EVLYA ELEB

(1611-1682) Trk edebiyatnda en byk seyahatnameyi yazm mellif olarak hakl bir hret kazanm bulunan seyyah, memur ve asker.

Padiah imam olan Evliya Mehmed Efendi'den dolay Evliya adn almtr. Evliya elebi'nin babas olan Saray Kuyumcubas Dervi Mehmed Zll, Evliya Mehmed Efendi'nin yakn dostu idi. Bu sebeple oluna Evliya adn verdi.

Evliya elebi 25 Mart 1611 de, stanbul'da, Unkapan'nda dodu.

Ailesinin kk Ktahyaldr. Fetihten sonra stanbul'da yerlemilerdir. Fakat Ktahya'nn Zereen Mahallesindeki evlerini muhafaza etmilerdir. Ayrca Bursa, Manisa ve Sandkl'da da mlkleri vard.

Babas, Kuyumcuba Dervi Mehmed Zll 1648 Temmuz'unda, hicr hesapla 117, ems tarihle 114 yanda olarak ld. Demek ki 1534 doumlu idi.

Evliya elebi kendi soy ktn sayarken dedesini "Kara Ahmed", dedesinin babasn "Demircioglu ehit Kara Mustafa Paa", dedesinin dedesini "Turhan Bala" olarak gstermektedir. Turhan Bal'nn babas olarak "Yavuz zbek", yahut "Yavuz Er" veya "Yavuh Er" adnda bir sancak beinden bahsetmektedir. Bu Yavuz yahut Yavuk Er, stanbul fethinde bulunmutur. Ganimet malndan kendi payna denle Unkapan'nn i yznde Sarclar Camisi le 100 dkkn ve bir ev yaptrm, Evliya elebi bu evde domutur.

Evliya elebi, bu Yavuz Er'in babas olarak Ece Yakup, dedesi olarak da Allahverdi Akay adlarn sayyorsa da buncan hakikat diye kabul etmeye imkn yoktur. Hele Allahverdi kay'n babas ve dedesi olarak gsterilen Mehmed Kirman ile Hoca Ahmed Yesev tamamiyle hayal mahsuldr. O zamanki Trk aydnlan arasnda, kendisini ya Peygambere, ya Drt Halife'ye, ya da nl bir eyhe balamak hususundaki modann bir neticesidir. Zaten 1167'de len Ahmed Yesev ile 1682'de len Evliya elebi'nin arasnda 13-15 ata bulunmas gerekirken bunu 8 ata ile geitirmek de tamamen mantkszdr.

Evliya elebi'nin anas bir Abaza kadndr. Bu kadn, sadrazamla kadar ykselen Melek Ahmed Pasa'nn anasyla ya karde, yahut da teyze ocuudur. Bu hsmlk sebebiyle Evliya elebi'nin Melek Ahmed Paa ile aras ok iyi olmutur.

Evliya elebi'nin anas, I. Ahmed anda gen kz olarak saraya getirilmi ve Kuyumcuba Dervi Mehmed Zll le evlendirilmitir.

Mehmed Zll (1534 1648}, Kanun Sultan Sleyman'n birok seferlerinde ve II. Selim andaki Kbrs fethinde (15701571) hazr bulunmu, Padiaha Magosa'nn anahtarlarn takdim etmi, I. Ahmed anda da (1603 1617) eliyle yapt Kabe'nin altn oluklarn srre emanetiyle. Hicaz'a gtrm ve Sultan Ahmed Camisi'nin tezyinat ilerinde almtr. Konumas tatl ve air olduu iin hizmet ettii padiahlarn musahipliine kadar ykselmitir.

Evliya elebi'nin Mahmud adnda bir erkek kardeiyle birka kz kardei varsa da bunlardan yalnz bir tanesinin, devlete isyan ederek 1632 de idam edilen Balkesirli lyas Paa'n zevcesi olan "nal'n adn zikretmitir ki bu Trke isim dikkate deer.

Evliya elebi, ilk renimden sonra Unkapan'ndaki Fil Yokuu'nda, eyhlislm Hraid Efendi Medresesi'nde Mderris Ahfe Efendi'den 7 yl ders grd. Bu sradaki dersorta (o zamanki tbirle ders eriki), yani ayn hcrede kald arkada, sonradan Osmanl Tarihi'ne geen ve "Cinci Hoca" diye tannan Hseyin Efendi di.

Bu medresedeki 7 yllk dersin Evliya elebi'yi, zamanmz tabiriyle, yksek renim mezunu seviyesine getirmeyecei aikrdr ve zaten Seyahatnamesinden de bu, anlalmaktadr. Evliya elebi, Sdzade Drlkurrs'nda hafz olmu, babasndan da kuyumculua dair baz eyler renmitir. Daha sonra Enderun'da tahsiline devam etmitir. Burada Gmba Mehmed Efendi'den "yaz", "Musahip Dervi mer Glen'det "musiki", Kei Mehmed Efendi'den "Arapa gramer", babasnn dostu olan ve kendisine "Evliya" adnn verilmesinde mil bulunan Evliya Mehmed Efendi'den de "tecvid" dersleri ald.

Evliya elebi seyahate kt, stanbul ve evresindeki dolamalarna 1630 da, yani 19 yalarnda iken balamt.

Sesi gzeldi ve ald dersler arasnda en ok musikide ileri gitmiti.

1635'te (yani 24 yalarnda iken) Ayasofya'da IV. Murad'n huzuruna karld ve kendisine Has Kiler'de vazife verildi. Bir gn sarayda IV. Murad'n huzuruna kabul olunarak besteler okudu ve nkteli konumasyla Padiahn ok houna gitti. Bu tesir kuvvetli olmu olacak ki Padiahn kederli zamanlarnda huzura karlarak tatl szleriyle onun kederini azaltmaya balad.

Sarayda 4 yl kadar kaldktan sonra Padiahn Badat seferinden (Nisan 1638) biraz nce ra edilerek 40 aka maala Sipahiler zmresine girdi.

Bundan sonra mehur seyahatlerine balad, nce 1640 ta ksa bir Bursa ve zmit seyahati yapt. Sonra, babasnn oulluu olup Trabzon valiliine tayin edilen Ketenci mer Paa ile birlikte Trabzon'a gitti.

1641 Nisan'nda Azak kalesinin Rus Kazaklar'ndan geri alnmas iin Hseyin Pasa kumandasnda yaplan sefere katld. K bastrp da Azak alnamaynca Krm Hant Baltadr Kirey Han ile Krm'a dnd. Onun maiyetinde olarak 1641-1642 kn Bahesaray'da geirdi.

1642 yaznda Aza'n geri aln harektna katld. Han'dan izin alarak stanbul'a dnerken Karadeniz'de korkun bir frtnaya yakaland. Gemileri batt. Kendi ifadesine gre gn nce geminin bir sandal, sonra da byk bir tahta paras stnde lmle peneletikten sonra, bugnk Bulgaristan kylarna kp canm kurtard. Bir Trk kynde epeyce hasta yattktan sonra, stanbul'a gelerek 4 yl kadar kald ve bundan sonra Karadeniz'de gemiyle yolculua tvbe etti.

1645 baharnda Girit seferine kan Yusuf Paa kumandasndaki ordu ile Hanya'nn fethinde bulundu. Sonra stanbul'a dnd.

1646'da, Erzurum Belerbei Defterdarolu Mehmed Paa'ya mezzin ve Erzurum gmrk ktipliine tayin edilmi olarak onunla ve kalabalk maiyeti ile 12 Eyllde stanbul'dan hareketle Anadolu'nun birok ehir, kasaba ve kylerinde konaklamak suretiyle Erzurum'a gitti.

Tebriz Han'nn elisine yoldalk ederek Azerbaycan ve Grcistan'n baz yerlerini grd. Bir takm vazifeler dolaysyla Revan, Gmhane ve Tortum'a giden, snr paalarnn Grcistan seferinde bulunan Evliya elebi 1647-1648 kn Erzurum'da geirdi.

Erzurum Belerbeyi Defterdarolu Mehmed Paa, Kars'a, tayin edilip bu vazifeyi kabul etmeyerek stanbul'a hareket edince Evliya elebi de ona katld.

Defterdarolu Mehmed Paa o srada hkmete kar isyan etmi bulunan Varvar Ali Paa'y tenkile memur edilenler arasndayd. Fakat hkmete gvenemedii iin bu emri dinlemedii gibi, dier Anadolu paalaryla anlamaya alyor, bu sebeple Evliya elebi'yi kurye olarak kullanyordu. Evliya elebi bu gidi gelilerin birinde yolunu arp nl Celller'den Kara Haydaroylu ile Katrcolu'nun arasna bile dt.

1648 yaznda stanbul'a geldi. Babas ok yal olarak bir srada lmt. Miras ilerini hallettikten sonra. am Belerbei Murtaza Paa'ya katlarak 1648 Austos'unda, am'a gitmek zere onunla yola kt. Ekimde am'a vardlar. Murtaza Paa tarafndan vazifeyle gnderilmek suretiyle Suriye ve Filistin'in birok yerlerini grd.

Murtaza Paa, Sivas'a tayin edilince onunla birlikte Sivas'a gitti. Vergi toplamak iin Orta ve Dou Anadolu'nun: birok yerlerini gezdi.

Murtaza Paa, Sivas'tan azledilince onunla 14 Temmuz: 1650 de stanbul'a dnd.

Bu srada Melek Ahmed Paa sadrazam oldu (5 Austos 1650). Hsm olduklar iin paa, Evliya elebi'yi kendisine musahip ve mahrem edindi.

21 Austos 1651 de Melek Ahmed Paa bykvezirlikten azlolunup zi Belerbeiliine tayin olununca Evliya elebi de onunla beraber gitti. Rumeli'nin birok yerlerini gezdii bu yolculua 1651 ylnn Eyll ay ortalarnda balad.

Melek Ahmed Paa, Rumeli Belerbeiliine tayin olununca yine onunla birlikte Sofya'da bulundu. Paa azlolununca 1653 Temmuzunda stanbul'a dnd. Bir sre stanbul'un gezinti yerlerinde elendi. 1655 bana kadar stanbul'da kald.

Melek Ahmed Paa, Van Belerbeiliine tayin olununca onunla birlikte giderek Dou Anadolu'nun byk bir blmn grm oldu. ranllar tarafndan gtrlen koyun srlerinin geriye verilmesini salamak ve Badat Valisi Murtaza Paa'nn ranllar'a esir dm olan kardeini kurtarp Badad'a getirmek vazifeleriyle ran'a ve oradan da Badad'a gitti. Buradan Van'a dnd.

Melek Ahmed Paa yine zi Eyaleti'ne vali tayin olununca 26 Temmuz 1655 te stanbul'dan kalkarak onunla birlikte eyalet merkezi Silistre'ye gitti.

26 Mays 1657 de Macar Rakoczi zerine yaplan sefere katld. Bu srada Krm Han IV. Mehmed Kirey Han'n hizmetine girdi. Gney Rusya'ya yaplan aknlara ve zi'ye saldran

Rus Kazaklar'nn bozgunu ile biten savalara katld. Bu zafer haberini stanbul'a ulatrp yine vazifesi bana dnd. Eyalette birok yerleri dolat.

10 Aralk 1657 de stanbul'a dnd. Melek Ahmed Paa'nn zevcesi Kaya Sultan'n bahesinde ho vakitler geirerek dinlendi.

Melek Ahmed Paa, Bosna Belerbei olunca onunla birlikte yola ktysa da Byk ekmece'de Sadrazam Kprl Mehmed Paa'nn adamlar tarafndan yaralanarak tedavi iin stanbul'da bir ay kadar kald.

1658 de Bursa, anakkale ve Gelibolu yrelerine gidip, 9 Kasm 1659'da Budan'n yeni voyvodas Stefanitsa'yi memleketine gtrenlerle birlikte Edirne'den kalkarak Romanya'ya doru gitti. Ya Ovas'nda Eflak Voyvodas Minnea ile yaplan savata bulundu. Sonra Krm atllaryla birlikte aknlara katlp Edime"ye dnd.

26 Nisan 1660'ta Kse Ali Pasa'nm maiyetinde olarak Varad seferine katld. Bu kalenin fetihnamesini Bosna Beerbeisi Melek Ahmed Paa'ya gtrd. Evliya elebi bu srada Bosna eyaletini dolam ve aknlarda bulunmu, hatta Venedik topraklarna kadar uzanmtr.

Melek Ahmed Pala yeniden Rumeli Beerbei olunca Sofya'ya gitti. Yine vergi toplamak iin birok yerler dolat.

29 Temmuz 1661 de, Tmvar Ovas'nda, Erdel seferine giden Kse Ali Pasa ordusuna rastlayp ona katld. Krm atllaryla birlikte dmanla arpp Erdel'i bir hayli dolat. Belgrad'da klad.

Baharda Arnavutluk'ta vergi topladktan sonra 4 Nisan 1662 de stanbul'a dnd.

10 Mart 1663'te Fazl Ahmed Paa ordusuyla birlikte Alman (Nemse) seferine kt. Bu seferin birok ksmlarna katld. Seferin devam srasnda Belgrad'dan Hersek'teki Shrab Mehmed Pasa'ya mektup gtrd. Venedik snrndaki hareketlere katld. Macaristan'a dndkten sonra Zrinvar ve Raab savalarnda bulundu. Budin'den Eri'ye giderek oralar gezdi. Pete'de Kara Mehmed Paa ile bulutu.

Vasvar barndan sonra Viyana'ya eli gnderilen Paa'nn maiyetinde Viyana'ya gitti. 9 Haziran 1665'te Viyana'ya girdi. Almanya mparatoru I. Leopold'dan ald pasaportla evreyi gezindi. Viyana'da bulunduu srada, vaktiyle, 1647'de Erzurum'da katld bir cirit oyununda eydi Ahmed Paa'nn att ciritle krlm olan drt diinden n usta bir diiye tedavi ettirdi.

29 Haziran 1665'te Viyana'dan karak evreyi de gezmek suretiyle Macaristan'a dnd. Eyalet ve sancaklardaki kaleleri yoklamaya memur edildi. Oradan Erdel, Eflak ve Budan yoluyla Krm'a gitti. 1665 yl iinde ve herhalde gz balarnda, Krm Han IV. Mehmed Kirey ile Rus Kazaklar arasndaki bir savaa katld.

Krm'dan kara yolu ile Kafkasya'ya geti. Daistan', Hazar kylarn ve dil rma azn dolat. Bu srada Terek kalesinde iken Azak'a gitmekte olan bir Rus elisinin kafilesine katld. Azak'a gelince Osmanl Ordusu'nun Gird seferine ktn duydu. Kefe zerinden Bahesaray'a gitti. Adil Kirey'in baz aknlarna katldktan sonra kara yolu ile (Karadeniz'den gemeye tvbeliydi) 11 Mays 1668 de stanbul'a geldi.

26 Aralk 166S de stanbul'dan karak Edirne, Gmlcine, Selanik, Tesalya ve Mora'y dolat. Anaboli'den gemiyle Girid'e gitti. Kandiye'nin fethi iin yaplan savalara katld ve fethi grd.

1670 Nisannda Girit'ten ayrlarak baz Osmanl kuvvetleriyle birlikte Yunanistan'da, Mayna'daki isyann bastrlmasnda bulundu. Oradan Arnavutluk'a geerek bu lkenin birok yerlerim dolat. 28 Aralk 1670 to stanbul'a dnd.

Nihayet Hacca gitmeye karar vererek dostlarndan Sil elebi ile 21 Mays 1671 (=12 Muharrem 1082) de yola kt. Henz grmedii Sakz, Sisam, stanky, Rodos adalarn; Adana, Mara, Ayntap, Kilis taraflarm gezdi. am'a urayp gam Belerbei Hseyin Paa'nn da katld hac kafilesiyle Hacca gitti.

Hacdan sonra Hseyin Paa'dan ayrlarak Msr haclarna katld. Onlarla birlikte Msr'a gitti. Msr'da 8-9 yl kald. Msr, Sudan ve Kuzey Habeistan' bu sralarda gezdi.

Evliya elebi'nin ne zaman ld, nerede gml olduu belli deildir. Prof. Cavid Baysun bir takm karinelerle 1682'de lm olacan kabul ediyor.

Evliya elebi evlenmemitir. nce yapl olmasna ramen salam ve evik olduu, Krm atllaryla yapt aknlardan ve cirit oyunlarna katlmasndan anlalyor. Sk sk Krm hanlarnn yanma gitmesi ve soy ktn sayarken yukarlarda bir "Allahverdi Akay" dan bahsetmesi Krm'la bir kan ba ihtimalini de akla getiriyor. nk "Akay" kelimesi tam Krm azyla bir kelimedir ve bizim "aa" (aka)n karldr.

Evliya elebi mevki ihtiras gstermemi, fakat seyahat ihtiras byk olmutur. Ufak tefek vazifelerden ald para ile paalarn ve Krm Han'nn verdii hediyeler ve savalardan elde ettii ganimetler, bir de mtevellisi olduu ata mlklerinden gelen para kendisine ve klelerine yetmitir. Zamanna gre yksek tahsil yapamamsa da grdkleriyle kltrn tamamlamtr. Tahsil eksiklii bilhassa; tarih olaylarn anlatrken ok ak ve ac sekilde gzkmektedir (Fatih'le Msr Sultan Kalavun'u ada gstermesi gibi). Bir de muhayyelesi geni olduundan evliyalar, eyhler hakknda verdii bilgiler uydurmalarla doludur.

Hattat, nakka, mziki, air ve biraz da kuyumcudur. airlii kaliteli deildir. Nesri, kendi ann adal nesri olmayp ou zaman sade, tekellfsz bir nesirdir. Hatta bazan o kadar gzel ve orijinaldir ki Evliya elebi'ye 11. Yzyln Dede Korkud'u denebilir. Btn bunlardan baka bir yn daha vardr. Askerdir. Birok savalara girmitir.

Evliya elebi seyahat gayesini baarabilmek iin herkesle iyi geinmeye mecburdu. Zaten yaratltan huysuz bir adam deildi. Nzik, gler yzl idi ve herkesin houna giden bir ahsiyeti vard. Fakat dalkavuk deildi.

Zevk ehli idi. Mesirelerde kalm, meyhaneleri dolamtr. Azna iki koymadn sylemesi her halde esmay stne sratmamak iin olmaldr. Ahmed Yesev soyundan, geldiini iddia edip din ve tasavvuf davas gtmesi dolaysyla dinin ve devletin yasaklad ikiyi imemi grnmek lzumunu duymutur.

Byk seyahatname esas bakmndan corafya bilgisi vermekle beraber tarih, etnografya, folklor, binalar, yollar, kltr ve dil bakmndan da ok mhimdir. Evliya elebi zamannda mevcut olup da bugn bulunmayan kyler, kasabalar, camiler, mezarlar hakkndaki satrlar birinci derecede kaynak deerini tar. Orijinal gzkme gayretiyle baz zorlama ve uydurmalar olduu muhakkaktr. Bazan da, eskiden yazlm kitaplar okuyarak seyahatnamesine ald bilgileri kendi grgs mahsul diye gstermesi bu kabildendir. Mesel Viyana'da bulunduu srada mparatordan izin alarak kuzeyde Brandenburg, Danimarka, Hollanda ve batda spanya'ya kadar gittii hakkndaki satrlarnn hi bir deeri yoktur. Fakat bazan mbala veya uydurma sanlan satrlarnn doru olduu da muhakkaktr.

imdiye kadar Evliya elebi hakknda yaplan incelemelerin en iyisi olan ve slm Ansiklopedisinin 1947 ylndaki 33. fasikklnde yaynlanan merhum Prof. Cavid Baysun'un Evliya elebi maddesinde onun baz hzl yolculuklarna inanlmamtr. Cavid Baysun, Evliya elebi'nin Van'dan stanbul'a 13 gnde, Silistire'den stanbul'a 3 gnde gelmesini imknsz grerek kabul etmemektedir. Halbuki o zamanki Trk askerlii ve binicilii dnlrse bunlarn doru olduu kabul edilebilir. Posta tatarlarnn at deitirerek nasl hzl gittikleri malmdur. yi bir binici olan ve Krm atllarnn yldrm hzna srmeden ayak uyduran Evliya elebi, at deitirmek suretiyle Silistre'den 3 gnde, Van'dan 13 gnde stanbul'a gelebilir. Nitekim Barbaros Hayreddin Paa da Mudanya'dan Haleb'e atla 10 gnde gitmiti.

Seyahatname, mbalaal ve hayal taraflarna ramen, birok bakmlardan mhim, cidd incelemelere lyk bir eserdir ve hakikaten kltrmzn temel kaynaklarndandr. Bu temel kaynaktan ilm sonular karmak iin uzun ve etrafl almalara ihtiya vardr ki bu da yllara baldr. Fakat bu almalara balamak in nce Seyahatnamenin mukayeseli ve ok doru bir basmnn yaplmas arttr.

Bugn hzla gelimekte ve deimekte olan Anadolu ehirlerinde, birka yl sonra, Evliya elebi'nin bahsettii baz antlardan eser kalmayacaktr. Bunlar kaybolmadan nce yakalayp incelemek, bir heyetin, bir dernein baarabilecei itir. Ben burada yalnz bir iki kelimeye dikkati ekerek Seyahatname'nin ehemmiyetim gstermeye alacam:

1) Evliya elebi, Krm'dan stanbul'a gelirken gemilerinin batmasn ve denizde geirdii tehlikeli zaman anlatrken yerde "kum" kelimesini kullanmaktadr (II, 128, 129, 131). Buradaki "kum" kelimesi "dalga" demektir. Bu mana ile "kum" kelimesi malm Trkiye lehesi szlklerinde yoktur. Dil Kurumu tarafndan yaynlanan "Tarama Szl" (Ankara, 1969) nn IV. cildinde (s. 2729) "dalga" mns ile gsterilen bu kelimenin kayna Aydnl shak Hocas Ahmed Efendi'nin "Aksa'l - reb" adl eseridir. Hicri 1120 (= 23 Mart 1708-12 Mart 1709) da len Ahmed Efendi'nin bu eseri, mehur Zemaheri'nin. Mukaddemet'l -Edeb adl Arapa - Farsa szlnn tercmesidir. 18. Yzyln banda len mtercimin bu kelimeyi kullanmas, o asrda Aydn blgesinde kelimenin yaadn gsterebilecei gibi Mukaddemet'l - Edeb'in Dou Trkesine yaplan tercmelerden faydalanan shak Hocas'nn bu kelimeyi o tercmelerden ald da dnlebilir.

Bu kelimenin ehemmiyeti, "kum" kelimesinin "dalga" mns ile ilk nce Kagarl Mahmud'da. kullanlm olmasndadr. On Birinci Yzyln ikinci yarsnda yazlan Dvn Lgati'tTrk ile Evliya elebi arasnda alt asrlk bir zaman bulunmas, edeb Bat Trk

metinlerinde kelimeye rastlanmay, halk arasnda mill kltr birliinin yaadn gsteren tanklardan biridir. Kelime 13-14. Asrlara ait olup Dou Trkleri lehelerini tantan bn Mhenn ve Eb Hayyn szlklerinde de vardr.

Evliya elebi'de ayn ekildeki dier bir kelime de "Senek" kelimesidir. Kastamonu blgesi Trkleri arasnda "bardak" mns ile kullanlan bu kelime de yine Dvn Lgati't Trk'te "aatan oyulmu su kab" olarak tantlmaktadr (Besim Atalay Dizini, 505).

Evliya elebi, ilk Osmanl padiahlarndan "be" diye bahsettii gibi stanbul kuatmas srasnda Ak emseddin Fatih'e "beim" diye hitap ettirmektedir. Trk geleneklerine gre Osmanl Hanedannn "han" olmayp "be" olduu malmdur. Hanlk sonradan, byk imparatorluk haline geldikleri zaman taklm bir unvandr. Fatih'le Ak emeddin'in konumalarn bize anlatan ada br eser bulunmadna gre, Fatih'ten iki asr sonra yaayan Evliya elebi'nin o koca padiah "be" olarak grmesi, eski ananenin Trkler arasnda hl yaadm gstermesi bakmndan mhimdir.

4) Evliya elebi, "Ouz" kelimesini "saf" mnsnda kullanyor (III, 141). "Trk'1 kelimesinin "kyl", hatta "kaba kyl" yerinde kullanlmas gibi "Ouz" kelimesi de Anadolu'da gerek Osmanl aydnlar, gerekse halk tarafndan "sert, kaba" kelimeleriyle ayn mnda kullanlmtr. Moha savann ertesi gn, sava alann gezen Kanun Sultan, Sleyman, otana dnerken kendisini selmlayan byk rtbeli Trk subaylarndan birine (= Koca Alaybei'ne) imdiden sonra ne tedbir alnmas gerektiini Bykvezr brahim Pasa ile sordurunca Koca Alaybei: "Hnkrm! Domuzun yatanda ocuu olmasn" (yani toparlanmasna meydan verilmesin) diye cevap vermitir. Bu vakay anlatan Peev (I, 95-96), Koca Alaybei'nin cevabn "ouzne" (=ouzcasna) diye sfatlandrmtr ki "tekellfsz, kaba, sert" mnlarna gelmektedir. Hammer ise Peev'den ald "ouzne" kelimesini "Trkler'in eski sertlii ile" diye tercme etmitir

(V, 64). Mehur Fruzbd (1329-1414) Kamus'unu Trkeye eviren ve "Ukyns'l Bast" adm veren Mtercim sim, bu tercmesinde "Ouz" kelimesini "elinden i gelmeyen" mnsnda kullanmtr (II, 796). Tercme, hicr 1220-1225 arasnda (= 1 Nisan 1805 - 25 Ocak 1811) yaplmtr. Mtercim sm'm "Ouz" kelimesine verdii mn acaba onun memleketi olan Ayntab'a m aittir, yoksa o srada, yani 19. Asrn banda Trkiye'nin edeb evreleri bunu bu anlamda kullanyor muydu, bu belli deildir. Ben de 1932 de Bolu'nun bir kynde, yanma ardm drt yaslarnda toraman bir olann gelmemesi zerine anasnn "o gelmez, uuzdur'" dediini iittim. Kyl kadn "yabani" yerinde kulland bu kelimeyi "uuz" diye sylyordu.

Evliya elebi baka milletlerin de dikkatini ekmi, zerinde birok incelemeler yaplm, yazlar ve tenkidler yazlmtr. Bunlarn listesi Prof. Cavid Baysun'un slm Ansik lopodisi'ndeki makalesinde gsterilmitir. Bu yazlar umumiyetle msbettir. Fakat yukarda da iaret ettiim gibi, Evliya elebi Seyahatnamesi hakkndaki son ve kesin hkmn verilmesi iin nce, eserinin karlatrmal ve doru bir basmnn yaplmas lzmdr.

Evliya elebi'nin kendilerini ilgilendiren paralarn Almanlar, Bulgarlar, Ermeniler, Farsiar, Franszlar, ngilizler, Macarlar, Romenler, Ruslar, Srplar, Yunanllar kendi dillerine evirmilerdir.

Evliya elebi'den paralar seerken her eyden nce Trk kltr bakmndan ehemmiyetli ve Trk genleri iin faydal olduuna kanaat getirdiim paralar aldm ve bu sevimli seyyah hakknda tam bir fikir vermi olmak iin onun mbalaal ve bazan da muhayyel olan blmlerini ihmal etmedim.

Gen okuyuculara kolaylk olmas iin onlarn gle urayabilecei birok noktalarda kk dip notlaryla aklamalar yaptm.

25 Kasm 1970 ATSIZ

EVLYA ELEB SEYAHATNAMESNDEN SEMELER

Mslmanlar kendisine itaat erefiyle ereflendiren ve bana dnyay gezip dolama kolayln veren Tanr'ya krler, eriatn yapsn kurup peygamberlik temelini salamlatran Muhammed'e selmlar ve dualar olsun. Gkleri yaratan ve her eyin sahibi olan Hak, yeryzn insan oullar iin gzel bir barnak ve snak edip insanlar btn var edilenlerden daha stn yaratt.

Bundan sonra, yeryznde Tanr'nn glgesi ve dnyann nizam olan, sultan olu sultan, Gazi Sultan Drdnc Murad Han (1623 -16JfO) (ki Ahmed Han oludur, o da Mehmed Han oludur, o da nc Murad Han oludur, o da kinci Selim Han oludur, o da Sleyman Han oludur, o da Birinci Selim Han oludur, o da kinci Bayazd Han oludur, o da Fatih Sultan kinci Mehmed Han oludur, Allah'n rahmeti hepsine olsun) Hazretlerine hayr dualar ve vler olsun.

Yazlarmza baladmz yerde yce hizmetiyle eref bulduumuz byk Padiah, Badat Fatihi Sultan Murad Han Gani, Tanr rahmeti iinde olsun. Onlarn saltanat zamannda, hicretin 1041 tarihinde (=30 Temmuz 1631 - 18 Temmuz 1632) yaya olarak stanbul ehrinin etrafnda olan ky ve kasabalar ve nice bin baheleri, balar gezip seyrederek hatrma byk seyahatler gelirdi. Cihan nasl dolaabilirim diye her an Allah'tan dnyada vcut sal ve seyahat, ahirette de iman ricasnda bulunurdum. Daima dervilerle dostluk edip dnyadaki yedi iklim, drt bucan tarifini iittike can ve gnlden seyahat dileyip acaba dnyay gezip mukaddes yerlere, Msr'a, am'a, Mekke ve Medine'ye varp yaratlmlarn vnc olan Peygamber Hazretlerinin ravzasma yz srmek mmkn olacak m diye zlp szlrdm.

Bu ben deersiz, yani "Dervi Mehmed Zlli olu Evliya", doduum ehir olan stanbul'da, 1040 yl Muharreminin r gecesi (= 19 Austos 1630) ryada kendimi Yemi iskelesi civarnda hell mal ile yaplm "Ahi elebi Camisi" nde grdm. Derhal caminin kaps alp ii silhl askerlerle doldu. Sabah namaznn snnetini klp duaya getiler. Ben zavall minber dibinde durup bu aydn ve gzel yzl cemaati hayran hayran seyrettim. Hemen yanmda durana bakp: "Sultanm! Kimsiniz? Yce adnz ltfediniz" dedim. O da: "Aere-i Mbeere'den, kemankelerin piri Sa'd ibni Eb Vakks'm" diyince elini ptm. "Ya sultanm, bu sa tarafta nura brnm gzel cemaat kimlerdir" dedim. "Onlar btn peygamberlerin ruhlardr. Geri saftakiler evliyalarn ruhlardr. Bunlar Peygamber'in sahabeleri ve yaknlar, Kerbel ehitleridir. Mihrabn san-dakiler Ebubekir ve mer, solundakiler Osman ve Ali, mihrabn nndeki veys'l-Karn'dir. Caminin solunda, duvar dibindeki esmer adam senin pirin, mezzin Bill-i Habe'dir. Bu ayak zre cemaati saf saf sraya koyan ksa boylu adam Amr Ayyr-i Zamr'dir. te bu bayrak ile gelen kzl kanl elbiseli askerler Hamza ile btn ehitlerin ruhlardr" diye camideki cemaati birer birer bana gsterip herhangisine gzm dediyse elimi gsme basp gz ainal ile taze can buldum.

"Ya sultanm, bu cemaatin bu camide toplanmalarnn sebebi nedir" dedim. "Azak taraflarnda Mslman ordularndan Tatar askeri skntda olmakla Hazretin ( Peygamberin) himayesinde olanlar bu stanbul'a gelip oradan Tatar Han'na yardma

gideriz. imdi Peygamber Hazretleri dahi Hasan, Hseyn ve On iki mamlar ve benden gayr Aere-i Mbeere ile gelip sabah namaznn snnetini klp kaamet eyle diye iaret buyurur. Sen dahi yksek sesle tekbir getirip sonra Krs ayetini oku. Sonra Peygamber Hazretleri mihrapta otururken elini pp efat y Resulullah diyip yardm rica et" diye Sa'd bni Eb Vakks bana retti.

Cami kapsndan parlak bir k peyda olduu nu grdm. Caminin ii nur dolunca btn sahabe lerle peygamberlerin ve evliyalarn ruhlar ayaa kalktlar. Peygamber Hazretleri yeil bayra dibinde, yznde nikab, elinde asas, belinde klc ile anda Hasan, solunda Hseyn ortaya knca sa aya ile camiye Bismillah ile girip mbarek yznden rtsn ap "esselm aleyke y mmeti" (1) buyurdular. Mecliste hazr olanlar da "ve aleykm'selm ya Reslallah ve y seyyidi'l-mem" (2) diye selm aldlar.

(1) "Ey mmetim. Sana selm olsun".

(2) "Ey Tanr'nn elisi ve milletlerin efendisi, size selam olsun"

Hazret hemen mihraba geip iki rek'at sabah namaz snnetini eda edip bitirince bana bir korku ve vcuduma bir titreme geldi. Ama Hazretin btn ekline baktm. Hilye-i Hakan (3) de yazld gibi idi. Selmdan sonra bana bakp mbarek sa elleriyle dizine vurup "kaamet eyle" dediler. Hemen ben dahi Sa'd tbni Eb Vakks'n rettii zere derhal segah makamnda ikamet edip tekbir getirdim. Hazret dahi segah makamnda hazin bir sesle Fatihay okudu. Ryann sonunda Sa'd tbni Eb Vakks'm rettii gibi hizmetimi tamamladm. Hazret mihraptan ayaa kalkarken Sa'd bni Eb Vakks elimden tutup Hazretin huzuruna gtrd: "Sadk klarndan ve itiyakl mmetinden Evliya kulun efaatini rica eder" diyip bana da "mbarek elini p" diyince alayarak mbarek elini kstaha pp heybetinden ararak "efaat y Reslullah" diyecek yerde "seyahat y Reslullah" demiim. Hazret hemen glmseyip: "Allah shhat ve selmetle efaatimi, seyahati ve ziyareti kolay klsn" dediler.

Oradakilerden hepsinin elini pp hepsinin hayr duasn alarak gidiyordum. Peygamber Hazretleri mihraptan "esselm aleykm y ihvan" (4) diyip camiden dar knca btn sahabeler bana hayrdua ettiler ve camiden kp gittiler. Sa'd Hazretleri hemen belinden sadan karp belime kuatarak tekbir getirdi: "Yr! Ok ve yayla gaza eyle. Tanr seni koruyup esirgesin. Sana mjde olsun: Bu mecliste ne kadar ruhlarla grp ellerini ptnse hepsini ziyaret etmek nasip olacak. Dnya seyyah ve insanlarn mehuru olacaksn. Ama gezip tozduun memleketleri, kaleleri, ehirleri, acayip ve garip eserleri,

her diyarda yaplan gzel eyleri, yiyecek ve ieceklerini, ehirlerinin boylam ve enlemlerini yazp fevkalde bir eser meydana getir ve benim silhmla i grp dnya ve ahiret olum ol. Doru yolu elden brakma. Kinden, garezden uzak kal. Tuz, ekmek hakkn gzle, iyi dost ol. Ktlerle arkada olma. yilerden iyilik ren" diye t verip alnmdan perek Ahi Celebi Camisi'nden kp gitti.

Ben akna dnp uykudan uyandm. Acaba bu bir rya mdr, gerek midir, yoksa doru rya mdr diye dnp ferahlk ve gnl akl duydum. Sonra temiz abdest alp sabah namazn kldktan sonra stanbul'dan Kasmpaa'ya geip tbirci brahim Efendi'ye ryam tbir ettirdim. "Cihan gezen bir seyyah olup iin hayrla sona varr ve Hazretin efaati ile Cennete girersin" diye mjdeledi. Oradan Kasmpaa Mevlevihanesi eyhi Abdullah Dede'ye varp elini perek ryam ona da tbir ettirdim: "On ki mam'n elini pmsn. Dnyada himmet sahibi olursun. Aere-i Mbeere'nin ellerini pmsn; Cennete girersin. Drt Halifenin ellerini pmsn; dnyada btn padiahlarn

sohbetleriyle eref bulup has nedimleri olursun. Mademki Hazreti Peygamber'in yzn grp mbarek elini perek hayr duasn almsn, iki dnyada saadete erersin. Sa'd bni Eb Vakks'n d ile nce bizim stanbulcaz yazmaya himmet edip btn gayretini sarfeyle" diye yedi cilt muteber tarih ihsan buyurup: "Yr! in rast gelir" diye hayr dua etti.

(3) Hicr 1015 (=9 Mays 1606-27 Nisan 1607) tarihnde lp Edirnekap Camisi naziresinde gmlen Osmanl sairi Hakan Mehmed Be'in Peygamber hakkndaki manzum "Hilye-i erife" adl eseri ki iir bakmndan kuvvetli eseridir ve 1007 de (=4 Austos 1598-23 Temmuz 1599) telifedilmitir.

, (4) "Ey kardeler! Size selm olsun.

stanbul Kalesinin epeevre Bykl

Dostlarmla stanbul'u dolatmz srada, 1044 ylnda, Drdnc Sultan Murad, Revan seferine gitmiti. (5) Koca Bayram Paa, stanbul'da sadaret kaymakam (6) olup merhum babamla Bayram Paa konuurken sz srasnda: "stanbul'un kurucusu acaba kim ola" diye sorunca merhum babam yle cevap vermi: "Sultanm! stanbul dokuz kere mmur ve dokuz kere harap olmutur. Ama zamanmzdaki gibi haraplk asla grmemitir. Her ne tarafndan olursa olsun dost da, dman da kapsnn, duvarnn yklm yerlerinden araba ile girip karlar. Padiahlarn hasreti olan bu ehrin bu halde kalmas ve surlarnn kararm bulunmas yakk almaz. Din gayretine ve Osmanl Hanedan evketine unun onarlmasna himmet buyurun. Zamann padiah inallah muzaffer olarak dnmektedir. ahane nazarlarna ak inci gibi deer de beenilirse kyamete kadar adnz bak kalr."

Mecliste hazr bulunanlar bunu makl grrler. Derhal stanbul, Eyp, Galata, skdar mollalar (7) toplanp Mimarba, Sekban ve ehremini'ne fermanlar olunarak stanbul'un 4700 mahallesinin imamlarna tenbih olunur. Kalenin tamiri iin yardm istenir, iiler ve ustalar arlarak Padiah Revan seferinden gelinceye kadar bir yl iinde (8) stanbul ve Galata kalelerini ve btn byk Padiah camilerini tamir edip beyaza boyararak stanbul'u bir iri inciye benzetirler.

Bylece stanbul'dan karanlk gitti. Kaymakam Bayram Paa'nn eliyle stanbul kalesinin tamiri tarihi udur:

Du edip dedim trihin ey dni bu mebnmn

Zemin durduka dursun bu bin-yi smn-s (9).

Sene 1044,

O srada Revan fethinin mjdesi gelip (10) btn halkn geceleri yry gecesi, gndzleri bayram gn oldu. Yedi gn, yedi gece Hseyin Bayka-a fasllar (11) yapld.

(5) Drdnc Murad, Revan seferi iin ordusu ile skdar'dan 28 Mart 1635 tarihinde hareket etmitir.

(6) Sadrazam (= Bykvezir) vekili. Sadrazam seferdeyken ona veklet ederdi.

(7) Molla "byk dereceli kad" demektir. Kadlarn idar vazifeleri de vard.

(8) Drdnc Murad, 1635 ylnn son gnlerinde stanbul'a dnmtr.

(9) "Ey dni! Dua edip bu yapnn tarihini syledim: Dnya durduka ge benzeyen bu bina da dursun" demektir. Buradaki "dni" kelimesinin beyti yazp ebcedle tarih dren airin mahlesi olmas gerekir. Fakat IV. Murad anda bu mahlesi tayan bir aire Taslamadm. Belki de kelime asl mns iie, yani "bilgili adam", "anlayan adam"yerinde kullanlmtr.

(10) Revan 8 Austos 1635 te alnm olup haber stanbul'a Austos sonunda ulam olmaldr.

(11) Hseyin Baykara, Aksak Temirliler Hanedannn son Horasan kolu padiahlarndan olup merkez edindii Herat'ta 911 de lmtr. Zaman ilim ve sanat bakmndan ok stn bir a, Hseyin Baykara da hem air, hem bilgin, hem zevk ehli bir hkmdar olduundan gzel ve seviyeli meclisleri n salm; iirli, mzikli, ikili meclislere Baykara Meclisi demek Osmanllar'da da det olmutur.

Saray Burnu'ndan Yedikule'ye kadar deniz kysnda, kalenin temeli nne 20 zira (12) geniliinde bir set yapld. Bylece kaleden darda byk bir yol oldu. Btn gemiciler o yerden iplere asla asla gemilerini ekerek Saray Burnu'ndan ieri girerlerdi. Bayram Paa, kalenin iinde ve dnda, kalenin zerinde veya kaleye bitiik ne kadar eraf ve ileri-gelenlerin evleri varsa hepsini istimlk edip yktrd. Bu umum yollarla kale epeevre geniledi.

O srada ben stanbul kalesini admla ltm iin beyan edeyim: Yedikule'den dar hendek kenarnca Eyp Kaps'na gelinceye kadar 8810 adm ve 6 kapdr.

Kk Ayvansaray Kaps'ndan Bahe Kaps'na kadar 6500 adm ve 14 Kapdr.

Arpa Ambar dibinde Kireiba Kaps'ndan stanbul'un merkezi olan Yeni Saray epeevre 16 kapdr. 10 tanesi aktr.

Bu Yeni Saray kalesi Fatih'indir ki evresinin bykl 6500 admdr.

(12) Zira, Trke arnn aa yukar karldr ve yle byle 75 santime tekabl eder.

Ahr Kap'dan, yeni yaplm olan dar umum yoldan gitmek zere Yedikule kesine kadar 10.000 adm ve 7 kapdr.

Bu hesap zere nefsi stanbul'un bykl 30.000 admdr ve 1000 admda 10 kule vardr. Hepsi 400 kuledir. Ama kara taraf kat olmakla onlarn kuleleriyle beraber 1225 kule olur. Kulelerin kimi drt ke, kimi yuvarlak, kimi alt kelidir.

Bayram Paa tamir srasnda zir- mimar (13) zere hesap isteyip hepsi 87.000 zira olmak zere hesap edilmitir.

Konstantin zamannda Kurunlu Mahzen'deki tophanede 500 top hazr bulunurdu. Hl demir kaplar bellidir. Saray Burnu ile Kz Kulesi'nde dahi yzlerce top tabiye olunmutu ki bu sayede deniz cihetinden ku umak imknszd.

Galata'dan Yemi skelesi'ne kat zincir ekilip zerine byk bir kpr yapmlard. Onun iinden geerlerdi. Gerektiinde kpr zlp gemiler kolaylkla geerdi.

Bir kpr de Balat ile Tersane Bahesi arasna kurulmutu. Bir kpr de Eyp ile Stlce arasnda idi.

Yanko (14) zamannda, Karadeniz Boaz'nda Yuruz Kale eteinde deniz zerine kat

demir zincirler ekilip dman gemileri geemezdi. O zincirin paralar hl Tersane Mahzeni'nde durur. Ben grdm. Bir halkasnn kalnl insan beli kadardr (15).

(12) Zira, Trke arn'n aa yukar karldr ve yle byle 75 santime tekabl eder.

(13) ncekinin ayn.

(14) Madyan olu Yanko, stanbul'un efsanev kurucusudur. Osmanl tarihlerinde, bilhassa anonim tarihlerde (yani Tevrh-i l- Osman'larda) bundan uzun uzadya bahsolunur.

(15) Yanko hayal bir ahs olduuna gre Evliya elebimin grd zincir paralan herhalde Bizansllarn Fatih'e kar kullandklar savunma zincirleri olacak.

Bu ekilde ve bu byklkte olan kalenin 27 kapsnn aralar kas admdr, onu beyan edelim:

Yedikule Kk deniz kysndadr. Oradan Yedikule Kaps'na kadar 1000 adm, Yedikule'den Silivri'ye 2010 adm, Yeni Kap'ya 1000 adm, Top Kaps'na 2900 adm, Edirne Kaps'na 1000 adm, Eri Kap'ya 900 admdr.

Bu 6 kap batya ve Edirne cihetine bakar.

Eyb'e 1000 adm, Balat Kaps'na 700 adm, Fanus (16) Kaps'na 900 adm, Petro Kaps'na 600 adm, Yeni Kap'ya 100 adm, Aya Kaps'na 300 adm, Cibali Kaps'na 400 adm, Un Kapan'na 400 adm, Ayazma Kaps'na 400 adm, Hatab Kaps'na 400 adm, Zindan Kaps'na 300 adm, Balk Pazar Kaps'na 400 adm, Yeni Cami Kaps'na 300 adm, ehid Kaps'na 300 admdr.

Eyp'ten buraya kadar olan 14 kap kuzeye ack ve deniz kysndadr.

Saray-i Hmayun'un drt tarafnda olan has kaplar unlardr: Kireiba Kaps, Yal Kaps, Top Kaps, Urak Kap, Balklar Kaps, Ahr Kaps, Bayazd Han Kaps, oradan da Padiah Hazretlerinin Bb- Hmayunudur ki gneye dorudur.

Servi Kaps tebdile mahsustur (17). Sultan brahim Kaps, Souk eme dibindedir. Sokullu Mehmed Paa Kaps, Alay Kk dibindedir. Sleyman Han Kaps, Makbul brahim Paa iin akt. Bostanclar ve msahiblere mahsus demir kap.

Ahr Kaps'ndan Dar Ahr Kaps'na kadar 200 adm, oradan atlad'ya 1300 adm, oradan Kum Kap'ya 1200 adm, oradan Langa Kaps'na 1400 adm, oradan Davud Paa Kaps'na 1600 adm, oradan Samatya Kaps'na 800 adm, oradan Nari Kap'ya 1600 adm, oradan Yedikule'ye 2000 adm.

Bu Yedikule, Vezir Kantur (18) yapsdr. Kaps kuzeye dnktr. ki kat demir byk kaplardr. Bu kaplardan baka t Ahr Kap'ya varncaya kadar hesap olunan kaplarn yedisi de deniz kysnda olmakla hepsi douya bakar. Bu tarafa lodos rzgr ziyade dokunduundan Bayram Paa'nn yaptrd salam yaplar harap etmekle bu saydmz admlar drt kaleden admlanarak hesap olunmutur ki brahim Han zamanndadr. 29.810 adm gelmitir. Ama Bayram Paa zamannda dardan admladmzda tam 30.000 adm gelmiti.

stanbul Madenleri

stanbul'un gney tarafnda Yedikule'den yarm merhalede "Kum Boaz" adl kale burnunda bir cins beyaz kum hasl olur. Onun iin Kum Boaz derler.

(16) Burasnn imdiki "Fener" olaca ilk basmdaki bir notta kaydedilmitir.

(17) Padiahlarn klk deitirerek (tebdl-i kyafetle) ktklar kap olacak. "Tebdil gezmek" deyimi son yllara kadar kullanlrd.

(18) Madyan olu Yanko'nun veziri.

yle incedir k gz fark edemez. stanbul'un ve Firengistan'n kum saatileri ve kuyumcular onu kullanrlar.

Benim ocukluumda, ehit Sultan Osman zamannda (= 26 ubat 1618 - 19 Mays 1622), Kurunlu Mahzen ile Top Kap arasnda Dimakhne istianesi vard. Fatih Sultan Mehmed yaptrmt. Sultan Mehmed o madenden demir cevherini ayrtp bu Dimakhne'de stad kl yapclarna keskin kllar yaptrrd. Hatt benim grdm zere, Drdnc Sultan Murad'n Klbas Davud Usta, o Dimakhne'de alrd. Kale dnda, deniz kysnda byk bir i eviydi.

Sonra, Sultan brahim'in tahta knda (= 9 ubat 1640), Kara. Mustafa Paa'y ehit ettikleri yl (= 31 Ocak 1644) devlet ilerine geveklik gelmekle Gmrk Emini Ali Aa o Dimakhne'y devletten alp kat kat Yahudi evleri yapt. Dimakhne'nin ve madeninin ad san yok oldu.

Osmanl Devleti'nin Ortaya k

Yer yznde ilk oturan insan dem Saf'dlr. Onun ocuklar ve ocuklarnn ocuklar dalp yer yzn insan oullar brd. Fakat milletlerin snflar zerinde mverrihler arasnda byk aykrlklar olmutur. Rm (= Anadolu, Trkiye) ahalsi aslnda shak olu Ays'n ocuklarndandr. Doru bir sylenti ile Yfes'e varr. Yfes, Ays'n atasdr ki btn Rm (= Anadolu) boylan ondan karak Rm (= Anadolu) lkesinde oturmulardr. Rm (= Anadolu) diyarna Trk padiahlarndan ilk ayak basan Seluklular'dr. 476 ylnda (= 21 Mays 1083 9 Mays 1.084) Danimendli beleri ile birlik olarak Malatya, Kayseri, Aliye (= bugnk Alanya), Antakya, Karaman ve Konya'y Anadolu'nun Yunan kayserleri elinden alp mstakil padiah oldular.

Osmanoullar'nn nesilleri Maverannehir'dedir. 699 (= 1299) tarihinde Seluklular sona erdi. Daha nce, Turan lkesinde Manan ehri belerinden Sleymanah ve Erturul Be, Rm (= Anadolu) lkesine, Seluklular'dan Sultan Aladdin'e gelip onun belerinden oldular. evrede nice ftuhat yapp Sultan Aladdin merhum olunca lke ileri gelenlerinin dnce ve tedbiriyle Erturul mstakil be oldu. Hutbe sahibi olup sikke sahibi olmadan Stk adl ehirde merhum oldu (19).

Olu Osman, "ola Osman" sz tarihinde (20) bamsz olarak sikke ve hutbe sahibi padiah olup lknce hutbeyi Dursun Fakih adl tannm imam, Osman Gazi adna okudu. Ondan sonra Osmanck (21) Germiyan diyarn istil etti.

Ondan sonra olu Orhan Gazi mstakil be oldu. Bunun zamannda yetmi yedi ulu evliya orada, Peygamber'in sanca altnda hazr olup himmetleriyle nice yerler fethettiler.

(19) Evliya elebi'nin bu byk yanllar o srada Osmanl aydnlarndaki tarih bilgisinin durumunu gsterir.

(20) Arap harfleriyle ve ebeed hesab ile 699 kar ki Osmanllar'm hicr tarihle mstakil olduklar yl diye kabul olunmutur. Bunun doru olmad, Osmanl U Belii'nin mild 1336 ya kadar lhanl Devleti'ne bal olduu bugn bilinmekledir.

(21) Osman Gazi'ye verilen "Osmanck" adnn nereden kt kesin olarak belli deildir. Belki bir sevgi nianesdir.

Yine bunun padiahl zamannda yce atalarmzdan Trk Hoca Ahmed Yesev (22) Hazretleri, Horasan'da halifesi olan Hac Bekta- Vel'yi 300 derviiyle seccade sahibi edip (23) tef, kudm ve bayrak verdi ve nazar etti (24) Bunlar gelip Orhan Gazi ile bulutular. Bursa stne varp fethettiler. Oradan da stanbul fethine teebbs ettiler. 758 tarihinde (= 1357) Orhan Gazi olu Gazi Sleyman Be 70 ulu evliyann ve Hac Bekta- Vel'nin izni, dncesi ve tedbiriyle Kara Mrsel, Kara Koca, Kara Yalva, Kara Biga, Kara Sla adl krk kara bahadrla birleerek tulumdan sallar yaptlar. Krk kii sallarla denizi geip Rum lkesine ayak bastlar. Besmeleyle glbang-i Muhammedi sekip gemilerden atlarn kardlar. Drt yan yama edip cuma gn psala kalesini fethettiler. Cuma namazn orada kldklar isin "ibtid sala (25) dan bozma olarak psala dediler.

Oradan lgarla Gelibolu kalesi fetholundu. Oradan lgar ile Tekfrda (26) ve Silivri Kaps'na kadar o 40 kii gece basknlar edip pek ok doyumluk ve esir aldlar. Birok yollar renip muzaffer olarak yedi gnde yine keleklerle karya, Kapda adl yere getiler.

Bu kadar ganimetle Bursa'ya girince btn slm askerinin damanda bu iin tad balayp kas kere gemilerle Rum tarafna gestiler. Nice yz ky, kasaba ve kaleyi fethedip her seferinde istanbul'un evresindeki kfirleri esir ederler ve yakaladklar gzel bakireleri nikh edip evlenirlerdi.

761 ylnda (= 23 Kasm 1359 - 10 Kasm 1360) Gazi Hdavendigr padiah olarak Rum lkesine byk bir ordu yrtt. Evvelce Aladdin Sultan (27) ve Hac Bekta- Vel'nin himmet ettikleri stanbul fethini gerekletirmek iin nce drt cihetini elde etmeye karar veren Gazi Birinci Murad, Mslman askeriyle bizzat giderek Edirne kalesini Edirne tekfurunun elinden ald. Anadolu'daki Mslmanlar, Edirne yrelerine doldular. Kfirler stanbul'dan dar kamaz oldu.

Fakat Tanr'nn takdiri, Gazi Hdavendigr yedi kere yz bin Kfirle Rumeli'de Vusetren kalesi eteinde, Kosova adl ovada savap Kfirler bozularak hepsi kltan gemiken, Gazi Hdavendigr, Tanr'ya hamdederek cehennemlik Kfir llerini seyrettii srada, ller arasnda bulunan Vlakobile adl Kfir bakla Hdavendigr' vurup ehid eyledi. O mel'unu da orada para para ettiler. slm gazileri hesapsz ganimet mal ile Edirne'ye geldiler. Yldrm Bayazd Han tahta oturup mstakil padiah oldu. Babasnn cn almak iin Kfiristan'a yldrm gibi kl vurdu.

(22) Evliya elebi kendisini Hoca Ahmed Yesev soyundan saymaktadr ki ispat asla mmkn deildir.

(23) Yani icazet verip.

(24) Manen destekledi mnsnda.

(25) "nce namaz" mnsnda.

(26) Bugnk Tekirda.

(27) Bu Aladdin Sultan'nn kim olduu belli deil. Mehur Seluklu sultanndan galat da olabilir.

stanbul'un Onuncu Kuatlmas

Yldrm Bayazd Han 100.000 askerle stanbul'u 7 ay kuatp nihayet: "Aman ey Yldrm Han! steiniz gibi bar yapalm" diye tekfur sulh isteyip her yl ikier kere yz bin altn hara vermeyi kabul etti. Yldrm Han bunu kabul etmeyip eski zamanlarda mer bin Abdl'aziz (28) ve Harun Reid (29) zamanlarndaki gibi Galata ve stanbul kalesinin yarsnda Muhammed mmeti oturup cami ve imaretler yapmak, kale dnda olan ba ve baheler mahsulnn onda biri Mslmanlar'n olmak zere bar kabul edeceini bildirdi. Tekfur de ister istemez: bunu kabul etti. stanbul'un iine 20.000 kii yerletirildi. Edirne Kaps, Eri Kap ve Eyp Kaplanndan t Un Kapan'na, Zeyrek Ba, Karaman ve yine Edirne Kaps'na gelinceye kadar olan yerler snr kesilip stanbul'a Mslmanlar doldu. Cibali Kaps iinde Gl Camisi gl suyu ile Kflrler'in mlevvesatndan temizlendii iin Gl Cami derler. Ona yakn Sirkeci Tekkesi'ni yine er' mahkeme yaptlar Galata Kalesi'ne de 6000 asker koyup Galata'nn yarsn t kuleye varncaya kadar Muhammed mmeti igal edip stanbul'un da yansnda, Ayasofya taraflarnda sakin olup Kfirlerle itidal ile geinirlerdi. Yldrm Bayazd Han, stanbul'un yarsn fethedip Edirne'ye yneldi. 802 tarihinde (= 3 Eyll 1399 - 21 Austos 1400) ran'da Temrleng ortaya kp kp 37 padiah yannda yaya yrtp hepsini emir kulu etti. Ancak Yldrm Han yiit ve bahadr padiah olmakla ba emedi. Temr, Yldrm Han zerine gelip Ankara Ovas'nda her iki byk ordu saf balayp savaa balad. Sava yerinde. Yldrm Han'a krgnlklar olan ekinci Tatarlar'dan 12.000 Tatar askeri Temr tarafna kat. Bundan baka nice bin ulfesiz derme atma asker dahi Yldrm vezirinin tedbirsizlii ile Temr'e tbi olup Yldrm Han gayet az askerle kald. Gayretinden koumu eksik bir taya binip dalkl Temr askeri iine girip yle kl ald ki Tatarlar' stste yar oldu. En sonunda atndan tekerlenip kalkamadan Tatar asker Yldrm'n bana p esir etmiler.

Padiahlk Yldrm Bayazd Han olu elebi Sultan Mehmed'e ksmet oldu. Derhal 70.000 askerle Temr'n arkasndan lgar edip Amasya civarnda yetierek bir satr vurdu ki hl dillerde destandr (30). Doyumluklar slm askeri ald. Fakat Tanr'nn takdiri o gece Yldrm Han ateli bir hastalkla (31) merhum oldu.

elebi Sultan Mehmed, babasmnn cn Temr'den alp onlan kra kra t Tokat kalesine varncaya kadar Temr' kovdu. Temr, Tokat kalesine girip kuatld (32). elebi Sultan Mehmed muzaffer olarak dnp babasnn lsn Bursa'ya getirdi. Camisi sahasndaki byk kubbe iine gmerek mstakil padiah oldu.

stanbul tekfuru bu vakalar iitince sevincinden raksetti. Derhal tellllar bartp: "abuk, stanbul iinde bir Mslman kalmasn. Yoksa hepsini krarm" diye Mslmanlar'a bir gn mhlet verdi. Mslmanlar, kimi karadan, kimi denizden olmak zere stanbul'dan ktlar. Edirne ve Tekfur Da taraflarna gelenlerin birounu pusuda bekleyen Kfirler ehit ettiler.

(28) Emev hkmdar. 717 - 720 arasnda hkmdarlk etti.

(29) Mehur Abbasi hkmdar. 786 - 809 arasnda hkmdarlk etti.

(30) Tabi bunun asl, esas yoktur. Amasya'ya snm olan Mehmed elebi, merkez otoritenin gevemesinden tr serkelik eden baz Trkmen belerini yenmitir. Evliya elebi bu harekt Temr ordusunu yenmek eklinde anlatyor.

(31) Evliya elebi "hmm-y muhrika" tbirim kullanyor. Btn ateli hastalklara hmm denilmesi dettir. Bu rumla hangi, hastaln kastettiim tesbite imkn yoktur.

(32) Bu da tamamen hayal bir vak'adr.

Bu hdiseler Osmanl Hanedan'nn iine yara olup nihayet elebi Mehmed Han ld. Padiahlk kinci Murad'a, ondan da Fatih Sultan Mehmed'e geti. Fakat Mehmed Han ocuk olduu iin drt taraftan Kfirler bakaldrp bunlara kar koymaya gc yetmedii

iin Fatih'in babas yine padiah olup Fatih'e Manisa hkmeti tahtn verdi. Fatih orada ilimle megul olup nice tarihler okudu. Gece gndz Sivasl Kara emseddin'inin (33) sohbetlerinden faydalanp ondan ilim rendi. Mfessir ve muhaddis ehzade oldu.

Mehmed Han, Manisa'da iken Msr'da Sultan Kalavun (1279 -1290) hkmdard (34). Bu srada Kuds'n iskelesi olan Akk kalesine Fransz Kfirleri 600 para gemiyle gelip Akk, Askaln, Filistin ve Taberiyye'yi istil ettiler. Birok ganimet ve Mslman esirlerle Fransa'ya dndler. Bu haber Manisa'da Sultan Mehmed tarafndan duyulunca ok zlp alad. Ak emseddin, herkesin hazr bulunduu mecliste: "Alama padiahm! Kfirler'in bu Akk kalesinden ald ganimet akidelerden ve pimemi helvadan ibarettir. stanbul'u fethedecein gn sen pimi helva yersin. Ama o gn gazi olup btn Mslman gazilerine adalet eyleyip hkimlik eyle. Gazi ol ve Tanr rzasyla davran" diyerek bandan kavuunu karp Fatih'in bana koydu. stanbul fethini mjdeledi.

Tanr'nn hikmeti, babas Murad Han merhum olup Sultan Mehmed 855 (= 1451) ylnda tekrar mstakil padiah oldu. Btn kullar kendisine tbi oldular. Etraf padiahlarna mektuplar gitti. Btn padiahlardan da elilerle uurlu olsun diye mektuplar ve hediyeler geldi.

Ancak Akkoyunlu neslinden Azerbaycan ah Uzun Hasan itaat etmeyince Sultan Mehmed'in ilk sava Uzun Hasan zerine oldu. Erzincan Ovas'nda iki kalabalk ordu karlap krarak bir gn, bir gece byk sava ettiler. Sultan Hasan 868 (= 15 Eyll 1463 - 2 Eyll 1464) tarihinde bozuldu (35).

(33) Sivasl Kara emseddin diye bir ahs yoktur. Sivasl emseddin adnda bir Halveti eyhi varsa da Fatih'ten ok sonradr ve 1006 (= 14 Austos 1597 - 3 Austos 1958) tarihinde lmtr. Evliya elebi herhalde Fatih'in ada Ak emseddin'i kasdetmise de onun Manisa'da bulunduuna dair kayt yoktur.

(34) Fatih'ten ok nce yaam olan Sultan Kalavun'u da ada gstermekle Evliya elebi tarih kltr bakmndan ok zayf olduunu ortaya koymaktadr.

(35) Bu tarih yanltr. Hicr 878 olacaktr. Sava 11 Austos 1473'te yaplmtr.

Fatih Sultan Mehmed 834 (= 19 Eyll 1430 -8 Eyll 1431)te Manisa'da domutur. 13 yana ermiken 848 ylnda (36) tahta kt ve bir yl saltanat edip padiahl yine babasna brakt. Kendisi Manisa'ya gidip zamanla 15 Muharrem 855 Perembe gn (= 18 ubat, 1451) tahta kt zaman 21 yana ermiti.

O srada byk dedemiz Yavuz zbek, Fatih'in sancak belii hizmetinde bulunup stanbul fethinde dedemiz de beraber bulunmutur. Un Kapan'nn i yznde Sarclar Camii yerinde olan binalar dedemiz ganimet mal olarak alp fetihten sonra br cami ve 100 dkkn yaptrp camiye vakfetmitir. Benim stanbul'da doduum evimizi dedemiz gaza malndan yaptrp oturmutur. Yaptrd caminin ve dkknlarn beratlar Fatih'in turasyla ve er'i hccet imzalar ve Emr Buhri Hazretlerinin imzas ile imzal olup (37) onun soyundan olmam dolaysyla hl mtevelllik elimde olup sahibi bulunmaktaym, O sebeple daima vakfnamelere bakarm. Bundan dolay Fatih'in hilfeti tarihleri, doumu ve zuhura bence bilinmektedir (38).

Mstakil padiah olup Tuna serhadlerinde Yayca kalesini ve nice metin kaleleri fethedip Akdeniz tarafndaki boaz hisarlarnda Kilidlbahir'leri, Karadeniz Boaz'nda da iki salam kale yapt.

Yldrm Han, stanbul'u kuatt zaman btn balarn mahsulnn onda biri Osmanllar'n olmak artyla bara raz olmutu. Bu sefer Kfirler and bozup balara el uzattklar iin iki taraftan birka adam ld. Bu i Edirne'de Sultan Mehmed'e arzaolununca Padiah bu and bozmay cana minnet bilip yer gtrmez (39) askerle stanbul'u kuatt.

Fatih'in stanbul'u On Birinci Olarak Kuatmas

Hicretin 857 ylnda (40) Sultan Mehmed Han, Edirne'den byk bir ordu ile yryerek stanbul'un Edirne Kaps dnda btn Mslman askerleri adrlar ve arlklaryla durdular. Anadolu tarafndan da nice bin asker Gelibolu Boaz'ndan geip Yedikule taraflarnda durdular. Daha nce Uzun Hasan elinden fetholunan Tokat, Sivas, Kemah, Erzurum, Bayburt ve Trabzon taraf askerleri dahi (41) denizden stanbul'a gelip karadan Karadeniz Boaz'n getiler. Ok Meydan denilen yerde Kfirler'e kar duran o saysz asker, Ok Meydan'n adrlar ve bayraklaryla lle bahesine evirdiler.

(36) Mild olarak 1444 Austosunda.

(37) Bu Emr Buhr, Yldrm Bayazd andaki mehur Emr Buhr'den baka birisidir. Fatih Camisi civarnda' trbesi olup hicr 922 de (= 5 ubat 1516-23 Ocak 1517> lmtr. Keramet sahibi ermilerden saylmtr.

(38) Evliya elebi burada "mazbut" kelimesini kullanmaktadr. Bu kelime "ezberde olmak" anlamnda kullanldk gibi "yaz ile tesbit olunmu" mnsna da geldiinden "bilinmektedir" diye evirdim.|

(39) "Gtrmek" aslnda "Kaldrmak" demektir. "Yer gtrmez" yerin kaldramayaca kadar byk mnsnda Mr Osmanl deyimidir.

(40) 1453 bahar.

(41) Bu byk bir yanltr. 35 numaral notta da belirtildii gibi Akkoyunlularla sava 1473 te, yani stanbul'un fethinden 20 yl sonra yaplmtr.

Btn slm askeri stanbul'un ancak kara ynn kuatmaya koyulup meterisler ve lmlar kazmaya, top siperleri hazrlamaya baladlar. Kalenin kuatlmam ancak deniz taraf kald.

slm askeri arasnda 77 tane byk evliya vard. Bunlar Ak emseddin, Sivasl Kara emseddin, Molla Grn, Emir Buhr, Molla Fenr, Cebe Ali, Ensr Dede, Molla Pulad, Aya Dede, Horos Dede, Hatabl Dede, eyh Zindn ve bu makule evliyalard. Fatih bunlardan himmet rica etti ve: "stanbul devletinin yars sizin, yars slm gazilerinin ve drtte biri benim olup ganimet mah ile her birinize birer zaviye, ocak ve imaret, mektep, medrese ve drlhadisler yapaym" diye sz verdi.

Bunun zerine btn bilginler ve yce kiiler toplanp ordu iinde mndler bartld. Btn asker yeniden abdest alp iki rek'at hacet namaz klarak dua ettiler. Sonra defa glbang-i Muhammedi ektiler. Kaleyi kuattktan sonra Peygamber'in snneti zere stanbul tekfrne mektupla Mahmud Paa'y gnderdiler.

Tekfur, mektubu okuyup iindekileri renince kalelerinin salamlna ve askerlerinin okluuna gvenerek ne hara vermeyi, ne slm olmay, ne de kaleyi teslim etmeyi

kabul etmedi. Eliyi geri gnderdi.

Bunun zerine slm askeri gayrete gelip savaa balad. Her taraftan sarca ar gibi kale duvarna sarlp besmeleyle girierek gece gndz arpr oldular.

Kale iinde kuatlm olan hilekr, 200.000 gnahkr Kfir'i toplayp btn burlar ve kuleler zerinde nice bin eytan ii kurnazlklar yapt iin kale epeevre yanalmaz ateler iinde kalyordu (42). Btn gayretlerini kara tarafna sarfederek deniz ynnden korkular olmad iin o taraftan akllarna ecel korkusu gelmezdi. nk Saray Burnu'nda 500 tane top hazrd. Bu toplardan denizde ku umak ihtimali bile yoktur diye deniz tarafna ehemmiyet vermediler. Btn papaz, kei ve patrikler o murdar askerlerini savaa kkrtp her Kfir'e birer put vadinde bulunuyorlard ve ncum ilmi (43) ile kalenin talihindeki kuvveti buldular. yle buldular:

"hr zamanda bir Muhammed gelir. Nice bin kiliseleri ykar. Onun mmeti Antakya, Kuds, Msr ve Kostantiniyye'yi alr. Karadan yelkenleri alm gemilerle gelir. Banda kavuu beyaz olur. O Muhammed gelip kiliseler yklal ve Msr', Antakya'y, Kuds' onun mmeti alal 850 yl oldu. Karadan gemi yrtp bu kalenin fethedilmesi imknszdr. Bu Muhammed o deildir. Byk Muhammed'lerinden beri 11 kere kuatlan Kostantiniyye'yi Arap fethedemeyecek de Trk m alacak" diye ksr akllarnca nice szler syleyip Kostantin'e teselli vererek savaa devam ettiler.

Fakat darda asker asl kalenin dibine girip yer yer kalede gedik amaya balad. Gece gndz drt yandan slm askerine imdat ile azk geldii halde Kfirler'e bir lokma bile gelmedi. nk nceden Akdeniz ve Karadeniz taraflarna kaleler yaplp yardm yollar kesilmiti. Yine byle iken kaledekiler gayret gsterip savatlar. nk kalenin iinde "Yvedd Sultan" adnda meczup bir budala (44) vard. Kale fetholmasn diye Tanr'ya yakarp duas kabul olundu. Kalenin fethi gnden gne glemeye balad.

(42) Bizansllarn en korkun silh olan Rum atei'ni kastediyor.

(43) Yldzlarn durumuna bakarak yaplan ve ilim saydan falclk.

(44) "Abdal" ve "budala" kelimeleri Arapadan Trke ye "bedil" kelimesinden gemitir. Bedil "kusursuz, iyi adara" demek olduu halde Trkedeki Abdal ve budala kelimeleri hibir eye aldrmayan, kalender dervi mnsn almtr.

On gn olunca Fatih btn eyhleri toplayp; "Acaba iin sonu ne olacak? Kale gnden gne kuvvetlenip alnmas ihtimali zayflad" diyince hemen Ak emseddin cevap verdi: "Beim! Sen elem ekme. Bu kalenin fatihi sen olacaksn diye ehzadeliinde sana mjde vermitik. Fakat Tanr'nn emriyle bu gazilerin baz ileri vardr. Kalede eyh Maksud halifelerinden Yvedd adnda meczup bir can vardr. O lmeden bu kalenin alnmas ihtimali yoktur ama elli gnde lr" diye kalenin fethini saat ver dakikasyla tayin eyledi. Sonra sim aa vurarak: "Beim! Sen yine gayrette devam et. Tanr'nn bu srr burada kalsn. Askere ihsanlar edip iyilik gster" dedi.

Fatih, Temrta Paa'ya btn Arabistan askeriyle Kthane tarafndaki aalkl yol iinde 50 tane kadrga yapmak iin ferman verdi (45). Baz kyleri yama edip tahtalarndan elverili olanlarn gemi yapmak iin kullandlar. Koca Mustafa Paa btn Arabistan askeriyle Ok Meydan arkasnda, Levend iftlii denen yerde, aalkl yol iinde evvelce 5O tane kadrga ile 50 tane de kayk hazrlatmt. Onuncu gnde Kthane'deki kadrgalar dahi tamamland. Karadaki ve denizdeki gemiler slm askeriyle hazrd.

O gn Sultan Mehmed nice bin seme ve yiit askerle Ok Meydan'na geldi. O gemilerin

aa kzaklarnn altna kaydna maddeler dktrd. Bal kzaklar rgatlarla mekanik bilimine gre nice bin naml levend yiitler ekmeye baladlar. Ok Meydan'nn o imenlik ovasna gelince Tanr'nn emriyle iyi bir rzgr esmeye balad. Btn gemilerin yelkenlerini atlar. slm gazileri Allah, Allah diye bararak, top ve tfek atarak yrrken o meydan 150 tane gemi ile deniz yzne benzedi.

Kfirler stanbul'dan bu sslerle bu gemileri grp acaba ne oldu diye perian oldular. Kale iinde, Kafirler arasnda bir sylentidir dolat.

Oradan slm gazilerinin 150 tane gemiyi Tersane Bahesi dibinde ahkulu denilen iskelede denize indirdikleri yerler hl Ok Meydan iinde bellidir. Orada gemilerin altna salan kaygan maddeler hl orada kendi kendine bitip kaybolmaktadr.

Ondan sonra btn slm gazileri aletleri ve silhlaryla gemilere binip hazr olarak durdular. Kthane'de Temrta Paa'nn yaptrd 50 tane byk kadrga dahi Eyp tarafndan ortaya ktlar. Elverili rzgrla yelkenlerini ap iinde olan mcahitler top ve tfeklerini atarak Allah, Allah diye bardlar. Bylece kaleyi kuatan slm askerle kuvvet gelince Kfirler tarafnda knt belirtileri balad. Kaleden gedikler almaya balaynca

tekfre "yirminci gnde kaleyi teslim edelim" demeye baladlar. Szn ksas, kalenin salamlna bel balayan gururlu Kfirler'de bezginlik ve pimanlk balad. Tekfre kp: "Bir yandan ktlk, bir yandan gkten inen yamur, bir yandan da Trkler'in gelii ve hcumu bizi mahvetti' diyerek her biri frsat bulup kalenin gedik alan yerlerinden slm askeri tarafna doru kamaya baladlar, slm askeri bunlar bu halde grnce daha ziyade kuvvet bulup ierden kaan Kfirler'e sayg gsterir oldular.

O gn Karamanolu, Germiyanolu, Tekebayolu, Aydnbay ve Sarhanbayoullar 77.000 silhl askerle imdada gelip Mslman ordusu taze can buldu.

Derhal kadrgalarla karya geen Temrta Paa deniz kysna slm askeri dkp nce Eb Eyybi Ensr Kaps'ndan Ensr Sultan trmand.

Molla Pulad, Sultan Kaps'ndan trmand. Bilgin kiilerdendi. Keramet sahibi hafz kimse idi.

Molla Fenr Hazretleri, Kz Kaps'ndan trmanp o tarafta bir gecede bir kk hisar yaparak kaleyi salamlatrd. Zamanmz padiahlar o kaleyi tamam edemediler. Hl bir mamur kaledir.

Petro adnda bir rahip 300 kei ile bu kaleden kap Mslman oldular. Mehmed Petro o yerden trmand iin Petro Kaps yani Ta Kaps derler. Tanr'nn emriyle o gece yeni yaplan kaleyi Mehmed Petro fethedip kendisine sancak ihsan olundu.

Aya Dede 300 Nakibend derviiyle Aya Kaps'ndan trmand ve ehit olup kale kaps iinde eski mahkememiz olan Sirkeci iskelesi'nde gmld.

Cebe Ali Hazretleri, Cibali Kaps'ndan trmand iin "Cebe Ali'den bozma olarak Cibali Kaps derler. Msr'da Sultan Kalavun'un eyhi idi. stanbul fethinde bulunmak iin Bursa'ya gelip Zeyneddn Hf tarikatinde seccade sahibi olup at ulundan bir cbbe giydii iin Cebe Ali derler (46). Sonra stanbul fethine geldikte Ekmekiba olup btn slm askerine ekmek yetitirirdi. Kimse esrarna vkf olmayp bir frndan ka yz bin

Tanr kulu, pamuk gl gibi has ve beyaz ekmek yerdi.

Bu Cebe Ali, Ok Meydan'ndan inen gemilere binmeyip hemen Tersane Bahesi nnde 300 Zeyneddni Hf dervii denize postlarn dediler. Tanr'nn birliini syleyip tef ve kudm alarak ve gizli bilgilerini aa vurarak gneten daha ak ve seik bir ekilde deniz zerinden yaya ve postlar zerinde getiler. Cehennemlik Kfirler kaleden bunu grnce korkudan akllar balarndan gitti. Cebe Hazretleri postunu denizden alarak Cibali Kaps'ndan trmand.

Keramet gsterdii iin fetihten sonra kendisi ehit olup Gl Camii sahasnda gmld. Btn dervileri orackta mnzevi oldular.

Horos Dede, Un Kapan'ndadr. Onun iin Horos Kaps derler. Kapnn dar eiinden ieri girerken sol tarafta, t eii zerinde bir horoz resmi vardr. Onun iin Horozlu Kap derler.

Horos Dede, atamz Trk Hoca Ahmed Yesevi Hazretlerinin dervilerinden olup Hac Bekta- Veli ile Horasan'dan gelmitir. ok yal olup Fatih'le stanbul'a gelirken asker iinde gece gndz yirmi drt saatte yirmi drt kere horoz gibi tp kalkn ey gafiller derdi, slm gazileri ona onun iin Horos Dede dermi. Merhum Yavuz Er ona ok inanm olmakla erefine Un Kapan'nn i yznde bir cami yaptrmtr ki hl Sarclar ars iinde Yavuz Er Camii ve Mahallesi derler (47). Merhum dedemiz Un Kapan dnda,

anayol zerinde bir edde gmlmtr. Yannda abdest almak iin musluklar yaptrmtr. Hl ziyaretghtr.

(45) Arabistan askeri tamamen hayal olup fethin dini destanlarndan bir paradr.

(46) Daha nce, 34 numaral notta da belirtildii gibi, Msr Sultam Kalavun, Fatih'ten ok nce yaam ve 1279-1290 arasnda hkmdarlk etmitir. "Cebe" ok ve sonra silh ve daha sonra sava levazm mnsna gelen Trke bir kelime olup Arap harfleriyle yazld zaman "cbbe" gibi de okunabilir.

(47) Evliya elebi'nin stanbul fethinde bulunan byk dedesinin ad yukarda Yavuz zbek diye gemiti. Eski harflerle yazld zaman bu iki ad birbirine benzedii iin bir istinsah karkl olduu anlalmaktadr.

Ayazmand Bei Ali Be, Akkoyunlular'dan Uzun Hasan'n amcalarmdand. Ayazma Kaps'ndan btn askeriyle trmand ve taze abdest almak iin bir ayazma kazd. Onun iin Ayazma Kaps derler. Deniz kysnda gzel ve saf bir sudur.

Hatabl Sultan, Aksaray'da Oduncuolu demekle tannan irad edici, olgun kimseydi. 1000 derviiyle Odun Kaps'ndan trmanmtr ki bu adn verilmesine sebep odur. Hl Odun Kaps derler.

eyh Zindan, Abdurrafi Samedn'nin seyidlerindendir. Harun Reid zamannda elilikle gelip kraln zehirleyerek ehit ettii Baba Cafer Sultan, eyh Zindn'nin atasdr. Baba Cafer'in Zindan Kaps iinde gml olduunu eyh Zindan bilip Fatih ile Edirne'den gelmi, 3000 Seyid ile aman vermeyip Zindan Kaps'n kale etmi ve kale iinde byk atasna varp ziyaret edince kendi yeil sarm Baba Cafer Sultan'n ba zerine koymutur. Fetihten sonra 70 yl trbedar olmu ve bir byk tekke yapmtr.

Fetihten sonra Fatih orasn yine zindan yapt ve eyh Zindn fethettii iin Zindan Kaps derler.

Padiah, eyh Zindn'den sonra onun yerine yine ayn soydan Seyid Muhammed'i, Baba Cafer'e trbedar tayin etti. Seyid Muhammed, 889 tarihinde (= 1484) Sultan Bayazd' Veli'nin Salsl (48) taht olan Kili ve Akkerman kalelerini fethedeceim eyh Zindn ve Kara emseddin ile mjdelemitir.

Fetihten sonra Bayazd' Vel Edirne'ye geldii zaman, lm olan eyh Zindn'nin ruhu iin btn zindanda olanlar azad etmi, Zindan Kulesi'nin karsnda, yol zerinde bir trbe yaptrm, cenazede Bayazd'n kendisi de hazr bulunmutur. Orada gmldr.

Tekkesinde Tig Be'in yazd tarih vardr. Hl byk bir tekkedir. Btn evltlar da orada gmldr, stanbul'da imdi de Baba Cafer Zindn Tekkesi'ni bekleyenler onun zrriyetindendir ki soy ktklerinde ylece yazlmtr:

Abdurrafi Samedn, onun babas eyh Cemaleddin, onun babas Emir Sultan'n kznn olu, onun babas erefeddin, onun babas Tceddin. Onlar da kz tarafndan Rz Bill oludur. O da Seyid Sekkn'in kzndandr ki Ak emseddin civarnda, Torbal kynde gmldr. O, stanbul zindannda gml Baba Cafer'in oludur. O da Muhammed Hanef evlddr ki bizim atamz "Muhammed Hanef olu Ahmed Yesev (49) ye varmaktadr". Soy ktklerimizde byle yazldr.

Kmkr Be, Ktahya'da Germiyanoullarndan idi. 3000 yiit ile ehit Kaps'ndan trmanp Ayasofya'ya yakn olduu iin Hristiyanlar oklukla gelip kapy atlar. Byk bir vuruma oldu. Btn slm gazileri orada ehit olduu ve Harun Reid zamannda Ensr'dan nice sahabe ehitlik erbetini orada itikleri iin ehit Kaps derler. Fakat halk aznda ft Kaps derler ki yanltr. Btn Yahudiler o semtte oturduu iin ft Kaps denmitir. Dorusu ehit Kaps'dr.

imdiki halde Hnkr Saray evresinde olan kaplar kuatlmamt ama Yedikule Kaps'na yardma gelen Karamanolu, Yedikule'den kuatt.

Tekebayolu, Silivri Kaps'na tayin olundu.

Aydnbayolu, Yeni Kap'dan kuatt.

Sarhanbayolu, Top Kaps'ndan trmanp o yolda ehit oldu. Yerine Menteebayolu tayin olundu.

Edirne Kaps'na sfendiyarolu tayin olunup cidden kahramanca savat derler.

Eri Kap'dan Hamidbayolu tayin olundu, stanbul'un iki taraf kuatld. Ancak Yedikule'den Saray Burnu'na kadar Kum Kap taraflar deniz kys olmakla kuatlmad.

Ama Yedikule tarafndan kumandan air Ahmed Paa tam gayret gsterip Kfirler'in topuna, tfeine bakmayarak kalenin nice yerlerini ykt.

Silivri Kap'da Haydar Paa gz atrmayp Kfir'e top ve tfek attrmaz oldu.

Mahlesi Adn olan Mahmud Paa, Yeni Kap kumandan idi. Kaleyi ykp defa hcum ettiyse de fethedemedi.

Top Kap kumandan Karamanl Nisana Mehmed Paa, ki Celleddni Rm neslindendir, Uzun Hasan savanda hayli yiitlii grlm bir vezirdi, Top Kaps'ndan Kfirler'e bir top attrmaz oldu. Edirne Kaps'nda Sadi Paa vard. Sava bir yiitti. Sultan Cem ile Firengistan'da ok oturup nice sava fenleri renmiti. Edirne Kaps'nda yiit sfendiyarolu ile birlik olup stanbul fatihi biz olalm diye ikisi de ok bahadrlklar gsterdiler. Yedi yerden Edirne Kaps taraflarn yktlar ki almetlerinden bellidir.

Herselcolu Ahmed Paa, Eri Kap kumandanyd. Eri Kap'y topa tutarak dve dve dorultup Kfirler'in belini kl gibi inceltti.

Bylece stanbul kalesi 20 gn kuatlp fetihten asla eser zuhur etmeyince btn slm gazileri, 70 byk evliya, drt mezhepte fetva sahibi 3000 den fazla bilgin ve bu kadar eyh, kalenin fetholunmamasna zldler. Hepsi birden btn gnlleriyle Tanr'ya ynelip fethini rica ettiler.

(48) "Salsl" Arapa'da ok anran eek demek olup eski Osmanhlar'n o zamanki Romenleri ok hakir grmeleri sonucu Budanllar iin kullanlm bir kelimedir. Kelimenin bir mnas da kumla kark balk demektir. (Ahter, 1293, s. 583).

(49) Halis bir Trk olan Ahmed Yesev'nin Muhammed Hanef neslinden gsterilmesinin hibir asl yoktur. Bu gibi (Uydurma nesepler din inantan doan hurafelerdir.

Bunun zerine ulu Tanr'nn emriyle hemen stanbul'un zerine bir karanlk kerek gk grlemesiyle imek akt. O anda At Meydan tarafndan ge doru bir ate ykseldi. Birok byk yaplar havaya uup kimi karaya, kimi denize dt. O gn kaledeki Kfirler'den bini korkudan kaleden dar kat. Kimi Mslman olarak Padiah hizmetine girdi, kimi baka diyara gitti.

Fakat Kfirler yine gayreti elden brakmadlar. Kalenin yklan yerlerini onararak savaa devam ettiler. Fakat ktlktan durumlar glemiti.

Kuatmann 30'uncu gn Sultan Mehmed, basma Peygamberinkine benzer kavuunu giyip ayana mavi izmesini ekerek Dldl gibi bir katra bindi. stanbul kalesi evresini gezip slm askerine hsanlarda bulundu. Trl vaadlerle slm askerini savaa kkrtt.

O taraftan geip nice bin askerle Eyp'ten Kthane tarafna vard. Be rman ve Kthane rman geip Levend iftlii denen yerde yaplm olan yeni 40 firkateyni alarak yine kzaklara bindirdi. Kzaklar ekerek Ok Meydan'ndan arp askerlerin yardmyla ahkulu skelesi'nde denize indirdiler, iine silhl, krmz fesli ve arakyeli (50) Arabistan yiitlerinden asker doldurup yine stanbul'a geti (51)

Tanr'nn Buyruu ve Hikmeti ile Olan Acayip i

10 tane patrona (52) ve mkemmel silhlarla silhlanm 10 kalyon (53) Hal bayraklarn ap Saray Burnu nne demir atmlard. Davullar ve erganunlar alp top ve tfekle yaylm ate ederek bir elenirlerdi k dillerle tarif olunmaz. Beriden 200 tane frkata (54) ve kayklar iinde Ok Meydan'ndan gelen Mslmanlar bu gemilere saldrp bal arlar kovana er gibi stler, nden, arkadan rmcek gibi urganlar atarak Kfir gemilerine doldular. nce bunlar kendilerinden sanan Kfirler Allah, Allah seslerini iitip bunlarn Trk askeri olduunu anlaynca silha sarlmaya gleri yetmedii iin hep tutsak edildiler.

(50) "Arakye" bir nevi Arap bal. Gneten korunmak iin nden gzlere kadar inen, arkadan enseyi de rten bir bez parasndan ibarettir.

(51) Evliya elebi'nin stanbul kuatmas ve fethi hakknda verdii bilginin tarih hibir taraf yoktur. Bir takm hayal

kumandanlardan bahsetmesi, oktan Osmanl Devleti'ne katlm eski Anadolu Repliklerinin belerini Fatih'e yardma gelen ayr askerler gibi gstermesi, ayrca onlarn adlarm da "Menteebayolu", "Saruhanbayolu" eklinde yapayanl yazmas, stanbul kuatmasna Arabistan askerlerini de itirak ettirmesi, Sultan Cem'le arkadalk ederken Avrupa'nn sava usullerini rendiinden bahsettii Sadi Paa'y bu kuatmada bir kol kumandan olarak tantmas ve stanbul fethini kl erlerinden ok evliyalara mal etmesi On Yedinci Asr Osmanl aydnnn kendi tarihi hakkndaki gafletini ortaya koymas bakmndan ok ilgi ekicidir. Evliya elebi'nin bu satrlar menkbelerin, destanlarn nasl doduunu gstermesi bakmndan dikkate deer. stanbul'un gnlerce almamaym ierde bulunan Yvedd adl bir derviin duasna hamletmesi, mantk tanmayan inan garabetlerinden biridir. Bununla beraber bu satrlar arasnda tarihin baz gizli kalm noktalar da bulunabilir. Gemilerin indirildii yerler hakkndaki szleri bu kabildendir. Dier tarihlerde umumiyetle kaygan madde olarak zeytinyandan bahsolunur. Evliya elebi'nin zeytinya demeyerek kaygan madde demesi ve bunlarn kalntlarnn kendi zamanna kadar yava yava erimekte olduunu sylemesi herhalde incelenmeye deer bir konudur.

(52) Bir nevi sava gemisi.

(53) Bir nevi byk sava gemisi.

(54) Bir nevi sava gemisi.

Kalede olan Kfirler bu hali grp kederden salarm, sakallarn yoldular. Saray Burnu'nda, Kurunlu Mahzen'de ve Kz Kulesi'ndeki toplar semender (55) gibi ate ettilerse de limann i yzne inmi gemilere karadan atein faydas ne?

Halbuki Kfirler Boazlar'dan gelen gemiler iin evreyi toplarla donatmlard. Kfirlerin gz nnde 10 kalyon ve 10 kadrgann (56) direklerindeki hal bayraklar ba aa olup slm gemileri Kfir teknelerini Allah, Allah haykrlar ile yedee alarak ve tfekler atarak Galata ve stanbul Halici zerine yrttler. Tersane Bahesi nnde demir atp birka kere top ve tfek elencesi yaptlar. Kfirler'in d patlad, slm gazileri sevinip taze hayat buldular.

Serdengetiler gemilerden kp Tersane Bahesi'nde Fatih ve Ak emseddin'e mjdeyi gtrdler. Ak emseddin hemen dedi ki: "Sultanm, beim! Siz Manisa'da ehzade iken Msr blgesinde Akk, Sayda ve Beyrut kalelerini Kfirler'in aldn duyup bu kadar Tanr kulu, bu kadar ocuk ve kadn tutsak oldu diye aladnz zaman elem ekme beim, stanbul'u fethedeceiniz gnde yama edilmi Akk'dan gelmi akide ve pimi helva yersiniz diye sizi avundurmu ve stanbul'un fethini mjdelemitik. O gn gelince slm gazilerine adalet eyle ve her eye kanaat edip raz ol demitim, ite o pimi helvann neticesi geldi. Tanr dilerse ellinci gnde kale dahi fethedilecektir" dedi.

Btn slm gazileri gemilerde olan ganimet mallarn ve esirleri defterlere kaydedip Allah emaneti olarak Fatih'e verdiler ve yine savaa devam ettiler. Mallar ve tutsaklar yle idi: 3000 kese Takyanos filrisi, 1000 kle halis altn, 2000 kese gm klesi, yirmi gemide 8000 esir, 20 kaptan, 1 kral olu, Fransa kralnn 1 gen kz, 1000 Mslman kz ki kimi erife", kimi deil, her biri gne gibi parlak kzlar, nice yz bin silh ve sava levazm.

Fatih bu ganimet mallarn, Fransa kralnn kzn ve teki Mslman kzlarn Ak emseddin'e teslim edip kendisi kalenin fethi iiyle urat.

Meer evvelce stanbul Kostantin'i, Fransa kralnn kz ile nianl imi. Fransa kral da kznn erefine byk bir donanma hazrlayp 600 gemiyle Arabistan yakalarm vurarak o uursuz ylda Akk, Sayda, Beyrut, amtarablusu, Gazze, Remle ehirlerini zaptetmi. Arabistan ve Havran'n iki binden ziyade gzel kzlarn tutsak etmi.

Sonra, bu kadar ganimet mal ile ve bu kadar Mslman cariyelerle gya kral, andna

vefa edip kzn stanbul tekfrne, zengin mallarla donatt 10 kalyon ve 10 kadrga ile gnderdi. Akdeniz Boaz'na gelip grdler ki Trkler tarafndan kaleler yaplm. Bunun zerine mel'unlar hiyleye bavurdular. Lodosun ok sert estii bir gnde 5 tane be gemiyi ileriye doru yelkenleyip Boaz'n iki tarafndaki kalelerin toplarna hedef kldlar. Kale toplarnn ateiyle 5 tane bo gemi batarken bunlarn ardndaki 20 gemi abucak ieriye girdiler. Bu hiyle ile stanbul'a kadar geldilerse de Tanr'ya kr hepsi esir olup o kral kzndan da Sultan Bayazd' Veli domutur (58).

Bu hususta mverrihler trl trl rivayetlerde bulunmutur. Mverrih l: "Bu kz Fatih'in babas alp Fatih bu kzdan domutur" der. Ama szn dorusu odur ki Fatih, sfendiyarolu'nun kz Alme Hanm'dan domutur.

(55) Atete yaayan ve azndan ate fkran br efsanev hayvan.

(56) Bir nevi sava gemisi. Evliya elebi biraz yukarda "patrona" dedii gemilere burada "kadrga" diyor.

(57) Peygamber soyundan olan kadn ve kz.

(58) Doru deildir. kinci Bayazd'n anas Dulkadirolu prensesidir.

Babam, Sultan Sleyman Han ile Belgrad, Rodos, Budin ve Istoni-Belgrad fetihlerinde bulunmutu. Hatt Sigetvar gazasnda Sultan Sleyman Han merhum oldukta babam o gazada da bulunup Osmanl Devleti'ne hizmeti gemi bir yal koca id. Daima ihtiyarlarla konuup gemi zamanlar syleirlerdi. Yakn dostlarndan bir ihtiyar vard ki dzgn konumada Emrlkays ona arkada olamazd. O ihtiyar, Yenieriler Baktibi idi. Adna "Sukemerli Koca Mustafa elebi" derlerdi. Onun, yukarda ad geen Fransa kral kznn akrabasndan olduu muhakkakt. Ona her zaman Fransa kralndan hediyeler gelirdi. ocukluumda bana baz garip ekiller ve resimler balard. ok yalanmt (59).

Bir danma icab etse Padiahn huzuruna btn vezirler, devlet ileri gelenleri girdikten sonra "kocalar gelsin" derlerdi.

Sigetvar altnda Sleyman Han merhum olup askerin haberi yokken Byk vezir Sokullu Mehmed Paa'nn tedbiri ile Padiahn nn taht zerine koyan ve yol hil'atinin arkasndan ellerini hareket ettiren Silhdar Kuzu Al Aa'y fikir danmaya arrlard. Ondan sonra Rikbdar Glb Ali Aa'y, ondan sonra Zeyrek banda oturan Mutfak Emini Abdi Efendi'yi, ondan sonra babam, ondan sonra Sukemerli Koca Mustafa elebi'yi getirtip fikir danrlard. Nereye sefer olsa bunlar tahtrevanlarla gazaya giderlerdi. Bu, Sukemerli Mustafa elebi hepsinden yalyd. Hatt Mft Kemalpaaolu'nun talebelerinden btn ilimleri renmi hadsi, tefsirci ve tarihi kimse idi.

Kemalpaaolu'nun hademesi olmas cihetyle "Birinci Selim'le Msr fethinde yirmi be yama varm bir babayiit idim" diye Selim ah'n Sultan Gavri ile Merci Dbk'ta olan byk savan, Kakun Ovas'nda olan byk kavgasn ve o kavgada Gavri Sultan' ecel erbetini iip cenkte kaybolduunu ve Msr'da olu Mehmed'in padiah olup ocuktur diye Sultan Tumanbay'n onu indirip kendisinin Msr'a padiah olduunu, Msr fetholununcaya kadar Sultan Selim'le 23 yerde arpp Msr'n nasl fethedildiini Mustafa elebi anlattka ben hayrette kalrdm. Gayet dini btn adamd. Fransa kral kznn sergzetini onun doru nakillerinden dinleyerek yazmmdr.

Sultan Mehmed Han Gazi, Fransa kralnn kzn alp btn gazilerin reyi ile Ak emseddin'e emanet brakp kendisi ganimet mallarn slm askerine datarak kalenin

drt yann gezmekle Mslman gazilerini kuvvetlendirirdi. Nihayet ellinci gn oldu. O anda kalenin iinde bir grlt kopup kuatlmlardan nice bini deerli eyalaryla duvarlar ve kulelere beyaz teslim bayraklar dikip: "Sana sndk ey Osmanllar'n yiiti" diye kaleyi teslim ettiler. Btn Kfirler izin alp karadan ve denizden her biri bir yere gitti.

Kale iinde "Yvedd Sultan" denen birisi vard. O lnce Kfirler'in bana kyamet kopup kaleyi aman ile verdiler, islm ordusu da Allah, Allah diye bararak cihetten hcumla ganimet mallarn almaya baladlar.

Bu srada koca Fatih, banda kavuu, ayanda mavi izmesiyle katra binip (60) elindeki Muharemed'in klcn kaldrarak: "Gaziler! Tanr'ya hamdolsun stanbul'u fethettiniz" diye yetmi, seksen bin seme askerle (61) Kostantin'in sarayna vard. Saray alaca srada nice bin Kfir toplanp saray ancak byk bir savala ele geirildi. O kavga srasnda kral ldrld. Cesedini cesaretli Rumlar Sulu Manastr'da mezara gmdler. Kral saraynda o kadar hazineler bulundu ki hesabn Tanr bilir.

Dokuzuncu kerede stanbul'u yapp tamamlayan kral Kostantin'di. Nihayet Osmanl Hanedanna veren tekfur de yine Kostantin adnda oldu.

Fatih buradan, uur sayarak, iki rek'at hacet namaz klmak iin Ayasofya kilisesine girmek isteyince iinde ve evresinde oturan rahipler Ayasofya'ya kapanp damlarndan, tepelerinden, kulelerinden slm askerine ok, neft ve katran yadrdlar. Fatih, Ayasofya kilisesini sarca ar gibi kuatt. gn, gece byk sava olup elli nc gnde Byk Ayasofya fetholundu.

nce Sultan Mehmed, Ayasofya iine girip nice rahipleri ldrd. Elindeki Peygamber bayran mihrap yerine dikip ezn Muhammedi okundu. slm gazileri rahiplere kl vurup mabedin ii Mriklerin kan ile doldu. Hemen Fatih sadana el atp "almetim olsun" diye Ayasofya kubbesinin t ortasna drt kanatl bir ok frlatt. Mehmed Han'n okunun almeti hl gzkmektedir. Bir hnkr Sola (62) sol eliyle bir dman ldrp sa elini kana buladktan sonra Sultan Mehmed'in huzurunda bir srayarak elinin kzl kann bir beyaz mermere srd. Penesinin nakn oraya almet etti. Hl, o kanl Solak penesi, trbe kapsndan ieri girilince, kar kede, be adam boyu ykseklikte gzkmektedir (63).

(59) Bunun da doru olmasna hemen hemen imkn yoktur. Aa yukar 150 yalarndaki bir adamn anlattklarnda da ok yanllar olaca muhakkaktr.

(60) Peygamberin Dldl adndaki katra binmesine benzetmek iin uydurulmutur. Hibir Osmanl padiah katra binmemitir.

(61) stanbul'u kuatan Osmanl ordusunu 60.000'den yukar dnmek hatdr. Ordunun mhim bir ksm muhtemel bir taarruza kar Balkanlar' bekliyordu.

(62) Muhatz asker.

(63) Burada Evliya elebi'de bir yanlma var: Bahsettie sler Ayasofya'nn iinde getii halde biraz aada trbeden bahsediyor. Ayasofya binasnn iinde trbe olmadna gre bu kark ifadeyi anlamaya imkn yoktur.

Eski Saray

stanbul'un Karadeniz tarafna, Galata ve Halic'e bakan yksek ve havadar bir yerinde Puzantn Kayser'in yaptrd eski bir kilise vard ki drt taraf salam duvarlard. Bu

kilisenin drt yn yle imenlikler ve yollarla ssl idi ki Ulu Tanr havada uan kularla yerde yryen hayvanlarn her trlsn o aalklarda toplamt. O kilisenin iinde Puzantin ve Kostantin zamanlarnda 12.000 kei, rahip ve rahibe vard ki kendi sapk detlerince riyazet iinde idiler.

Kilisenin yaplmasnn sebebi u idi: Hazreti sa halifelerinden ve Havrler'den em'n, stanbul'a gelip o ferah ve gzel yerde ibadetle megul oldu. Btn yabani hayvanlarla alkanlk peyda ederek onlara su vermek iin yeri kazd. Kazd yerden bir hayat suyu (64) kt. Btn hayvanlar oradan susuzluklarn giderdiler. Sonra em'n oraya bir ibadethane yapt. Zamanla Puzantin Kral o pnarlar zerine ad geen byk kiliseyi yaptrd.

Sonra Fatih o kiliseyi fethedip yerine 858 ylnda (= 1454) Eski Saray'n yaplmasna baland. 862'de (=19 Kasm 1457 - 7 Kasm 1458) tamam oldu. Kulesiz, sursuz, bedeninde girinti, knt olmayan, hendeksiz bir duvardr. Fakat ok salamdr. Btn duvar mavi kurgunla kapldr. O asrda epeevre boyu 12.000 argnd. Kare seklinde kagir bir yapdr. Bir direi Sultan Bayazd Kazanclar kesinden Miski Sabunu Kaps'na kadar giderdi. Oradan bir direi Tellk Mustafa Paa Saray'nda nihayet bulurdu. Oradan bir direi Kk Pazar eddi ve sarnc zerinde karar bulmutu. Hl Yenieri Aas Saray ve Siyavu Paa Saray yeri o Eski Saray'n yerinde idi. Oradan da bir direi t Tahtelkale (65) stndeki edden geip yine Kazanc tccarlar kesine gelince byk bir saray hasl olurdu.

inde trl trl dzlkler, birok harem hcreleri, maksureler (66), havuzlar, adrvanlar, byk bir mutfak, hassa kileri, 3000 Baltac (67) ile hademelere birok evler yaptrd. Ak Aalar iin bir, Kara Aalar iin de bir ev yaptrp, hepsinin zerine Drssade Aas'n hkim etti. Hasekiler (68) ile kral kzn da bu Eski Saray'a koydu. Haftada iki kere Yeni Saray'dan Eski Saray'a gelirdi.

(64) Evliya elebinin sk sk kulland "hayat suyu' "b- hayat) ok lezzetli, gzel su demektir.

(65) Bugn Tahtakale denen yer.

(66) Padiahlara, imamlara, mezzinlere mahsus hususi adalar.

(67) Saray ilerine bakan ve saray koruyan husus bir asker snf.

(68) "Haseki" trl mnlar arasnda padiah zevcesi mnsnda da kullanlmaktadr ki buradaki anlam da budur.

Eski Saray'daki Hayat Suyu

Fatih Mehmed Han, tabiat sahibi padiah olduu iin "acaba stanbul'un hangi suyu daha iyidir" diye btn hekimlerini toplayp sordu. Onlar da Eski Saray'n isindeki em'un Pnarn hafif, mutedil ve kolay sindirilir bir hayat suyu olarak gsterdiler. Beer mskal (69) pamuu beer miskal suya koyup sonra o sular gnete kuruttular. Btn pamuklar tartldg zaman em'un Pnar'nn suyu ile slatlan pamuk hepsinden hafif geldi. Hekimlerin sz doru kt. Fatih Hazretleri daima o lezzetli sudan ierdi. u na kadar gelen btn padiahlar da ondan ierler.

Kilerciba ve D Sakaba taraflarndan er kii olmak zere her gn alt kii gelir. Seyishane Yk, ki yirmier kyye (70) gelir, gm gmlere o saf sudan doldurup Su Nzr (71) huzurunda Kilercibag'nn gvenilir adamlarnn mhr ile krmz balmumuyla mhrlenir. Padiaha gtrlr. Hl o hayat emesi Eski Saray'n douya bakan kaps

nndedir ki Fatih, Eski Saray'dan dar bu hayat kaynan yapmtr. Hl, em'un Pnar ad ile tannan bir kevser suyudur.

Sonra, Kanun Sultan Sleyman bu Eski Saray' mil kuatr bir duvar yapp kap yaptrd: Divan

Kaps douya, Bayazd Kaps gneye, Sleymaniye Kaps batya bakar, Sleyman Han bu sarayn Ana Belgrad, Malta (72), Rodos fetihlerinde ele geen ganimet malndan Sleymaniye Camisi'ni yaptrd. Ayrca medreseler, drlhadis, drlkurra (73), Sibyan mektebi (= ilkokul), bir mezat yeri, bir ahane, bir kervansaray, bir hastahane, kendisine bir trbe, bir hamam ve ayrca kavaflar, dmeciler (74), kuyumcular iin arlar yaptrd. Bunlardan baka Makbul brahim (75) Paa'ya byk bir saray, Yenieri Aalarna mahsus bir saray, Lala Mustafa Paa ile Karamanl Piri Mehmed Paa iin birer saray, Gebze'de cami yaptrm olan Mustafa Paa le kz Ismihan Sultan'a da birer saray, cami hademesi iin bin hcre yaptrd. Eski Saray'n drt yann umum yollarla ssledi. Bu saray, bugne kadar bir tarafla iliii olmayan byk bir saraydr.

Yukarda saylan vezir saraylar ve imaretler hep Eski Saray alannda yaplmtr. Fakat Eski Saray' yaptran Fatih Sultan Mehmed'dir. Orada Yenieriler'in 160 blne, Cemaat'e (76) ve Sekbanlar'a (77) 160 oda yaptrd. Peykhane, Kalenderhane, Tersane, Tophane, Kthane, Baruthane ve nice bunun gibi byk imaretlerle stanbul'un iini, dn gaza malyla bezedi ki her birini yerinde anlatacaz.

(69) Eskiden kullanlan bir arlk ls. Bir buuk dirhemdir. Bugnk l ile iki gram kadar tutmaktadr.

(70) "Okka" dahi denilen bir arlk ls. Aa yukar 1280 gramdr.

(71) "Nazr" o zamanki tekiltta bugnk "mdr" yerinde kullanlyordu.

(72) "Malta" Osmanllar tarafndan alnmamtr. Evliya elebi bu kelimeyi pek muhtemeldir ki "Budin" yerinde kullanmtr.

(73) Drlkurra, Kur'an' usulyle okumay reten okullarn addr.

(74) Eski yazya gre bu kelime "dkmeciler" diye de kurabilir.

(75) Metinde "Makbul Siyavu Paa" dye gemekte ise de yanl olduu bellidir. Osmanl tarihinde ve Kanuni anda "makbul" sfatn yalnz bu brahim Paa almtr.

(76) Yenieri blklerinin bir ksmna verilen ad.

(77) Bu da yle.

Fetih Srasnda stanbul'a Hakim Nasbolunanlar

stanbul ylda o kadar mamur oldu ve yle insan deryas halini ald ki disiplin altnda tutulmas g oldu. nk yedi iklimden saysz adam toplanmt.

Birinci hkim Byk vezir Mahmud Paa idi. Ona bir oda ve maiyetine yenieriler, Muhzr Aa (78) , Sipah Kethda Yeri (79) Cebeci, Topu ve Azap (80) avular, Bir Bostanc Odabas, Yenieri'den bir tfeki ve bir matarac verdi. ehirlileri doru yola getirmek iin falaka ile denek vurur, aramba gnleri stanbul iinde kol gezerek Unkapan'nda yaplan sanatkrlar divanhanesine gelip inerdi. Oradan Yemi skelesi arda'na gelip btn esnafla toplant yapar, yemilere narh koyard. Oradan sebzehane divanna gelip sebzelere, daha sonra da salhaneye gelerek ete narh koyup sarayna dnerdi.

kinci hkim Sekbanba idi. Ona falaka, denek verildi ama cellt verilmedi.

nc hkim stanbul Mollas idi. Falaka, denek ve borlularn hapsi ferman verilmiti.

Drdnc hkim Eyp Mollas idi. Bu da ceza verme ve hapsetmeye yetkiliydi.

Beinci hkim Galata Mollas idi. Hkm altnda olan ahaliye hkm geerdi.

Altnc hkim skdar Mollas idi. Bunun da ceza ve hapis ile hkm geerdi.

Yedinci hkim Ayak Naibi idi. Esnafa narh ve teraziden dolay ceza vermeye yetkiliydi.

Sekizinci hkim ktisap Aas idi. Btn sanat sahiplerine hkmedip cezalandrmaya, idama, al verite doru hareket etmeyenin azarlanmasna memur yetkili bir hkimdi.

Dokuzuncu hkim Asesba idi.

Onuncu hkim Suba idi. Bu ikisinin krba ve kamlar vard. Falaka ve denekleri yoktu. Fakat pheli kimseleri balamaya ve mahkeme naibi ile baz evleri basmaya memurdular. Her idam ettiklerini er' izin ile ederlerdi.

Uygun msra

Hkmi sultan olmasa gelmen hat cellttan.

On birinci hkim stanbul Aas idi.

On ikinci hkim Bostancbas idi. Her gece ky ve kasabalar sabaha kadar gezerek sululara su derecesine gre ceza verirler.

On nc hkim orbaclardr. Her gece sabaha kadar 12 Yenieri orbacs kendilerine tbi beser, ellier, yzer kiiyle kol gezip sulular tutarlar. Balayp dairelerine gnderirler, haklarndan gelirlerdi.

(78) Yenierilerin byk subaylarndan biri.

(79) Kapkulu Sipahilerinin byk subaylarndan biri.

(80) Anadolu Trkeri'nden toplanan piyade askeri

On drdnc hakim Krklar'd. Bunlar eriat tarafndan tayin olunurlard, stanbul'un drt Mollalk yerinde krk mahkeme vard. Onlara Krk Hkimler denirdi. Bunlarn da ceza ve hapis yetkileri vard.

On beinci hkim eyhislmd.

On altnc hkim Anadolu Kazaskeri idi ama cezaya yetkili deildi. Drt divanda dinleyip Anadolu'da olan kadlara hkmedemezdi.

On yedinci hkim Rumeli Kazaskeri idi. Fatih Kanunu zere, Rumeli kadlarna Padiahn hkm ve beratlarn yazmaya memurdu.

On sekizinci hkim Yedikule Dizdar idi. Yukar makamlara herhangi bir konuyu arzetmeye yetkiliydi.

On dokuzuncu hkim Mimarba idi. stanbul'da yaplacak bir yap iin bundan izin almak lzmd.

Yirminci hkim Kaptan Paa idi. Gece gndz denize o hkmederdi.

Yirmi birinci hkim Tersane Kethdas idi. Kasmpaa semtinde bir sulu bulunsa suuna gre cezalandrp idam dahi edebilirdi.

Yirmi ikinci hkim Ok Meydan'nda Yenieri Oca'ndan Talimhaneciba ve Korucular olup Ok Meydan'nda kol gezerlerdi. Bir sulu tutsalar Abaya gtrrlerdi. O da suuna gre cezalandrrd. Yahut yaylarn kiriiyle bir aaca asp oka tutarlard. Ellerinde Fatih tarafndan verilmi ve her Padiah tarafndan yenilenmi, bu derece yetki veren Padiah fermanlar vard. Eer sulu askerse aman vermeyip bir aaca asarlard.

Szn ksas stanbul'un drt mollalk yerinde, Boaz'n iki tarafnda olan ky ve kasabalarda 33 hkim, 35 nahiye kads vard. Ama Beykoz Kadl baka idi. Mneccimbalarn merutas idi.

Bu kadlklardan baka drt mollaln hkmnde 186 nahiye kadl, 360 subalk, 87 Yenieri Kolluu ve Sardar vardr. 40 yerde serbest ufak Subalklar bulunurdu. Szn sonu stanbul Eyaleti'nin drt mollalnda kad ve subalarn hepsi 1200 hkimdi, Fatih kanunudur. Onlardan baka drt mollaln bir de 150 trl esnafn da zabit ve hkimleri vard ama idam etme yetkileri yoktu.

Fatih Cami

Zamann tannm mimarlar ve usta mhendisleri stanbul'a topland. Nice bin byk evliyann dualaryla yaplmasna baland. 867 ylnda (= 26 Eyll 1462 - 14 Eyll 1463) yaplmaya balanp 875 ylnda (= 30 Haziran 1470 - 19 Haziran 1471) bitirilmitir. Bu ulu cami stanbul ehrinin t ortasndaki yksek bir yerde yaplmtr. Caminin yerinde, yasofya'dan sonra birinci derecede saylan bir mabed varm. Depremle yklm imi. Mehmed Han'n uuru ile yapnn temeli yerin dibine varnca zerine Mehmed Han Camii bina olundu.

Bu caminin sa ve solundan kademeli ta merdivenle klr ve yerden t tepesine kadar mimar ziri ile 87 zirdr. Yer hizasndan alt eiine kadar 4 zira kadar yksekliktedir. 4 yksek ayak zerinde 15 paral byk bir kubbedir. Mihrap taraf dahi yarm kubbedir. Sa ve solunda iki tane somaki mermerden amud vardr. Mihrap, minber, hnkr mahfili, mezzinler mahfili beyaz mermerden, sade gzellikte, eski usul itir. Kubbesinin iinde iki sra kandillerle sslenecek tabakalar vardr.

Mihrabn sol tarafnda, Cebe Ali Hazretlerinin klaha benzer, dilim dilim bir sanca vardr.

Kubbe kapsndan mihraba varncaya kadar ok kalabalk cemaat alacak geni bir yerdir. Kandillerden baka aslm avize vesaire yoktur. Fakat dualarn kabul olunaca ruhaniyetli bir camidir. nk yaplrken iiler arasnda Mslman olmayan kimse kullanlmamtr. Bugne kadar da kapsndan ieri Yahudi girmemitir. Hademeleri hep

ykanarak hizmet ederlerdi. Vecid sahibi kimselerin daima geldii bir yerdir.

Kble kapsndan dar karken sa tarafta, drt ke ak mermer zerinde, tezhipli ve lcivert ile ve Hattat Demirci elebi'nin yazsyla Peygamber'in stanbul fethi hakkndaki hadsi kazlmtr. Haremin (81) drt cihetinde, yan sofalar zerinde brette baklacak renk renk nakl stunlar vardr ki insan hayran olur. Hatt haremin kble kapsnn i yzndeki stunda bulunan tan izgilerinde sof hrkal, Mevlevi klhl, eli yelpazeli bir dervi sureti vardr ki sanki canl gibidir. Herkes temaa eder.

Bu haremin t ortasnda bir havuz vardr ki drt tarafnda sekiz stun zerinde bir mevzun levhal kurunla rtl muhteem bir kubbedir. Bu havuzun drt tarafnda ge ykselen, minarelerle ayn boyda yeil serviler vardr ki gya her biri birer yeil melektir.

Caminin sanda, solunda birer tabakal tala yaplm yce minareleri vardr ki seyredilmeye deer. Haremin zemini yle renk renk mermerlerle denmitir ki sanki gk yz mermerleridir. Haremin drt tarafndaki pencerelerin dar eteklerindeki kitabeler iinde yeil somaki zerine beyaz ham mermerle, Ykuti Msta'sam tarznda bir yazyla Fatiha Sresi yazlmtr, slm, lkelerinde bugne kadar mermer zerinde Yakut hatt grlmemitir ve o havuz zerine stad, hnerini gstermek iin sar pirinten bir kafes rmtr ki bu da dikkat ekicidir.

Byk havuzun iinde kadeh eklindeki sanatkrane mermer fskiyelerden su fkrmakta olup gece gndz akmaktadr. Yuvarlak havuzun drt kesindeki kaynaklardan kalabalk cemaat abdest tazeleyip suyundan ierek susuzluk giderirler. Velhasl o byk yapnn tamamlanmasna ypranrcasna alp onu ge benzer ekilde yle bir gzel yapmlardr ki anlatmakta dil cizdir.

Bu caminin mihrab nnde, Cennet bahesine benzer bir bahe iinde Gazi Fatih'in ve ailesinin trbesi vardr. Ondan baka caminin yannda byk bir odaya benzer bir haremi vardr ki sekiz kapldr. Bu haremin iki tarafnda ok gzel baheler vardr. Onun dnda, caminin iki tarafnda Semniye Medreseleri (82) vardr ki rencilerle doludur. Onlarn dnda, umum yolda, medreselerin iki ynnde softalarn (83) odalar vardr. Onlar da rencilerle doludur. Bir ahane, hastahane, byk bir konukevi, eski bir hamam ve sibyan mektebi ile bezenmi br camidir. Yksek bir yerden drt yannda olan imaretlere dikkatle baksan safi kurgundan gmgk bir imaretler topluluu grrsn ki parlayp durur.

(81) Caminin bahe veya avlusuna "harem" denir.

(82) "Semniye" Arapa "sekiz" demek olup Fatih'in cami civarnda yaptrd sekiz medrese "Semniye Medreseleri" diye veya "Sahn- Semn" diye adlandrlm ve stanbul'un en yksek renim messesesi olup yani uzamann niversitesi haline gelip pek deerli bilginler yetitirmitir.

(83) "Softa", medrese rencisi demektir.

Bu eserlerden baka Koca Fatih'in nice nice imaretlerle stanbul'un iinde ve dnda yaptrd byk eserler yeni ehiri mamur edip enlendirmitir.

Bir zaman sonra Koca Mimar Sinan, mimar halifeliinden (= kalfalndan) Bamimar olup camiye nice nice eklentiler yapt. Daha sonra "Ali Kuu" adl, ncum ilminde (= astronomide) hretli bilgin geldi. Caminin hareminin iinde, Boyaclar Kaps tarafnda Mslman ocuklar iin Kur'an dershanesi olarak yaplan yksek kubbe nnde drt ke bir beyaz mermer iine vakit tayini iin bir alet yapt ki dnyada ei yoktur (84).

Kanuni Zamanndaki Bykvezirler (85)

lk Bykvezir Karamanl Piri Mehmed Paadr. Kanun tahta getii zaman bykvezirdi ve bykvezirlik yine kendisinde brakld.

Bykvezir Makbul ve Maktul brahim, Paa, Haremi Hs'tan yetimitir. Bykvezirlikle Msr'a gidip Hain Ahmed Paa'y astrarak Msr Kalesi'ne yedi kule yaptktan sonra Msr' imar ederek stanbul'a geldi.

Bykvezir Aya Pasa, Arnavut aslldr. Haremi Hmyun'da yetimiti. Sonra Yenieri Aas, Rumeli Eyaleti Valisi ve vezir oldu.

Bykvezir Ltfi Pasa da inat Arnavut kavmindendir. Haremi Hmyun'dan nice sancaklara sancakbei olduktan sonra vezirlikle eref buldu.

Bykvezir Sleyman Pasa, Akhadmlar'dan olup Harem'den yetiti. am'a, oradan Msr'a gitti. Oradan donanma ile Hindistan'a gidip Benderi Diy ve daha nice kaleleri Portekizlilerden alp Hind racasna hediye etti. Birok ganimet malyla Yemen'dek Aden iskelesini fethetti, zdemir Be ile birlikte Habe'i (86) ald. Sonra stanbul'da bykvezir oldu.

Bykvezir Ahmed Pasa, Arnavut kavmindendi. Tedbr, cesaret ve gsterile mehur bir vezirdir. Haremi Hmyun'dan Kapcbaslg ile kp Yenieri Aas, Rumeli Valisi, sonra Bykvezir oldu. Acem ah ah Tahmasb' gece baskn ile bozdu. Sonra Tmvar' fethetti.

Bykvezir Kaln Ali Pasa, Hersek Sancanda Pere kasabasndandr (87). Saraydan K