ETİK KARAR VERME (DEVAM)

Bireysel yaşantımızda, çalışma hayatımızda her an kararlar alıyoruz. Bu kararlar sadece bizi değil çevremizi de etkiliyor çünkü hiçbirimiz yalnız değiliz. Özellikle iş hayatında aldığımız her karar sadece bizi değil tüm çevremizi etkiliyor.

Yöneticilerin karşı karşıya kaldığı ikilemler ise daha da zorlayıcı. Günümüzdeki gelişmeler bizi daha sık ahlaki sorunlarla baş başa bırakıyor. Örnek olarak tıptaki gelişmeleri ele alacak olursak;

Bir kişinin ölü olup olmadığına nasıl karar verilecektir? Ölüm anı uzman doktorlarca karar verilen bir konudur. Tıbben ölüm geçmişte farklı tanımlanmakta iken günümüzde, sadece makine desteği ile bitkisel hayatta olanların yaşatılmasına devam edilmektedir.

İyileşmesinin mümkün olmadığı bilinen bir hastanın ölmesine hangi durumda izin verilecektir? Çok ender de olsa tıp tarihinde uzun yıllar bitkisel hayatta kaldıktan sonra çevresine az da olsa tepki veren vakalar bulunmaktadır.

Ağır durumda iki hastanın varlığı durumunda sadece bir kişiye müdahale edilebilecek olanak olması halinde kimin tedavisine öncelik verilmelidir?

Ölmesine izin verilen hasta için hangi ölüm en iyisi olacaktır?

İletişimin hızının artışıyla birlikte medyada meydana gelen değişiklikler de ahlaki sorunları gündeme getirmiştir. Bunlara bazı örnekler:

Bir kameraman hemen önünde bir ünlünün kazada ağır yaralandığına şahit olduğunda, o an ne yapmalıdır?

Bir ünlünün kazada ağır yaralandığına şahit olağan kameramanın kaza yerinde yaptığı çekimler yayıncının eline geldiğinde bu görüntülerin yayınlanıp yayınlamaması konusunda yayıncı ne yapmalıdır?

Sonuçta daima kişi veya kişilerin karar vermeleri , bu kararlarının yerinde olması ve kararı verenlerin de bu kararlarının sorumluluğunu taşımaları gerekmektedir. Öyleyse temel sorun ‘doğru değerlendirme’ yapabilme sorunudur (Tepe, 2009).

Sürekli etik sorunlar içinde çalışmalarını sürdüren medya çalışanları da neyin doğru, neyin iyi ya da kötü olduğu konusunda kısa süre içinde karar vermek durumundadır. (Demir M.,2010 sf: 126)

Medya çalışanları da diğer insanlar gibi ahlak gelişimini tamamlar ve karara varırlar. Karar verme aşamasında öncelikle içgüdülerine inanırlar, sonrasında bağlı bulunduğu grup ya da grupların gelenek ve adetlerinden yola çıkarlar. (Demir M.,2010 sf: 126)

Son olarak da vicdanlarının sesini dinlerler. Burada, medya çalışanı kendi yargılarıyla doğru yada yanlış kararını verecektir. Basın mensubu ya da medya çalışanı, aile, toplum, iş arkadaşları ve halktan yola çıkarak ya da kendi etik gelişimini ön plana çıkararak karar aşamasına gelir. (Demir M., 2010 sf: 126)

Etik davranabilmek için herşey den önce kişinin bazı temel etik değerlerle hareket etmesi beklenir. Bu bağlamda, politika, din ve kültürler üstü,yani evrensel geçerliliği olan altı temel etik değer tanımlanmıştır (http://charactercounts.org/sixpillars.html).

Güvenilir olmakDürüst ol Aldatma, yanıltma, çalmaSözünde dur, yapacağım

dediğini yapDoğruyu yapacak cesarete

sahip olİyi bir ünün olsunSadakat göster; ailenin

arkadaşlarının yanında ol

Saygılı olmak Başkalarına saygılı davran, altın kurala uy

(kendine yapılmasını istemediğini başkasına yapma

Farklılıklara karşı hoşgörülü ol ve farklılıkları kabullen

Kullandığın dile dikkat et Başkalarının duygularını hassasiyet gösterKimseyi tehdit etme, incitme, kimseye

şiddet uygulamaÖfke, hakaret ve anlaşmazlık durumunda

barışçıl bir tutumla hareket et

Sorumluluk sahibi olmak Yapman gerekeni yerine getirPlanlı ol Israrcı ol: denemeye devam etYapabileceğinin en iyisini yap

Kontrollü davran Disiplinli olSonuçlarını düşünmeden hareket etmeSözlerin, hareketlerin ve davranışlarının

hesabını verebilir olBaşkaları için iyi bir örnek oluştur

Adil olmakOyunu kurallarına göre oynaSıraya uy ve paylaşAçık fikirli ol, başkalarını dinleBaşkalarından yararlanmaBaşkalarını özensizce suçlamaHerkese adil davran

İlgili olmakKibar olŞefkatli ol ve ilgili olduğunu

gösterŞükran duyduğunu ifade etBaşkalarına karşı hoşgörülü olİhtiyacı olanlara yardım et

İyi yurttaş (topluma yararlı birey) olmak Topluma yararlı olmak için üzerine düşeni

yerine getir İşbirliği yapToplumsal sorunlarla ilgilenBilgilen, tercihini belirtYasa ve kurallara uyOtoriteye saygı duyÇevreyi koruGönüllü ol

Burada “iyi yurttaş ” tamlaması ile bir ülke sınırı içinde yaşayan insanları belirtmek için kullanılan geleneksel anlamı kastedilmemektedir. “İyi yurttaş” olma durumu ile katılımı destekleme, çeşitli toplum katmanlarının güçlendirilmesini benimseme, insan hakları ve kamu yararını gözetme durumu kastedilmektedir.

Ahlaki karar süreci ahlaki bir olgunun varlığının fark edilmesiyle başlar, eğer farkındalık yok ise bir ikilem durumu da söz konusu değildir (Çakar ve Arbak, 2008). Farkındalık olması içinse etik değerlerin benimsenmiş olması ve eğitim gerekir.

Karmaşa yaratan bir durumda iyi bir karar verebilmek için etik ilke ve kuralların, profesyonel ve kişisel etiğin dikkate alınması gerekir.

Etik karar verme, birbiriyle çatışan seçeneklerin yer aldığı bir durumda sistematik bir düşünme biçimiyle moral yönden en doğru eyleme karar verilmesini içeren mantıksal bir süreçtir.

Etik karar verme, yanıtların siyah beyaz olması yani kesinliği konusunda bir güvence vermez Clarke (1993), etik ilkelerin bir pusula gibi işlev görebileceğini belirtmekte, pusulanın yön gösterici

olduğunu ancak bir yol haritası gibi nereye gidileceğini tanımlamadığını belirtir.

Gidilecek yolu seçmek için daha fazla düşünmek ve değerlendirme yapmak gerektiğini, başlangıçta aranılan yere/ hedefe ulaşmak için

uygulamalarda birkaç değişim yapmak gerektiğini, yol boyunca dikkatli olmak, kavramak, seçilen yolun neden seçildiğinin açıklamasını yapmak gerektiğini iletir.

Günümüzde bireylerin yaşamlarının niteliğini etkileyen kararları vermede sorumlulukları giderek artan sağlık ekibi üyelerinin, etik ilkeleri daha yakından tanımaları bir zorunluluk haline gelmiştir.

Sağlık ekibinin en önemli üyelerinden biri olan hemşireler, hasta ve ailelerle daha çok birlikte olduklarından çoğunlukla etik sorunları ilk olarak tanımlayan ve ele alan sağlık personelleridir. Hemşirelerin sıklıkla yaşadıkları etik ikilemlerden biri bakım verdikleri hastalara fiziksel tespit uygulama kararıdır.

Bu nedenle fiziksel tespitin koruyucu etkinliği, tespitlerin kullanımında yarar zarar dengesi ve alternatif yöntemlerin uygulanabilir olup olmadığı sağlık personeli tarafından göz önünde bulundurulmalıdır.

Hemşireler hastalara tespit etme kararı ile karşı karşıya kaldıklarında etik ilkelerden olan otonomi, zarar vermeme ve yararlılık ilkeleri ile ilgili ikilemler yaşamaktadırlar

Hastanın tıbbi tedavilerini sürdürmek, yataktan düşmesini önlemek, davranışlarının kontrolünü sağlamak ve takılı olan tüplerini çıkarmasını önlemek amacıyla, hastaya yarar sağlamak adına uygulanan fiziksel tespit, olası zararları düşünüldüğünde zarar vermeme ilkesi ile çelişmektedir.

O halde “sağlık personeli bu durumda nasıl karar vermelidir? Hastaya uygulanan fiziksel tespitin hasta üzerindeki etkisi nasıl olabilir? Hastaya fiziksel tespit uygulama süresi ne kadar olmalıdır? Hastaya fiziksel tespit uygulanmadan önce denenmesi gereken alternatif yöntemler denendi mi?” gibi soruların sağlık personeli tarafından cevaplanması gerekir. (EŞER İ, HAKVERDİOĞLU G., 2006)

Etik karar verme, hasta yararına olması için tüm seçenekleri açıklayan akılcı bir yaklaşımdır.

Hemşirelerin etik karar vermelerine yardımcı olacak kaynaklar etik kod dışında, etik komiteler ve etik karar verme modelleridir İlk etik komite ABD’de 1980 yılının başlarında oluşturulmuştur.

Hastanelerdeki etik komiteler genellikle hekim, hemşire, sosyal

çalışma uzmanı, avukatlar, yöneticiler ve biyo etikçilerden oluşmaktadır . Hastane etik komitelerinin,sağlık bakımının etik yönleri konusunda hastane çalışanlarını eğitmek, etik konularda

kurum için rehberlik etmek gibi önemli fonksiyonları vardır.

Hemşirenin hastanın otonomisini sağlama, savunuculuk, eğiticilik ve danışmanlık rolleri gereği etik

kurullarda önemli bir yeri vardır.

Etik karar vermede başvurulabilecek bir diğer

kaynak, karar verme modelleridir. Etik karar verme ile ilgili çeşitli modeller geliştirilmiştir. Bu

modeller birbirlerine önemli ölçüde benzerlik gösterir.

Aşağıda belirtilen model karar vermede Kullanılabilir. Bu model 8 adım içerir. Bunlar:

Problem hakkında geriye dönük bilgi elde etme,

Problemin etik yönlerini tanımlama,

Kararla ilgili kişiyi tanımlama,Olası seçenekleri ve bu

seçeneklerin sonuçlarını tanımlama,

Geçerli etik teori ve ilkelere başvurma,

Etik çıkmazı çözme,Kararı uygulama,Eylemin sonuçlarını

değerlendirme. (KARAÖZ S., 2000)

Kaynaklar: Articles, Research, & Resources in Psychology, Steps

in Ethical Decision-Making (http://kspope.com/memory/ethics.php) erişim: 17 Temmuz 2011

Çakar, U., Arbak, Y., (2008) ‘İşletme Eğitiminin Ahlaki Değerlendirmeler Üzerindeki Etkisi’, Akdeniz İ.İ.B.F. Dergisi (16) s.1-19

Josephson Institute Booklet, Making Ethical Decisions: The Six Pillars of Character (http://charactercounts.org/sixpillars.html) erişim: 17 Temmuz 2011

Tepe, H., (2009), ‘Kitle İletişim Araçları ve Etik’ Etik ve Meslek Etikleri, Yayına Hazırlayan, Harun Tepe, Türkiye Felsefe Kurumu, Ankara.

Demir, M., (2010), Sağlık Haberleri ve Medya Gerçeği Nobel Yayınları, Ankara

Eşer İ., Hakverdioğlu G., (2006), Fiziksel Tespit Uygulamaya Karar Verme C.Ü. Hemşirelik Yüksek Okulu 10 (1)

Karaöz S., (2000), Cerrahi Hemşireliği ve Etik C.Ü. Hemşirelik Yüksek Okulu 4 (1)