar ve siyah kadnlar da dahildir buna. Smr, elbette; dk cretli ii snfn smren, bylece binlerce kz ve kadn fahielie srkleyen kapitalizmin merhametsiz Moloch'u. Bayan Warren'le bu kzlar yle haykryorlar: "Bizi bulakhanede birka dolar haftalkla, gnde on sekiz saat altrarak neden hayatnz mahvediyorsunuz? "

55

Doal olarak, bizim reformcularmz bu isyan lna kar syleyecek sz bulamyorlar. Olan biteni gayet iyi biliyorlar ama asl sebepleri ortaya koymaya yanamyorlar. Safdil roln oynamak, raydan km ahlaka gz yummak, bir eylerin altn eeleyip temeline inmekten daha karl ne de olsa.

Yine de, gen yazarlar arasnda vlmeye deer bir istisna var: Esaret Evi adl eserinde duygusal bir dar grtlkten ziyade toplumsal ktl ele almaya ilk defa cret eden Reginald Wright Kauffman. Tecrbeli gazeteci Kauffman, sanayi dzenimizin ou kadna fahielikten baka bir kar yol brakmadn kantlyor. Esaret Evi'nde tasvir edilen kadnlar, ii snfndan, proleter kadnlar. Yazar, kadnlarn hayatn baka alanlarda da resnetmi olsayd , yine ayn trden birtakm ilikilerle yz yze gelebilirdi.

Kadn, hibir yerde yapt iin niteliine gre muamele grmyor, fakat cinsiyetine gre yarglanyor. Bu yzden kadnn, kendisine yer edinebilmek ve var olma hakkn savunmak iin cinsel cazibesiyle bedel demek zorunda olmas neredeyse kanlmaz. O halde kadnn kendini, evlilikte veya evlilik d ilikilerde, bir erkee ya da birden fazla erkee satyor olmas sadece bir mertebe sorunudur. Reformcularmz ne derlerse desinler, fahieliin sebebi, kadnn ekonomik ve toplumsal dzlemde aalanmasdr.

Bugn, gzide insanlarmz, New York'ta, her on kadndan birinin fabrikada almasna, kadnlarn haftada krk sekiz ila altm saatlik alma karlnda ortalama 6 dolar almalarna, kadn iilerin ounluunun isizlik tehdidiyle yz yze, ylda ortalama 280 dolar gelirle yaarnalarna armaktadrlar. Bu korkun ekonomik manzara iinde be-

56

yaz kle ticaretinin ve fuhuun bu kadar baskn mesele halini almas hala merak edilecek bir konu mudur?

Ortaya serdiim manzarann abart olduunun zannedilmemesi iin, baz yazarlarn fahielik zerine sylediklerine bakmak istiyorum.

Kadnn iffetsizliinin gereki sebepleri, uygulanan istihdam politikasn ve istihdamn dmesinden nce kadnlarn ald cretleri yanstan tablolardan grlebilir; bu kt gidite , ilerin fiili durumuyla ilgili basit aklamalarn ne kadar bahane olarak grlebilecei (iverenlerin kendi cretlerini de azalttklarn iddia etmelerinin ne lde bir z rn yerine geebilecei) , cretlerle salanan kk kk tasarruflarn, habis bir sistemi yrtmenin gerektirdii masraflar karlamak amacyla konan devasa vergilerle, yani drst almann karlnn hakkaniyetle denmemesinin dorudan sonucu olarak, alanlarn ellerinden hemen alnp alnmad, siyasal iktisatlarn cevap vermesi gereken bir sorudur. *

Dolaysyla, gnmz reformculan, Dr. Sangers'n bu alnty yaptm kitabna baksalar iyi ederler . Orada, yazarn gzlemledii , pek az orta snftan, iyi koullardan ve ho bir evden gelen 2 bin vakayla karlaacaklar. Bu vakalarda ele alnan insanlarn byk ounluunu , alan kzlar ve kadnlar oluturuyor. Bazlar , istemedii halde fahielie zorlanmaktan, bazlar evdeki zalim, kat ortamdan, bazlanysa fiziksel iddete maruz kalp (bunlar daha sonra konu edeceim) sakadanm olmalarndan dolay fuhua itilmilerdir. Saflk ve ahlaktan bahseden muhafazakarlarn bu 2 bin kadnn 490'nn kocalaryla yaayan evli kadnlar olduunu bilmeleri de iyi ola-*) Dr. Sanger, The History of Prostitution.

57

caktr. Belli ki evliliklerinin kutsallnda 'gven ve saflk'n hibir garantisi yoktur .*

On Dokuzuncu Yzylda Fahielik adl eserinde fahielii en hayati etkenlerinden biri olarak niteleyen Dr. Alfred Blaschko bile ekonomik koullara daha hassas yaklamaktadr:

Fahielik, btn alarda var olmasna karn, on dokuzuncu yzylda artk devasa bir toplumsal kurum olma yoluna girmitir. Sanayinin rekabet pazarndaki byk insan kitleleriyle geliimi, kentlerin bymesi sonucu ar kalabahklamas, gvencesiz ve belirsiz alma ortam, fahieliin hibir ada grlmedik derecede destek grerek canlanmasna yol amtr.

Yine Havelock Ellis, ekonomik sebeplere tam olarak eilmese de bu koullarn dorudan ve dalayl asl sebep olduunu kabul etmek zorunda kalmtr. yle ki fahielerin pek ounun, daha evvel az zen grdkleri ama daha gvenli olduklar hizmeti snfndan devirildiklerini tespit etmitir. Dier yandan Ellis, hizmeti kzn gnlk rutini, angaryas ve monotonluunun fazla olduunu ve zellikle bir yuvann scaklyla neesinden yoksun kalmasnn, onu fahieliin sunaca aaal unutua ve elenceye srklediini yadsmyor. Baka bir deyile, hizmeti kz, devaml angaryaya tabi tutularak, hanmnn drdr ve kaprisiyle, kendine dair hibir hakka sahip olmayarak hrpalanmakta ve fabrika kz ya da tezgahtar kz gibi bir k ancak fahielikte bulmaktadr.

Konunun en elenceli yan, halkmzdan nce 'iyi ve saygdeer insanlar'dan oluan, zellikle her seferberlikte

*) Dr. Sanger'n kitabnn ABD'deki postanelerde kabul edilmemesi kayda deger bir noktadr. Belli ki yetkililer, fahieligin gerek sebebini halkn bilmesini istememektedirler.

58

en nlerde saf tutan pek ok Hristiyan beyefendinin hakszla kar ykselen fkesidir. Oysa bu insanlar tarihi kesinlikle bilmiyorlar, hele ki Hristiyanlk tarihini ! Yoksa, gemite fahielikle ilgili olarak Kilise'nin oynad rol konusunda bugnk nesilleri krletirmeyi mi umuyorlar? Gerekeleri ne olursa olsun, bugnn talihsiz kurbanlar adna alayp szlanacak son insanlar onlardr; nk fahieliin din kkenli olduu gereini her entelektel renci bilir. Fahielik, alardr tevik ve muhafaza edilmi, stelik bir utan olarak deil, tanrnn kendisi gibi selamlanan bir fazilet saylmtr.

Fahieliin balangc dini menelidir. Toplumsal gelenein byk koruyucusu olarak din, genel toplumsal hayatn kaybolmaya yz tutmu