Fiskalna politika

-SEMINARSKI RAD-

Predmet: MakroekonomijaTema: Fiskalna politika

Bijeljina, Decembar 2014.

Seminarski radSeminarski rad:: Uticaj fiskalne politike na razvoj i makroekonomsku stabilnost Uticaj fiskalne politike na razvoj i makroekonomsku stabilnost

SADRŽAJ

UVOD .................................................................................................................................3

1. ULOGA I ZNAČAJ FISKALNE POLITIKE U KREIRANJU EKONOMSKOG SISTEMA...........................................................................................................................4

2. UTICAJ FISKALNE POLITIKE NA RASPODJELU I PRERASPODJELU NACIONALNOG DOHOTKA.........................................................................................5

3. UTICAJ FISKALNE POLITIKE NA KONKURENCIJSKE ODNOSE I JEDINSTVENO TRŽIŠTE.............................................................................................7

4. UTICAJ FISKALNE POLITIKE NA NIVO POTROŠNJE I KRETANJE CIJENA..............................................................................................................................9

5. UTICAJ FISKALNE POLITIKE NA AKUMULACIJU I INVESTICIJE...........10

6. UTICAJ FISKALNE POLITIKE NA SPOLJNOTRGOVINSKI I PLATNI BILANS............................................................................................................................11

7. UTICAJ FISKALNE POLITIKE NA GLOBALNI I STRUKTURNI PRIVREDNI RAST.........................................................................................................13

8. UTICAJ FISKALNE POLITIKE NA ZAPOSLENOST I KVALIFIKACIONU STRUKTURU..................................................................................................................14

9. UTICAJ FISKALNE POLITIKE NA ŽIVOTNI I DRUŠTVENI STANDARD...15

ZAKLJUČAK..................................................................................................................16

LITERATURA..................................................................................................................17

2


UVOD

Fiskalna politika se bavi načinima prikupljanja novca u državnu blagajnu i njegovog trošenja. Sastoji se od poreske politike i politike javnih rashoda. U vrijeme inflacije često se primjenjuje kontrakcijska fiskalna politika u vidu povećanih poreza i smanjenja javnih rashoda. U vrijeme depresije primjenjuje se ekspanzivna fiskalna politika u vidu smanjenja poreza i porasta javnih rashoda. Fiskalna politika utiče na prihode i potrošnju ljudi, pomaže u određivanju alokacije resursa između privatnih i kolektivnih dobara te utiče na poticanje investicija.

Cilj izlaganja u okviru ovog rada jeste da prikaže uticaj koji fiskalna politika ima na razvoj i makroekonomsku stabilnost. Konkretno u radu će biti usmjerena pažnja na razradu sledećih teza:

Uloga i značaj fiskalne politike u kreiranju ekonomskog sistema,

Uticaj fiskalne politike na raspodjelu i preraspodjelu nacionalnog dohotka,

Uticaj fiskalne politike na konkurencijske odnose i jedinstveno tržište,

Uticaj fiskalne politike na nivo potrošnje i kretanje cijena,

Uticaj fiskalne politike na akumulaciju i investicije,

Uticaj fiskalne politike na spoljnotrgovinski i platni bilans,

Uticaj fiskalne politike na globalni i strukturalni privredni rast,

Uticaj fiskalne politike na zaposlenost i kvalifikacionu strukturu, i

Uticaj fiskalne politike na životni i društveni standard.

3


1. ULOGA I ZNAČAJ FISKALNE POLITIKE U KREIRANJU EKONOMSKOG SISTEMA

U finansijskoj literaturi posvećena je relativno značajna pažnja ekonomskim dejstvima fiskaliteta. Sinteziranje ekonomske supstance fiskalnih dejstava, granična je linija savremene finansijske doktrine. U savremenoj finansijskoj teoriji i politici, prema tome, epicentar naučnog istraživanja pomjeren je sa starijih fiskalnih dejstava: 1. prevaljivanje poreza; 2. transformacija poreza i 3. evazija poreza, na savremena ekonomska i socijalna dejstva. Jezgro fiskalnog sektora ekonomske politike je izbor optimalne strategije - optimizacija budžetske potrošnje u odnosu na nacionalni dohodak i optimizaciju fiskalnog opterećenje u odnosu na fiskalni kapacitet - u konstelaciji društveno ekonomskih kretanja i razvoja nacionalne privrede. U tom kontekstu su posebno važna strategijska usmjeravanja fiskalnog instrumetarija na akumulaciju kapitala i investicije, platni bilans preko spoljnotrgovinskog bilansa, ekonomsku stabilizaciju, preraspodjelu nacionalnog dohotka, izjednačavanje uslova privređivanja, realokaciju privrednih resursa, privredni razvoj i stopu rasta, regionalni razvoj, migraciju radne snage, tehnički progres, kulturno-obrazovnu i zdravstveno socijalnu infrastrukturfu itd.

Fiskalna politika, kao instrument ekonomske politike, ima prije svega za funkciju realokaciju privrednih resursa, redistribuciju nacionalnog dohotka, ekonomsku stabilizaciju i privredni rast. Fiskali sistem lociran u sferi preraspodjele društvene reprodukcije obezbjeđuje realizaciju određenih ekonomskih, političkih, društvenih, socijalnih, demografski, bezbjednosnih, finansijskih, obrazovnih, naučnih, zdravstvenih, kulturnih i drugih ciljeva, djelujući posebno i na proizvodnju, razmjenu i potrošnju.

Fiskaliteti se koriste na mikro i makro planu. Sa mikro aspekta manipulisanje visinom fiskaliteta ostvaruju se odgovarajući efekti na terenu određenih djelatnosti ili kategorija građana. Fiskaliteti u ovom slučaju djeluju kroz fiskalnu diskriminaciju i fiskalne olakšice. Sa makro aspekta, fiskalitetima se zahvata dio dohotka i akumulacije nacionalne privrede. Porast fiskalnog opterećenja djeluje na sužavanje privrednih aktivnosti, ali pod pretpostavkom da se dobijena masa fiskaliteta ne utroši, već mobiliše kako se ne bi neutralizovao pad u sklonosti opšte potražnje. Isto tako, smanjenje fiskaliteta može da izazove povećanje agregatne potražnje. Naime, manje zahvatanje dohotka od poreskih obveznika izazvaće potrošačke impulse, koji će se multiplikatorno odraziti na sve komponente nacionalnog dohotka u smislu njihovog rasta. Fiskalitetima se djeluje kratkoročno i dugoročno. Njima se stimuliše štednja, radni produktivitet, privredna konjuktura i privredni rast. Fiskalni podsticaji postali su sastavni dio tekuće ekonomske politike. Fiskalne beneficije i olakšice, diskriminatorsko oporezivanje i poreska oslobođenja su inkorporirani manipulativni faktori u interventnom mehanizmu moderne države.

U savremenim društveno-ekonomskim sistemima fiskaliteti služe za realizaciju ciljeva ekonomske ravnoteže, privrednog rasta i socijalne politike. Kao sastavni dio državnog interventnog mehanizma, fiskaliteti imaju i ulogu reduktora društvenih konflikata. U sklopu ekonomske politike, fiskaliteti su poprimili ulogu regulatora u raspodjeli nacionalnog dohotka, alokatora finansijskih sredstava, stabilizatora konjuktornih oscilacija i katalizatora privrednog rasta. U tom smislu, fiskaliteti se koriste na mikro i makro planu.

4


U suštini, fiskaliteti, kao aktivni i efikasni instrumenti sveukupne ekonomske politike, služe za ostvarivanje brojnih funkcija u društvenoj reprodukciji:

1. Fiskalitetima se raspodjeljuje i preraspodjeljuje znatan dio nacionalnog dohotka;

2. Fiskaliteti služe kao sredstvo ekonomske korekture i kao efikasno sredstvo za smanjenje nejednakosti u raspodjeli dohotka i akumulacije;

3. Fiskaliteti stimulišu ili destimulišu određene grane, grupacije, oblasti, djelatnosti i određenu kategoriju građanja putem favorizovanja i defavorizovanja uslova privređivanja ili potrošnje

4. Fiskaliteti utiču na akomulaciju, investicije i potrošnju putem određenih beneficija, olakšica i koncesija;

5. Fiskaliteti na tržištu mogu da utiču u smislu izjednačavanja ponude i tražnje;

6. Fiskaliteti imaju stabilizatorske (antidepresivne i antiinflacijske) funkcije;

7. Fiskaliteti se koriste u politici ekonomskog razvoja, u razmještanju privrednih resursa, u ekonomskom izjednačavanju uslova privređivanja, u politici zaposlenosti, u politici cijena, u politici platnog bilansa itd.

2. UTICAJ FISKALNE POLITIKE NA RASPODJELU I PRERASPODJELU NACIONALNOG DOHOTKA

Tehnika popunjavanja deficita u sklopu budžetskog deficitarnog finansiranja javne potražnje i potencijalno - efektivnih dejstava na preraspodjelu nacionalnog dohotka u osnovi se oslonjaju na mehaniku povećanja postojećih fiskaliteta ili uvođenja novih fiskaliteta (nivelacija javnih prihoda), monetizacija javnog duga i primarnu emisiju. Sa stanovišta redistributivne funkcije budžetskog deficita, pod fudamentalnim su značajem strategija fiskaliteta i strategija javnog duga u funkciji ex post budžetskog ekvibiliranja. Međutim, eskalacija fiskalnog dohotka (koji vodi fiskalnom oduzimanju novostvorene vrijednosti) u osnovi je satanizacije nacionalne ekonomije sa nesagledivim ekonomskim reperkusijama na akumulacioni potencijal i budući privredni razvoj. Jer, forsiranje fiskalne presije produkuje inkompatibilni rast fiskalne mase i fiskalnog kapaciteta, involvirajući u neželjenu stopu ekonomskog rasta. Fiskalno opterećenje mjenja akomulaciju u rezidualnu veličinu sa izvedenim pritiscima na interno zaduživanje ekonomskih subjekata i uvoz inostrane akumulacije. Eksplozija budžetskih rashoda ( društvene potrošnje) u sadejstvu sa eskaliranim trendovima potrošnje transformiše budžetsko deficitarno finansiranje u deficitarno finansiranje lične investicione potrošnje i deficitarno alimentiranje spoljnotrgovinskog i platnog bilansa. Indeks rasta fiskalnog rezultata, indeks rasta novostvorene vrijednosti, odnosno indeks preticanja fiskalnog opterećenja nad indeksom fiskalnog kapaciteta, posredstvom indeksa iskorišćavanja fiskalnog potencijala, po pravilu vodi rastu potražnje i inflacije. Međutim, u savremenim uslovima funkcionisanja inflacije potražnje i inflacije troškova (pogotovo u kombinaciji sa struktnom, sektorskom i uvezanom inflacijom) politika fiskalne presije prodokuje dodatne generatorske i transmitorske inpulse troškovnoj inflaciji; što znači da je politika redukovanja deficitarnog budžetskog finansiranja javne potrošnje eskalacijama fiskalne

5


presije inkompatibilna sa „stagflacionom“ i ima direktnu reflekciju na ukupnu ekonomsku situaciju. Povećani fiskalni tranfer dohotka u budžetski sektor finansiranja, naduvavajući redistributivnu fiskalnu funkciju, restaurira inflatornu euforiju, stagnirajuću stopu rasta autputa i socijalnini bolest nezaposlenosti.

Povećana fiskalna koncentracija resursa redukuje akumulaciju i povećava jedinačne troškove proizvodnje, koja se neminovno rekompanziraju dodatnim zaduženjem (opadajuća akumulacija i rastuće investicije) pokretom cijena (kontrabalansiranje rastućih troškova proizvodnje). Stoga, tehnika popunjavanja budžetskog deficita uvodjenjem novih ili povećavanjem postojećih fiskaliteta nije prihvatljiva društvena solucija sa stanovništa redistributativnih efekata na nacionalni dohodak. U takvim uslovima ni dualitet neoposrednih i posrednih fiskaliteta ne doprinosi riješavanju problema negou suštini konverzuju opisne fiskalne odnose. I, posredni fiskaliteti se inkorpiranjem u cjenovni mehanizam i sa „ad hoc“ djelovanjem propulzivno ne vode ekonomskom stabilitetu, jer involviraju porast troškova života sa iznuđenim uskalađivanjem plata izvedenim pritiscima na troškove proizvodnje.

U reafirmaciji budžetskog deficitarnog finansiranja kroz mehanizam kompenzacionih finansija sve veću ulogu ima javni dug, budući da izrasta iz uzročno posledničnih veza redistributivne funkcije budžeta. U takvim uslovima se raspoloživi dohodak oslobađa apsorbatornih inflatornih udara za produktivne plasmane i samofinansirajući tok reprodukcije.

Monetarizacijom javnog duga mobilišu se kvalitetna sredstva reprodukcije za alimentiranje defiicitarne javne potrošnje. Nacionalni dohodak i akumulacija redistribuiraju se i tranformisu u potrošne punktove budžetskih finansijskih institucija. U incijalnoj fazi, resursi emitovanih dugova nezavisni su od strukturne dekompenzacije budžetske alokacije troskova alimentiranja javne potražnje. Resursi za izmirenje obaveza samo su prebačeni u kompentenciju javnog autoriteta nezavisno od ekonomskih prioriteta i imperativa vremena i prostora. Dezinflatorski efekti velikog javnog duga samo su iskazani, ali ne i realno efektirani kroz obim fiskaliteta. Budžet je time jednostavno os-posobljen da više troši nego što je fiskalno prihodovao, odnosno da ,, dopunskim novcem“ pokrije već realizovane rashode. Prema tome, sa stanovišta stabilizacije budžetsko finansiranje deficitarne javne potrošnje društveno-pozajmljenim resursima je neutralnog karaktera u odnosu na nivo, dinamiku i strukturu globalne potražnje. Ovaj model pokrića budžetskog deficita samo je proširio redistributivni mehanizam u korelaciji sa odgovarajućom lepezom alokacije. Istina, uzdignut je nivo sektorske potrošnje nivoom zajmovnog finansiranja tokom alimentiranja budžetske pukotine (Lernerov efekat), ali su i dijelovi akumulatornih fondova skrenuti u izmirenje obaveza, tj. u odloženu potrošnju. Time je istovremeno, izvršeno prebacivanje štednje iz ekonomskih sektora u sektor budžeta; izvršen je razmještaj likvidnosti i modifikovano je investiciono ponašane. U tom slučaju, javni dug, kao eksterni novac postaje instrument podruštvljavanja akumulacije i verifikovanja društvenih prioriteta u fiskalnom mehanizmu. No i pored toga, javni dug postaje instrument apsorobovanja i razvlačenja društvene akumulacije, budući da neproduktivno trošenje resursa zajmovnog finansiranja direktno utiče na veličinu i kvalitet nacionalnog dohotka.

Javni dug ne obuhvata samo novac kojij predstavlja stvorenu akumulaciju, nego zahtjeva od emisijonog instituta da ubaci novac na tržište kroz komercijalne banke

6


stvarajući izvedene depozite, to jeste dodatne cirkulacije novčane mase. I, obrnuto, prodaja obveznica je prilika za kontrakciju monetarne cirkulacije. Takođe, javni dug u osnovi može da posluži mobilisanju trezornog kapitala ili neprincipijelnom korištenju štednje i da ponovo dodje do aktiviranja novčane mase. Konačno, i portfelji obveznica mogu da iskoriste priliku demonetizacije javnog duga dobijanjem bankarskih kredita na bazi datih obveznica.

U uslovima relativno visoke stope inflacije, mehanizmom monetarizacije javnih dugova (ili društvenih zajmova) indikuju se negativni elementi budžetskog deficita i javnim dugom se likvidira volumen raspoloživih štednji koji provocira rast kamatne stope. Povećanje kamatne stope obeshrabljuje sklonost investiranju. A za neokenzijance, da bi se podstakla ivesticiona aktivnost i snizila kamatna stopa, potrebno je voditi politiku jeftinog novca.

Sve ovo potvrđuje činjenica da fiskalna politika direktnih i iindirektnih mehanizama fiskalne politike aktivno može da učestvuje u raspodjeli i preraspodjeli nacionalnog dohotka.

3. UTICAJ FISKALNE POLITIKE NA KONKURENCIJSKE ODNOSE I JEDINSTVENO TRŽIŠTE

Za savremeni svijet, fiskalni efekti u funkciji nivelacije uslova privređivanja, izjednačavanja startnih pozicija u sistemu dohodovanja, podržavanja uslova zdrave konkurencije i očuvanja jedinstvenog tržišta su od posebnog značaja za teoretičare, praktičare i kreatore operativne poreske politike.1 Naime, u savremenoj ekonomskoj praksi različiti uslovi privređivanja i dohodovanja produkuju različite osnove sticanja dohotka i različite kvantume stvorenog i raspodijeljenog dohotka sa negativnim implikacijama na tržišnu konkurenciju i jedinstveno tržište. Sektorski dispariteti i distorzije su evidentni u korist grana, grupacija i privrednih jedinica koje stiču ekstradohodak (po osnovu monopola, rente, cijena i sl.). Drugi, ipak, sektori koji su defaforizovani u tržišnoj konkurenciji, koji ne eksploatišu posebne rente, monopole i dr. pogodnosti i koji trpe talase inflatornih udara u pravilu ostvaruju ispod prosječni dohodak. U takvim uslovima privređivanja i dohodovanja, poreska politika sa različitim fiskalnim zahvatanjem eliminiše inegalitete i niveliše startne pozicije grana, grupacija, sektora i privrednih jedinica u ekonomskom dijelovanju.

U finansijskoj literaturi poznata su dva modela oporezivanja u funkciji ujednačavanja uslova privređivanja, očuvanja integritteta dohodovnih odnosa, osiguranja zdrave konkurencije i zaštite jedinstvenog tržišta:

ex ante model oporezivanja ili a priori metod fiskalnog zahvatanja (odnosno anticipativno oporezivanje, i

ex post model oporezivanja ili posteriori metod fiskalnog zahvatanja (odnosno dekurzivno oporezivanje).

U suštini ex ante model oporezivanja reprezentuje metod fiskalnog zahvatanja poslovnih fondova unaprijed i nezavisno od ostvarenog dohotka. Za razliku od ovog 1 Matejić, M., Javni prihodi, Savremena administracija, Beograd, 1997., str. 58.

7


modela oporezivanja, ex post model oporezivanja ogleda se u fiskalnom zahvatanju ostvarenog dohotka na kraju poslovne godine. Stoga je ovaj model oporezivanja efikasniji u eliminisanju ekonomskih inegaliteta. Progresivnim fiskalnim zahvatanjem redukuje se raspoloživi dohodak privrednog društva, koji je rezultat eksternih faktora. Međutim, progresivno oporezivanje ostvarenog dohotka u praksi je, po pravilu, destimulativno, budući da direktno pogađa poreske obveznike.

Progresivnim zahvatanjem ekstra dohotka i proporcijalnim zahvatanjem programiranog dohotka u kombinaciji se realizuju simultano dvije pogodnosti:

prvo, proporcionalnim oporezivanjem stimuliše se radni kolektiv u pravcu stvaranja većeg programiranog dohotka i

drugo, progresivnim oporezivanjem ekstra dohotka spriječava se derogiranje uslova privređivanja i raspodjele prema sposobnosti.

Međutim, u praksi se realizuje i dio ekstra dohotka koji nije uvijek rezultat djelovanja eksternih faktora već efektuiranja iznad prosječne produktivnosti rada, nove tehnologije, inovatorstva, rada u trećoj smjeni, kadrovske opremljenosti i nove organizacije rada. Imperativno je, stoga, dio ekstra dohotka (obično između 1/6 i 1/5) izuzeti od progresivnog oporezivanja i staviti ga na raspolaganje kompaniji za stimulativno nagrađivanje izuzetnog zalaganja ili za razvojne projekte.

Ekstra profit nadalje može da bude rezultat određenje politike cijena. U tom svijetlu porez na promet može da zahvati dio akumulacije koja je uslovljena visokim cijenama i na taj način izvrši transfer neekonomskog sticanja akumulacije u korist budžeta fiskalnog entiteta iz koga mogu da se regrutuju transferi u korist defavorizovanih ekonomskih subjekata reprodukcije. Porez na promet, u tom kontekstu, može da djeluje preventivno i da svojim stopama parališe nasajanje ekstra dobiti.

No, kada se ekstra dobit već ostvari (usljed uticaja tržišta uz kombinaciju neekonomskih faktora u neravnopravnom ekonomskom položaju) instrument poreza na promet treba kombinovati sa porezom na dobit (proporcijonalni porez na dohodak i dopunska progresivna stopa ).

Politika stopa treba da bude osnovna poluga preko koje se pušta u dejstvo mehanizam poreza na promet radi uticaja na izjednačavanje uslova privređivanja. Porezom na promet može se zahvatiti ekstra dobit onih proizvoda kod kojih je ona sadržana u cijeni dotičnog proizvoda koji se prodaje, odnosno traži. Takvo ujednačavanje teži ostvarivanju ravnomjerne raspodjele fiskalnog tereta.2 Fiskalnom intervencijomse može ostvariti nova nova raspodjela fiskalnog tereta ili ublažiti postojeća raspodjela, što ima za cilj izjedmačavanje dohotka građana.

2 Isto kao pod 1

8


4. UTICAJ FISKALNE POLITIKE NA NIVO POTROŠNJE I KRETANJE CIJENA

U teorijskim razmatranjiam uticaj fiskalne politike je u korelaciji sa finalnom potrošnjom i cjenovnim mehanizmom. U suštini, elaboriranje budžetske politike sa anticipiranim, ex ante ugrađenim deficitom reflektuje anticipativnu javnu potrošnju sa upunpanom dodatnom kupovnom snagom kanalima finansiranja funkcionalnih, investicionih i transfernih budžetskih rashoda. U stvari, deficitarno naduvana javna potrošnja involvira se, po prirodi alokacije resursa budžetskog deficita, kroz nadimne investicione trendove (davanjem sredstava budžeta privrednim i neprivrednim investicionim institucijama) i ličnu potrošnju (ličnim rashodima budžetske klijentele i socijalnim potporama iz budžeta), mada se u ekonomskim transferima (regresiranje i premiranje cijena) podržavaju pojedini segmenti finalne potrošnje.

Poresko finansiranje budžetskog deficita aposteriornim rastom fiskalnog opterećenja u suštini vodi eskalaciji kalkulativnih troškova nosilaca fiskalnih obaveza. U uslovima postojanja relativno niskih i neiskorišćenih proizvodnih kapaciteta i relativno stagnantne niske stope produktivnosti porast jediničnih troškova proizvodnje dodajnim fiskalnim opterećenjem, u pravilu, kontrabalansira sa porastom cijena, stvarajući troškovnu inflatornu spiralu. Anticipativni budžetski dezekvilibrijum, koji je ex post pokriven fiskalnim resursima, retroaktivno povećava inflatornu pukotinu. U tom kontekstu, svejedno je o kojim se fiskalitetima radi, jer i posredni i neposredni fiskaliteti, u krajnjoj istanci, vode nominalnim usklađivanjima pokretom cijena.

Zajmovno finansiranje budžetskog deficita u osnovi redistribuira i transformiše društvenu akumulaciju u potrošni sadržaj. Dimenzionisanje javne potrošnje zajmovnim finansiranjem budžetskog deficita redukuje akumulacioni potencijal u momentu monetizacije javnog duga. Obrnuto, demonetizacija javnog duga restituiše nivo štednje, doduše u promjenjivoj formi izraženoj u inflatornim uslovima privređivanja. Međutim, deficitarno alimentiranje budžetske investicije u privredi i deficitarno finansirane investicije u privredi (dotacije, subvencije, premije, regresi i kompenzacije)3 u suštini ne reprezentuju supstancu čiste javne potrošnje, budući da su investicioni i transferni resursi nedostupni ekonomski subjektima za alimentiranje potreba povišene reprodukcije. Fiskalni pritisak javlja se tek u momentu amortizacije javnog duga. U tom kontekstu, zajmovno finansiranje deficita samo je odloženi efekat na cijene, koji se kao bumerang vraća s rastućom fiskalnom presijom u funkciji otplate dospjelih anuitetnih obaveza. Stoga, zaduživanje u jednom periodu trendira inflaciju drugom periodu.

Konačno, monetarno finansiranje budžetskog deficita ubrizgavajući dodatnu kupovnu snagu u punktove javne potrošnje, uklapa se u monetarnu eskalaciju inflacije potražnje, čak i pri harmonizovanom osnosu globalne potražnje i realne ponude. Generisanjem efektivne potražnje monetarnom kreacijom, budžetsko deficitarno finansiranje produkuje inflatornu politiku koja se zatvara pokretom cijena. U tom kontekstu, sa stanovišta stabilizacione politike, budžetski imperativi okreću se politici suficitarnog finansiranja, u

3 Herber, B.P., Modern Public Finanse, Thudey study of Public Sector Economics, Orewood, 1997. str. 502-504.

9


funkciji imobilizacije viškova i sterilizacije likvidnog disponibiliteta. Obrnuto posmatrano, deficitarno alimentiranje javne potrošnje u uslovima deflatornih tendencija restituiše likvidni potencijal i generiše efektivnu potražnju, što u uslovima finog novčanog doziranja i kontrolisane monetarne ekspanzije vodi inflatornom rastu cijena.

5. UTICAJ FISKALNE POLITIKE NA AKUMULACIJU I INVESTICIJE

Opšte je poznata činjenica da fiskaliteti u okviru razvojne budžetske strategije podstiču rast akumulacionog potencijala mehanizmima detaksacije i anuliranjem fiskalnih tereta. Mada i taksacija akumulacionih fondova u okviru raspodjele profita ili dohotka ne derogira i ne apsorbuje stednju ukoliko se fiskalitetima formira finansijski potencijal (tz. fiskalna koncentracija i centraliziranje akumulacije) javnih fondova za alimentiranje javnih investicija produktivnog profita. Detaksiranjem prihoda od kamata na štedne uloge i na javni dug komplementarno se podstiče štedni bonitet sektora stanovništva. Fiskalnim bonifikacijama i koncesijama pri uvozu kapitala i pri reinvestiranju ostvarene dobiti podstiče se priliv dodatne akumulacije iz eksternih izvora. Konačno, racionalnom budžetskom potrošnjom u smislu kreiranja budžetskih ušteda oslobađaju se finansijski resursi za investicione poduhvate države, pri čemu se dopunsko investiciono finansiranje pojavljuje kao sredstvo za neutralisanje posljedica od varijacija marginalne efektivnosti kapitala.

Koristeći se raznim koncesijama, beneficijama i olakšicama kroz razna oslobađanja ili smanjenja fiskalnih tereta, kroz subvencioniranja investicija, kroz diferencirane ili diskriminatorske fiskalne stope, kroz ubrzanu amortizaciju, kroz beneficirane kamatne stope, štednih i angažovanih kapitalima u obligacije, kroz privilegovana privlačenja kapitala u ekonomsku infrastrukturu i dr. sistem budžetskog finansiranja stimuliše, usmjerava i podstiče ekonomski rast.

U razvijenim privredama poznat je sistem stimulativnog djelovanja fiskaliteta na investicionu sklonost i investicione porudžbine fiskalnim beneficijama, olakšicama i oslobađanjima od poreskih udara.

Ekonomsku suštinu poreske politike treba tražiti u njenoj usmjerenosti na stimulisanje investicija. Globalna investiciona potražnja podiže se javnim investicijama fiskalno obezbjeđenim sredstvima u budžetu.

Akumulacija kapitala, kao stožerni ekonomski problem „oplodnje rasta“, fiskalna politika u okviru dejstva na raspodjelu nacionalnog dohotka ohrabruje sljedeći manevrima:

1. blažim fiskalnim zahvatanjem ili redukcijom fiskalnog opterećenja;

2. davanjem fiskalnih olakšica ili potpunog fiskalnog oslobađanja i

3. kombinovanjem navedena dva manevra.

Davanje fiskalnih olakšica ili metoda fiskalnog oslobađanja, u okviru pozitivne projekcije dejstva na akumulaciju kapitala, u fiskalnoj praksi odnosi se na kategorije, kao

10


što su kamate na štedne uloge i kamate na javni dug.4 Potpunim fiskalnim oslobađanjem od opterećenja podstiče se i stimuliše štednja stanovništva i upis javnih zajmova, kao dopunski izvor akumulacije.

Naposletku, fiskalnim instrumentima može se djelovati na dopunske izvore akumulacije, tj. privlačenje inostranog kapitala u nerazvijenim zemljama. Davanjem fiskalnih beneficija i olakšica ove zemlje dolaze do dopunskog investiciong potencijala. Zahvatanja proporcionalnim fiskalnim stopama, blagom progresijom ili potpunim oslobađanjem reinvesticionog kapitala u zemlji uvoznici, akumulacija se uvećava shodno intervencijama vladine ekonomske politike.

Fiskalno stimulisanje akumulacije, a preko toga i investicija, služi kao osnova odakle se izvode razni efekti na terenu zaposlenosti, stabilnosti, cijena, povećanja proizvodnje, zadovoljavanja javnih potreba.

To se može vidjeti i potvrditi pojednostavljenim modelom, koji se temelji na osnovnim postavkama Harrod-Domarovog modela, u kome se respektuje finansijska aktivnost, tj. mjere fiskalnog sistema. Na osnovu ovoga možemo zaključiti da se strateška uloga investicija u modelu treba ostvariti putem parametara fiskalne politike. Vodeći racionalno budžetsku politiku država bi povećanjem poreza ili smanjivanjem rashoda za robe i usluge mogla ostvariti štednju i na taj način uticati na porast investicija, a time i na rast nacionalnog dohotka, pri čemu treba istaći da parametar znatno varira u zavisnosti od mjera monetarne politike, što zahtjeva koordinaciju monetarne i fiskalne politike.

6. UTICAJ FISKALNE POLITIKE NA SPOLJNOTRGOVINSKI I PLATNI BILANS

Teorijski posmatrano, fiskalni prihodi i javni rashodi u okviru ekonomske budžetske strategije upotrebljavaju se za podržavanje spoljnotrgovinske i finansijske ravnoteže ili za otklanjanje neravnoteže spoljnotrgovinskog i platnog bilansa.

U projekciji uvoza robe i usluga fiskaliteti imaju za funkciju zaštitu domaće privrede od inostrane konkurencije, komprimiranje domaćih cijena, sprječavanje uvoza inflacije i podržavanja ravnoteže spoljnotrgovinskog bilansa. Povećanjem stope poreza na promet i carina podiže se nivo cijena uvezenih dobara i usluga sa obeshrabljivanjem potražnje za uvozom i sa relaksiranjem pritiska spoljne konkurencije. U cilju komprimiranja cijena na unutrašnjem tržištu fiskalno opterećenje se, po pravilu, redukuje. Po pritiskom spoljne konkurencije zaustavlja se ritam cijena, spriječavaju se sektorske disproporcije, razbijaju monopolske pozicije proizvođača i štiti konzumpcija izvijesnih potrošnih dobara.

Detaksiranje uvoza opreme i reproduktivnog materijala podstiče razvoj nedovoljno razvijenih područja. Fiskalnim bonifikacijama i koncesijama uvoza deficitarnih proizvoda osigurava se normalno funkcionisanje proizvodnih punktova nacionalne privrede. Sa uključavanjem finansijskih transakcija upotpunjavaju se fiskalni efekti na platni bilans.

Smanjenje fiskaliteta ili njihovo anuliranje prilikom izvoza roba i usluga ili reinvestiranja profita poznati su fiskalni manervi zemalja u razvoju i razvijenih zemalja u 4 Perić, A., Finansijska teorija i politika, Beograd 1989., str. 210-213.

11


sklopu fiskalnih podsticaja. Fiskalni podsticaji, kao što su subvencije za uvoz opreme, beneficirane kamate, subvencioniranje uvoza kapitala, izvozni primovi i reflekcije za podsticanje uvozne supstance reprezentuju fiskalne manerve uravnoteženja spoljnotrgovinskog bilansa.

Pored izvozne i uvozne projekcije roba i usluga, fiskalna dejstva na platni bilans (na njegove pozicije: deficit, suficit i ravnoteža) mogu se posmatrati i sa aspekta uvoza stranog kapitala i izvoza domaćeg kapitala.

Uvoz stranog kapitala je naručuto karakterističan za savremeni nerazvijeni svijet. Razvijene zemlje su izvoznice kapitala, uglavnom, visokorazvijene zemlje kapitalističkog lagera. Zemlje u razvoju da bi došle do dopunskog investicionog potencijala uvoze stranu akumulaciju posredstvom fiskalnih beneficija i olakšica. Fiskalne koncesije, u tom smislu, odnose se na diskriminatorsko oporezivanje putem niskih proporcionalnih poreskih stopa ili potpunog poreskog oslobađanja. Uvezeni strani kapital može se, dakle, potpuno osloboditi od fiskalnih udara ili pak opteretiti sa vrlo malim fiskalnim teretom.

Ovako privučeni inostrani kapital u zemljama „trećeg svijeta“ podržavan je od strane fiskalne politike. Naime, realizovani profit od uvozne akumulacije dopunski se može stimulisati diskalnim instrumentima ako se reinvestirani dio profita oslobodi fiskalnog zahvatanja u potpunosti ili djelimično, zavisi od visine reinvestiranog profita i konkretnih uslova uvoza kapitala i konkretnih fiskalnih beneficija.

Uvoz stranog kapitala inspirisan je razvojnim motivima nacionalnih ekonomija zemalja u razvoju. Niski koeficijent akumulativne sposobnosti i nediverzifikovana privredna struktura u uslovima jeftine radne snage i sirovinskog bogastva osnovni su razlozi za pribjegavanje privlačenja inostrane akumulacije uz fiskalne koncesije. Uvećavanje investicionog potencijala posredstvom instrumenata fiskalne politike i njegovo selektivno kanalisanje u propulzivne proizvodne sektore multiplikatorski treba da se efektuira na razvoj proizvodnih snaga. Jer, angažovanje inostranog kapitala u bazne sektore i tehničku modernizaciju poljoprivrednog sektora ima za cilj razbijanje monokulturnog obruča privrede i obezbjeđivanje novih izvora domaće akumulacije.

Pored toga, zemlje u razvoju stvaraju akumulacione, odnosno investicione fondove fiskalnim putem, tj. metodom fiskalnog alimentiranja. Naime, s obzirom da su privrede ovih zemalja uglavno monokulturnog tipa, to u periodu velike konjukture dolazi do značajnog izvoza dotičnih proizvoda. Zbog takve situacije dolazi do pojave rasta cijena i deviznih prihoda. U takvim slučajevima, fiskalna politika može da uvede uvećano oporezivanje na takve prihode iz kojih bi se formirali fondovi za investicije.

Navedena fiskalna stimulacija akumulacije i investicija služe kao osnova odakle se izvode razni efekti u domenu zaposlenosti, stabilnosti cijena, proizvodnje, platnog bilansa itd.

Međutim, pored navedenih dejstava fiskalnog sistema, država može uticati na makroekonomske agregate i putem budžetskih rashoda, inostranih kredita i pomoći i monetarne emisije. Budžetski deficit je u ovakvim uslovima posljedica politike investiranja kapitalnog opremanja proizvdnog sektora i finansiranja transfera tehnoloških investicija. Usljed nedostatka fiskalnih prihoda i štednje i nedovoljne finansijske pomoći iz inostranstva, vlade nerazvijenih zemalja pribjegavaju forsiranoj štednji posredstvom

12


inflacije radi alimentiranja budžetskog deficita. Ovaj model finansiranja privrednog razvoja preko emisionog instituta obrazlagan je činjenicom da tako kreirana inflacija biti blokirana rastom robnih fondova. Po tome, dakle, inflacija služi kao motorno ulje za pogon ekonomske mašine. Pod kontrolom, umjerenim doziranjem i u kratkom roku monetarni rast biće kontrabalansiran robnim pokrićem.

7. UTICAJ FISKALNE POLITIKE NA GLOBALNI I STRUKTURNI PRIVREDNI RAST

Problematika fiskalnog djelovanja na privredni razvoj ogleda se u mobilizaciji akumulacionog potencijala, u sektorskoj orijentaciji investicija, u stimulisanju tehničko – tehnološkog progresa, i primjeni rezultata naučnoistraživačkog rada, u formiranju kadrova i znanja, u izgradnji objekata ekonomske infrastrukture, u promovisanju privrednog rasta i sl. posredstvom diferencijalnog oporezivanja (tzv. selektivni filter), fiskalnih dedukcija i beneficija, poreskih olakšica i oslobađanja, ubrzane amortizacije.

Ubrzani otpisi osnovnih sredstava omogućavaju sektoru privrednih preduzeća da iskažu manji profit za oporezivanje. U poreskim zakonodavstvima amortizacioni otpisi, teorijski posmatrano, mogu se u cijelini odbiti od obima dohotka, čime se smanjuje osnovica za oporezivanje profita. Smanjivanje oporezovanog dijela profita putem njihovog iskazivanja, kao amortizacionih otpisa, utiče na rast amortizacionih fondova, a time i na povećanje stepena samofinansiranja. „Poreski kredit“ u stvari reprezentuje odbitak od poreske osnovice investicionog dijela dohotka, dok fiskalna remiza ilustruje specifičan fiskalni „oproštaj“ u poreskom zahvatanju. Takođe se instituiše mehanizam privlačenja individualne štednje u vrijednosne papire za razvojne prioritete sa naglašenih fiskalnim beneficijama, kao istovremeno potpuno fiskalno oslobađanje razvoja mlade industrije i podizanja industrijskih inkubatora.5

U pojedinim zemljama koriste se razne forme fiskalnih olakšica ili oslobađanja u funkciji povećanja investiranja u infrastrukturu ili reinvestiranju ostvarenog profita u vitalnim sektorima reprodukcije.

Fiskalna politika djeluje na privredni razvoj i preko uvoza mehaničke opreme i deficitarnog reproduktivnog materijala po sniženim i anuliranim stopama posrednih fiskaliteta (porez na promet i carine), stvarajući podsticajne efekte na planu regionalnog i strukturnog razvoja.

U nerazvijenim zemljama preko fiskaliteta mobiliše se akumulacija i upućuje fiskalnim mehanizmom u propulzivne grane proizvodnog karaktera. Putem poreza na potrošnju, porez na poljoprivredu, kao i porezom na plaće ubiraju se i koncentrišu finansijska sredstva u budžete ili fondove za finansiranje privrednih investicija. Pored izgradnje objekata privrednog značaja, država prikupljena novčana sredstva plasira u izgradnju objekata ekonomske infrastrukture i, na taj način, pomaže napore razvojne politike. Za alimentiranje potreba privrednog razvoja u nerazvijenim zemljama se, uz navedene izvore prihoda koriste i inostrani krediti, ostvarena sredstva prilikom izvoza,

5 Alibašić, H., Hasanović F., Fiskalni sistemi u Bosni i Hercegovini i njegova reforma, B-Eli-M Lukavac, 2008. , str. 50.

13


uvoz stranog kapitala i monetarne emisije. Putem finansijskih sredstava iz ovih izvora država utiče na direktan način na ritmiku nacionalnog dohotka.

Fiskaliteti, kao finansijsko sredstvo vladine politike za upravljanje različitim sektorima, treba da su sposobni da redukuju dohotke viših tranši i da povećavaju javnu štednju jednog dijela nosilaca visokih dohodaka. Povećanje stopa indirektnih poreza ima za posljedicu kočenje potrošnje i uvećavanje javnih prihoda u državnoj blagajni. Međutim, kako su poreski sistemi nerazvijenih zemalja uglavnom nesavršeni, nefleksibilni i defektni, to od njih javna vlast ne može puno očekivati. Učinci ovakvih poreskih sistema su skromni. Stoga se u javnim finansijama nerazvijenih zemalja postavlja problem kako uravnotežiti budžet kada su javni rashodi povećani zvog privrednog rasta. Usljed nedostatka poreskih prihoda, s jedne strane, i štednje, sa druge strane, može se pribjeći forsiranoj štednji posredstvom inflacije radi pokrića investicionih rashoda. Takav metod, tj. model finansiranja privrednog rasta preko emisionog instituta uglavnom je bila praksa većine zemalja u razvoju.

8. UTICAJ FISKALNE POLITIKE NA ZAPOSLENOST I KVALIFIKACIONU STRUKTURU

Poreski prihodi i javni rashodi u savremenim privrednim sistemima značajni su segmenti fiskalne politike u funkciji povećanja zaposlenosti i smanjivanja nezaposlenosti. Redukcija fiskalnog opterećenja povećava raspoloživi dohodak, odnosno akumulaciju za alimentiranje investicionih projekata radi povećanja proizvodnih kapaciteta i otvaranja novih radnih mjesta. Posebnim fiskalnim podsticajima u nedovoljno razvijenim područjima podržavaju se intencije politike zapošljavanja.

Fiskalnim olakšicama i oslobođenjima pri projektovanju poreza iz plata i dohotka privlače se visokostručni kadrovi za radno angažovanje u prostoru nerazvijenih regiona i subregiona. Regresiranjem postojećih radnih mjesta zaposlenih iz budžetskih sredstava spriječava se porast nezaposlenosti u razvijenim industrijskim zemljama. Posebno se subvencioniše svako novootvoreno radno mjesto i dodatna uposlenost.

Sa širenjem tzv. javnog sektora (u formi „socijalizacije“ pojedinih segmenata društvene reprodukcije) šire se mogućnosti zapošljavanja i sprečava porast broja nezaposlenih. Forsiranjem javnih radova i izgradnje objekata društvenog standarda i ekonomske infrastrukture podržava se nivo zaposlenosti. Stručno ekipiranim obrazovnim programima obrazovanju profilišu se visokostručni kadrovi i eliminišu deficitarna i suficitarna zanimanja za potrebe sfere reprodukcije.

Konačno, primjena naučno – istraživačkih rezultata rada ovlaplođenih u novoj tehnici i tehnologiji, racionalizarstvu i inovatorstvu stvaraju se novi prostori za dodatno upošljavanje radnika i poboljšanje postojeće kvalifikacione strukture već zaposlenih.

14


9. UTICAJ FISKALNE POLITIKE NA ŽIVOTNI I DRUŠTVENI STANDARD

Fiskaliteti, po pravilu, djeluju stimulativno i destimulativno na životni i društveni standard. Povećano fiskalno zahvatanje dohotka radnika, redukuje raspoloživi dohodak, koji simultano služi ličnoj štednji. U pojedinim slučajevima, povećanje poreske stope sa smanjenjem fiskalnih beneficija eliminiše čak i potencijalnu štednju iz strukture dohotka, koji se identifikuje sa čistom ličnom potrošnjom. U drugim pak slučajevima, pooštrena progresivna fiskalna zahvatanja iz plana ne samo da isključuju štednju iz ličnih premija već redikuje i raspoloživa sredstva za ličnu potrošnju. Isto tako, i povećana stopa poreza na promet modelom fiskalne anestezije redukuje plate i potrošnju. Naime, inkorporirane povećane fiskalne stope poreza na promet u prodajne cijene roba i usluga izvlače jedan dio kupovne moći sektora stanovništva u korist javne potrošnje. Povećani porez na promet indukuje porast troškova života i smanjenje životnog standarda. U retroakciji, povećani porez na promet uzrokuje porast plata radi zaštite zajamčenog, minimalnog životnog standarda. A povećanje plate u kumulaciji sa povećanim porezom iz plate produkuje porast jediničnih troškova proizvodnnje, koji se, u uslovima stagnantne stope radnog produktiviteta, rekompenziraju porastom cijena. U osnovi, porez iz plata i porez na promet u kauzalitetu involviraju troškovnu inflaciju sa izvedenim pritiscima na životni standard, pri čemu svaka nova društveno-ekonomska i socijalna zaštita dostignutog nivoa životnog standarda imperativno pada na teret akumulativne i reproduktivne sposobnosti nacionalne privrede, a pogotovo ako se porezi (kao doprinosi iz plata) prevaljuju na fondove firmi kakav je slučaj danas u BIH. Prealokacija poreza iz plata na dobit kompanije omogućava porast životnog standarda, a na teret akumulacije. Porez iz ukupnog prihoda je isuviše marginalnog značaja u strukturi poreskih prihoda da bi odigrao tzv. funkciju supstitucije poreza sa jednakim prinosom. No, u cijelini posmatrano, povećani fiskalni transfer sredstava u korist sektora javne potrošnje obezbjeđuje fiskalne resurse za alimentiranje povećanog društvenog standarda.

U cijelini posmatrano, povećanje poreza i doprinosa iz plata, poreza na promet, i poreza na imovinu i prihode od imovine steriliše ličnu potražnju i redukuje ličnu potronju sa negativnim implikacijama na nivo životnog standarda. Istovremeno, sa povećanjem doprinosa iz plata stvaraju se mogućnosti za povećanje opšteg standarda.

Ekonomskim i socijalnim transferima štiti se i podržava nivo životnog standarda. Regresiranjem i subvencionisanjem cijena vitalnih životnih namjernica i isplatama penzija, dječijeg dohotka, pomoći nezaposlenim i nezbrinutim licima povećavaju se sredstva životnog standarda. Regresiranjem stanarine i gradskog saobraćaja, solidarnom stambenom izgradnjom i beneficiranim uslovima potrošačkog kreditiranja dopunski se proširuju potencije rasta životnog standarda.

15


ZAKLJUČAK

Fiskalna politika je skup svih mjera jedne države kojima se utiče na zarade, imovinu i akumulaciju fizičkih i pravnih osoba s ciljem prikupljanja sredstava za financiranje društvene potrošnje. Takođe, korištenjem fiskalnih instrumenata (poreza, javnih rashoda, javnog duga) država utiče na ukupne privredne troškove: zarade, zaposlenost, privredni rast itd. Država mjerama fiskalne politike reguliše ciklička kretanja u privredi.

Tehnika popunjavanja deficita u sklopu budžetskog deficitarnog finansiranja javne potražnje i potencijalno efektivnih dejstava na preraspodjelu nacionalnog dohotka u osnovi se oslonjaju na mehaniku povećanja postojećih fiskaliteta ili uvođenja novih fiskaliteta, monetizacija javnog duga i primarnu emisiju.

Uticaj fiskalne politike na konkurencijske odnose i jedinstveno tržište odnosi se na nivelaciju uslova privređivanja, izjednačavanja startnih pozicija u sistemu dohodovanja, podržavanja uslova zdrave konkurencije i očuvanja jedinstvenog tržišta.

Uticaj fiskalne politike na nivo potrošnje i kretanje cijena je u korelaciji sa finalnom potrošnjom i cjenovnim mehanizmom.

Uticaj fiskalne politike na akumulaciju i investicije ostvaruje se korišćenjem raznih koncesija, beneficija i olakšica kroz razna oslobađanja ili smanjenja fiskalnih tereta, kroz subvencioniranja investicija, kroz diferencirane ili diskriminatorske fiskalne stope, kroz ubrzanu amortizaciju, kroz beneficirane kamatne stope, štednih i angažovanih kapitalima u obligacije, kroz privilegovana privlačenja kapitala u ekonomsku infrastrukturu i dr. sistem budžetskog finansiranja te na taj način stimuliše, usmjerava i podstiče ekonomski rast.

Uticaji fiskalne politike na spoljnotrgovinski i platni upotrebljavaju se za podržavanje spoljnotrgovinske i finansijske ravnoteže ili za otklanjanje neravnoteže spoljnotrgovinskog i platnog bilansa.

Problematika fiskalnog djelovanja na privredni razvoj ogleda se u mobilizaciji akumulacionog potencijala, u sektorskoj orijentaciji investicija, u stimulisanju tehničko – tehnološkog progresa, i primjeni rezultata naučnoistraživačkog rada, u formiranju kadrova i znanja, u izgradnji objekata ekonomske infrastrukture, u promovisanju privrednog rasta i sl. posredstvom diferencijalnog oporezivanja, fiskalnih dedukcija i beneficija, poreskih olakšica i oslobađanja, ubrzane amortizacije.

Poreskih prihodi i javni rashodi u savremenim privrednim sistemima značajni su segmenti fiskalne politike u funkciji povećanja zaposlenosti i smanjivanja nezaposlenosti.

Fiskaliteti, po pravilu, djeluju stimulativno i destimulativno na životni i društveni standard.

16


LITERATURA

[1] Alibašić, H., Hasanović F., Fiskalni sistemi u Bosni i Hercegovini i njegova reforma, B-Eli-M Lukavac, 2008.

[2] Perić, A., Finansijska teorija i politika, Beograd 1989.

[3] Herber, B.P., Modern Public Finanse, Thudey study of Public Sector Economics, Orewood, 1997.

[4] Matejić, M., Javni prihodi, Savremena administracija, Beograd, 1997.

17

Documents

Fiskalna politika