162
FUAKAVA FOʻOÚ 2019 Haʻu, ʻo Muimui ʻIate Au— Maʻá e Lautohi Faka-Sāpaté Ko Hono Moʻui ʻaki, Ako mo Akoʻi ʻo e Ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí

FUAKAVA FOʻOÚ 2019 Haʻu, ʻo Muimui ʻIate Au— Maʻá e

  • Upload
    others

  • View
    37

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

FUAKAVA FOʻOÚ 2019

Ha̒ u, ʻo Muimui ʻIate Au— Ma̒ á e Lautohi Faka- SāpatéKo Hono Moʻui ʻaki, Ako mo Akoʻi ʻo e Ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí

HA

ʻU, ʻO

MU

IMU

I ʻIATE AU

—M

AʻÁ

E LAU

TOH

I FAK

A- SĀ

PATÉ: FUA

KA

VA FO

ʻOÚ

2019

I

FUAKAVA FOʻOÚ 2019

Ha̒ u, ʻo Muimui ʻIate Au— Ma̒ á e Lautohi Faka- SāpatéKo Hono Moʻui ʻaki, Ako mo Akoʻi ʻo e Ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí

Pulusi ʻe he Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní Sōleki Siti, ʻIutā

© 2019 ʻe he Intellectual Reserve, Inc. Maʻu ʻa e totonu fakalao kotoa pē. Paaki ʻi he ʻIunaiteti Siteiti ʻo ʻAmeliká

Fakangofua ʻi he lea faka- Pilitāniá: 2/17 Fakangofua ke liliú: x/xx Liliu ʻo e Come, Follow Me—For Sunday School: New Testament 2019 Tongan 14716 900

Fakahokohoko ʻo e TohíKo ha Faiako Koe ʻi he Siasi ʻo Sīsū Kalaisí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .VKo Hono Fakaʻaongaʻi ʻo e Haʻu, ʻo Muimui ʻIate Aú—Maʻá e Lautohi Faka–Sāpaté . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . VINgaahi Fakakaukau ki hono Poupouʻi ʻo e Ako Fakatāutahá mo e Fakafāmilí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . VIIINgaahi Maʻuʻanga Tokoni Kehé . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . IXKo ha Sīpinga ki hono Akoʻí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .X31 Tīsema–6 Sānuali: ʻOku Tau Fatongia ʻAki ʻEtau Akó . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .17–13 Sānuali: Mātiu 1; Luke 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .414–20 Sānuali: Luke 2; Mātiu 2. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .721–27 Sānuali: Sione 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1028 Sānuali–3 Fēpueli: Mātiu 3; Maʻake 1; Luke 3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134–10 Fēpueli: Mātiu 4; Luke 4–5 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1611–17 Fēpueli: Sione 2–4. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1918–24 Fēpueli: Mātiu 5; Luke 6 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2225 Fēpueli–3 Māʻasi: Mātiu 6–7 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 254–10 Māʻasi: Mātiu 8–9; Maʻake 2–5. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2811–17 Māʻasi: Mātiu 10–12; Maʻake 2; Luke 7; 11 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3118–24 Māʻasi: Mātiu 13; Luke 8; 13 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3425–31 Māʻasi: Mātiu 14–15; Maʻake 6–7; Sione 5–6 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 371–14 ʻEpeleli: Mātiu 16–17; Maʻake 9; Luke 9 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4015–21 ʻEpeleli: Toetuʻú . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4322–28 ʻEpeleli: Mātiu 18; Luke 10 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4629 ʻEpeleli–5 Mē: Sione 7–10 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 496–12 Mē: Luke 12–17; Sione 11. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5213–19 Mē: Mātiu 19–20; Maʻake 10; Luke 18 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5520–26 Mē: Mātiu 21–23; Maʻake 11; Luke 19–20; Sione 12 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5827 Mē–2 Sune: Siosefa Sāmita—Mātiu 1; Mātiu 25; Maʻake 12–13; Luke 21 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 613–9 Sune: Sione 13–17 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6410–16 Sune: Mātiu 26; Maʻake 14; Luke 22; Sione 18 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6717–23 Sune: Mātiu 27; Maʻake 15; Luke 23; Sione 19 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7024–30 Sune: Mātiu 28; Maʻake 16; Luke 24; Sione 20–21. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 731–7 Siulai: Ngāue 1–5 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 768–14 Siulai: Ngāue 6–9 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7915–21 Siulai: Ngāue 10–15 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8222–28 Siulai: Ngāue 16–21 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 29 Siulai–4  ʻAokosi: Ngāue 22–28 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 885–11 ʻAokosi: Loma 1–6 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9112–18 ʻAokosi: Loma 7–16. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9419–25 ʻAokosi: 1 Kolinitō 1–7 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97

26 ʻAokosi–1 Sepitema: 1 Kolinitō 8–13 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1002–8 Sepitema: 1 Kolinitō 14–16 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1039–15 Sepitema: 2 Kolinitō 1–7 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10616–22 Sepitema: 2 Kolinitō 8–13 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10923–29 Sepitema: Kalētia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11230 Sepitema–13  ʻOkatopa: ʻEfesō . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11514–20 ʻOkatopa: Filipai; Kolose. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11821–27 ʻOkatopa: 1 mo e 2 Tesalonaika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12128 ʻOkatopa–3 Nōvema: 1 mo e 2 Tīmote, Taitusi, Filimone . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1244–10 Nōvema: Hepelū 1–6 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12711–17 Nōvema: Hepelū 7–13 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13018–24 Nōvema: Sēmisi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13325 Nōvema–1 Tīsema: 1 mo e 2 Pita . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1362–8 Tīsema: 1–3 Sione; Sute . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1399–15 Tīsema: Fakahā 1–11. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14216–22 Tīsema: Kilisimasi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14523–29 Tīsema: Fakahā 12–22 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148

ʻOkú ke tauʻatāina ke liliu e taimi- tēpilé ke lau mo e ngaahi Sāpate ʻoku ʻikai fakahoko ai e ngaahi fakatahaʻanga Lotú angamahení. Hangē ko ʻení, ʻe lava ke ke akoʻi ha lēsoni ʻe ua ʻi ha Sāpate ʻe taha ʻi he taimi ʻoku fakahoko ai e ngaahi konifelenisi fakauōtí pe fakasiteikí pe huufi ha temipale. ʻE lava foki ke ke liliu e taimi- tēpile akó kapau ʻoku fakahoko ʻa e Toetuʻú mo e Kilisimasí ʻi ha ongo ʻaho kehe mei he ngaahi ʻaho ʻoku lisi ʻi he maʻuʻanga tokoni ko ʻení.

V

Ko ha Faiako Koe ʻi he Siasi ʻo Sīsū KalaisíKuo ui koe ʻe he ʻOtuá ke akoʻi ʻEne fānaú ʻi he founga ʻa e Fakamoʻuí. Naʻe vaheʻi koe ki he uiuiʻi ko ʻení ʻe he mafai ʻo Hono lakanga fakataulaʻeiki toputapú. Neongo kapau ʻoku ʻikai ko ha faiako taukei koe, ʻe foaki atu ʻe he Tamai Hēvaní ʻa e ivi tākiekina mo e mālohi ʻo e Laumā-lie Māʻoniʻoní ʻi hoʻo moʻui tāú, lotu maʻu peé, mo hoʻo ako e folofolá (vakai, 2 Nīfai 33:1).

Ko kinautolu ʻoku fakafalala atu ke ke tokangaʻí ko ha fānau ia ʻa e ʻOtuá, pea ʻokú Ne ʻafioʻi e meʻa ʻoku nau fie maʻú mo e founga ke tokoniʻi ai kinautolu ki he lelei tahá. ʻE fakahinohinoʻi koe ʻo fakafou ʻi he Laumālié, lolotonga hoʻo teuteú mo hoʻo faiakó. Te Ne fakahā atu e meʻa ke ke lea ʻakí mo e meʻa ke ke faí.

Ko e taumuʻa mahuʻinga ʻo e ako ki he ongoongoleleí ke liliu ha ngaahi moʻuí. Ko hoʻo taumuʻa ko e faiakó ke tokoni kiate kinautolu ʻokú ke akoʻí, ke nau fai e meʻa kotoa pē te nau lava ke ului ai ki he ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí–ko ha taumuʻa ʻoku ope atu ʻo fuoloa ange ʻi he taimi kalasí. Fakaafeʻi ʻa kinautolu ʻokú ke akoʻí ke longomoʻui ʻenau ako ki he ngaahi tefitoʻi moʻoni mo e tokāteline ʻo Sīsū Kalaisí mo ngāueʻi e ngaahi meʻa ne nau akó. Poupouʻi kinautolu ke fokotuʻu ʻenau ako

fakataautaha mo fakafāmili ʻi tuʻa ʻi he kalasí ko e tefitoʻi meʻa mahuʻinga ʻo ʻenau ako ki he ongoongoleleí. ʻI heʻenau ngāue ʻi he tui ʻaki ʻenau ako fakafoʻituitui mo fakafāmilí, te nau fakaafeʻi ai e Laumālié ki heʻenau moʻuí pea mo tāpuekina kinautolu ʻo laka ange ʻi ha toe meʻa ʻe fai ʻe ha faiako.

Akoʻi pē ʻa e tokāteline ʻo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisi kuo toe fakafoki maí ʻo hangē ko ia ʻoku ʻi he folofolá pea mo e ngaahi lea ʻa e kau palōfita ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní. ʻOku fakaafeʻi ʻe he tokāteline haohaoá— taʻengata, moʻoni taʻefeliliuaki naʻe akoʻi ʻe he ʻOtuá mo ʻEne kau tamaioʻeikí—e laumālié, mo maʻu e mālohi ke liliu e ngaahi moʻuí.

Ko e uiuiʻi ke faiakó ko ha falala toputapu ia, pea ʻoku angamaheni pē ke te ongoʻi lōmekina ʻi ha ngaahi taimi. Kae manatuʻi naʻe ui koe ʻe he ʻOtuá, pea he ʻikai te Ne teitei siʻaki koe. Ko e ngāue ʻeni ʻa e ʻEikí, pea ʻi hoʻomou ngāue ʻaki “homou lotó, iví, ʻatamaí mo e mālohí kotoa” (T&F 4:2), te Ne fakalahi homou iví, ngaahi meʻafoakí, mo e ngaahi talēnití, pea ʻe tāpuekina ʻe hoʻo fua fato-ngiá e moʻui ʻa kinautolu ʻokú ke akoʻí.

VI

Ko Hono Faka̒ aonga̒ i ʻo e Haʻu, ʻo Muimui ʻIate Aú—Maʻá e Lautohi Faka–SāpatéKo e Teuteu ke Faiako ʻi he Lautohi Faka- SāpatéʻOku totonu ke hoko ʻa e ʻapí ko e uho ia ʻo e ako ki he ongoongoleleí. Ko e meʻa moʻoni ʻeni kiate koe mo e kakai ʻokú ke akoʻí. ʻI hoʻo teuteu ke faiakó, kamata ʻaki hano vahevahe hoʻo ngaahi aʻusia ʻi hono ngāue ʻaki e folofolá. ʻE hoko hoʻo teuteu mahuʻinga tahá ʻi he taimi ʻokú ke fekumi ai ki he ueʻi ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní.

Ko ha konga mahuʻinga foki ʻa e Haʻu, ʻo Muimui ʻIate Au— Maʻá e Fakafoʻituituí mo e Ngaahi Fāmilí ki hoʻo teuteú. ʻE tokoni atu ia ke ke maʻu ha mahino lahi ange ki he ngaahi tefitoʻi moʻoni fakatokāteline ʻi he folofolá. Te ke lava foki ʻo poupouʻi mo fakaafeʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau fakaʻaongaʻi e Haʻu, ʻo Muimui ʻIate Au—Maʻá e Fakafoʻituituí mo e Ngaahi Fāmilí, ke fakatupulaki ʻenau ako folofola fakatāutahá mo e fakafāmilí (ki ha tokoni ʻi hono fai ʻení, vakai ki he “Ngaahi Fakakaukau ki hono Poupouʻi ʻo e Ako Fakatāutahá mo e Fakafāmilí” ʻi he maʻuʻanga tokoni ko ʻení). Manatuʻi ʻi hoʻo fai iá, ke ke tokanga ki he kau mēmipa ʻi he kalasí ʻoku ʻikai ke poupouʻi ʻe he ngaahi tūkunga ʻo honau fāmilí ʻa e ako folofola maʻu peé.

Lolotonga hoʻo teuteú, te ke maʻu ha ngaahi fakakau-kau mo ha ngaahi ongo fekauʻaki mo e kakai ʻokú ke akoʻí, founga ʻe tāpuekina ai kinautolu ʻe he ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻi he folofolá, mo e founga te ke lava ai ke ueʻi kinautolu ke nau ʻilo e ngaahi tefitoʻi moʻoní ʻi heʻenau ako e folofolá ʻiate kinautolu peé.

Ngaahi Fakakaukau FakafaiakóTe ke lava ʻo maʻu mo ha ueʻi fakalaumālie lolotonga hoʻo palani ke faiakó, ʻaki haʻo vakaiʻi e ngaahi fokotuʻutuʻu ʻi he maʻuʻanga tokoni ko ʻení. ʻOua naʻá ke pehē ko e ngaahi fakakaukau ko ʻení ko ha ngaahi fakahinohino hokohoko ia, ka ko ha ngaahi fokotuʻu ke ke maʻu ai ha ueʻi fakalaumālie. ʻOkú ke ʻiloʻi e kau mēmipa hoʻo kalasí, pea ʻoku ʻafioʻi foki mo kinautolu ʻe he ʻEikí. Te Ne ueʻi fakalaumālie koe ʻaki e ngaahi founga lelei taha ke tokoni ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau fakatupulaki ʻenau ako fekauʻaki mo e ongoongoleleí ʻi honau ngaahi ʻapí.

ʻOku ʻi ai ha ngaahi maʻuʻanga tokoni kehe ʻoku ʻatā ke ke ngāue ʻaki ʻi hoʻo teuteú, kau ai ʻa e ngaahi fakakau-kau ʻi he Haʻu, ʻo Muimui ʻIate Au—Maʻá e Fakafoʻituituí mo e Ngaahi Fāmilí mo e ngaahi makasini ʻa e Siasí. Ke maʻu ha fakamatala lahi ange fekauʻaki mo e ngaahi maʻuʻanga tokoni kehe ko ʻení, vakai ki he, “Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Kehé.”

Ko ha Ngaahi Meʻa ke Manatuʻi • Ko ʻapi ʻa e feituʻu lelei taha ki hono ako e ongo-

ongoleleí. ʻOku kau ʻi ho fatongia mahuʻinga ko e faiakó, hono poupouʻi, fakalotolahiʻi mo fakatupulaki hono ako e ongoongoleleí ʻi ʻapí.

• ʻE fakaloloto e ului ‘a e kau mēmipa ʻo e kalasí ki he ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí ʻi he mahino kiate kinautolu e tokāteline moʻoní mo ʻenau moʻui ʻaki iá . Poupouʻi kinautolu ke nau hiki mo ngāueʻi e ngaahi ongo ʻoku nau maʻu mei he Laumālie Māʻoniʻoní.

• ʻOku lelei ange e faiakó ʻi he fakamatala ʻataʻatā peé, ka ʻoku toe lelei ange ia ʻi ha koloa pē ke fai ha fealēleaʻaki. Ko e konga ho fatongiá ko hono pou-pouʻi e kau maí, ʻa ia ʻokú ne fakalahi pea fakatefito ʻi he folofolá.

• ʻOku finangalo e Tamai Hevaní ke ke lavameʻa ko ha faiako. Kuó Ne ʻomi ha ngaahi maʻuʻanga tokoni lahi ke tokoniʻi koe ke ke lavameʻa, kau ai e fakataha alēlea fakafaiakó. Te ke lava ke fealēleaʻaki mo e kau faiako kehé ʻi he ngaahi fakataha ko ʻení fekauʻaki mo ha ngaahi faingataʻa ʻokú ke fehangahangai mo ia. Te ke lava foki ke aleaʻi pea ʻahiʻahi fakahoko e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e faiako faka- Kalaisí.

• ʻOku ako lelei taha e kakaí ʻi he taimi ʻoku nau maʻu ai ha ngaahi faingamālie ke faiako. ʻI ha ngaahi taimi ʻe niʻihi, fakakaukau ke tuku ki ha mēmipa ʻo e kalasí, kau ai ʻa e toʻu tupú, ke nau akoʻi ha konga ʻo e lēsoní. Fakatefito e tuʻutuʻuni ko ʻení ʻi he ngaahi fie maʻu mo e meʻa ʻoku malava ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí. Kapau te ke fakaafeʻi ha mēmipa ʻo e kalasí ke faiako, fakaʻatā ha taimi ke ke tokoniʻi ai ke tomuʻa teuteu, ʻaki hono ngāue ʻaki e ngaahi fakakaukau

VII

ʻoku maʻu ʻi he maʻuʻanga tokoni ko ʻení pea ʻi he Haʻu, ʻo Muimui ʻIate Au—Maʻá e Fakafoʻituituí mo e Ngaahi Fāmilí. Manatuʻi ʻokú ke fatongia ʻaki ʻa e meʻa ʻoku akoʻi ʻi he kalasí ʻi hoʻo hoko ko e faiakó.

• ʻOku kau ʻi he maʻuʻanga tokoni ko ʻení e ngaahi fokotuʻutuʻu ki he uike takitaha ʻo e taʻú tuku kehe ʻa e ongo Sāpate ʻoku fakahoko ai e konifelenisi lahí. Ko e taimi ʻoku ʻikai fakahoko ai ʻa e Lautohi Faka- Sāpaté ʻi he ʻaho Sāpaté koeʻuhí ko ha konifelenisi

fakasiteiki pe ko ha toe ʻuhinga kehe, ʻe lava ke hoko atu hono lau ʻe he ngaahi fāmilí ʻi ʻapi ʻa e Fuakava Foʻoú ʻo fakatatau ki he taimi tēpile kuo fokotuʻú. ʻE lava ke ke hiki pe fakatahaʻi ha ongo lēsoni ʻe ua, kae lava ke hokohoko lelei e taimi tēpile ki hoʻomou Lautohi Faka- Sāpaté. ʻE lava ke fakahoko kei taimi ʻe he palesiteni ʻo e Lautohi Faka- Sāpaté e ngaahi liliu ko ʻení ki he kau faiako Lautohi Faka- Sāpaté ke fakaʻehiʻehi mei he moveuveú.

VIII

Ngaahi Fakakaukau ki hono Poupouʻi ʻo e Ako Fakatāutahá mo e FakafāmilíKo ha ngaahi fakakaukau ʻeni ke tokoni ki hono pou-pouʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau ako fakataautaha mo fakafāmili ʻi ʻapi e folofola ʻa e ʻOtuá. Manatuʻi ʻoku ʻi ai ha niʻihi ʻi he kalasí ʻoku ʻikai ke nau lava ʻo ako folo-fola mo honau ngaahi fāmilí (fakatātā ʻaki ʻeni, ʻoku ʻi ai ha kau mēmipa ʻe niʻihi ʻoku nau nofo tokotaha pe ʻi ha ngaahi fāmili ʻoku ʻikai ke nau kau kotoa ki he Siasí).

• Fakaafeʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau vahevahe ha ngaahi meʻa kuo nau aʻusia ʻi heʻenau ako e folofolá ʻi ʻapí. Hangē ko ʻení, te ke lava ʻo kole ange ke nau vahevahe ha veesi naʻe mahuʻinga kiate kinautolu mei heʻenau laukonga ʻi he uike ní, pea fakamatalaʻi e ʻuhinga naʻe ʻuhingamālie ai ia kiate kinautolú.

• Kole ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau ʻomi ha ngaahi sīpinga ʻo e meʻa ʻoku nau fai ke ʻuhingamālie ange ai ʻa e ako folofola fakatāutahá pe fakafāmilí. (ʻE lava ke maʻu ha ngaahi fakakaukau ʻe niʻihi ʻi he “Ngaahi Fakakaukau ki hono Fakatupulaki ʻo e Ako Folofola Fakatāutahá mo e Fakafāmilí” mo e “Ngaahi Fakakaukau ke Fakatupulaki Hoʻomou Ako Folofola Fakafāmilí” ʻi he Haʻu, ʻo Muimui ʻIate Au—Maʻá e Fakafoʻituituí mo e Ngaahi Fāmilí.)

• Fakaafeʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau vahevahe e founga kuo nau ngāueʻi ai ha ngaahi ongo ne nau maʻu lolotonga ha kalasi kuo ʻosi pe lolotonga ʻenau ako folofola fakatāutahá pe fakafāmilí.

• Fakaʻaongaʻi ha ngaahi miniti siʻi ʻo fakaʻaliʻali ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ha niʻihi ʻo e ngaahi maʻu-ʻanga tokoni ʻoku ʻomi ʻe he Siasí ke tokoni ki he kau mēmipá ʻi hono ako e ongoongoleleí, hangē ko e ngaahi tokoni ki he ako folofolá ʻoku maʻu ʻi he scriptures.lds.org; “Ngaahi Talanoa Mei He Folofolá” ʻi he children.lds.org; ngaahi nāunau ki he toʻu tupú ʻi he youth.lds.org; ngaahi tohi lēsoni semineli mo e ʻinisititiutí; mo e ngaahi vitiō, ngaahi hiki tepi mo e ngaahi ʻīmisi (vakai, medialibrary.lds.org). ʻOku maʻu foki ha konga lahi ʻo e ngaahi maʻuʻanga tokoni ko ʻení ʻi he Gospel Library app.

• Fakaʻaongaʻi ha ngaahi miniti siʻi ʻo fakamatalaʻi e founga hono ngāue ʻaki ʻo e Gospel Library app ki hono ako e folofolá; kau ai e founga hono fakaʻilongaʻi e ngaahi vēsí mo hono lekooti ʻo e ngaahi ongó.

• Fakaafeʻi ha mēmipa ʻe taha ʻo e kalasí pe lahi ange ke nau vahevahe e founga ʻoku nau akoʻi ai ha tefitoʻi moʻoni pau ʻo e ongoongoleleí ʻi honau ngaahi fāmilí.

IX

Ngaahi Ma̒ uʻanga Tokoni KehéʻE lava ke maʻu ha konga lahi ʻo e ngaahi maʻuʻanga tokoni ko ʻení ʻi he LDS.org.

Haʻu, ʻo Muimui ʻIate Au—Maʻá e Fakafoʻituituí mo e Ngaahi FāmilíTe ke lava ʻo liliu ha faʻahinga ʻekitivitī pē mei he maʻu-ʻanga tokoni ko ʻení ke fakaʻaongaʻi ʻi hoʻo kalasi Lautohi Faka- Sāpaté. Kapau kuo fakaʻaongaʻi ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí e ngaahi ʻekitivitī ko ʻení ʻi heʻenau ako folo-fola fakatāutahá pe fakafāmilí, poupouʻi kinautolu ke vahevahe ʻenau ngaahi aʻusiá mo e fakakaukaú.

Ngaahi Makasini ʻa e Siasí ʻOku ʻomi ʻe he ngaahi makasini New Era, Ensign, mo e Liahona ha ngaahi talanoa mo ha ngaahi meʻa kehe ʻe lava ke ne fetongi e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻokú ke akoʻi mei he Haʻu, ʻo Muimui ʻIate Au—Maʻá e Lautohi Faka- Sāpaté.

Ngaahi Himí mo e Tohi Hiva ʻa e FānaúʻOku fakaafeʻi ʻe he ngaahi hiva toputapú ʻa e Laumālié mo akoʻi e tokāteliné ʻi ha founga fakangalongataʻa. Makehe mei he pulusi ʻo e Ngaahi Himí mo e Tohi Hiva ʻa e Fānaú, te ke lava ʻo maʻu e ngaahi hiki ki ha konga lahi ʻo e ngaahi himí mo e ngaahi hiva maʻá e fānaú ʻi he music.lds.org pea ʻi he LDS Music app.

Laipeli MītiáʻE lava e ngaahi fakatātaá mo e ngaahi vitioó ʻo tokoni kiate kinautolu ʻokú ke akoʻí, ke nau sioloto ki he tokāte-line mo e ngaahi talanoa ʻoku maʻu ʻi he Fuakava Foʻoú. Vakai ki he medialibrary.lds.org ʻo fekumi ʻi he ngaahi maʻuʻanga tokoni fakamītia ʻa e Siasí, kau ai e ngaahi Vitiō ʻo e Tohi Tapú, ʻa ia ʻokú ne fakahaaʻi e ngaahi meʻa naʻe hoko ʻi he Fuakava Foʻoú.

Ngaahi Tohi Lēsoni ʻo e Seminelí mo e ʻInisititiutíʻOku ʻomi ʻe he ngaahi tohi lēsoni ʻa e seminelí mo e ʻinisititiutí ha puipuituʻa fakahisitōlia mo ha fakamatala

fakatokāteline ki he ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻoku maʻu ʻi he folofolá. ʻOku maʻu foki ai ha ngaahi fakakaukau fakafaiako ʻe lava ʻo liliu ki he ngaahi kalasi Lautohi Faka- Sāpaté.

Ngaahi Tefito ʻo e OngoongoleleíTe ke lava ʻo maʻu ʻi he topics.lds.org ha ngaahi fakamatala fekauʻaki mo e ngaahi tefito ʻo e ongoongo-leleí, kau ai mo ha ngaahi tuʻasila ʻinitaneti ki he ngaahi maʻuʻanga tokoni ʻoku ʻaongá, hangē ko e ngaahi lea ʻoku fenāpasi ʻi he konifelenisi lahí mo hoʻo fie maʻú, ngaahi talanoá, ngaahi potufolofolá, mo e ngaahi vitioó. Te ke lava foki ʻo maʻu e Gospel Topics Essays, ʻa ia ʻoku ʻi ai ha ngaahi tali loloto ki he ngaahi fehuʻi fekauʻaki mo e ongoongoleleí.

Tuʻu Maʻu ʻi he TuíʻOku ʻomi ʻe he maʻuʻanga tokoni ko ʻení ha ngaahi faka-matala nounou ʻo e ngaahi tefito ʻo e ongoongoleleí, ʻo lisi fakatatau mo e hokohoko fakamotuʻaleá.

Malanga ʻAki ʻEku OngoongoleleíʻOku ʻomi ʻe he fakahinohino ko ʻeni ki he kau faifekaú ha vakaiʻi fakalukufua ʻo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí.

Ki Hono Fakamālohia ʻo e Toʻu TupúʻOku fokotuʻutuʻu ʻe he mauʻanga tokoni ko ʻení e ngaahi tuʻunga moʻui ʻo e Siasí ʻe lava ʻo tokoni mai ke tau moʻui taau maʻu ai pē mo e ngaahi tāpuaki ʻa e ʻEikí. ʻE lava ke ke toutou vakai ki ai, tautautefito kapau ʻokú ke akoʻi e toʻu tupú.

Ko e Faiako ‘i he Founga ‘a e FakamoʻuíʻE lava ke tokoni atu e maʻuʻanga tokoni ko ʻení ke ke ʻilo mo fakaʻaongaʻi e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e faiako ʻo hangē ko Kalaisí. ʻOku aleaʻi mo fakaʻaongaʻi e ngaahi tefitoʻi moʻoni ko ʻení ʻi he ngaahi fakataha alēlea fakafaiakó.

X

Ko ha Sīpinga ki hono AkoʻíTe ke maʻu ʻi he maʻuʻanga tokoni ko ʻení hono toutou fakaʻaongaʻi ʻo e sīpinga ko ʻení ʻi he fokotuʻutuʻú; faka-afeʻi e feʻinasiʻakí, akoʻi e tokāteliné, mo hono poupouʻi ʻo e ako ʻi ʻapí. Taimi lahi ʻi hoʻo faiakó, ʻe malava ke femahiliaki e ngaahi ʻelemēniti ʻo e sīpinga ko ʻení pe kehe hono hokohokó. Hangē ko ʻení, ʻe malava ke hoko e feʻinasiʻakí ko ha faingamālie ke akoʻi e tokāteliné, ʻoku totonu ke kau ʻi hono akoʻi e tokāteliné ha ngaahi fakaafe ke vahevahe. ʻOku tatau pē ia mo hono lava ke poupouʻi e ako ʻi apí ʻi he fealēleaʻaki ʻa ha kalasi. Tuku pē ke hoko e femahiliaki ko ʻení ʻiate ia pē, ʻo muimui ʻi he ngaahi ueʻi ʻa e Laumālié ke feau e ngaahi fie maʻu ʻa e kakai ʻokú ke akoʻí.

Fakaafeʻi e Feʻinasiʻakí

Fakaafeʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ko ha konga ʻo e kalasi kotoa pē, ke vahevahe e ngaahi fakakaukau mo e aʻusia naʻa nau maʻu ʻi he uike kuo maliu atú, ʻi heʻenau ako fakataautaha mo fakafāmili e folofolá mo hono fakaʻaongaʻi ʻo e meʻa ne nau akó. Tokoni ke ʻilo ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí ʻoku mahuʻinga ʻenau ako faka-taautaha ʻi tuʻa ʻi he kalasí. ʻOku ʻikai ko e ako pē ʻi he Sāpaté te nau maʻu ai e ului fakafoʻituituí ka ʻi heʻenau ngaahi aʻusia fakaʻahó foki. ʻI he taimi ʻoku fevahevahe-ʻaki ai ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí ʻenau ngaahi aʻusiá, ʻe ngalingali ke ueʻi fakalaumālie ange ai kinautolu ke nau feinga ke maʻu ha ngaahi aʻusia tatau ʻiate kinau-tolu pē.

He ʻikai lau ʻe he tokotaha kotoa e ngaahi vahe ki he lēsoni takitaha, pea mahalo he ʻikai ongoʻi fiemālie mo kinautolu naʻe laukongá ke vahevahe. Fakapapauʻi ʻoku ongoʻi ʻe he mēmipa kotoa pē ko ha konga mahuʻinga kinautolu ʻo e kalasí, neongo pe ʻoku ʻi ai haʻanau meʻa ke vahevahe pe ʻikai.

Akoʻi e Tokāteliné

ʻOku totonu ke ke nofotaha mo e kau mēmipa hoʻo kalasí ʻi he tokāteline—ko e ngaahi moʻoni taʻengata ʻo e ongoongoleleí—ʻoku maʻu ʻi he ngaahi potufolofola ʻoku ʻoatú. ʻI hoʻomou aleaʻi e tokāteline mei he folofolá, ko e hā e ngaahi veesi, lea, aʻusia, fehuʻi mo e ngaahi maʻu-ʻanga tokoni kehe te ke ala vahevahé? Te ke fakaʻaongaʻi fēfē nai e ngaahi maʻuʻanga tokoni ko ʻení ke tokoniʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau ʻilo mo mahino kiate kinautolu e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí? Te ke poupouʻi fēfē e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau lekooti mo ngāueʻi e ngaahi fakakaukau mo e ngaahi ongo ʻoku nau maʻú?

Poupouʻi ʻa e Ako ʻi A̒pí

ʻI he fakaʻosinga ʻo e lēsoní, fakaʻaongaʻi ha kiʻi taimi ke tomuʻa vakaiʻi e fealēleaʻaki ʻo e uike kahaʻú. Fakakaukau ki he founga ke ueʻi fakalaumālie ai e kau mēmipa ʻo e kalasí ke hokohoko atu ʻenau ako fakafoʻituitui mo fakafāmili mei he Fuakava Foʻoú, ʻi ʻapí.

1

31 TĪSEMA– 6 SĀNUALI

ʻOku Tau Fatongia A̒ki ʻEtau AkóʻI hoʻo lau mo fakalaulauloto ki he ngaahi potufolofola ʻi he fokotuʻutuʻu ko ʻení, hiki e ngaahi ongo fakalaumālie ʻokú ke maʻú. Te ne fakaafeʻi ʻa e Laumālié ki hoʻo teuteú. ʻE lava ke tokoniʻi ʻe he Haʻu, ʻo Muimui ʻIate Au—Maʻá e Fakafoʻituituí mo e Ngaahi Fāmilí mo e ngaahi fakakaukau ko ʻení, ke ueʻi e loto ʻo e kakai ʻi hoʻo kalasí ke nau ako e Fuakava Foʻoú ʻi he taʻú ni.

L E K O O T I E N G A A H I O N G O ʻ O K U K E M A ʻ Ú

Fakaafeʻi e Feʻinasiʻakí

Ko e taha ʻo hoʻo ngaahi kaveinga ngāue ko e faiakó ke poupouʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau ako mei he folofolá ʻiate kinautolu pē pea mo honau ngaahi fāmilí foki. ʻE lava ke ueʻi kinautolu ʻe he ngaahi aʻusia ʻa e niʻihi kehé, ke nau fekumi ki haʻanau ngaahi aʻusia. Ko ia, ʻi he kamataʻanga ʻo e kalasi takitaha, kole ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau vahevahe ha ngaahi potufolofola mei heʻenau akó ʻa ia naʻá ne ueʻi fakalaumālie pe ongo makehe kiate kinautolu.

Akoʻi e Tokāteliné

Ke ako moʻoni mei he Fakamoʻuí, kuo pau ke tau tali ʻEne fakaafé, “Haʻu, ʻo muimui ʻiate au.”• ʻOku ʻikai ngata pē ʻi he hoko hono ako e Fuakava

Foʻoú ko ha faingamālie ke ke ako ai fekauʻaki mo e Fakamoʻuí mo ʻEne tokāteliné, ka te ke ʻiloʻi ʻa e

founga ke haohaoa ange ai hoʻo muimui ʻiate Iá. ʻOku hoko e fakamatala ʻi he Mātiu 19:16–22 ko ha founga lelei ke fakafeʻiloaki ʻaki e kaveinga ko ʻení (vakai foki ʻa e vitiō, “Christ and the Rich Young Ruler” ʻi he LDS.org). Te ke lava ʻo kole ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau fekumi ki ha meʻa ne nau ako mei he fakamatala ko ʻení, fekauʻaki mo e hoko ko ha ākonga ʻa Sīsū Kalaisí, pea vahevahe e ngaahi meʻa ne nau maʻú. Ke toe maʻu mo ha ʻekitivitī ʻoku fenāpasi mo e tefitoʻi moʻoni ko ʻení, vakai ki he fokotuʻutuʻu ʻo e uike ní ʻi he Haʻu, ʻo Muimui ʻIate Au—Maʻá e Fakafoʻituituí mo e Ngaahi Fāmilí.

‘Oku fie maʻu ʻe he akó e ngāue ʻi he tuí.• Te ke poupouʻi fēfē nai hoʻo kalasí ke nau fatongia

ʻaki ʻenau akó, kae ʻikai tuku e tefitoʻi fatongia ko iá ki he faiakó? Ko ha fakakaukau ʻeni. Fakaafeʻi ha mēmipa ʻo e kalasí ke ne lī atu ha meʻa molū kiate koe, kae ʻoua naʻá ke feinga ke hapo ia. Fakaʻaongaʻi e ʻekitivitī ko ʻení ke kamata ʻaki ha fealēleaʻaki fekau-ʻaki mo e fatongia ʻo e kau akó mo e faiakó ʻi hono ako ʻo e ongoongoleleí. ʻE ala tokoni ʻi he fealēleaʻaki ko ʻení ʻa e lea ʻa ʻEletā David A. Bednar fekauʻaki mo

2

31 TīSEMA– 6 SāNUALI 

e ako ʻi he tuí, ʻa ia ʻoku maʻu ʻi he “Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Kehé.”

• Tokoni ke mahino ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ʻoku fie maʻu e tui ke ngāué ʻi hono ako ʻo e ongoongo-leleí, te ke lava ʻo vahevahe kinautolu ki ha ngaahi kulupu pea fakaafeʻi e kulupu takitaha ke nau lau ha taha ʻo e ngaahi fakamatala ko ʻení: Maʻake 5:25–34; Luke 5:17–26; mo e Sione 9:1–7. Ko e hā naʻe fai ʻe he kakai ʻi he fakamatala takitaha ko ʻení ke fakahaaʻi ʻenau tui ki he Fakamoʻuí? Ko e hā ha ngaahi ngāue te tau lava ʻo fai ke ako e ongoongoleleí pea faka-haaʻi ʻetau tui ʻe hanga ʻe he ʻEikí ʻo tokoniʻi kitautolu ke ako e moʻoní?

• ʻOku ʻi ai e fatongia ʻo e kau mēmipa kotoa pē ʻo e kalasí ke fakaafeʻi e Laumālié ki he kalasí. Ke tokoni ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke mahino ʻení, kole ange ke nau lau ʻa e ʻAlamā 1:26 mo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 50: 13–22; 88:122–23 pea vahevahe e meʻa ʻe lava ke fai ‘e he kau faiakó mo e kau akó ke fakaafeʻi ʻa e Laumālié. ʻE ala tokoni ke hiki ʻenau ngaahi talí he palakipoé ʻi lalo ʻi ha ngaahi taumuʻa hangē ko ʻení: Ko e hā ʻe lava ke fai ʻe he faiakó mo e Ko e hā ʻe lava ke fai ʻe he kau akó. ʻE tokoni nai hano faʻu ha ngaahi pousitā ʻo e ngaahi tali mei he kau mēmipa ʻo e kalasí ke fakaʻaliʻali ia ʻi he ngaahi uike siʻi ka hokó?

ʻOku fie maʻu ke tau ʻiloʻi ʻiate kitautolu pē ʻa e moʻoní.• ʻOku lahi ha ngaahi fakamatala ʻi he Fuakava Foʻoú

ʻoku nau akoʻi ha ngaahi tefitoʻi moʻoni te ne tataki ʻetau fekumi ki he moʻoní. Fakakau ki ai mo e ngaahi sīpinga ko ʻení Luke 11:9–13; Sione 5:39; 7:14–17; mo e 1 Kolinitō 2:9–11. Te ke lava ʻo fakaafeʻi e kau mēmipa ʻo hoʻo kalasí ʻoku nau lau e ngaahi fakamatala ko ʻení ʻi heʻenau ako fakatāutahá, ke vahevahe e meʻa ne nau akó. Pe te mou lau faka-taha e ngaahi fakamatala ko ʻení pea fakaafeʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke vahevahe ʻa e founga naʻe maʻu ai ʻenau ngaahi fakamoʻoní.

Te tau maʻu ʻetau ngaahi fakamoʻoní mei he fekumi ki he akó ʻi he tui.

• Tatau ai pē pe ko e hā e fuoloa ʻo hoʻo kau ki he Siasí, ʻoku tau fie maʻu kotoa ke toutou fakamā-lohia ʻetau ngaahi fakamoʻoní. Ke tokoni ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau ʻiloʻi e ngaahi moʻoni ko ia ʻoku fie maʻu ke nau ʻiloʻi maʻanautolu peé, ʻe lava ke ke hiki ʻi ha ngaahi laʻi pepa ha ngaahi veesi folofola ʻokú ne akoʻi e ngaahi moʻoni mahuʻingá ni, hangē ko e Sione 3:16–17; 1 Kolinitō 15:22; Mōsaia 3:13; ʻAlamā 7:11–13; mo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá 135: 3. Kole ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau lau e ngaahi potufolofola ko ʻení, fakamatalaʻi fakanounou e ngaahi moʻoni ʻoku nau maʻú, pea ale-aʻi e meʻa te nau fai ke maʻu ai haʻanau fakamoʻoni fekauʻaki mo e ngaahi moʻoni ko iá. Ke ʻai e ʻekitivitī ko ʻení ke toe manakoa ange ki he toʻu tupú, fūfuuʻi takatakai e ngaahi laʻi pepá ʻi he lokí pea fakaafeʻi e toʻu tupú ke nau “fekumi ki he moʻoní.”

• ʻOku fakamatalaʻi ʻe he Ngāue 17:10–12 ha Kāinga-lotu ne nau fekumi ʻi he folofolá pea maʻu haʻanau fakamoʻoni ʻo kau ki he moʻoní. Ke poupouʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau muimui ki heʻenau sīpingá, lau fakataha e ngaahi potufolofola ko ʻení pea fakaafeʻi e kalasí ke nau vahevahe ha ngaahi veesi folofola naʻá ne fakamālohia ʻenau fakamoʻoni fekauʻaki mo e ongoongoleleí.

ʻE founga fēfē hano ʻai ʻetau ako folofolá ke toe mahuʻingamālie angé?• ʻE ngali faingataʻa ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ʻa

ia ʻoku nau ongoʻi ʻoku ʻikai ke nau maʻu ha taimi, mahino pe taukeí, ke nau fakatupulaki e tōʻonga moʻui ʻo e ako folofolá. Ko e hā te ke fai ke tokoniʻi kinautolu ke nau lavaʻi iá? Mahalo te ke kamata ʻaki hano aleaʻi e talanoa fekauʻaki mo e tangata tā ʻakau ʻi he “Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Kehé.” Ke tokoni ki he

3

ʻOKU TAU FATONGIA ʻAKI ʻETAU AKó

kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau maʻu ha loto falala ke ako e folofolá, te ke lava ʻo vahevahe ha fakamatala mei he “Ngaahi Fakakaukau ki hono Fakatupulaki Hoʻo Ako Folofola Fakatāutahá” ʻi he Haʻu, ʻo Muimui ʻIate Au—Maʻá e Fakafoʻituituí mo e Ngaahi Fāmilí. ʻE lava ke ke vahevahe pe ko e kau mēmipa kehe ʻo e kalasí ha ngaahi aʻusia ʻi hono fakaʻaongaʻi e ngaahi fakakaukau ko ʻení pe ko e ngaahi aʻusia mahuʻinga-mālie kehe ʻi hono ako e folofolá. Te ke lava foki ʻo fili ha vahe ʻi he Fuakava Foʻoú pea feinga ke ako fakataha ia mo e kalasí ʻo fakaʻaongaʻi ha niʻihi ʻo e ngaahi fakakaukau ko ʻení.

Poupouʻi ʻo e Ako ʻi A̒pí

Ke poupouʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau ako mei ʻapi e Mātiu 1 mo e Luke 1 ke teuteu ki he fealēleaʻaki ʻo e uike hono hokó, ʻe lava ke ke ʻeke ange e fehuʻi ko ʻení: “Kuo kole atu nai ke ke fai ha meʻa ʻoku ngali taʻemalava?” ʻOku fakatātaaʻi ʻe he ngaahi vahe ko ʻení ʻa e moʻoni, “He ʻoku ʻikai ha meʻa ʻe faingataʻa ki he ʻOtuá” (Luke 1:37).

Ngaahi Ma̒ uʻanga Tokoni Kehé

Ko hono maʻu ha ʻilo fakalaumālie maʻatautolú. Naʻe fakamatala ʻa ʻEletā David A. Bednar ʻo pehē: “Kuó u fakatokangaʻi ha tōʻonga angamaheni ʻi he kau faiako naʻa nau tokoniʻi lahi taha ʻeku moʻuí. Naʻa nau tokoniʻi au ke u fekumi ki he akó ʻi he tui. Naʻe ʻikai ke nau fie fai mai ha tali faingofua ki he ngaahi fehuʻi faingataʻá. Ko hono moʻoní, naʻe ʻikai pē ke nau ʻomi ʻe kinautolu ha tali ʻe taha. Ka neongo ia, naʻa nau fakahinohino pē

ʻa e halá mo tokoniʻi au ke u fakahoko ʻa e laka ke maʻu ai ʻeku tali pē ʻaʻakú. . . . ʻOku ʻikai fuʻu fuoloa fēfē hano manatuʻi ha tali kuo fai ʻe ha taha kehe, kapau ʻe toe manatuʻi. Ka ko ha tali ne tau ʻilo pe maʻu ʻi hono faka-ʻaongaʻi ʻo e tuí, ko e angamahení, ʻoku tau puke maʻu ia ʻi he toenga ʻo e moʻuí. . . . Pea ko e founga pē ʻeni ʻe taha ʻe lava ke mavahe atu ai ha taha mei he fakafalala ki he ʻilo fakalaumālié mo e aʻusia ʻa e niʻihi kehé pea maʻu e ngaahi tāpuaki ko iá maʻana” (“Seek Learning by Faith,” Ensign, Sept. 2007, 67).

Tuku ha taimi ke ako e folofolá. Naʻe ako ʻa Brother Tad R. Callister ʻo pehē:

“Ne ʻi ai ha ongo tangata tā ʻakau . . . ne na feʻauhi pe ko hai ʻe lahi taha e ʻuluʻakau te ne tutuʻu ʻi he ʻaho ʻe tahá. Naʻe kamata ʻena veipaá ʻi he hopo hake ʻa e laʻaá. ʻI he houa ʻe taha kotoa pē naʻe kiʻi lue atu ʻa e tangata nounou angé ki he loto vaotaá ʻi ha miniti ʻe 10 pe ofi ai. ʻI he taimi kotoa pē naʻá ne fai pehē aí, naʻe mamali pē ʻa e tangata ʻe tahá mo ʻene fakapapauʻi loto pē te ne ikuna. Naʻe ʻikai teitei mavahe ʻa e tangata tupu lahi angé mei he feituʻu naʻá ne ʻi aí, ʻikai teitei tuku ʻene tā ʻakaú, ʻikai pē ke toe mālōlō.

“ʻI he fakaʻosinga ʻo e ʻahó, naʻe ʻohovale lahi ʻa e tangata tupu lahi angé heʻene ʻilo ʻoku ngali lahi ange ʻa e ʻuluʻakau ia kuo tā ʻe he tangata ʻe tahá, ʻa ia ne hangē ne lahi ange ʻene fakamoleki noa e taimí. Naʻá ne fehuʻi ange, ‘Naʻe founga fēfē hoʻo fai iá kae hili ko iá naʻe lahi hoʻo toutou mālōloó?’

“Naʻe tali mai ʻe he tangata naʻe ikuná, ‘ʻOi, naʻá ku faka-māsila ʻeku tokí.’

“ʻI he taimi kotoa pē ʻoku tau ako ai e folofolá, ʻoku tau fakamāsila ai ʻetau toki fakalaumālié” (“Ko e Fiefia ʻi he Akó,” Ensign, ʻOkatopa 2016, 14).

Fakatupulaki ʻEtau Founga AkoʻíNofotaha ʻi he tokāteliné. Fakapapauʻi ʻoku fakatefito e ngaahi fealēleaʻaki ʻa e kalasí ʻi he folofolá mo e ngaahi akonaki ʻa e kau palōfitá. Te ke lava ʻo fai ia ʻaki haʻo ʻeke ha ngaahi fehuʻi hangē ko ʻení :“Ko e hā ha ngaahi moʻoni ʻo e ongoongoleleí kuo tau ako mei he ngaahi fakamatala kuo tau fanongo ki aí?” pe “ʻE lava nai ʻe ha taha ʻo vahevahe ʻa e potufolofola ʻoku fenāpasi mo e meʻa ne tau alēlea ki aí?” (Vakai, Ko e Faiako ʻi he Founga ʻa e Fakamoʻuí, 20–21.)

4

7–13 SĀNUALI

Mātiu 1; Luke 1“Ke Hoko mai Kiate Au ʻo hangē ko Hoʻo Leá”

Kimuʻa peá ke lau ha ngaahi naunau fakaako kehe, lau mo fakalaulauloto ki he Mātiu 1 mo Luke 1, pea lekooti hoʻo ngaahi ongo fakalaumālié. Tuku ke tataki ʻe he Laumālié hoʻo teuteú. Hili iá pea ke vakaiʻi e ngaahi fakakaukau ʻi he fokotuʻutuʻu ko ʻení pea ʻi he Haʻu, ʻo Muimui ʻIate Au—Maʻá e Fakafoʻituituí mo e Ngaahi Fāmilí.

L E K O O T I E N G A A H I O N G O ʻ O K Ú K E M A ʻ Ú

Fakaafeʻi e Feʻinasiʻakí

Tuku ha ngaahi miniti siʻi maʻá e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau toe vakaiʻi e Mātiu 1 pe Luke 1, pea fakaafeʻi kinautolu ke nau vahevahe e veesi ʻoku nau manako taha aí, pea fakamatalaʻi mo e ngaahi moʻoni fakatokā-teline ʻoku nau akó. Mahalo ʻe ʻaonga ke ke tomuʻa vakaiʻi nounou e ngaahi meʻa naʻe hoko ʻi he ngaahi vahe ko ʻení ke toe mahino ange e puipuituʻa ʻo e ngaahi veesi naʻe vahevahé.

Akoʻi e TokātelinéMĀTIU 1:18–25; LUKE 1:5–80

ʻOku ngāue ʻa e Tamai Hēvaní ʻo fakafou ʻi Heʻene fānau faivelengá ke fakahoko ʻEne ngaahi taumuʻá. • ʻE ngalingali maʻu ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí ha

ngaahi aʻusia mahuʻingamālie lolotonga ʻenau ako ki he Fuakava Foʻoú ʻi he taʻú ni, kapau te nau lava ʻo

ako ha ngaahi lēsoni mei he ngaahi aʻusia ʻa e kakai ne nau lau fekauʻaki mo iá. Ke tokoni ke nau fai ʻení, ʻe lava ke ke hiki ʻi he palakipoé e hingoa ʻo e kakai ʻi he tohi ʻa Mātiu 1 mo Luke 1, fakataha mo e ngaahi veesi folofola fekauʻaki mo e niʻihi fakafoʻituitui ko ʻení, ʻo hangē ko ʻení:

Mele (Luke 1:26–56)Siosefa (Mātiu 1:18–25)ʻIlisapeti (Luke 1:5–7, 24–25, 40–45, 57–60)Sakalia (Luke 1:5–23, 59–64)

Fakaafeʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau fili ha taha te nau fie ako lahi ange ki ai, lau e ngaahi veesi kuo hiki atú, pea vahevahe mo ha taha ʻi he kalasí ʻa e meʻa ne nau ako mei he aʻusia ʻa e tokotaha ko iá. Ko e hā te tau lava ʻo fai ke muimui he sīpinga faive-lenga ʻa e tokotaha ko iá?

• Ke tokoni ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau toe fakakaukau lahi ange ki he ʻulungaanga mo e fatongia ʻo Mele ʻi he palani ʻa e Tamaí, ʻe lava ke ke huluʻi e vitiō “An Angel Forcetells Christʻs Birth to

5

MāTIU 1; LUKE 1

Mary” mo e “Mary and Elisabeth Rejoice Together” ʻi he (LDS.org) pe lau fakataha ʻa e Luke 1:26–38, 46–56, ʻo kumi e lea ʻa Mele ʻokú ne fakahā ha meʻa fekauʻaki mo hono ʻulungāngá. Ko e hā mo ha toe meʻa ʻoku tau ako fekauʻaki mo Mele? Ko e hā te ne lava ʻo akoʻi mai fekauʻaki mo hono tali e finangalo ʻo e ʻOtuá?

LUKE 1:5–25

‘Oku hoko mai e ngaahi tāpuaki ʻa e ʻOtuá ʻi he taimi pē ʻAʻaná.• Mahalo ʻoku ʻi ai ha niʻihi ʻi hoʻo kalasí ʻoku nau moʻui

angatonu, ʻo hangē ko ʻIlisapeti mo Sakaliá, mo teʻeki ke nau ʻamanaki ki ha tāpuaki. Te ke tokoniʻi fēfē kinautolu ke nau ako mei he sīpinga ʻa ʻIlisapeti mo Sakaliá? ʻE lava ke ke kamata ʻaki haʻo kole ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau hiki e ngaahi tāpuaki ʻoku nau ʻamanaki atu ki aí. Hili iá te nau lava ʻo fekumi ʻi he Luke 1:5–25, ki ha ngaahi lēsoni ʻe lava ke nau ako meia ʻIlisapeti mo Sakalia fekauʻaki mo e tatali ki he ʻEikí. ʻE lava foki ke nau lau mo fakalaulauloto ki he ngaahi lea ko ʻení ʻi he “Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Kehé.” Poupouʻi kinautolu ke nau hiki e meʻa ne nau akó ʻi he tafaʻaki ʻo e ngaahi tāpuaki ʻoku nau ʻama-naki atu ki aí, pea kapau ʻoku lava, vahevahe ʻenau ngaahi fakakaukaú.

• Ko e hā ha ngaahi sīpinga kehe ʻo e tatali ki he taimi ʻa e ʻEikí ʻe lava ke vahevahe ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí mei heʻenau moʻuí, pe mei he ngaahi faka-matala ʻi he folofolá? Ko e hā ʻoku tau ako mei he ngaahi sīpinga ko ʻení?

LUKE 1:26–38

“ʻOku ʻikai ha meʻa ʻe faingataʻa ki he ʻOtuá.”• Mahalo ʻe fakakaukau e kau mēmipa ʻo e kalasí

he taimi ʻe niʻihi—ʻo hangē ko Melé—pe ʻe fēfē hano fakahoko e palani mo e ngaahi talaʻofa ʻa e ʻOtuá maʻanautolú. Ke tokoni ke mahino ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ʻe malava ʻa e meʻa kotoa ʻo fakafou ʻi he mālohi ʻo e ʻOtuá, ʻe lava ke ke fakaʻali-ʻali e fakatātā Ko Hono Fakahā ʻo e ʻAloʻí: Ko e Hā ʻa e ʻāngelo ko Kepalelí kia Melé (Tohi Fakatātā ʻo e Ongoongoleleí, fika 28) pea fakaafeʻi kinautolu ke nau lau fakataha ʻa e Luke 1:26–38. Ko e hā te tau

lava ʻo ako fekauʻaki mo hono ikunaʻi e faingataʻa ʻoku ngali taʻemalavá ʻaki hono ako e ngaahi lea mo e ngāue ʻa Melé? Kole ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau vahevahe ha ngaahi aʻusia naʻe tokoniʻi ai kinautolu ʻe he ʻOtuá ke nau lavaʻi ha meʻa ne nau fakakaukau naʻe taʻemalava. Ki ha sīpinga fakaono-pooni ʻo ha Kāingalotu naʻa nau lavaʻi ha meʻa naʻe ngali taʻemalava ʻaki ʻa e tokoni ʻa e ʻOtuá, mamata ʻi he vitiō, “Sealed Together: The Manaus Temple Caravan”(LDS.org).

• Naʻe fakahaaʻi ʻe he moʻui ʻa e Fakamoʻuí ʻa e moʻoni ne fakahā ʻe Kepalelí: “ʻOku ʻikai ha meʻa ʻe faingataʻa ki he ʻOtuá” (Luke 1:37). Ke fakatātaaʻi e tefitoʻi moʻo-ni ko ʻení, ʻe lava ke ke kole ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau fakakaukau ki ha taimi naʻe fakahoko ai ʻe he Fakamoʻuí ha ngaahi meʻa ne ngali taʻe- malava ʻi hono fai e finangalo ʻo ʻEne Tamaí (hangē ko ʻení, vakai, Sione 9:1–7). Te ke lava ʻo tokoni ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau vakai ki he founga ʻoku ngāue ai e tefitoʻi moʻoni ko ʻení ʻi heʻenau moʻuí, ʻaki haʻo fakaafeʻi kinautolu ke nau fakalaulauloto ki ha ngaahi fehuʻi hangē ko ʻení: Ko e hā ha faikehekehe ʻoku hoko ʻi hoʻo moʻuí ʻo ke ʻilo ai ʻoku ʻikai ha meʻa ʻe taʻemalava ki he ʻOtuá? ʻOku liliu fēfē nai ai e founga ʻo hoʻo fua fatongia ʻi he Siasí? ʻa e founga ʻokú ke feohi ai mo ho fāmilí? Mahalo ʻe tokoni foki ke ke fakafehoanaki ʻa e Luke 1:37 mo e ngaahi folofola ʻa e Fakamoʻuí ʻi he Maʻake 14:36.

MĀTIU1:18–25; LUKE 1:26–55

Ko Sīsū Kalaisi ʻa e ʻAlo ʻo e ʻOtuá.

• Ko e tefitoʻi taumuʻa ʻa Mātiu, Luke mo e kau tangata tohi kehe ‘o e Kosipelí ke fakamoʻoniʻi ko Sīsū Kalaisí ko e ʻAlo ia ʻo e ʻOtuá. Te ke tokoniʻi fēfē e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau ʻiloʻi e taumuʻa ko ʻení ʻi he ngaahi ʻuluaki vahe te nau lau ʻi he Fuakava Foʻoú? Ko ha fakakaukau ʻeni: Vahevahe e kalasí ki ha ngaahi kulupu pe tauhoa, pea ʻoange ki he kulupu takitaha ha ngaahi veesi mei he Mātiu 1 pe Luke 1. Fakaafeʻi kinautolu ke nau kumi ha ngaahi meʻa ne hoko pe ha ngaahi lea ʻokú ne fakamālohia ʻenau tui ki he misiona fakalangi ʻo Sīsū Kalaisi ko e ʻAlo ʻo e ʻOtuá pea vahevahe mo e kalasí e meʻa ne nau maʻú.

6

7–13 SāNUALI 

ʻE lava ke kau atu ʻa e Mātiu 1:18–25 mo e Luke 1:26–38, 39–45, 46–55 ʻi he ngaahi veesi te ke ala fokotuʻu angé. Fokotuʻu ange ki he kalasí ʻi heʻenau ako ʻa e Fuakava Foʻoú he taʻu ní, ke nau tauhi ha lisi ʻo e ngaahi potufolofola ʻokú ne fakamoʻoniʻi ko Sīsū Kalaisí ko e ʻAlo ia ʻo e ʻOtuá. ʻE lava foki ʻe he kalasí ʻo tauhi e lisi ko ʻení.

Poupouʻi ʻo e Ako ʻi A̒pí

Ke poupouʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau lau ʻa e Mātiu 2 mo e Luke 2 ki he kalasi ʻi he uike hokó, te ke lava ʻo fokotuʻu ange kapau te nau lau e fakamatala ʻo hono ʻaloʻi ʻo e Fakamoʻuí ʻi he faʻa lotu, te nau maʻu ha ngaahi fakakaukau foʻou, tatau ai pē kapau kuo tuʻo lahi ʻenau lau ia kimuʻá.

Ngaahi Ma̒ uʻanga Tokoni Kehé

Tatali ki he ʻEikí. Naʻe akonaki ʻa ʻEletā Neal A. Maxwell ʻo pehē, “ʻOku kau foki ʻi he tuí . . . ʻa e falala ki he taimi ʻa e ʻOtuá, he kuó Ne folofola, ‘Ka kuo pau ke hoko ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē ʻi honau taimí.’ (TF 64:32.)” (“Lest Ye Be Wearied and Faint in Your Minds,” Ensign, May 1991, 90).

Naʻe akonaki ʻa Palesiteni Dieter F. Uchtdorf ʻo pehē:

“ʻOku ui ʻa kitautolu kotoa ke tau tatali ʻi he founga pē ʻatautolu. ʻOku tau tatali ki he tali ʻo e ngaahi lotú. ʻOku

tau tatali ki ha ngaahi meʻa ʻa ia ʻe hā ngali tonu mo lelei kiate kitautolu ʻi he taimi ko iá, ʻo ʻikai ke tau fakakaukau ai pe ko e hā hono ʻuhinga ʻoku fakatoloi ai ʻe he Tamai Hēvaní ʻa e talí.

“ʻOku ou manatu ki heʻeku teuteu ke ako pailaté. Naʻa mau fakamoleki e taimi lahi ʻo ʻemau ako sōtiá ʻi he fakamālohisinó. . . . Ka neongo iá, naʻa mau lele mo lele pea toe lele.

“Lolotonga ʻeku lelé naʻe kamata ke u fakatokangaʻi ha meʻa naʻe hohaʻa ki ai ʻeku fakakaukaú. Naʻe toutou fakalaka ʻiate au ha kau tangata ne ifi tapaka, inu kava mālohi, mo fai e ngaahi meʻa kehekehe naʻe fepaki mo e ongoongoleleí, kae tautefito ki he Lea ʻo e Potó.

“ʻOku ou manatuʻi ʻeku fakakaukau ʻo pehē, ‘ʻOua leva angé! ʻIkai ʻoku totonu ke u lele ʻo ʻikai helaʻia?’ Ka naʻá ku helaʻia, pea fakalaka ʻiate au ha kakai naʻe ʻikai ʻaupito te nau muimui ki he Lea ʻo e Potó. Naʻá ku hohaʻa ki ai he taimi ko ʻení. Ne u fehuʻi hifo pē, naʻe moʻoni ʻa e talaʻofá pe ʻikai?

“Naʻe ʻikai maʻu e talí ʻi he taimi pē ko iá. Ka naʻe faifai pē peá u ʻiloʻi ʻoku ʻikai vave maʻu pē hono fakahoko ʻo e ngaahi talaʻofa ʻa e ʻOtuá ʻi he founga ʻoku tau ʻamanaki atu ki aí; ʻoku hoko mai ʻo fakatatau mo ʻEne taimí pea ʻi Heʻene ngaahi foungá. Hili ha ngaahi taʻu mei ai, ne u lava ʻo vakai lelei ki he fakamoʻoni ʻo e ngaahi tāpuaki fakatuʻasino ʻoku maʻu ʻe kinautolu ʻoku nau talangofua ki he Lea ʻo e Potó—ʻo fakalahi atu ia ki he ngahi tāpuaki fakalaumālie ʻoku maʻu he taimi pē ko iá mei he talangofua ki ha taha pē ʻo e ngaahi fono ʻa e ʻOtuá.” (“Fai Atu Ai Pē ʻi he Faʻa Kātaki,” Ensign pe Liahona, Mē 2010, 58).

Fakatupulaki ʻEtau Founga AkoʻíPoupouʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau ako e folofolá ʻi ʻapi. Ko e founga ʻe taha ʻe lava ke ke poupouʻi ai hono ako e folofolá ʻi ʻapí ko hono ʻoange ha taimi ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau vahevahe ʻa e ngaahi meʻa ne nau ʻiló, mo e ngaahi fakakaukau mei heʻenau ako fakatāutahá mo fakafāmilí. (Vakai, Ko e Faiako ‘i he Founga ‘a e Fakamoʻuí, 29.)

7

14–20 SĀNUALI

Luke 2; Mātiu 2Kuo Mau Haʻu ke Hū Kiate Ia

Kimuʻa pea ke lau e ngaahi fakakaukau ʻi he fokotuʻutuʻu ko ʻení, ako ʻa e Luke 2 mo e Mātiu 2, pea lekooti hoʻo ngaahi ongo fakalaumālié. ʻE tokoni ʻeni ke ke maʻu ha fakahā ki he founga ke feau lelei taha ai e ngaahi fie maʻu ʻa hoʻo kalasí.

L E K O O T I E N G A A H I O N G O ʻ O K Ú K E M A ʻ Ú

Fakaafeʻi e Feʻinasiʻakí

ʻE lava fēfē ke ke poupouʻi ‘a e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau vahevahe e ngaahi fakakaukau mo e ngaahi meʻa ne nau aʻusia ʻi heʻenau ako fakafoʻituitui mo fakafāmili e ngaahi folofolá? Neongo ʻe ngali tatau mo e fakamatala fekauʻaki mo e ʻaloʻi ʻo e Fakamoʻuí, ʻe lava maʻu pē ke nau maʻu ha ngaahi fakakaukau fakalau-mālie foʻou. Fakakaukau ke fakaafeʻi ha niʻihi he kalasí ke nau vahevahe ha pōpoaki ne nau maʻu ʻi he Luke 2 pe Mātiu 2 ʻa ia naʻe tō mamafa kiate kinautolu ʻi ha founga foʻou.

Akoʻi e TokātelinéLUKE 2:1–38; MĀTIU 2:1–12

ʻOku ʻi ai ha kau fakamoʻoni tokolahi ki he ʻaloʻi ʻo Kalaisí.• ʻE lava ke tokoni ʻa e fakamatala totonu ʻo e kau

moihuú ʻi he Luke 2 mo e Mātiu 2 ʻo tokoniʻi hoʻo

kalasí ke nau fakalaulauloto ki he ngaahi founga ʻoku nau fakahaaʻi ai ʻenau ʻofá ki he Fakamoʻuí. Toe vakaiʻi ʻa e saati ʻi he fokotuʻutuʻu ʻo e uike ní ʻi he Haʻu, ʻo Muimui ʻIate Au—Maʻá e Fakafoʻituituí mo e Ngaahi Fāmilí. ʻE ʻi ai ha niʻihi ʻi hoʻo kalasí te nau fie vahevahe ha ngaahi fakakaukau mei he ʻekitivitī ko ʻení, pe te mou lava ke fai fakakalasi e ʻekitivitií. Ko e hā ʻoku mahuʻinga ai ke haʻu e kau fakamoʻoni ʻo Kalaisí mei he ngaahi tūkunga kehekehe ʻo e moʻuí ni? Te tau muimui fēfē ki heʻenau sīpingá?

• Kimuʻa pea moihū e kau fakamoʻoni ko ʻení ki he pēpē ko Kalaisí, naʻa nau fekumi Kiate Ia. Ke tokoni ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau ako mei heʻe-nau sīpingá, ʻe lava ke ke hiki he palakipoé e ngaahi hingoa ko ʻení: Kau Tauhi- Sipí, ʻAna, Simione, mo e Kau Tangata Potó. Hili iá pea fakaafeʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau fekumi ʻi he Luke 2 mo Mātiu 2 pea hiki he palakipoé ʻa e meʻa naʻe fai ʻe he kakai ko ʻení ke fekumi ai ki he Fakamoʻuí. Ko e hā ʻoku foko-tuʻu mai ‘e he ngaahi fakamatala ko ʻení fekauʻaki mo ha niʻihi ʻo e ngaahi founga te tau lava ai ke fekumi kia Kalaisí?

Tuku

ke Ta

u ʻO

fa K

iate

Ia, f

ai ʻe

Dan

a M

ario

Woo

d

8

14–20 SāNUALI 

Naʻe hoko e kau tauhisipí ko ha niʻihi ʻo e kau ʻuluaki fakamoʻoni ki hono ʻaloʻi ʻo e Fakamoʻuí.

• ʻE ueʻi nai ʻe ha lēsoni fakatātā ʻaki ha meʻa ʻa e kau mēmipa hoʻo kalasí ke nau fakaʻataʻatā ha potu ʻo ʻenau moʻuí maʻá e Fakamoʻuí? Fakakaukau ki he fokotuʻu ko ʻení: ʻOmai ha foʻi hina ki he kalasí, pea hili hono toe vakaiʻi fakataha e Luke 2:7, kole ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau fakafonu e foʻi hiná ʻaki ha ngaahi meʻa kehekehe ʻoku nau fakafofongaʻi ʻa e ngaahi founga ʻoku tau fakamoleki ai hotau taimí. ʻI he fonu ʻa e foʻi hiná, fakaafeʻi ha taha ke ne feinga ke fakahū ki loto ha laʻitā ʻo e Fakamoʻuí. Ko e hā ʻoku fokotuʻu mai ‘e he talanoa fakatātā ko ʻení fekauʻaki mo hono fakaʻataʻatā ha potu ʻo ʻetau moʻuí maʻa Kalaisí? Ko e hā te tau fai ʻo kehe ke fakaʻatā ha potu Moʻoná? ʻE tokoni ʻa e lea ʻa Palesiteni Tōmasi S. Monisoni ʻi he “Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Kehé” ke tali e fehuʻi ko ʻení.

MĀTIU 2:13–23

ʻE lava ke maʻu ‘e he mātuʻá ha fakahā ki hono maluʻi honau ngaahi fāmilí.• Ko e lēsoni ʻe taha mei he hola ʻa Siosefa mo Mele

ki ʻIsipité ko e lava ke ʻomi ʻe he ʻEikí ha fakahā ke tokoniʻi e mātuʻá ʻi hono maluʻi honau ngaahi familí mei he fakatuʻutāmakí. Ke ueʻi fakalaumālie ha fealē-leaʻaki he taimi ko ʻení, fakakaukau ke ke fakaafeʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau hiki he palakipoé ha niʻihi ʻo e ngaahi fakatuʻutāmaki ʻoku fehangahangai mo e ngaahi fāmilí ʻi he kuongá ni. Ko e hā ʻoku tau ako mei he Mātiu 2:13–23 fekauʻaki mo e founga ke maluʻi ai hotau ngaahi familí mo kitautolu mei he ngaahi fakatuʻutāmaki ko ʻení? Ko e hā ha founga kuo tokoniʻi ai ʻe he fakahā fakatāutahá kitautolu ke tau maluʻi hotau ngaahi fāmilí mo kinautolu ʻoku tau ʻofa aí mei he fakatuʻutāmakí? Ko e hā ha faleʻi

kuo tuku mai ʻe he kau palōfitá mo e kau ʻaposetoló fekauʻaki mo hono maluʻi hotau ngaahi fāmilí?

• Te ke ala fakaafeʻi e kalasí ke nau hiva fakataha, ko ha konga ʻo e fealēleaʻaki ko ʻení, ʻa e “Hoko ʻa ʻApi ko e Hēvani,” Ngaahi Himi, fika 188, pe ko ha hiva fekauʻaki mo e fāmilí. Ko e hā ʻoku akoʻi ‘e he foʻi hivá fekauʻaki mo e meʻa ʻe lava ʻe he mātuʻá ʻo fai ke nau moʻui taau ai mo e fakahā ki hono tataki honau fāmilí?

LUKE 2:40–52

Naʻa mo ʻEne kei ʻeiki siʻí, ne tokanga taha pē ‘a Sīsū ki hono fai e finangalo ʻo ʻEne Tamaí.• ʻE malava ke mālohi makehe e talanoa ʻo e faiako

ʻa Sīsū ‘i he temipalé ʻi heʻene kei taʻu 12,  ki he toʻu tupu ʻoku nau fifili fekauʻaki mo e tokoni te nau lava ʻo fai ki he ngāue ʻa e ʻOtuá. Te ke lava ʻo vahevahe e kalasí ke nau tauhoa pea lau fakataha ʻa e Luke 2:40–52 (vakai, ki he fakakaukau mei he Liliu ʻe Siosefa Sāmitá ʻi he Luke 2:46). ʻE lava ke toʻo ‘e he hoa takitaha ha ngaahi miniti siʻi ke nau fevahevahe-ʻaki ʻa e meʻa ʻokú ne ueʻi kinautolu fekauʻaki mo e fakamatala ko ʻení. Ko e hā ha ngaahi faingamālie ʻoku tau maʻu ke tau vahevahe ai e meʻa ʻoku tau ʻilo fekauʻaki mo e ongoongoleleí? Ko e hā ha ngaahi aʻusia te tau lava ʻo vahevahe?

• Kapau ʻokú ke akoʻi e kakai lalahí, ʻe lava ke hoko e fakamatala ko ʻení ko ha faingamālie ke aleaʻi ai ha founga ki hono tokoniʻi e toʻu tupú ke nau aʻusia e meʻa ʻoku nau malavá ʻE lava ʻe ha taha ke fakamata-laʻi fakanounou ʻa e fakamatala ʻi he Luke 2:40–52, pea ke aleaʻi ʻe he kalasí pe ʻoku tākiekina fēfē ‘e he ngaahi meʻá ni e founga ʻoku nau vakai ai ki he toʻu tupu ʻo e Siasí. Ko e hā ha ngaahi faingamālie ʻe lava ke tau ʻoange maʻá e toʻu tupú ke nau kau ai ʻi hono fai “e ngāue ʻa [e] Tamaí” ʻo hangē ko Sīsuú? (Luke 2:49). Ko e fē nai ha taimi ne fakaofo ai kiate kitau-tolu ha fakakaukau fakalaumālie ʻa ia ne vahevahe ʻe ha toʻu tupu pe kiʻi leka? ʻE lava ke toe tānaki atu e ngaahi kupuʻi lea meia Palesiteni Henry B. Eyring ki he fealēleaʻaki ko ʻení: “ʻI he taimi ʻoku lea ai ha taha maʻu Lakanga Taulaʻeiki Faka- ̒Ēloné, . . . ʻoku ou fakatetuʻa maʻu pē ke fanongo ki he folofola ʻa e ʻOtuá. ʻOku tātātaha ke u loto mamahi pea ʻoku ou

9

LUKE 2; MāTIU 2

faʻa ofo”(“Koeʻuhí ke Ne hoko ʻo Mālohi Foki,” Ensign pe Liahona, Nōvema 2016, 77).

• Ko e hā ʻoku akoʻi mai ʻe Luke 2:40–52 fekauʻaki mo e tuʻunga ne ʻi ai ʻa Sīsū ʻi Heʻene kei ʻeiki siʻí? ʻE lava ʻe he sīpinga ki he tupulaki fakatāutahá ʻoku fokotuʻu atu ʻi he Luke 2:52 ke ueʻi fakalaumālie ha fealeaʻaki ʻi he meʻa ʻoku tau fai ke tau hoko ai ʻo hangē ko Kalaisí. Te ke lava ʻo fokotuʻu ange ke fakalaulauloto e kau mēmipa ʻo e kalasí ki he founga ʻoku nau tupulaki ai ʻi he potó (fakaʻatamai), lahí (fakaesino), ʻofeina mo e ʻOtuá (fakalaumālie) pea mo e niʻihi kehé (fakasōsiale). Te nau lava foki ʻo fokotuʻu ha ngaahi taumuʻa ʻi he taha ʻo e ngaahi tafaʻaki ko ʻení pe lahi ange.

Poupouʻi ʻo e Ako ʻi A̒pí

Ke tokoni ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau teuteu ke aleaʻi e Sione 1 he uike hono hokó, kole ange ke nau fakaʻilongaʻi e feituʻu kotoa pē ʻi he vahé ʻa ia ʻoku fakamoʻoniʻi ai ʻe ha taha ʻa Sīsū Kalaisi.

Ngaahi Ma̒ uʻanga Tokoni Kehé

Ko e founga ke fekumi ai kia Kalaisí.Naʻe akonaki ʻa Palesiteni Thomas S. Monson ʻo pehē:

“ʻE tatau maʻu pē ʻa e founga ki hono kumi ʻo Sīsuú— ko e lotu fakamātoato mo moʻoni ʻo ha loto fakatōkilalo mo haohaoa. . . .

“Kimuʻa pea tau lava lelei ke fai ha fekumi fakataautaha kia Sīsuú, kuo pau ke tau tomuʻa teuteu ha taimi Maʻa-na ʻi heʻetau moʻuí mo ha potu Moʻona ʻi hotau lotó. ʻI he ngaahi ʻaho femoʻuekina ko ʻení ʻoku ʻi ai ha tokolahi

ʻoku ʻi ai honau taimi ki he tā pulú, ha taimi ki he ngaahi fakataú, ngāué, ha taimi ki he vaʻingá—kae ʻikai ha taimi ia maʻa Kalaisi.

“ʻOku lahi ʻi he fonuá ha ngaahi ʻapi fakaʻofoʻofa ʻoku ʻi ai ha ngaahi loki ki he kaí, loki ki he mohé, fakafiefiá, loki ki he tuituí, ngaahi loki televīsoné, kae ʻikai ha loki maʻa Kalaisi.

“ʻOku ongoʻi tautea nai hotau konisēnisí ʻi heʻetau manatu ki Heʻene ngaahi folofolá: ‘ʻOku maʻu ʻe he fanga fōkisí ʻa e tafú, mo e fanga manu ʻo e ʻataá ʻa e moheʻangá; ka ʻoku ʻikai maʻu ʻe he Foha ʻo e tangatá ha potu ke tokoto ai hono ʻulú.’ (Mātiu 8:20.) Pe ʻoku tau fuʻu ongoʻi mā ʻi heʻetau manatuʻi ʻa e, ‘Pea fāʻeleʻi ʻe ia ʻa e tama ko hono olopoʻoú, peá ne takatakai ʻaki ia ʻa e kofu, ʻo fakatokoto ia ʻi he ʻaiʻanga- kai ʻo e manú; koʻeuhi naʻe ʻikai te nau hao ʻi he fale talifonongá.’ (Luke 2:7.) ʻIkai ha potu. ʻIkai ha potu. ʻIkai ha potu. Naʻe pehē maʻu pē.

“Lolotonga ʻetau fakahoko ʻetau fekumi fakataautaha kia Sīsū, ʻi hono tokoniʻi mo tataki kitautolu ‘e he tefitoʻi moʻoni ʻo e lotú, ʻoku mahuʻinga ke tau maʻu ha faka-kaukau mahino fekauʻaki mo Ia ʻoku tau kumí. Naʻe fekumi ʻa e kau tauhi- sipi ʻo e kuonga muʻá kia Sīsū ʻi heʻene kei valevalé. Ka ʻoku tau fekumi kia Sīsū ko e Kalaisí, ko hotau Taʻokete pe Tuongaʻane Lahí ia, ko hotau Fakalaloa ki he Tamaí, ko hotau Huhuʻí, ko e Tupuʻanga ʻo hotau fakamoʻuí; ko ia naʻe ʻi he kamata-ʻangá mo e Tamaí; naʻá ne toʻo kiate ia ʻa e ngaahi anga-hala ʻo e māmaní pea loto fiemālie ke pekia kae lava ke tau moʻui ʻo taʻengata. Ko e Sīsū ia ʻoku tau kumí” (“The Search for Jesus,” Ensign, Tīsema. 1990, 4 – 5).

Tā fakatātā ʻo hono ʻaloʻi ʻo Kalaisí.Fakakaukau ki he founga ʻe fakatupulaki ai ‘e he ngaahi ngāue fakaʻātí hoʻomou fealēleaʻaki ʻo kau ki he ʻaloʻi ʻo Kalaisí. (Hangē ko ʻení, vakai, Tohi Fakatātā ʻo e Ongo-ongoleleí pe history.lds.org/exhibit/birth- of- christ.)

Fakatupulaki ʻEtau Founga AkoʻíFakakau atu e kau ako ne ʻikai ke nau ako e folofolá ʻi ʻapí. Neongo ne ʻikai lau ʻe ha kau mēmipa ʻo e kalasí ʻa e Luke 2 mo Matiu 2 kimuʻa he kalasí, te nau kei lava pē ʻo vahevahe ha ngaahi fakakaukau mahuʻinga ʻi hoʻomou ako fakataha ʻi he kalasí. Fakapapauʻi ʻoku maʻu ʻe he kau mēmipa kotoa ʻo e kalasí ha ngaahi faingamālie ke kau mo tokoni ki he fealēleaʻakí.

10

21–27 SĀNUALI

Sione 1Kuo Mau ʻIlo ʻa e Mīsaiá

Kimuʻa pea ke lau ha ngaahi naunau kehe, lau mo ke fakalaulauloto ki he Sione 1, pea lekooti e ngaahi ongo ʻokú ke maʻú. ʻE fakaafeʻi heni e Laumālié ki hoʻo teuteú.̒ E lava ke tokoni ʻa e Haʻu, ʻo Muimui ʻIate Au—Maʻá e Fakafoʻituituí mo e Ngaahi Fāmilí mo e ngaahi fakakaukau ko ʻení, ke ueʻi e loto ʻo e kakai ʻi hoʻo kalasí ke mahino kiate kinautolu mo nau moʻui ʻaki e tokāteline ʻi he vahe ko ʻení.

L E K O O T I E N G A A H I O N G O ʻ O K Ú K E M A ʻ Ú

Fakaafeʻi e Feʻinasiʻakí

Ke tokoni ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau vahevahe e meʻa ʻoku nau akó, te ke ala kole ke nau tohi ʻi ha laʻi pepa ha ngaahi fehuʻi, ngaahi fakamatala, pe ngaahi fakakaukau mei heʻenau laukongá, pea faʻo kinautolu ki ha foʻi hina. Toʻo hake ha ngaahi laʻi pepa mei he foʻi hiná ke aleaʻi ʻe he kalasí.

Akoʻi e TokātelinéSIONE 1:1–5

Naʻe “ʻi he kamataʻangá” ʻa Sīsū Kalaisi “mo e ʻOtuá.”• Naʻe kamata e fakamoʻoni ʻa Sione kia Kalaisí ʻi

heʻene fakamoʻoni ki he ngaahi fatongia ʻo e Faka-moʻuí kimuʻa pea toki ʻaloʻí. Ko e hā naʻe akoʻi ʻe Sione fekauʻaki mo Kalaisi ʻi he maama fakalaumālié?

Ko e hā ʻoku mahuʻinga ai ke ʻiloʻi e ngaahi fatongia ʻo Kalaisi ʻi he maama fakalaumālié? ʻE ala tokoni ke hiki e ngaahi fehuʻi ko ʻení ʻi he palakipoé pea kole ki he kalasí ke nau fekumi ki he ngaahi talí ʻi he Sione 1:1–5 (vakai foki, Liliu ʻa Siosefa Sāmita, Sione 1:1–5 [ʻi he Fakahinohino ki he Ngaahi Folofolá]) mo e fakamatala ʻa ʻEletā James E. Talmage ʻi he “Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Kehé.” Ko e hā ha ngaahi potu-folofola kehe ʻe lava ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí ʻo vahevahe, ʻoku akoʻi lahi ange ai ʻa Kalaisi ʻi he maama fakalaumālié? (Hangē ko ʻení, vakai, “Sīsū Kalaisi” ʻi he Fakahinohino ki he Ngaahi Folofolá) Te mou lava ʻo vakaiʻi fakataha mo e kalasí ʻa e “Ko e Kalaisi Moʻuí: Ko e Fakamoʻoni ʻa e Kau ʻAposetoló” (Ensign pe Liahona, Apr. 2000, 2).

• Kapau te ke fie fakaʻaongaʻi ʻa e ngaahi veesi ko ʻení ke talanoa fekauʻaki mo e ngaahi fakatupu ʻa e ʻEiki, ʻe lava ke ke lau leʻolahi ʻa e Sione 1:3 pea fakaʻaliʻali ha ngaahi fakatātā ʻokú ne faka-haaʻi e fakaʻofoʻofa ʻo e māmaní. ʻE lava ke ke fakaʻaliʻali ʻa e vitiō “Our Home” (lds.org/topics/

11

SIONE 1

environmental- stewardship- and- conservation). Fakaafeʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau vahevahe e founga ʻoku tokoniʻi ai kinautolu ʻe he fakatupu ʻa e Fakamoʻuí ke nau ongoʻi ʻEne ʻofá.

SIONE 1:1–14

Ko Sīsū Kalaisi ʻa e Māmá. • ʻE lava ke tokoni e maama fakatuʻasinó ke mahino

kiate kitautolu ʻa e fakataipe ʻo e maama fakalaumā-lié. Te ke lava fēfē ʻo fakatātaaʻi e fakataipe ko ʻení ki hoʻo kalasí? Te ke lava ‘o tamateʻi e ngaahi maama ʻi he lokí pea fakamoʻui ha kasa ke fakahaaʻi e faikehe-kehe ʻo e māmá mo e fakapoʻulí. Hili iá peá ke kole ki he kalasí ke nau kumi e meʻa kotoa pē fekauʻaki mo e foʻi lea maama ʻi he Sione 1:1–14, pea fakaafeʻi kinautolu ke nau vahevahe e founga ʻoku ʻomi ai ʻe he Fakamoʻuí mo ʻEne ongoongoleleí ha maama fakalaumālie ki heʻenau moʻuí. Kuo aʻusia fēfē ‘e he kau mēmipa ʻo e kalasí ʻEne māmá? Mahalo te ke fie maʻu ke nau laukonga lahi ange, ko ha konga ʻo e fealēleaʻaki ko ʻení, fekauʻaki mo e Maama ʻo Kalaisí ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 84: 45–46; 88: 11–13, pe tuku ke nau vakai ki he “Maama ʻo Kalaisi” ʻi he Fakahinohino ki he Ngaahi Folofolá. Te tau lava fēfē ʻo hoko ko ha maama ki he māmaní?

ʻOku ʻomi ʻe he Fakamoʻuí mo ʻEne ongoongoleleí ha maama fakalaumālie.

• Koeʻuhí ʻoku hiki e tohi ʻa Sione 1:1–14 ʻi ha lea fakataipe, ʻe ngali faingataʻa ke mahino ia kiate kitautolu. Ko ha founga ʻe taha ʻe lava ke mahino ai ki he kau mēmipa ʻo e kalasí e fakamoʻoni ʻa Sioné, ko hono fakaafeʻi kinautolu ke nau lisi e ngaahi lea pe kupuʻi lea ʻoku toutou ngāue ʻaki ʻi he ngaahi veesi ko ʻení pea vahevahe e meʻa ʻokú ne akoʻi fekauʻaki mo e Fakamoʻuí.

• Ko ha founga ʻeni ke fakakau mai ai e kau mēmipa ʻo e kalasí ʻi he ngaahi veesi ko ʻení: Fakaʻaliʻali ha ngaahi fakatātā (kau ai mo e tā mei he fokotuʻutuʻu ki he uike ní ʻi he Haʻu, ʻo Muimui ʻIate Au—Maʻá e Fakafoʻituituí mo e Ngaahi Fāmilí) ʻokú ne fakatātaaʻi e ngaahi tafaʻaki ʻo e moʻui ʻa Sīsū Kalaisí pea mo Hono misiona fakalangí. Fakaafeʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau fekumi ʻi he Sione 1:1–14, ʻo kumi ha ngaahi foʻi lea pe kupuʻi lea ʻe lava ke fakahingoa ʻaki e ngaahi fakatātaá.

SIONE 1:35–51

ʻE lava ke tau maʻu haʻatau fakamoʻoni ki he Fakamoʻuí pea fakaafeʻi e niʻihi kehé ke nau “haʻu ʻo mamata.”• ʻOku hā tuʻo ua e fakaafe ʻi he Sione 1, ke “haʻu ʻo

mamatá” (vakai, veesi 39, 46). Mahalo he ʻikai ke tau maʻu ha faingamālie ke tau mamata tonu ki he Fakamoʻuí ʻo hangē ko ʻAnitelū mo Natanielá, ka te tau lava ʻo tali ʻa e fakaafe tatau. Te ke lava ʻo ʻeke ki he kau mēmipa ʻo e kalasí pe ko e hā e ʻuhinga kiate kinautolu e “haʻu ʻo mamatá” ʻi hotau kuongá, pea vahevahe ʻenau ngaahi aʻusia ʻo ʻenau maʻu ha fakamoʻoni ki he Fakamoʻuí.

• Ke fakafeʻiloaki ha fealēleaʻaki fekauʻaki mo e ngaahi veesi ko ʻení, fakakaukau ke kole ki he kalasí ke nau vahevahe ha ngaahi talanoa fekauʻaki mo e founga kuo nau fakafeʻiloaki ai e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí ki he niʻihi kehé. Ko hai naʻa nau fakaafeʻi ke “haʻu ʻo mamatá”? Ko e hā kuo tau ako meia ʻAnitelū mo Filipe fekauʻaki mo hono vahevahe ʻo ʻetau faka-moʻoni kia Kalaisí?

• ʻI he taimi ʻe niʻihi he ʻikai vahevahe ʻe he kakaí e ongoongoleleí koeʻuhi ko ʻenau ʻilo ʻoku fakalotosiʻi mo faingataʻa hono faí. ʻOku fakahaaʻi ʻe he faka-matala ʻi he Sione 1:35–51, ʻe lava ke faingofua mo fakanatula pē hono vahevahe ʻo e ongoongoleleí. ʻE lava ke ke kole ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau lau e ngaahi veesi ko ʻení pea aleaʻi e founga te nau lava ai ʻo fakaʻaongaʻi kinautolu ke tokoniʻi ha taha ʻoku tailiili ʻi hono vahevahe e ongoongoleleí. Te nau lava ke maʻu ha ngaahi fakakaukau ʻi hono fakaʻao-ngaʻi e lea ʻa ʻEletā Neil L. Andersen ʻi he “Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Kehé.” (Vakai foki ki he vitiō “Good Things to Share” ʻi he LDS.org.)

12

21–27 SāNUALI 

Poupouʻi ʻo e Ako ʻi A̒pí

Ke poupouʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau ako e Mātiu 3, Maʻake 1, mo e Luke 3, te ke lava ʻo kole ange ke nau fakakaukau ki ha taha te nau loto ke tokoni ki hono ʻomi kia Kalaisí. Fakahā ange kiate kinautolu te nau lau ʻi he ngaahi vahe ko ʻení fekauʻaki mo ha palōfita ko hono misioná ke teuteuʻi e kakaí ke tali e Fakamoʻuí.

Ngaahi Ma̒ uʻanga Tokoni Kehé

Naʻe ʻafio fakataha ʻa Sīsū Kalaisi mo e Tamai Hēvaní ʻi he kamataʻangá. Naʻe akonaki ʻa ʻEletā James E. Talmage ʻo pehē: “Kuo fakapapauʻi moʻoni mai e Folofolá ʻa Sīsū Kalaisi, ʻa ia naʻe ʻafio fakataha mo e Tamaí ʻi [he] kamataʻangá mo Ia naʻá Ne maʻu e mālohi mo e tuʻunga faka- ̒Otuá, pea naʻá Ne hāʻele mai ki he māmaní ʻo ʻafio ʻi he lotoloto-nga ʻo e tangatá. ʻOku poupouʻi e ngaahi fakamatala ko ʻení ʻi he fakahā naʻe fai kia Mōsesé, ʻa ia naʻe faka-ngofua ai ia ke ne mamata ki ha konga lahi ʻo e ngaahi fakatupu ʻa e ʻOtuá, pea mo fanongo ki he leʻo ʻo e Tamaí ʻo fakatatau mo e ngaahi meʻa kuo fakatupú: ‘Pea ʻi he folofola ʻo hoku mālohí, kuó u fakatupu ia, ʻa ia ko hoku ʻAlo pē Taha naʻe Fakatupú, ʻa ia ʻoku fonu ʻi he ʻaloʻofá mo e moʻoní’ [Mōsese 1:32, 33]” (Jesus the Christ, 3rd ed. [1916], 10).

Te tau lava ʻo fakaafeʻi e niʻihi kehé ke nau “haʻu ʻo mamata.”Naʻe akonaki ʻa ʻEletā Neil L. Andersen ʻo pehē:

“Naʻe akoʻi mai ʻe he Fakamoʻuí e founga ʻo hono vahe-vahe ʻo e ongoongoleleí. ʻOku ou saiʻia he talanoa ʻo

ʻAniteluú, naʻá ne fehuʻi, ‘ʻEiki, ʻokú ke nofó ʻi fē?’ [Sione 1:38]. Naʻe mei fakahā ange ʻe Sīsū e feituʻu ʻokú Ne ʻafio aí. Ka naʻá Ne folofola ange kia ʻAnitelū, ‘Haʻu ʻo mamata’ [Sione 1:39]. ʻOku ou fakakaukau ki ha mei pehē ange ʻe he Fakamoʻuí, “ʻOua te ke haʻu pē ʻo mamata he feituʻu ʻoku ou nofo aí ka ko e anga foki ʻo ʻeku moʻuí. Haʻu ʻo mamata pe ko hai Au. Haʻu ʻo ongoʻi e Laumālié.’ ʻOku ʻikai ke tau ʻiloʻi e meʻa kotoa ne hoko he ʻaho ko iá, ka ʻoku tau ʻiloʻi ko e taimi ko ia ne ʻilo ai ʻe ʻAnitelū hono tokoua ko Saimoné naʻá ne pehē ange, ‘Kuo mau ʻilo . . . ʻa e Kalaisí’ [Sione 1:41].

“Kiate kinautolu ʻoku nau tokanga mai ki heʻetau tala-noá, te tau lava ʻo muimui he sīpinga ʻa e Fakamoʻuí ʻo fakaafeʻi ke nau ʻhaʻu ʻo mamata.’ ʻE ʻi ai e niʻihi te nau tali ʻetau fakaafé pea ʻikai tali ʻe ha niʻihi. ʻOku tau ʻiloʻi kotoa ha taha naʻe toutou fakaafeʻi kimuʻa peá ne toki tali e fakaafe ke ‘haʻu ʻo mamatá.’ Tau toe fakakaukau ki ha niʻihi ne tau kau fakataha ka kuo tātaaitaha ʻetau sio ki aí, ʻo toe fakaafeʻi ke nau foki mai ʻo toe mamata. . . .

Kiate kimoutolu ʻoku mou ngāue ʻaki e ʻInitanetí mo e telefoni toʻotoʻó, ʻoku ʻi ai ha ngaahi founga foʻou ki hono fakaafeʻi e niʻihi kehé ke “haʻu ʻo mamatá.” ʻOku totonu ke hoko hono vahevahe atu ʻetau tuí he ʻinitanetí ko ha konga ʻo ʻetau moʻui fakaʻahó” (“Ko ha Mana,” Ensign pe Liahona, Mē 2013, 79).

ʻE lava ke akoʻi kitautolu ʻe he hivá fekauʻaki mo Kalaisi. Fakakaukau ke fakaʻaongaʻi ʻa e himi “Māmani Faka-ʻofoʻofa” Ngaahi Himi, fika 29, ʻi hoʻomou talanoa ki he fatongia ʻo e Fakamoʻuí ko e Tokotaha Fakatupú (vakai, Sione 1:3). Te ke lava foki ʻo fakaʻaongaʻi e vitiō “For the Beauty of the Earth” ʻi he mormontabernaclechoir.org.

Fakatupulaki ʻEtau Founga AkoʻíTokoni ke fakafehoanaki ʻe he kau akó e folofolá kiate kinautolu. ʻE tokoniʻi ʻe he fakaafe tatau naʻe fai ʻe Kalaisi ki Heʻene kau ākongá—ke haʻu ʻo mamatá—ʻa kinautolu ʻokú ke akoʻí ke nau maʻu ha holi ke muimui ʻi he Fakamoʻuí. Poupouʻi e kau akó ke nau moʻui ʻaki ʻi heʻenau moʻuí e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻoku maʻu ʻi he folofolá pea fakaafeʻi e niʻihi kehé ke fai e meʻa tatau. (Vakai, 1 Nīfai 19:23; Ko e Faiako ‘i he Founga ʻa e Fakamoʻuí 21.)

13

28 SĀNUALI– 3 FĒPUELI

Mātiu 3; Ma̒ ake 1; Luke 3“Mou Teuteu ʻa e Hāʻeleʻanga ʻo e ʻEikí”

ʻI hoʻo lau mo fakalaulauloto ki he Mātiu 3; Maʻake 1; mo Luke 3, hiki e ngaahi ongo ʻokú ke maʻú. Te ne fakaafeʻi ʻa e Laumālié ʻi hoʻo teuteú. ʻE lava ke tokoni ʻa e Haʻu, ʻo Muimui ʻIate Au—Maʻá e Fakafoʻituituí mo e Ngaahi Fāmilí mo e ngaahi fakakaukau ko ʻení, ke ueʻi e loto ʻo e kakai ʻi hoʻo kalasí ke mahino mo nau moʻui ʻaki e tokāteline ʻi he ngaahi folofola ko ʻení.

L E K O O T I E N G A A H I O N G O ʻ O K Ú K E M A ʻ Ú

Fakaafeʻi e Feʻinasiʻakí

Ke tokoni ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau vahevahe e founga ʻoku faitāpuekina ai ʻenau moʻuí mei hono ako e Fuakava Foʻoú, ʻe lava ke ke hiki e fehuʻi ko ʻení ʻi he palakipoé: Ko e hā ha meʻa naʻá ke fai koeʻuhi ko hoʻo lau ‘a e Fuakava Foʻoú he uiké ni?

Akoʻi e TokātelinéMĀTIU 3:1–12; LUKE 3:2–18

ʻOku teuteuʻi ʻe he kau ākongá kinautolu mo e niʻihi kehé ke nau tali ʻa Sīsū Kalaisi. • ʻOku tau teuteuʻi fēfē kitautolu ki ha ʻaʻahi mai ʻa

ha fakaafe mahuʻinga? ʻE lava ke tokoniʻi koe ʻe he fehuʻi pehení ke ke fakafeʻiloaki ai ha fealēleaʻaki fekauʻaki mo e founga naʻe teuteuʻi ai ʻe Sione Papi-taiso e kakaí ke nau tali ʻa Sīsū Kalaisí. ʻE lava ke ke

vahevahe e kalasí ki ha kulupu ʻe tolu ke nau lau ʻa e Mātiu 3:1–6; Mātiu 3:7–12; mo e Luke 3:10–15, ʻo fekumi ki he founga ʻo hono teuteuʻi ‘e Sione Papi-taiso ʻa e kakaí ke nau tali ʻa Sīsū Kalaisi ʻi heʻenau moʻuí. Tuku ki he kulupu takitaha ke nau taufetongi ʻi hono vahevahe ʻo e meʻa ne nau maʻú.

• Hangē ko ia ne fai ʻe Sione Papitaisó, ʻoku tokoniʻi kitautolu ʻe he kau palōfita moʻuí ke tau teuteu ke tali ʻa e Fakamoʻuí ki heʻetau moʻuí. Ke tokoni ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau fakafehokotaki e kau palōfita ʻi he kuonga ní mo Sione Papitaisó, ʻe lava ke ke toe vakaiʻi e ngaahi akonaki ʻa Sione Papitaiso ʻi he Mātiu 3:1–12 mo e Luke 3:2–18 mo ha faleʻi mei he konifelenisi lahi fakamuimui tahá. ‘Oku tokoniʻi fēfē kitautolu ʻe he talangofua ki he faleʻi fakaepalō-fita ko ʻení ke tau teuteu ai ke tali ʻa e Fakamoʻuí?

• ʻOku ʻomi ʻe he Liliu ʻe Siosefa Sāmita, Luke 3:4–11 (ʻi he Fakahinohino ki he Ngaahi Folofolá) ha ʻilo fekauʻaki mo e misiona ʻo Sīsū Kalaisí ʻo ope atu ʻi he meʻa ʻoku hā ʻi he Luke 3:4–6. Ko e hā ʻoku ako ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí mei he ngaahi veesi ko

Mat

apā

sioʻat

a fa

kala

nula

nu ʻi

he Te

mi-

pale

Nāv

ū ʻIli

noisí

, tā

ʻe To

m H

oldm

an

14

28 SāNUALI– 3 FĒPUELI  

ʻení fekauʻaki mo e Fakamoʻuí mo e fie maʻu ke tau fakatomalá?

LUKE 3:3–14

ʻOku fie maʻu ke tau ʻomi ha “ngaahi fua ʻoku [taau] mo e fakatomalá.”• Naʻe akoʻi ʻe Sione Papitaiso ʻa e kakaí ʻi he Luke 3:8,

kimuʻa pea toki lava ke nau papitaisó, naʻe fie maʻu ke nau fakahā ha “ngaahi fua”, pe ko ha fakamoʻo-ni, ʻo ʻenau fakatomalá. Te ke tokoniʻi fēfē e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau ʻiloʻi e fakamoʻoni ʻo ʻenau fakatomalá? Te ke lava ʻo kole ange ke nau fekumi ʻi he Luke 3:8–14 ki he meʻa naʻe pehē ‘e Sione ko e “ngaahi fua” ʻo e fakatomalá. Te nau lava foki ʻo toe vakaiʻi e Molonai 6:1–3 mo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 20:37. Te ke lava ke tā ha fuʻu ʻakau mo hono ngaahi fuá ʻi he palakipoé pea tuku ke fakahingoa ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí e fuá ʻaki e “ngaahi fua” ʻo e fakatomalá ʻa ia ne nau maʻú. ʻE lava foki ke hoko ʻeni ko ha taimi lelei ke mou talanoa ai ki he ʻuhinga ʻo e fakatomala moʻoní. Fakamahinoʻi ange ko e founga ʻe taha te tau lava ai ʻo “fakatonu-tonu hono ʻaluʻangá” (Luke 3:4) ko e fakatomala mei ha faʻahinga faiangahala ʻokú ne taʻofi ʻa e Laumālié mei Heʻene aʻu mai kiate kitautolú.

• ʻE lava hono hivaʻi e himi “Fakatapuʻi Au,” Ngaahi Himi, fika 64, ke poupouʻi ha fealēleaʻaki fekauʻaki mo e founga ʻe lava ke tokoniʻi ai kitautolu ʻe he faka-tomalá ke tau hoko ʻo hangē ko e Fakamoʻuí. Ki ha vitiō hiva ʻo e himi ko ʻení, vakai ki he mormontaber-naclechoir.org.

MĀTIU 3:13–17

ʻOku tau muimui kia Sīsū Kalaisi ʻi he taimi ʻoku tau papitaiso ai mo maʻu e Laumālie Māʻoniʻoní. • Ke toe vakaiʻi e talanoa ʻo e papitaiso ʻo Sīsū Kalaisí,

ʻahiʻahiʻi angé e fakakaukau ko ʻení: ʻEke ki he kau mēmipa ʻo e kalasí pe ko e hā e founga te nau lava ai ʻo fakaʻaongaʻi e Mātiu 3:13–17 ke akoʻi ha taha fekauʻaki mo e papitaisó, hangē ko ha kiʻi tamasiʻi pe ko ha taha ʻo ha tui fakalotu kehe. (Te nau lava foki ʻo fakaʻaongaʻi e fakatātā ʻi he fokotuʻutuʻu ki he uike

ní ʻi he Haʻu, ʻo Muimui ʻIate Au—Maʻá e Fakafoʻituituí mo e Ngaahi Fāmilí.) Ko e hā ha ngaahi konga mahu-ʻinga ʻo e papitaisó te nau fakamamafaʻí? Te nau lava ʻo akoako ʻenau ngaahi fakakaukaú ʻaki haʻanau feakoʻaki ʻiate kinautolu.

• Ke tokoni ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau manatuʻi honau papitaisó mo fakakaukau ki hono mahuʻinga ʻo e moʻui ʻaki ʻenau ngaahi fuakava ʻi he papitaisó, ʻe lava ke ke fakaafeʻi kinautolu ke nau lau ʻa e Mātiu 3:13–17 mo e lea ʻa ʻEletā Robert D. Hales ʻi he “Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Kehé.” Mahalo ʻe fiefia e kau mēmipa ʻo e kalasí ke vahevahe ʻenau ngaahi ongo fekauʻaki mo honau papitaisó mo ʻenau ngaahi fuakava ʻi he papitaisó. Te nau lava foki ʻo hivaʻi e “Muimui ʻIate Au,” Ngaahi Himí, fika  57.

• Naʻe akoʻi ʻe Sione Papitaiso ʻe papitaiso ʻa e Faka-moʻuí “ʻaki ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní mo e afi” (Mātiu 3:11). ʻOku hoko e papitaiso ʻaki e afí ʻi he taimi ʻoku fakamaʻu ai kitautolú mo tau maʻu ʻa e meʻa foaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní. Ko e hā kuo pau ke tau maʻu ai e meʻa foaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní kae toki lava ke tau fakalakalaka ʻi he puleʻanga ʻo e ʻOtuá? Ko e hā e ola ʻo e papitaiso ʻaki e afí mo hono maʻu ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní ʻi heʻetau moʻuí? (vakai, ʻAlamā 5:14). ʻE lava ke tokoni ʻa e foʻi vitiō “Baptism of the Holy Ghost” (LDS.org) ki he fealēleaʻaki ko ʻení.

• Ko ha ʻekitivitī ʻeni ʻe ala tokoni ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke toe fakalahi ʻenau fealēleaʻaki fekauʻaki mo e tokāteline ʻo e papitaisó. Hiki e ngaahi fehuʻi ko ʻení ʻi he palakipoé pea hiki e ngaahi potufolofolá ʻi ha laʻi pepa. Fakaafeʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau fili ha laʻi pepa pea lau fakataha ʻe he kalasí e potufolofola takitaha. Aleaʻi pe ko e fehuʻi fē ʻoku tali lelei taha ʻe he potufolofola takitaha. ʻOku ʻi ai mo ha ngaahi potufolofola kehe pe fakakaukau kehe ʻe ala tokoni ki hono tali ʻo e ngaahi fehuʻi ko ʻení?

Ko e hā ʻoku akoʻi ʻe he folofolá fekauʻaki mo e fie maʻu ke papitaisó? (3 Nīfai 11:38)Ko e hā e meʻa ʻoku fakataipe ʻe he papitaiso ʻi he fakaukú? (Loma 6:3–5)ʻOku totonu ke liliu fēfē ʻe heʻeku ngaahi fuakava ʻi he papitaisó ʻeku tōʻonga moʻuí? (Mōsaia 18:8–10)Ko e hā ʻoku ʻikai ke tau papitaiso ai ‘a e longaʻi fānau valevalé? (Molonai 8:8–12)

15

MāTIU 3; MAʻAKE 1; LUKE 3

Ko e hā ʻoku mahuʻinga ai ke fakahoko e papi-taisó ʻe ha taha ʻokú ne maʻu ʻa e mafaí, kae ʻikai fai ʻaki pē ʻa e loto fakamātoató? (Hepelū 5:4)Kapau kuo ʻosi papitaiso au ki ha siasi kehe, ko e hā ʻe fie maʻu ai ke u toe papitaisó? (TF 22:1–4)Ko e hā kuo pau ke muimui mai ai hono foaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní ʻi he hili ʻa e papitaisó? (Sione 3:5)

Poupouʻi ʻo e Ako ʻi A̒pí

Ke poupouʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau ako e Mātiu 4 mo e Luke 4–5 ʻi ʻapí, fakaafeʻi kinautolu ke nau fakakaukau ki he ngaahi ʻahiʻahi ʻoku nau fāinga mo iá, pea talaange ʻe hanga ʻe he ngaahi vahe ko ʻení ʻo akoʻi kinautolu fekauʻaki mo e meʻa naʻe fai ʻe he Fakamoʻuí ʻi he taimi naʻá Ne fehangahangai ai mo e ngaahi ʻahiʻahi ko iá.

Ngaahi Ma̒ uʻanga Tokoni Kehé

Ko e ʻuhinga ʻo ʻetau ngaahi fuakava papitaisóNaʻe akonaki ʻa ʻEletā Robert D. Hales ʻo pehē:

“ʻI he mahino kiate kitautolu ʻetau fuakava ʻi he papi-taisó pea mo e meʻafoaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní, te ne liliu leva ʻetau moʻuí mo fokotuʻu ke tau mateakiʻi ʻa

e puleʻanga ʻo e ʻOtuá. . . . Koeʻuhi ko e mahuʻinga fau ʻa e hū ki he puleʻanga ʻo e ʻOtuá, naʻe papitaiso ai ʻa Sīsū ke fakahaaʻi kiate kitautolu ‘ʻa hono lausiʻi ʻo e halá’ [2 Nīfai 31:9]. . . .

“ʻI heʻetau muimui ki he sīpinga ʻa Sīsuú, te tau lava foki mo kitautolu ʻo fakaʻaliʻali atu te tau fakatomala pea talangofua ʻi hono tauhi ʻa e ngaahi fekau ʻa ʻetau Tamai Hēvaní. ʻOku tau fakavaivaiʻi ʻa kitautolu ʻi ha loto mafesifesi mo ha laumālie fakatomala ʻi heʻetau ʻiloʻi ʻetau ngaahi angahalá pea kumi ke maʻu ha fakamole-mole ki heʻetau ngaahi maumaufonó [vakai, 3 Nīfai 9:20]. ʻOku tau fuakava ʻoku tau loto fiemālie ke toʻo kiate kitautolu ʻa e huafa ʻo Sīsū Kalaisí pea manatu maʻu ai pē kiate Ia. . . .

“ʻI heʻetau fili ke kau ki he puleʻanga ʻo e [ʻOtuá], ʻoku tau fakamāvahevaheʻi kitautolu—kae ʻikai ke tau mavahe—mei he māmaní. ʻE taau hotau valá, haohaoa ʻetau fakakaukaú, maʻa ʻetau leá. ʻE langaki kitautou ʻe he ngaahi faiva mo e polokalama televīsone ʻoku tau sio aí, hiva ʻoku tau fanongo aí, ngaahi tohí, makasiní mo e nusipepa te tau laú. Te tau fili ʻa e ngaahi kaungāmeʻa ʻoku nau poupouʻi ʻetau ngaahi taumuʻa taʻengatá, pea te tau angalelei ki he niʻihi kehé. Te tau fakamamaʻo mei he angaʻulí, vaʻinga kumi monūʻiá, tapaká, ʻolokaholó, mo e ngaahi faitoʻo konatapú. ʻE fakahaaʻi atu ʻe heʻetau ngaahi ʻekitivitī ʻi he Sāpaté ʻa e fekau ʻa e ʻOtuá ke manatuʻi ʻa e ʻaho Sāpaté ke tauhi ia ke māʻoniʻoni. Te tau muimui ʻi he sīpinga ʻa Sīsū Kalaisí ʻi he founga ʻo ʻetau feohi mo e niʻihi kehé. Te tau moʻui taau ke hū ki he fale ʻo e ʻEikí” (“The Covenant of Baptism: To Be in the Kingdom and of the Kingdom,” Ensign, Nov. 2000, 7–8).

Fakatupulaki ʻEtau Founga AkoʻíAkoʻi e tefitoʻi tokāteliné Naʻe akoʻi ʻe Hailame Sāmita, “Malangaʻi e ngaahi ʻuluaki tefitoʻi moʻoni ʻo e Ongoongoleleí—toutou akoʻi kinautolu; te ke ʻiloʻi ʻe ʻalu pē e ʻahó mo hono toe tānaki atu ha ngaahi fakakaukau foʻou mo ha ngaahi toe maama kehe fekauʻaki mo kinautolu. Te ke lava ʻo fakatupulaki ai e ʻilo ʻokú ke maʻu kiate kinautolú pea toe mahino lelei ange ia kiate koe. Te ke lava leva ai ke akoʻi ia ke toe mahino ange kiate kinautolu ʻokú ke akoʻí” (Manuscript History of the Church, vol E- 1, p. 1994, josephsmithpapers.org).

16

4–10 FĒPUELI.

Mātiu 4; Luke 4 –5“ʻOku ʻIate Au ʻa e Laumālie ʻo e ʻEikí”

ʻI hoʻo ako e Mātiu 4 mo e Luke 4–5, lekooti hoʻo ngaahi ongo fakalaumālié. Te ne fakaafeʻi ha ueʻi fakalaumālie ki he founga lelei taha ke feau ai e ngaahi fie maʻu ʻa hoʻo kalasí. ʻE lava foki ke ke fakaʻaongaʻi e Haʻu, ʻo Muimui ʻIate Au —Maʻá e Fakafoʻituitui mo e Ngaahi Fāmilí kae pehē ki he fokotuʻutuʻu ko ʻení, ke toe maʻu mo ha ngaahi fakakaukau kehe.

L E K O O T I E N G A A H I O N G O ʻ O K Ú K E M A ʻ Ú

Fakaafeʻi e Feʻinasiʻakí

ʻOku kau ʻi he laukonga ʻo e uike ní ʻa e fakamatala ko ʻení: “Pea naʻa nau ofo ʻi heʻene akonakí: he naʻe lea ia ʻi he mālohi” (Luke 4:32; vakai foki, Maʻake 1:22). Ko e hā ha ngaahi potufolofola ʻe lava ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí ʻo vahevahe fekauʻaki mo e ngaahi vahe naʻá ne tokoniʻi ke nau ongoʻi ʻiate kinautolu pē ʻa e mālohi ʻo e tokāteliné?

Akoʻi e TokātelinéMĀTIU 4:1–11; LUKE 4:1–13

Kuo foaki mai ʻe he Tamai Hēvaní kiate kitautolu e mālohi mo e founga ke matuʻuaki ai e ʻahiʻahí. • ʻE tokoni e fakamatala ʻo hono matuʻuaki ʻe he Faka-

moʻuí ʻa Sētané ke fakatokangaʻi ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí e ngaahi founga ʻoku ʻahiʻahiʻi ai ʻe Sētane

kinautolú. ʻE lava ke fili ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí ha taha ʻo e ngaahi ʻahiʻahí ʻi he Mātiu 4:1–11 pe Luke 4:1–13, pea fakakaukau ki ha ʻahiʻahi ʻi he ngaahi ʻahó ni ʻoku fenāpasi mo iá (ʻe ala tokoni atu e fakamatala ʻi he “Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Kehé”). Ko e hā ʻoku lelei ai ʻetau ʻilo naʻe fehangahangai e Fakamoʻuí mo ha ngaahi ʻahiʻahi tatau mo kinautolu ʻoku tau fehangahangai mo ia ʻi he ʻaho ní? Ko e hā naʻe malava ai ʻe Kalaisi ke tekeʻi e ʻahiʻahí? Ki ha toe potufolofola ʻo ha kakai ne nau matuʻuaki ʻa Sētane, vakai, Sēnesi 39:7–20; 2 Nīfai 4:16–35; mo e Mōsese 1:10–22.

• Ko e founga ʻe taha ʻe lava ai ke poupouʻi ha alēlea fekauʻaki mo e Mātiu 4:1–11 mo e Luke 4:1–13, ko hono ʻai ke nau hiki e ongo fehuʻi ko ʻení ʻi he palaki-poé: Ko e hā ʻoku tau ako fekauʻaki mo Kalaisi mei he talanoa ko ʻení? mo e Ko e hā ʻoku tau ako fekauʻaki mo Sētané? Hili iá pea fakaafeʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau fekumi ki ha ngaahi potufolofola ʻe maʻu ai e ngaahi tali ki he ongo fehuʻi ko ʻení, pea hiki ʻenau talí ʻi he palakipoé.

Ikuna

ʻi ʻe K

alai

si ʻa

Sēta

ne, t

ā ʻe

Robe

rt T.

Barr

ett

17

MāTIU 4; LUKE 4 –5

• Ko e hā ʻe lava ʻo tokoni ki hoʻo kalasí ke nau matuʻuaki e ʻahiʻahí? ʻE lava ke ke kole ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau toe vakaiʻi e ngaahi meʻa ʻi he Mātiu 4:1–11 pe Luke 4:1–13, ʻa ia naʻe tokoniʻi ai ʻe he ʻilo fakafolofola ʻa e Fakamoʻuí ʻEne tali kia Sētané (ʻo pehē, “Kuo tohi”). Tuku ha taimi ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau kumi mo vahevahe ha ngaahi potufolofola te ne fakaivia mo fakamālohia kinautolu ʻi he taimi te nau ongoʻi ai ʻoku ʻahiʻahiʻi kinautolú. (Ke maʻu ha ngaahi fakakaukau, ʻe lava ke nau vakai ki he “ʻAhiʻahí” ʻi he Fakahinohino ki he Ngaahi Folofolá.)

LUKE 4:16–30

Ko Sīsū Kalaisi ʻa e Mīsaia naʻe talaʻofa maí. • Ke tokoni ke toe mahino lelei ange ki he kau

mēmipa ʻo hoʻo kalasí ʻa e fakamatala ko ʻení, te ke lava ʻo fakamatalaʻi ange ʻoku fakatou ʻuhinga ʻa e ongo hingoa Mīsaiá mo e Kalaisí “[ki he] paní.” ʻI heʻenau lau e Luke 4:18–21, kole ange ke nau faka-kaukau ki he ʻuhinga ʻo e pehē ko Sīsū ʻa e Kalaisí, ko e Mīsaiá, pe ko e Taha kuo Paní. ʻE lava foki ke ʻaonga ʻenau lau fekauʻaki mo e “Taha kuo Paní” ʻi he Fakahinohino ki he Ngaahi Folofolá. ʻOku fakahā fēfeeʻi ʻe Sīsū ʻi he ʻahó ni ko Ia ʻa e Mīsaiá? Fakaafeʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau vahevahe e founga ne nau ʻilo ai ko Sīsū Kalaisi ʻa honau Fakamoʻuí?

• ʻE ʻi ai ha ngaahi lēsoni ʻaonga ke ako, ʻaki hono kumi e ʻuhinga naʻe ʻikai tali ai ʻe he kakai ʻo Nāsaletí ʻa Sīsū ko e Mīsaia naʻe talaʻofa maí. Ko e founga ʻe taha ki hono fai ʻení ko hono fakatauhoa ʻenau tōʻonga moʻuí mo e uitou ʻi Salifatí pea mo Neamani ʻi he Fuakava Motuʻá. Te ke lava ʻo tomuʻa fetuʻutaki ki ha niʻihi ʻo e kau mēmipa ʻo e kalasí ʻo kole ange ke nau haʻu mateuteu mo ha fakamatala nounou ʻo e ngaahi meʻa ne hoko ʻi he ongo talanoa ko ʻení (vakai, 1 Ngaahi Tuʻi 17:8–24; 2 Ngaahi Tuʻi 5:1–17; Luke 4:16–30). Ko e hā ʻoku akoʻi mai ʻe he ongo talanoa ko ʻení fekauʻaki mo e ngaahi maná mo e tali ki he kau tamaioʻeiki ʻa e ʻOtuá? ʻOku vakai nai ha kau mēmipa ʻo e kalasí ki ha faʻahinga pōpoaki maʻá e kāingalotu ʻo e Siasí ʻi he kuongá ni, mei he folofola ʻa e Fakamoʻuí ki he kakai ʻo Nāsaletí?

MĀTIU 4:18–22; LUKE 5:1–11

ʻOku ʻuhinga e tukupā ke muimui kia Kalaisí ki hono tali Hono finangaló pea siʻaki hotau lotó. • ʻI he taimi ʻe niʻihi he ʻikai ʻuhingamālie e fakahino-

hino ʻa e ʻEikí ʻi hono fuofua tuku maí. ʻE lava ke fekumi e kau mēmipa ʻo e kalasí ʻi he Luke 5:1–11, ʻo kumi ki he meʻa naʻe ʻeke ʻe he Fakamoʻuí kia Pitá mo e ʻuhinga naʻe tālaʻa ai ʻa Pita ʻi Heʻene ngaahi fakahinohinó. Naʻe mei liliu fēfē nai ʻe he aʻusia ko ʻení ʻa e vakai ʻa Pita ki he Fakamoʻuí pea mo iá? Te ke lava ʻo fakaafeʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau vahevahe e ngaahi aʻusia ne nau fakahaaʻi ai ʻenau tuí ʻi ha fakahinohino fakalangi, neongo naʻe ʻikai mahino kakato kiate kinautolu. Ko e hā e olá ʻi he taimi ne nau fakaʻaongaʻi ai ʻa e tuí?

“Muimui ʻiate au, pea te u ngaohi ʻa kimoutolu ko e [kau] toutai tangata” (Mātiu 4:19).

• Hangē ko ia ko hono “liʻaki [ʻe he tangata toutaí ʻa e meʻa] kotoa pē” ke muimui ʻia Sīsū Kalaisí (Luke 5:11), ʻoku ʻi ai mo ha ngaahi meʻa ʻe fie maʻu ke tau siʻaki ka tau hoko ko ʻEne kau ākonga. Ko e hā ʻoku fakamahinoʻi mai ʻe he Mātiu 4:18–22 fekauʻaki mo e tōʻonga moʻui mo e tui ʻa Pita, ʻAnitelū, Sēmisi pea mo Sioné? ʻE ala tokoni ke ke haʻu mo ha kupenga ki he kalasí pea fakaafeʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau hiki e ngaahi meʻa ʻoku nau loto fiemālie ke liʻakí pe ko e ngaahi meʻa kuo nau ʻosi siʻaki kae muimui kia Kalaisí, pea tuku ia ʻi he loto kupengá. Fakakau-kau ke fakaafeʻi ha niʻihi ʻo e kau mēmipa ʻo e kalasí ke vahevahe e founga kuo liliu ai ʻenau moʻuí ʻi heʻenau fili ke siʻaki e meʻa kotoa pē pea muimui ki he Fakamoʻuí.

18

4–10 FĒPUELI.  

Poupouʻi ʻo e Ako ʻi A̒pí

Ke poupouʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau lau ʻa e Sione 2–4 ʻi he uike ka hoko maí, ʻe lava ke ke kole ange ke nau fakakaukauloto pe ko e hā e ʻuhinga ʻo e “fanauʻi foʻoú.” Talaange kiate kinautolu ʻe tokoni e laukonga ʻi he uike kahaʻú ke nau tali e fehuʻi ko iá.

Ngaahi Ma̒ uʻanga Tokoni Kehé

Ko Sīsū ʻa e Mīsaiá. “Jesus Declares He Is the Messiah” (vitiō, LDS.org)

Faʻahinga ʻo e ʻahiʻahíHili ʻenau talamai e faʻahinga ʻahiʻahi naʻe fehanga-hangai mo e Fakamoʻuí ʻi he toafá, naʻe akonaki ʻa Palesiteni David O. McKay ʻo pehē:

“ʻOku meimei ko e ngaahi ʻahiʻahi kotoa pē ʻoku hoko mai kiate koe pea mo aú ʻoku hoko mai ia ʻi ha taha ʻo e ngaahi tuʻunga ʻe tolu ko ʻení:

“(1) Ko ha ʻahiʻahi ʻo e uʻa pe holi fakakakanó;

“(2) Ko e tukulolo ki he loto- hīkisiá, ākenga foʻoú, pe fakasakesaké;

“(3) Ko ha holi ki he ngaahi koloa fakamāmaní pe mālohi mo e pule ki he ngaahi fonuá mo e ngaahi koloa fakamāmani ʻa e tangatá” (Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Tēvita O. Makei [2003], 82).

ʻI heʻene lea fekauʻaki mo e aʻusia ʻa Sīsū ʻi he Mātiu 4, naʻe akonaki ʻa ʻEletā Jeffrey R. Holland ʻo pehē:

“ ‘Kapau ko e ʻAlo koe ʻo e ʻOtuá, fekau ki he ngaahi maká ni ke liliu ko e mā.’ . . .

“Ko e ʻahiʻahí ʻoku ʻikai ʻi he kaí. . . . Ko e ʻahiʻahi ʻoku ou fakaʻamu ke tuku taha ki ai ʻeku tokangá, ko hono fai ia ‘i he foungá ni, ke maʻu ʻene maá—ʻene fakafiemālie fakaesinó, fakafiemālieʻi hono uʻa fakaetangatá—ʻi he founga faingofuá, ʻi hono ngāue kovi ʻaki e mālohí pea mo e ʻikai loto fiemālie ke tatali ki he taimi totonú pea mo e founga totonú. . . .

“ ‘Kapau ko e ʻAlo koe ʻo e ʻOtuá, fakatō koe ki lalo’ mei he tumutumu ʻo e temipale ko ʻení. . . .

“ʻOku pulipulia ange ʻa e ʻahiʻahi ko ʻení ʻi he ʻuluakí. Ko ha ʻahiʻahi ia ʻo e laumālié, ʻo ha fiekaia fakatāutaha ʻoku mahulu ange ia ʻi he fie maʻu ʻo e maá. ʻE fakahaofi nai Ia ʻe he ʻOtuá? . . . Ko e hā ne ʻikai maʻu ai ha fakapapau fakalaumālie, mo ha kāingalotu mateaki, pea taliʻi e tēvolo anga kovi ko ʻení— ʻaki e mālohi ʻo e ʻOtuá? . . .

“Ka naʻe fakafisingaʻi ʻe Sīsū ʻa e ʻahiʻahi ʻo e laumālié. Ko e fakaʻikaiʻí mo e fakangatangatá ko e konga foki ia ʻo e teuteu faka- ̒Otuá. . . . Naʻa mo e ʻAlo ʻo e ʻOtuá kuo pau ke tatali. Ko e Huhuʻi ʻa ia he ʻikai ʻaupito te Ne fie foaki ha ʻaloʻofa maʻamaʻa maʻa ha tahá, ne ngalingali he ʻikai ke Ne kole ia Maʻana. . . .

“. . . ‘Te u ʻatu ʻa e ngaahi meʻá ni kotoa pē [maʻau], ʻo kapau te ke fakatōmapeʻe ʻo hū kiate au.’

“ʻNaʻe fehuʻi ange ʻe Sētane, ‘Ko e hā hoʻo mahuʻingá? ʻOkú ke fakafisingaʻi ʻa e mā maʻamaʻá. ʻOkú ke faka-fisingaʻi e tuʻunga máfakaʻeiʻeikí ni, ka ʻoku ʻikai lava ke fakafisingaʻi ʻe ha tangata e koloa ʻo e māmaní. ʻOmi hoʻo mahuʻingá.’ ʻOku hokohoko atu ʻa Sētane ʻi he malumalu ʻo ʻene ngaahi akonaki fakataʻetuí—ʻ a e tui ko ia te ke lava ʻo fakatau ha meʻa pē ʻi he māmaní ʻaki ʻa e paʻangá.

“ʻE ʻi ai e ʻaho ʻe pule ai ʻa Sīsū ʻi he māmaní. Te Ne puleʻi ʻa e ngaahi tofiʻa fakapule mo e mālohi kotoa pē ʻi aí. Ko Ia ʻa e Tuʻi ʻo e Ngaahi Tuʻí mo e ʻEiki ʻo e Ngaahi ʻEikí. Kae ʻikai ʻi he founga ko ʻení” (“The Inconvenient Messiah,” Ensign, Fēpueli 1984, 68–71).

Fakatupulaki ʻEtau Founga AkoʻíFakamālō ki hoʻo kau akó. “ʻOua te ke fuʻu femoʻuekina ʻi hoʻo lēsoní pea ngalo ai ke ke fakamālō ki he kau akó ʻi heʻenau tokoní. ʻOku fie maʻu ke nau ʻilo ʻokú ke fakahoungaʻi ʻenau loto fiemālie ke vahevahe ʻenau ngaahi fakakaukaú mo e fakamoʻoní”(Ko e Faiako ʻi he Founga ‘a e Fakamoʻuí, 33).

19

11–17 FEPUELI

Sione 2–4“ʻOku Totonu ke Mou Fanauʻi Foʻou”

ʻOku kau ʻa hono lau ‘o e Sione 2–4, ko ha founga lelei ia ke kamata ʻaki ʻete teuteu ke faiakó. Hiki ha ngaahi ongo fakalaumālie ʻokú ke maʻu, pea ngāue ʻaki ʻa e fokotuʻutuʻu ko ʻení ke kumi mo ha ngaahi fakakaukau kehe mo ha ngaahi founga fakafaiako.

L E K O O T I E N G A A H I O N G O ʻ O K Ú K E M A ʻ Ú

Fakaafeʻi e Feʻinasiʻakí

Hiki e ʻuluʻi tohi ʻe tolu ki he palakipoé: Sione 2, Sione 3, mo e Sione 4. ʻOange ha ngaahi miniti siʻi ke vakaiʻi ai ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí e ngaahi vahe ko ʻení, pea kole ange ke nau hiki ʻi lalo he ngaahi ʻuluʻi tohí ha veesi naʻá ne tokoni ke mahino kiate kinautolu ʻa e tokāte-liné mo e ngaahi meʻa ne hoko ʻi he vahe ko iá. Aleaʻi e ngaahi veesi ne nau tohí.

Akoʻi e TokātelinéSIONE 2:1–11

ʻOku liliu ʻetau moʻuí ʻi heʻetau muimui kia Sīsū Kalaisí. • ʻI he taimi ʻe niʻihi te tau lava ke maʻu ha ngaahi faka-

kaukau fakalaumālie ʻi heʻetau tokanga ki he ngaahi fakaikiikí, ʻi ha fakamatala fakafolofola. Fakakaukau ke fakaafeʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau lau leʻolahi e Sione 2:1–11 pea hiki e ngaahi fakamatala te ne fakaloloto ʻenau fakahoungaʻi e mana ʻi he

kātoanga taʻané. Naʻe fakahaaʻi fēfē ʻe he mana ko ʻení ʻa e nāunau ʻo e ʻOtuá? (vakai, veesi 11).

• ʻE ala tokoni ke mahino ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ʻa e talanoa ko ʻení ʻo kapau te nau fakakaukau ki he maná, mei he tuʻunga makehe ʻo kinautolu ne nau ʻi ai tonú. ʻOku tatau fēfē nai ʻetau fakafeangai ki he ngaahi maná mo kinautolu naʻa nau ʻi he kātoanga taʻané—hangē ko ʻení, ko Mele, ʻa ia naʻá ne ʻilo ʻe hoko e maná, pe ko e pulé, ʻa ia naʻe ʻikai ke ne ʻilo ʻe hoko ha maná? Fakakaukau ke fakaafeʻi ha niʻihi he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau fai ha fakamatala fekauʻaki mo e kātoangá ʻo hangē pē ne nau ʻi ai tonú.

SIONE 2:13–22

Te tau lava ʻo maluʻi ha ngaahi feituʻu pe meʻa toputapu. • Te ke tokoniʻi fēfē e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau

ako mei he fakamatala fekauʻaki mo hono kapusi ʻe Sīsū e kau fai fakataú ki tuʻá? ʻE lava fēfē ke nau maluʻi ha ngaahi feituʻu mo ha meʻa toputapu ʻo hangē ko e ngaahi ʻapí, ngaahi ʻapisiasí, ngaahi

20

11–17 FEPUELI 

temipalé mo e folofolá? ʻE ala tokoni e fakamatala ko ʻeni ʻa Palesiteni David O. McKay: “ ‘ʻOua ʻe ngaohi e fale ʻo ʻeku Tamaí ko ha fale fakatau.’ (Sione 2:16.) Ko e ngāueʻi pe fakamoleki ʻo ha paʻanga, . . . faka-anga, kae tautautefito ki hono lauʻi koviʻi ʻo e ngaahi kaungāʻapí ʻi ha fale lotú, ʻoku hoko ia ko hano maumauʻi lahi ʻo e fekau ne ʻomai ʻi he meimei taʻu ʻe uaafe kuohilí” (ʻi he Conference Report, ʻOkatopa 1956, 7). ʻE lava fēfē ke tau maluʻi e toputapu ʻo e temipalé mo e ngaahi feituʻu toputapu kehé?

SIONE 3:1–21

Kuo pau ke fanauʻi foʻou kitautolu kae lava ke tau hū ki he puleʻanga ʻo e ʻOtuá. • Ke tokoni ke mahino ki he kau mēmipa ʻo e kalasí

ʻa e fakaafe ʻa Sīsū ke toe fanauʻi foʻoú (vakai, Sione 3:3), te ke lava ʻo fakaafeʻi kinautolu ke nau vahe-vahe ha ngaahi fakakaukau ʻoku nau maʻu mei he meʻa naʻe akoʻi ʻe he Fakamoʻuí kia Nikotīmasi ʻi he ngaahi veesi ko ʻení. Ko e hā e ngaahi lea pe kupuʻi lea naʻá Ne fakaʻaongaʻí? Ko e hā ha ngaahi potu-folofola pe fakamatala kehe mei he kau taki ʻo e Siasí te ne fakalahi e mahino ʻa e kau mēmipa ʻo e kalasí fekauʻaki mo e fakaafe ko ʻení? (Ki ha ngaahi sīpinga fakalaumālie, vakai, Topical Guide, “Man, New, Spiritually Reborn” vakai ki he “Ngaahi Maʻu-ʻanga Tokoni Kehé” ki ha ngaahi fakamatala mei he kau taki ʻo e Siasí.)

• ʻE fakamatalaʻi fēfē ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí ki ha taha tui fakalotu kehe ʻa e ʻuhinga ʻo e fanauʻi foʻoú? Te nau fakakau fēfē ʻa e fakatomalá, papitaisó, mo e hilifakinimá ʻi he fepōtalanoaʻaki ko iá? Fakakaukau ke fakaafeʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau akoako e founga te nau tali ai e fehuʻi ko ʻení ʻi ha tangutu ʻa e tokotaha ko iá ʻi honau tafaʻakí. ʻE ala tokoni e lea ko ʻeni ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻi he “Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Kehé” ki he fealēleaʻaki ko ʻení.

• ʻOku tui ha niʻihi he ʻikai lava ha tangata ia ke liliu moʻoni; ka, ʻoku hoko ʻa Nikotīmasi ko ha sīpinga ia ʻo ha tokotaha naʻe liliu koeʻuhi ko ʻene muimui ki he ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí. Ke tokoni ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke vakai ki he meʻá ni, te ke lava ʻo fakaafeʻi kinautolu ke nau fekumi ʻi he

Sione 3:1–2; Sione 7:40–52; mo e Sione 19:39–40. Ko e hā ʻoku tau ako mei he ngaahi fakamatala fekauʻaki mo e tōʻonga moʻui mo e tui ʻa Nikotīmasí? Naʻe founga fēfē ʻene liliu ʻi he ʻalu ʻa e taimí? Ko e hā ha ngaahi sīpinga te tau lava ke vahevahe fekauʻaki mo ha kakai ʻoku tau ʻilo kuo nau liliu koeʻuhi ko e ongoongoleleí?

• ʻE lava ke hoko ko ha faingamālie ki hoʻo kalasí, hili haʻanau sio ki ha kiʻi pēpē pe ko ha laʻi tā ʻo ha pēpē, ke nau fakatauhoa ʻa e ngaahi tuʻunga lelei ʻo ha kiʻi pēpē toki fanauʻi mo e tuʻunga lelei ʻo ha tokotaha ne toki fanauʻi foʻou fakalaumālie.

SIONE 4:6–34

ʻOku foaki mai ʻe Sīsū Kalaisi ʻa e vai ʻo e moʻuí mo e “meʻakai” ʻi hono fai e ngāue ʻa e ʻOtuá.• ʻOku fie maʻu fakaʻaho ʻe hotau sinó ʻa e vaí mo e

meʻakaí. Naʻe ʻuhinga ʻa Sīsū ki he ngaahi fie maʻu fakamāmani ko ʻení ʻi Heʻene akoʻi e fefine Samēliá mo ʻEne kau ākongá. Ke tokoni ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke mahino kiate kinautolu ʻa e meʻa naʻe akoʻi ‘e he Fakamoʻuí, ʻe lava ke ke fokotuʻu ha ngaahi fakatātā ʻo ha meʻakai mo e vai ʻi he palakipoé pea fakaafeʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau hiki ʻi lalo he fakatātā takitaha ʻa e ngaahi moʻoni fakalaumālie naʻe akoʻi ʻe Sīsuú. ʻE lava fēfē ʻe heʻetau moihū ki he ʻOtuá ʻi he laumālie mo e moʻoni, ʻo toʻo ʻetau fieinua fakalaumālié? ʻOku fakafiemālieʻi fēfē ʻetau fiekaia fakalaumālié, ʻi hono fai e finangalo ʻo e ʻOtuá?

• ʻE lava ʻo tokoni ʻenau fakakaukau atu ki he faka-lakalaka e fakamoʻoni ʻa e fefine Samēliá kau kia Sīsū Kalaisí, ke fakakaukauloto ai e kau mēmipa ʻo e kalasí ki he founga ne nau ʻilo ai ko Ia ʻa e Mīsaiá. Fekumi fakataha mo e kalasí ki he ngaahi lea naʻe ngāue ʻaki ʻe he fefine Samēliá ke ʻuhinga ki he Faka-moʻuí ʻi he Sione 4:6–30.. Ko e hā ʻoku fakamahinoʻi mai ʻe he ngaahi lea ko ʻení fekauʻaki mo ʻene ʻilo kia Sīsuú? Kuo tau tupulaki fēfē ʻi heʻetau fakamoʻoni ko Ia ʻa e Fakamoʻuí?

21

SIONE 2–4

Poupouʻi e Ako ʻi A̒pí

Ke fakalotoa ʻa e kalasí ke nau lau e Mātiu  5 mo e Luke 6, talaange ʻoku ʻi he ongo vahe ko ʻení e meʻa naʻe ui ʻe Palesiteni Siosefa Filitingi Sāmita ko e “[malanga] maʻongoʻonga taha ia kuo fai, ʻo fakatatau mo ʻetau ʻiló” (Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí [2013], 285).

Ngaahi Ma̒ uʻanga Tokoni Kehé

Ngaahi vitiō ʻo e ngāue mo e akonaki ʻa Sīsuú. “Jesus Turns Water into Wine,” “Jesus Cleanses the Temple,” “Jesus Teaches of Being Born Again,” “Jesus Teaches a Samaritan Woman” (LDS.org)

Ko hono ʻuhinga ʻo e toe fanauʻi foʻoú. Naʻe akonaki ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻo pehē: “ʻE sai ange ke ke papitaiso ha tangai ʻoneʻone ko ha tangata, kapau ʻoku ʻikai fai ia ke maʻu e fakamolemole ʻo e angahalá pea mo maʻu ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní. Ko e papitaiso ʻaki ʻa e vaí ko ha konga pē ia ʻo e papitaisó, pea ʻoku ʻikai hano ʻaonga ʻo kapau he ʻikai fakahoko ʻa e konga ʻe tahá—ʻa ia, ko e papitaiso ʻi he Laumālie Māʻoniʻoní” Teachings of Presidents of the Church: Joseph Smith [2007], 95).

Naʻe ako ʻa ʻEletā David A. Bednar ʻo pehē: “Ko e uluí . . . ko ha fuʻu liliu lahi, kae ʻikai ko ha meʻa siʻi—ko ha fanauʻi foʻou fakalaumālie mo ha liliu mahuʻinga ʻi he meʻa ʻoku tau ongoʻi mo fie maʻú, ʻi heʻetau fakakaukaú mo ia ʻoku tau faí, pea mo kitautolu. “ʻOku fakahoko moʻoni ʻe he ʻelito ʻo e ongoongolelei ʻa Sīsū Kalaisí ha

liliu mahuʻinga mo fakaʻaufuli ʻi hotau angá pea ʻoku malava ia tuʻunga ʻi heʻetau falala ki he ʻmāʻoniʻoni, mo e ʻaloʻofa, mo e manavaʻofa ʻa e Mīsaia Māʻoniʻoní’ (2 Nīfai 2:8). ʻI heʻetau fili ke muimui ki he ʻEikí, ʻoku tau fili ai ke liliu—ke fanauʻi foʻou fakalaumālie” (“Kuo Pau ke Fanauʻi Foʻou Kimoutolu,” Ensign pe Liahona, Mē 2007, 20).

Naʻe akonaki ʻa ʻEletā D. Todd Christofferson ʻo pehē: “Mahalo te ke fehuʻi, Ko e hā ʻoku ʻikai hoko vave ange ai kiate au ʻa e fuʻu liliu ko ʻeni ʻo e lotó? ʻOku totonu ke ke manatuʻi e sīpinga fakaofo ʻa e kakai ʻo e Tuʻi ko Peni-simaní, ʻAlamā, mo ha niʻihi kehe ʻi he folofolá—neongo ʻene fakaofó, ka ʻoku ʻikai ko e meʻa maʻu pē ia ʻoku hokó. Ko e tokolahi ʻo kitautolu, ʻoku hoko fakakongo-konga mai ʻa e liliú ia pea ʻi ha taimi lōloa. Ko e fanauʻi foʻoú, ʻoku ʻikai tatau ia mo hono fanauʻi fakaesino kitautolú, ko ha founga pē ia ka ʻoku ʻikai ko ha ngāue. Pea ko ʻetau fakahoko leva e founga ko iá, ko e tefitoʻi taumuʻa ia ʻo ʻetau ʻi he moʻui fakamatelié” (“Fanauʻi Foʻou,” Ensign pe Liahona, Mē 2008, 78).

Naʻe ako ʻa ʻEletā Dallin H. Oaks ʻo pehē:

“Naʻe fanauʻi foʻou kitautolu ʻi heʻetau fai ha fuakava mo hotau Fakamoʻuí, ʻaki hono fanauʻi kitautolu ʻi he vai pea mo e Laumālié foki pea toʻo kiate kitautolu ʻa e huafa ʻo Sīsū Kalaisí. ʻOku tau lava ʻo fakafoʻou ʻa e toe fanauʻi ko iá ʻi he Sāpate kotoa pē ʻi he taimi ʻoku tau maʻu ai e sākalamēnití.

“ʻOku fakapapauʻi ʻe he kāingalotú ko kinautolu kuo fana-uʻi foʻou ʻi he founga ko ʻení ,ʻoku nau hoko kinautolu ko e ngaahi foha mo e ngaahi ʻofefine ʻo Sīsū Kalaisi (vakai, Mōsaia 5:7; 15:9–13; 27:25). Ka neongo ia, ke tau ʻiloʻi e tāpuaki ʻo e tuʻunga kānokato ʻo e fanauʻi foʻoú, kuo pau ke tau kei tauhi ʻetau ngaahi fuakavá mo kātaki ki he ngataʻangá. ʻI he lolotonga ní, kuo fanauʻi foʻou kitau-tolu, ʻo fakafou ʻi he ʻaloʻofa ʻa e ʻOtuá, ko ha kakai foʻou fakataha mo ha mātuʻa fakalaumālie foʻou mo e ngaahi faingamālie ko ia ʻo ha tukufakaholo nāunauʻia”(“Have You Been Saved?” Ensign, Mē 1998, 56).

Fakatupulaki ʻEtau Founga AkoʻíʻOku ʻikai lelei ange ʻa e faiakó ʻi he kau akó. ʻOku mahuʻinga ho fatongiá, ka ʻoku ʻikai ko koe pē ʻe maʻu mei ai e ueʻi fakalaumālie ʻa e kalasí. Tokoniʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau ako mei he Laumālié pea fevahevaheʻaki mo e niʻihi kehé ʻa e meʻa ne nau akó.

22

18–24 FĒPUELI

Mātiu 5; Luke 6“ʻOku Monūʻia ʻa Kimoutolu”

Hiki hoʻo ngaahi ongo fakalaumālié ʻi hoʻo ako e Mātiu 5 mo Luke 6. Te ke maʻu ha fakahā ʻi hoʻo feinga ke feau e fie maʻu ʻa hoʻo kalasí. ʻE lava ke tokoni e fokotuʻutuʻu ko ʻení ke tānaki atu ha ngaahi fakakaukau kehe.

L E K O O T I E N G A A H I O N G O ʻ O K Ú K E M A ʻ Ú

Fakaafeʻi e Feʻinasiʻakí

Naʻe pehē ʻe Palesiteni Siosefa Filitingi Sāmita ko e malanga he Moʻungá “ko e [malanga] maʻongoʻonga taha kuo faifaiangé pea malangaʻi, ʻo fakatatau mo ʻetau ʻiló” (Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasi: Siosefa Filitinga Sāmita [2013], 234). Ko e hā ʻoku ongoʻi ai ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí ʻoku moʻoni ʻení? Ko e hā te nau lava ke vahevahé?

Akoʻi e TokātelinéMĀTIU 5:1–12

ʻOku maʻu ʻa e fiefia ʻoku tuʻuloá mei he moʻui ʻo fakatatau ki he founga ne akoʻi mo moʻui ʻaki ʻe Sīsū Kalaisí. • ʻOku kamata ʻa e Malanga ʻi he Moʻungá, ʻa ia ne

fakataumuʻa ki Heʻene kau ākonga ne nau vāofí, ʻaki ha ngaahi fakamatala ʻoku ʻiloa ko e Ngaahi Tāpu-akí, ʻa ia ʻoku fakaafeʻi kitautolu ʻe Kalaisi ke tau toe fakakaukau ki he ʻuhinga ke tau moʻui ai ʻi ha moʻui

mohu tāpuekina—ha moʻui ʻoku tuʻuloa ai ʻa e fiefiá. Ke kamataʻi ha alēlea fekauʻaki mo e fiefia ʻoku tuʻu-loá, te ke lava ʻo kole ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau vahevahe ʻa e meʻa ʻokú ne ʻai kinautolu ke nau fiefiá. Fakatatau ki he Ngaahi Tāpuakí, ko e hā naʻe folofola ʻaki ʻe Sīsū ʻe “monūʻia,” pe fiefia taʻengata ai ha tokotahá? ʻOku kehekehe fēfē ʻa e ngaahi akonaki ʻa Sīsuú mo e ngaahi founga ʻoku fekumi ai e niʻihi kehé ke nau maʻu ʻa e fiefiá?

• Ke tokoni ke mahino ki he kau mēmipa ʻo e kalasí e ngaahi foʻi lea hangē ko e loto- maʻa pe faʻa fakalelei, te ke lava ʻo hiki ʻi he palakipoé ha niʻihi ʻo e ngaahi foʻi lea mei he veesi 3–12. Hili iá pea fakaafeʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau fokotuʻu atu e fehanga-hangai ki he foʻi lea takitaha pea mo e meʻa ʻoku nau ako mei he foʻi lea takitaha ʻi heʻenau fai iá. Kole ki he kau mēmipa ʻo e kalasí kenau fakakaukauloto ki he meʻa te nau liliu kae lava ke nau hoko ʻo hangē ko ia ʻoku fakamatalaʻi ʻi he ngaahi veesi ko ʻení. Ko e hā e mahino ʻoku tānaki atu ʻe he 3 Nifai 12:3, 6 fekauʻaki mo e Mātiu 5:3, 6?

• Ko e founga ʻe taha te ke lava ai ke ʻilo lahi ange ki he ngaahi veesi ko ʻení, ko hono fakaafeʻi e mēmipa

Mal

anga

he M

oʻung

á, tā

ʻe Jo

rge

Cocc

o

23

MāTIU 5; LUKE 6

takitaha ʻo e kalasí ke ako mo ha toe ngaahi veesi folofola fekauʻaki mo ha taha ʻo e Ngaahi Tāpuakí pea vahevahe mo e kalasí e meʻa ne nau akó. ʻOku anga fēfē hano moʻui ʻaki e tefitoʻi moʻoni ko iá ʻe ha taha ʻoku nau ʻiloʻi?

Ko e Malanga ʻi he Moʻungá, tā ʻe Frank Adams

MĀTIU 5:14–16

Kuo pau ke hoko ʻa e kau ākonga ʻa e Fakamoʻuí ko e maama ki he māmaní. • ʻOku ongoʻi fēfē nai ʻa e kau mēmipa ʻo hoʻo kalasí ʻi

heʻenau lau ʻa e folofola ʻa Sīsū, ko kinautolú “ko e maama ʻo e māmaní”? Ko e hā hono ʻuhinga ke tuku ʻetau māmá “ʻi he lalo puha fuá,” pea ko e hā hono ʻuhinga ka ʻahiʻahiʻi ai kitautolu ke fai ʻeni? ʻE fakaloto-lahi e lea ʻa ʻEletā Robert D. Hales ʻi he “Ngaahi Maʻu-ʻanga Tokoni Kehé”. Ko hai kuo hoko ko ha “maama” ki he kau mēmipa ʻo hoʻo kalasí?

• Fakakaukau ki ha founga ke fakahaaʻi ai e akonaki ʻa Sīsū ko kitautolu ʻa e ngaahi maama ki he māmaní. Te ke lava nai ʻo fakahā ange ha laʻi tā ʻo ha fonua ʻoku ulo hono ngaahi māmá ʻi he poʻulí? Te ke lava nai ke ʻomi ha kasa hulu pea fūfuuʻi ia ʻi ha lalo kato? Ko e hā ne fakafehoanaki ai ʻe Sīsū ʻEne kau ākongá ki he māmá? ʻE anga fēfē haʻatau ngāueʻaki ʻa e mahino ko iá ke tau hoko ai ko ha maama ki he niʻihi kehé? (vakai, TF 103:9–10). ʻE lava ke aleaʻi pe faivaʻi ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí ha ngaahi founga ʻe lava ke ulo ai e maama ʻo e ongoongoleleí ʻi heʻenau moʻuí, pea nau tāpuakiʻi ai mo e niʻihi kehé.

• ʻE lava ke kau mo e ngaahi veesi folofola ko ʻení ʻi he tānaki atu ki he fealēleaʻaki fekauʻaki mo e māmá 3 Nīfai 18:24; Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá 50: 24; 84: 44–47; 88:50, 67; mo e 93: 36–40. ʻE lava ke fakamānako foki ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau

hiva ha ngaahi himi fekauʻaki mo e māmá, hangē ko e “Ko e ʻEikí ko ʻEku Maama” mo e “Kosipeli Ko e Maama Lelei,” Ngaahi Himí, fika 45, 47. Ko e hā kuo tānaki atu ʻe he ngaahi himi mo e folofola ko ʻení ke toe mahino ange kiate koe ʻa e Mātiu 5:14 – 16?

MĀTIU 5:17–48

Naʻe akoʻi ʻe Sīsū ha fono ne toe māʻolunga ange ʻa ia te ne tataki kitautolu ki he haohaoá. • Ko e ngaahi tūkunga ʻoku fakamatalaʻi ʻi he Mātiu 5

ʻoku fakapatonu pē ia ki he kuonga ʻo e Fakamoʻuí, ka ʻoku fakamāmani lahi e ngaahi tefitoʻi moʻoni naʻa Ne akoʻí. Ke tokoni ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau vakai ki hono fakaʻaongaʻi ia ʻi heʻenau moʻuí, fakaafeʻi kinautolu ke nau fili ha taha ʻo e ngaahi potufolofola ko ʻení pea fakakaukau ki ha sīpinga ʻi onopooni ʻokú ne fakahaaʻi ʻa e meʻa naʻe akoʻi ‘e he Fakamoʻuí: veesi 21–24; 27–30; 33–37; 38–39; 40–42; mo e 43–44. Te nau lava ke fai ʻeni fakafoʻi-tuitui pe ʻi ha ngaahi kulupu pea vahevahe e ngaahi sīpingá mo e kalasí.

• ʻE fakafiefia ke mou fai ha kiʻi ʻekitivitī fakatauhoa ʻa ia te ne tokoniʻi kinautolu ke nau vakai ki he ngaahi akonaki ʻa e Fakamoʻuí ʻoku hā ʻi he Mātiu 5:21–48, ʻa ia ʻokú ne fetongi e fono ʻa Mōsesé. ʻE lava ke ke faʻu ha ngaahi kaati ʻoku ʻi ai ha ngaahi kupuʻi lea ‘oku kamata ʻaki ʻa e “kuo mou fanongo” (ʻa ia ʻokú ne fakamatalaʻi ʻa e fono ʻa Mōsesé) mei he Mātiu 5:21 – 44. Faʻu mo ha ngaahi kaati kehe pea hiki ki ai ha ngaahi kupuʻi lea ʻoku kamata ʻaki ʻa e “ka ʻoku ou lea ʻaki” (ʻo fakamatalaʻi ʻa e fono māʻolunga ange ʻa Kalaisí). Tuku ʻa e ongo seti kātí ʻo fakahanga ki lalo, pea tuku ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau fili ha taha ʻo e ngaahi kaati ʻoku kamata ʻaki ʻa e “kuo mou fanongo”, pea fili leva mo ha kaati mei he seti ʻe tahá, ʻo vakaiʻi pe ʻokú na hoa. Hokohoko atu pē kae ʻoua kuo fakatauhoa ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí ʻa e fono ʻa Mōsesé ki he akonaki foʻou ʻa Kalaisí. Ki he foʻi fakatauhoa takitaha, aleaʻi e ʻuhinga ʻoku fie maʻu lahi ai e akonaki ʻa Sīsuú ʻi he kuonga ní.

• Te ke tokoniʻi fēfē ʻa e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau vakai ko e fekau ko ia ʻa e Fakamoʻuí ke “hao-haoá” ʻoku ʻuhinga ia ʻo fakatatau mo e fakamatala ʻa Palesiteni Russell M.Nelson, ke “kakato” pe “ʻosi”?

24

18–24 FĒPUELI 

(Mātiu 5:48; “Perfection Pending,” Ensign, Nōvema 1995, 86–88). Ko e fakakaukau ʻeni: kosi fakapāsolo ha laʻi tā ʻo Sīsū, pea fakaafeʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau tohiʻi ʻi he tuʻa ʻo e laʻi pāsolo takitaha ha akonaki mei he Mātiu 5 ʻoku nau ongoʻi ʻoku ueʻi kinautolu ke nau moʻui ʻaki. Tuku ke nau ngāue fakataha ke fokotuʻutuʻu e pāsoló. ʻOku tokoniʻi fēfē kitautolu ʻe he Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí ke tau hoko ʻo “kakato” pe “ʻosi”? (vakai ki he Fakahinohino ki he Ngaahi Folofolá, “ʻAloʻofa”).

• Te ke lava foki ke fakaafeʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau fokotuʻu ha taumuʻa ke ngāueʻi ha ongo ne nau maʻu ʻo fakatatau mo ʻenau ako e Mātiu 5. Faka-kaukau ki ha founga ke toe muimuiʻi ai e fakaafe ko ʻení ʻi he ngaahi lēsoni he kahaʻú.

Poupouʻi ʻo e Ako ʻi A̒pí

Ke ueʻi ai e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau lau ʻa e Mātiu 6–7 ʻi he lolotonga ʻo e uike hoko maí, te ke lava ʻo fakahā kiate kinautolu naʻe ui ʻe Palesiteni Harold B. Lee e Malanga he Moʻungá “ko e konisitūtone ki ha moʻui haohaoa” (Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasi: Hāloti B. Lī [2000], 200).

Ngaahi Ma̒ uʻanga Tokoni Kehé

Hoko ko ha maama. Naʻe ako ʻa ʻEletā Robert D. Hales ʻo pehē: “Kuo mou kiʻi tuʻu hifo nai ‘o fakakaukau mahalo ko kimoutolu ‘a e maama kuo fekauʻi mai ‘e he Tamai Hēvaní ke taki

lelei mai ha taha ki ‘api pe hoko ko e maama kamo mei he mamaʻó ke fakahā mai ‘a e hala ke foki ai ki he hala hangatonu mo fāsiʻí, ‘a ia ‘oku fakatau ki he moʻui taʻengatá? Ko hoʻo māmá ko ha maama kamo pea ʻoku totonu ke ʻoua ʻaupito naʻa taʻofi ʻene uló pe takihalaʻi ʻa kinautolu ʻoku nau fekumi ki ha hala ki ʻapí” (“That Ye May Be the Children of Light” [Brigham Young Univ-ersity fireside, Nov. 3, 1996], 9; speeches.byu.edu).

Fekumi ki he haohaoá.Naʻe ako ʻa Palesiteni Harold B. Lee ʻo pehē: “ʻOku mou pehē naʻe fokotuʻu mai ʻe he Fakamoʻuí ha taumuʻa naʻe ʻikai malava ke aʻusia ke Ne manukiʻi ai kitautolu ʻi heʻetau ngaahi feinga ke moʻui mo aʻusia ʻa e tuʻunga haohaoa ko iá? He ʻikai ke tau lava ʻo aʻusia ʻi he moʻui fakamatelié ni ʻa e tuʻunga haohaoa naʻe folofola ki ai ʻa e ʻEikí, ka te tau lava ʻo fakatoka ʻi he moʻui ko ʻení ha fakavaʻe te tau langa ai ʻi he nofo taʻengatá; ʻi heʻene peheé, kuo pau ke tau fakapapauʻi ʻoku fakatoka hotau fakavaʻé ʻi he moʻoní, anga māʻoniʻoní mo e tuí”(Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasi: Hāloti B. Lī, 195).

Naʻe pehē ʻe Palesiteni Siosefa Filitingi Sāmita: “He ʻikai lava ke hoko fakaʻangataha mai ʻa e [haohaoá], ka ʻi he ʻotu lea ki he ʻotu lea mo e akonaki ki he akonaki, ʻi he sīpinga ki he sīpinga, pea naʻa mo ia, he ʻikai lava heʻetau nofo ʻi he moʻui fakamatelie ko ʻení . . . Ka ʻi hení, ʻoku tau fokotuʻu ai ha fakavaʻe. Ko e feituʻu ʻeni ʻoku akoʻi ai kitautolu ʻi he ngaahi moʻoni mahinongofua ko ʻeni ʻo e Ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí, ʻi he tuʻunga siviʻiʻanga ko ʻení, ke teuteuʻi kitautolu ki he haohaoa ko iá. Ko hoku fatongia, ko homou fatongia, ke lelei ange ʻi he ʻahó ni mei homou tuʻunga he ʻaneafí, pea lelei ange ʻa e ʻapongipongí ʻi homou tuʻunga he ʻaho ní” (Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Siosefa Filitingi Sāmita [2013], 234–35).

Fakatupulaki ʻEtau Founga AkoʻíFakatupulaki e kau mai ʻa e kau mēmipa ʻo e kalasí. ʻE lava ke fai ha ngaahi ʻekitivitī ʻi he kalasí fakalūkufua, ʻi ha ngaahi kulupu iiki, ngaahi hoa pe ha alēlea fakapēnolo. Fakaʻaongaʻi ha ngaahi founga kehekehe ke fakaʻatā ai e kakai ne ʻikai ke nau maʻu haʻanau faingamālié ke nau kau atu. (Vakai, Faiako ʻi he Founga ʻa e Fakamoʻuí, 33.)

25

25 FĒPUELI– 3 MĀʻASI

Mātiu 6–7“Naʻá Ne Akonakiʻi ʻa Kinautolu ʻo Tāu mo Ia ʻoku Mālohí”

ʻI he ʻamanaki ko ia ke ke faiakó, kamata ʻaki haʻo teuteuʻi pē koe. Ako ʻa e Mātiu 6–7, pea lekooti hoʻo ngaahi ongo fakalaumālié. ʻE tokoni ia kiate koe ke ke maʻu ha fakahā ki he founga ke ke feau lelei taha ai e fie maʻu ʻa hoʻo kalasí. Hili iá pea kumi ʻi he fokotuʻutuʻu ko ʻení ha ngaahi fakakaukau kehe.

L E K O O T I E N G A A H I O N G O ʻ O K Ú K E M A ʻ Ú

Fakaafeʻi e Feʻinasiʻakí

Fakaafeʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau vahevahe pe ko e potufolofola fē ʻi he Malanga he Moʻungá ʻoku nau ongoʻi ʻoku lahi taha hono fie maʻu he kuonga ní. Poupouʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau tānaki atu ki he ngaahi fakakaukau ʻa e tokotaha takitaha.

Akoʻi e TokātelinéMĀTIU 6–7

Kapau te tau fanongo mo ngāueʻi e ngaahi akonaki ʻa e ʻEikí, ʻe langa ʻetau moʻuí ʻi ha fakavaʻe mālohi.• Ko e hā ha akonaki pau ʻe taha mei he Mātiu 6–7

ʻe ʻaonga lahi kiate kinautolu ʻokú ke akoʻí? Faka-kaukau ke hiki he palakipoé ha ngaahi fakamoʻoni

fakafolofola mei he Mātiu 6–7 ʻoku hā ai e ngaahi akonaki ko ʻení. ʻOku totonu ke fili ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí ha taha ʻo e ngaahi potufolofolá pea ako fakalongolongo ia mo tohi ʻi he palakipoé ha moʻoni fakalaumālie ne nau ako. Kuo tākiekina fēfē ʻe he ngaahi akonakí ni ʻetau moʻuí?

• Naʻe fakaʻosi ʻe he Fakamoʻuí ʻEne malangá ʻaki ha talanoa fakatātā te ne tokoniʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke mahino kiate kinautolu ʻa e mahuʻinga ʻo e moʻui ʻaki e ngaahi akonaki ʻa e Fakamoʻuí (vakai, Mātiu 7:24–27; vakai foki, Hilamani 5:12). Ke faka-kaukauloto ki he talanoa fakatātā ko ʻení, ‘e lava ke ngāue fakataha e kalasí ke langa ha fakavaʻe mālohi ʻaki hono fakaʻaongaʻi ha ngaahi kongokonga piliki, ʻū ipu pe naunau kehe pea siviʻi e mālohi ʻo ʻenau ngaahi fakavaʻé. Mahalo foki ʻe lava ke nau faka-hingoa e ngaahi naunau langá ʻaki ha ngaahi meʻa te nau lava ʻo fai ke moʻui ʻaki e ngaahi akonaki ʻa e Fakamoʻuí. ʻE tokoniʻi fēfē ʻe hono fai e ngaahi meʻa ko ʻení ke tau matuʻuaki e ngaahi matangi ʻo e moʻuí?

Ko h

ono

Akoʻi

ʻe S

īsū e

Kaka

í ʻi h

e veʻe

M

atāt

ahí, t

ā ʻe

Jam

es T

issot

26

25 FĒPUELI– 3 MāʻASI 

MĀTIU 6:5–13

Naʻe akonakiʻi kitautolu ʻe he Fakamoʻuí ki he founga ʻo e lotú. • ʻE ala tokoniʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ʻi heʻenau

ako e Lotu e Fakamoʻuí ke nau ʻiloʻi e founga ke fakatupulaki ai ʻenau ngaahi lotú pea muimui ki he sīpinga ʻa e ʻEikí. Te ke lava ke fakaafeʻi kinautolu ke hiki he palakipoé ha ngaahi kupuʻi lea mei he Mātiu 6:9–13 (pe Luke 11:1–4) ʻoku hā makehe kiate kinautolú. ʻI heʻetau fakakaukauloto ki he ngaahi tōfolofola ʻa e Fakamoʻuí, ko e hā ʻoku tau ako fekauʻaki mo e ʻulungāanga ʻoku totonu ke tau maʻu ʻi heʻetau lotú? Ko e hā ʻoku tau ako fekauʻaki mo e faʻahinga meʻa ʻoku fie maʻu ke tau lotuʻí mo lotuá? ʻE mahino ki he kau mēmipa ʻo e kalasí hono toe fakalea ha niʻihi ʻo e ngaahi kupuʻi lea ʻa e Fakamoʻuí ʻo hangē ko e ngaahi meʻa te nau lea ʻaki ʻi heʻenau ngaahi lotú. Hangē ko ʻení, te ke lava ke fakalea e “Foaki mai he ʻahó ni haʻamau meʻakaí” ʻo pehē “Kātaki ʻo tokoniʻi au ʻi heʻeku feinga ke poupouʻi ʻa hoku fāmilí.”

• ʻE ala tokoni kiate kinautolu ʻokú ke akoʻí hono ako e ngaahi sīpinga ʻo e lotu ʻa e Fakamoʻuí ki Heʻene Tamaí, ʻo hangē ko e Mātiu 26: 36–42 mo e Sione 17. Te ke lava ʻo fakaafeʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau ako ha niʻihi ʻo e ngaahi potufolofola ko ʻení, pea fekumi ki ha tali ʻo e ngaahi fehuʻi hangē ko e “Ko e hā ʻoku tau ako fekauʻaki mo e lotú mei he founga lotu ʻa e Fakamoʻuí?” mo e “Te tau ʻai fēfē ʻetau ngaahi lotú ke hangē ko e lotu ʻa e Fakamoʻuí?” Ki ha ngaahi sīpinga kehe ʻo e lotú, vakai, ʻīnosi 1:3–17; ʻAlamā 31:26–35; 33:3–11.

• ʻOku ʻi ai nai haʻo ngaahi aʻusia te ke fie vahevahe ʻoku fekauʻaki mo e lotú? ʻE lava ke poupouʻi ʻe hoʻo vahevahe e ngaahi aʻusia ʻokú ke maʻú, e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau fai e meʻa tatau. Naʻe vahevahe ʻe Palesiteni Thomas S. Monson ha niʻihi ʻo ʻene ngaahi aʻusia fakataautaha ʻoku fekauʻaki mo e lotú ʻi heʻene pōpoaki “Fakakaukau ki he Ngaahi Tāpuakí” (Ensign pe Liahona, Nōvema 2012, 86–89). Te mou ala aleaʻi e ngaahi tefitoʻi moʻoni mei he pōpoaki mo e ngaahi lea ko ʻení ʻi he “Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Kehé.” Mahalo ʻe tokoni foki e fakamatala ʻi he Fakahinohino ki he Ngaahi Folofolá fekauʻaki mo e “Lotú.”

MĀTIU 7:7–11

ʻOku tali ʻe he Tamai Hēvaní e ngaahi lotú. • Ke tokoni ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke fakamā-

lohia ʻenau tui ʻoku fanongo mo tali ʻe he ʻOtuá ʻenau ngaahi lotú, te ke lava ʻo tohi ʻi he palakipoé e kole, kumi, mo tukituki. Hili iá pea fakaafeʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau fekumi ʻi he folofolá ki ha ngaahi sīpinga ʻo ha kakai ne nau “fehuʻi,” “fekumi”, pea “tukituki” (ko ha sīpinga ʻeni, vakai, 1 Nīfai 11:1; ʻEta 2:18–3:6; Siosefa Sāmita—Hisitōlia 1:11–17). Ko e hā ʻoku tau ako mei he ngaahi sīpinga ko ʻení fekau-ʻaki mo hono maʻu ha tali ki heʻetau ngaahi lotú?

• ʻE ala maʻu ha ngaahi puipuituʻa mahuʻinga ʻo e Mātiu 7:7–11 mei he Liliu ʻe Siosefa Sāmita ʻa Mātiu 7:12–17. ʻOku ʻomi ʻe he kau ākonga ʻa Sīsuú, ʻi he ngaahi veesi ko ʻení, ha ngaahi ʻuhinga ʻoku ala maʻu ʻe he kakaí ʻi he ʻikai ke nau fekumi ki he Tamai Hēvaní ke maʻu e moʻoní. Mahalo te ke kole ange ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke fakakaukauloto ʻoku ʻi ai haʻanau kaungāmeʻa ʻoku ʻāmio ke fekumi ki ha fakahinohino pe tāpuaki mei he ʻEikí. Ko e hā nai ha lea ʻe fai ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí ke poupouʻi ai e kaungāmeʻa ko ʻení? Te nau fakaʻaongaʻi fēfē e ngaahi lea ʻa e Fakamoʻuí ʻi he Mātiu 7:7–11?

MĀTIU 7:15–20

Te tau lava ʻo ʻiloʻi ʻa e kau pālofita moʻoní mei he loí ʻaki honau ngaahi fuá. • Mahalo kuo ʻosi fehangahangai e kau mēmipa ʻo

hoʻo kalasí mo e ngaahi fakakaukau loi mo e ʻahiʻahi kehe ʻa e filí, neongo pe ʻoku hā ia ʻi he ʻinitanetí pe mei ha ngaahi feituʻu kehe. Mahalo foki kuo nau ʻosi fanongo ʻi hono fakaangaʻi ʻe he niʻihi kehé e kau tamaioʻeiki ʻa e ʻEikí. Te ke tokoniʻi fēfē ke mahino kiate kinautolu ʻa e founga ke nau ʻiloʻi ai ʻa e kau palōfita mo e akonaki loí mei he moʻoní? ʻE lava ke ke fakaʻaliʻali ha ngaahi kongokonga fuaʻiʻakau pea kole ange ke nau fakakaukau pe ko e fuʻu ʻakau fēfē ne maʻu mai mei aí. ʻOku tokoni fēfē ʻa e ngāue ko iá ke mahino kiate kitautolu ʻa e Mātiu 7:15–20? ʻE lava foki ke mou lau fakataha ha ngaahi pōpoaki kimuí ni mai ʻo e kau palōfita moʻuí. Ko e hā ha “ngaahi fua” pe ola ʻoku maʻu mei he muimui ki heʻenau faleʻí?

27

MāTIU 6–7

• ʻE lava tokoni e Mātiu 7:15–20 ke langaki e tui ‘a e kau mēmipa ʻo e kalasí ʻi he misiona fakalangi ʻo e Palōfita ko Siosefa Sāmitá. Ko e hā e ngaahi fua ʻo e ngāue kuo lava ʻe Siosefa Sāmitá? Ki ha ngaahi fakakaukau kehe, vakai ki he pōpoaki ʻa ʻEletā Niila L. ʻEnitasoní “Siosefa Sāmita” (Ensign pe Liahona, Nōvema 2014, 28 – 31). Te tau fakaʻaongaʻi fēfē ʻa e talanoa fakatātā ʻa e Fakamoʻuí ʻi he Mātiu 7:15–20 ke fai ha fakamoʻoni ki hotau ngaahi kaungāmeʻá mo e fāmilí fekauʻaki mo e Palōfita ko Siosefá?

Poupouʻi ʻo e Ako ʻi A̒pí

ʻI hono ako ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí, ʻi he uike ní, e ngaahi mana naʻe fai ʻe he Fakamoʻuí, fakaafeʻi kinau-tolu ke nau fakakaukauloto ki ha ngaahi sīpinga mana ʻi he ʻahó ni— tatau ai pē pe ʻoku lahi pe siʻisiʻi—ʻa ia kuo nau aʻusia pe fanongo fekauʻaki mo iá.

Ngaahi Ma̒ uʻanga Tokoni Kehé

Ngaahi hiva ke fakaʻaongaʻi ʻi loki akó. • Ko e hā ha ngaahi tefitoʻi moʻoni fekauʻaki mo e lotú

ʻoku ako ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí mei he fakalea ʻo e “ʻEiki ke Ke Tali Muʻá”? (Ngaahi Himí, fika 75).

• ʻE ala tokoni hono lau, hivaʻi, pe fanongo ki he “ʻOku Mau Fakamālō,” Ngaahi Himí, fika 16, e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau fakakaukau ki ha niʻihi ʻo e ngaahi fua te tau lava ai ke ʻilo ko Siosefa Sāmitá ko e palōfita ia ʻa e ʻOtuá (vakai foki, TF 135:3; “Siosefa Sāmita” Fakahinohino ki he Ngaahi Folofolá, topics.lds.org).

Ngaahi talanoa fekauʻaki mo e lotú.Naʻe talanoa ʻa Palesiteni Boyd K. Packer fekauʻaki mo ha lotu fakafāmili ʻo hono fāmilí kimuʻa peá ne mavahe ʻi ha folau ki Kalefōnia. Naʻe fakahā ange ʻe ha toketā ʻo e fanga manú ʻe mate ʻenau pulú ʻi he ʻaho pē ko iá. “Ko ʻema kiʻi tamasiʻi siʻí naʻá ne fai ʻemau lotú. Hili ʻene kole ki he Tamai Hēvaní ke ‘tāpuakiʻi ʻa Teti ʻi heʻene fonongá mo tāpuakiʻi kotoa kimautolú,’ naʻe kamata leva ke ne kole fakamātoato. Naʻá ne pehē, ‘ʻTamai Hēvani, faka-molemole ʻo tāpuakiʻi ʻa e pulu ko Pōasí ke sai kakato.’”

“Naʻá ku fakamatalaʻi ʻa e meʻá ni ʻi Kalefōnia ʻo u tala-ange, ‘Kuo pau ke ne ako ke ʻilo he ʻikai ke tau maʻu faingofua ʻa e meʻa kotoa pē ʻoku tau lotuʻí.’

“Naʻe ʻi ai ha meʻa ke ako, ka ko au naʻe akó kae ʻikai ko hoku fohá. ʻI heʻeku foki mai he pō Sāpaté, kuo ‘sai lelei’ ʻa Pōasi ia” (”Lotú mo e Ngaahi Ueʻí,” Ensign pe Liahona, Nōvema 2009, 45).

Naʻe pehē ʻe Brother Mangal Dan Dipty, ko ha mēmipa ʻo e Siasí mei ʻInitia,: “Naʻá ku maʻulotu maʻu pē ʻi heʻeku kei siʻí ʻi he siasi Lūtelo Siamané. Ne mau ō maʻu pē ki he moʻungá ʻo lotu fakataha ai. ʻI ha ʻaho ʻuha ʻe taha, naʻe pīponu ai e tokotaha kotoa pē ʻi he kau lotú, naʻe fakahoko leva ʻe ha taha ʻo e kau malangá ha lotu faka-mātoato ʻo kole ki he ʻEikí ke taʻofi e ʻuhá. Ne mau ofo ʻi he tuʻu ʻa e ʻuhá. Ko e kamataʻanga ia ʻo ʻeku tui ki he ʻOtuá mo e lotú”(“Ko ʻEku Fononga ko ha Paionia mei ʻInitiá” Ensign, Siulai 2016, 67).

Ke maʻu ha mo ha ngaahi talanoa kehe fekauʻaki mo e lotú, vakai ki he konga ʻo e Ngaahi Leʻo ʻo e Kau Māʻoni-ʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui NíEnsignLiahona.

Fakatupulaki ʻEtau Founga AkoʻíʻOua naʻá ke manavasiʻi ʻi he fakalongolongó. “ʻOku fie maʻu ha kiʻi taimi kae toki tali e ngaahi fehuʻi leleí. ʻOku fie maʻu ke fai ki ai ha fakalaulauloto, fekumi mo ha ueʻi fakalaumālie. ʻE lava ke hoko e taimi ʻokú ke fakamoleki he tatali ki he ngaahi tali ʻo ha fehuʻí, ko ha taimi toputapu ia ʻo e fakalaulaulotó. Fakaʻehiʻehi mei he ʻahiʻahi ko ia ke fakavaveʻi e lēsoní ʻaki haʻo tali pē hoʻo ngaahi fehuʻí pe ko hoʻo hoko ki ha meʻa ʻe taha” (Faiako ‘i he Founga ‘a e Fakamoʻuí, 31).

28

4–10 MĀʻASI

Mātiu 8–9; Ma̒ ake 2–5“Kuo Fakamoʻui Koe ʻe Hoʻo Tuí”

ʻE kamata hoʻo teuteu ke faiakó ʻi ho ako ʻi he faʻa lotu e Mātiu 8–9 mo e Maʻake 2–5. ʻE lava ʻe he Haʻu, ʻo Muimui ʻIate Au—Maʻá e Fakafoʻituituí mo e Ngaahi Fāmilí, ʻo fakatupulaki hoʻo akó pea ʻoatu ha ngaahi fakakaukau makehe mei he niʻihi ʻe hā atu ʻi hení. .

L E K O O T I E N G A A H I O N G O ʻ O K Ú K E M A ʻ Ú

Fakaafeʻi e Feʻinasiʻakí

Te ke lava ʻomai ha ngaahi fakatātā fekauʻaki mo e ngaahi meʻa ne hoko ʻi he Mātiu 8–9 mo e Maʻake 2–5 (vakai, Tohi Fakatātā ʻo e Ongoongoleleí, fika 40, 41, pe LDS.org) pe hiki e ngaahi meʻa ne hokó ʻi he palakipoé. Kole ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau fakamatalaʻi e meʻa ʻoku nau ʻilo fekauʻaki mo e mana takitaha. Ko e hā e ngaahi pōpoaki ʻoku nau maʻu ʻi he ngaahi mana ko ʻení?

Akoʻi e TokātelinéMĀTIU 8–9; MAʻAKE 2; 5

ʻOku hoko ʻa e maná ʻo fakatatau mo e finangalo ʻo e ʻOtuá pea mo ʻetau tui kia Sīsū Kalaisí. • Mahalo ne maʻu ʻe he kau mēmipa ʻo hoʻo kalasí

ha ngaahi fakakaukau mālohi lolotonga ʻenau ako fakataautaha ʻa e ngaahi mana ʻi he ngaahi vahe ko ʻení (vakai ki he lisi ʻo e ngaahi fakamoʻuí ʻi he fokotuʻutuʻu ʻo e uike ní ʻi he Haʻu, ʻo Muimui ʻIate

Au—Maʻá e Fakafoʻituituí mo e Ngaahi Fāmilí). Faka-kaukau ke fakaafeʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau vahevahe ʻenau ngaahi fakakaukaú mo ha hoa pe ko e kalasí kotoa.

• Ke tokoni ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke mahino kiate kinautolu ʻa e vā fetuʻutaki ʻi he vahaʻa ʻo e tuí mo e ngaahi maná, ʻe lava ke ke lau ha konga ʻo e ngaahi fakamoʻui fakaofo mei he Mātiu 8–9 mo e Maʻake 2; 5, ʻo kumi e tui ʻa e tokotaha ne fakamoʻuí pe ko e tui ʻa e niʻihi kehé. (Kapau ʻoku ʻikai ke ʻi ai ha taimi feʻunga ke aleaʻi kātoa e ngaahi maná, kole ange ki he kau mēmipa ʻo e kalasí pe ko e fē ʻa e mana naʻe ʻuhingamālie taha kiate kinautolú.) ʻE lava ʻe ha niʻihi ʻo e ngaahi potufolofola ko ʻení ke toe fakalahi hoʻomou alēleá: Molomona 9:15–21; ʻEta 12:12–16; Molonai 7:27–37; pea mo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá 35:8. Ko e hā ʻoku akoʻi ʻe he ngaahi fai fakamoʻui ʻa e Fakamoʻuí mo e ngaahi potufolofola ko ʻení fekauʻaki mo e tuí mo e ngaahi maná? Vakai foki, “Mana” ʻi he Fakahinohino ki he Ngaahi Folofolá

• Mahalo ʻe ʻi ai ha kakai ʻi hoʻo kalasí ʻoku nau maʻu e tuí pea ʻoku nau fekumi ki ha mana, ka kuo teʻeki

Faka

moʻu

i ʻi H

ono

Toʻuk

upú

tā fa

katā

taaʻi

ʻe

Jon

McN

augh

ton

29

MāTIU 8–9; MAʻAKE 2–5

hoko e maná ʻo fakatatau ki honau lotó. Ko e hā ʻoku akoʻi mai ʻe he folofolá mo e kau taki ʻo e Siasí fekau-ʻaki mo ení? ʻI ha lea ne fakatefito ko e “Ko Hono Tali e Finangalo mo e Taimi ʻa e ʻEikí,” naʻe lea ai ʻa ʻEletā Tēvita A. Petinā fekauʻaki mo e founga naʻá ne faleʻi ai ha ongomeʻa mali ʻi he tūkunga ko ʻení (Ensign, ʻAokosi 2016, 31–35; vakai foki, 2 Kolinitō 12:7–10; TF 42: 43–52). Kuo mamata nai e kau mēmipa ʻo e kalasí ki ha ngaahi tāpuaki ʻi heʻenau moʻuí pe moʻui ʻo e niʻihi kehé, ʻi he taimi ne ʻikai hoko ai e ngaahi mana ne nau loto ki aí?

• ʻI heʻenau lau e ngaahi mana ʻi he Mātiu 8–9 mo e Maʻake 2; 5, ʻe ʻi ai ha niʻihi te nau fakakaukau pe ʻoku malava ke hoko nai ha meʻa pehē ʻi he ʻahó ni. Ne fakamatalaʻi ʻe Molonai hotau taimí “ʻe pehē ai kuo fakangata ʻa e ngaahi maná”, ka naʻá ne talaʻofa mai foki ko e ʻOtuá ʻoku kei hoko pe Ia ko ha ʻOtua ʻo e ngaahi maná, he ko e ʻOtuá “ʻoku ʻikai te Ne liliu” (Molomona 8:26; 9:18–21; vakai foki, Molonai 7:27–29). ʻE lava fēfē ke ke tokoniʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke fakatupulaki ʻenau tui ki he mālohi ʻo e ʻOtuá ke tāpuakiʻi ʻenau moʻuí? Te ke ala kole ange ke nau vahevahe ha ngaahi sīpinga ʻo ha ngaahi mana kuo nau fakamoʻoniʻi tonu. ʻE lava foki ke ke vahevahe ha ngaahi fakamatala ʻo ha ngaahi mana mei he hisitōlia ʻo e Siasí (vakai, “Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Kehé”).

Falala ki he ʻEikí, tā ʻe Liz Lemon Swindle

MĀTIU 8:23–27; MAʻAKE 4:35–41

ʻOku maʻu ʻe Sīsū Kalaisi e mālohi ke ʻomi e nongá ʻi he haʻohaʻonga ʻo e ngaahi matangi ʻo e moʻuí. • Mahalo ʻokú ke meaʻi e ngaahi faingataʻa ʻoku

fehangahangai mo e kau mēmipa ʻo hoʻo kalasí.

Koeʻuhi ʻoku tau fehangahangai mo ha ngaahi faingataʻa ʻi ha ngaahi taimi ʻe niʻihi ʻo ʻetau moʻuí, ʻe lava ʻe hono toe vakaiʻi ʻo e fakamatala ʻi he Maʻake 4:35–41 ke langaki e tui ʻa e kau mēmipa e kalasí, ʻi he malava ko ia ʻe he Fakamoʻuí ke ʻomi e nongá maʻanautolú. Tufa ha laʻi pepa ki he tokotaha taki-taha, pea kole ke nau tohiʻi ʻi ha tafaʻaki ʻe taha ha faingataʻa kuo nau aʻusia. ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, kole ange ke nau tohi ha meʻa mei he Maʻake 4:35–41 ʻokú ne ueʻi kinautolu ke nau tafoki ki he Fakamoʻuí lolotonga ʻenau ngaahi faingataʻaʻiá. Poupouʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke vahevahe ʻa e meʻa ne nau tohí, ʻo kapau ʻoku nau ongoʻi fiemālie pē ke tohi ia.

• Ko e himi “Naʻe Tala pē ʻe Sīsū,” Ngaahi Himi, fika  51, ʻoku makatuʻunga ia ʻi he talanoa he Mātiu 8:23–27 mo e Maʻake 4:35–41. Mahalo ʻe lava ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí ke kumi ha ngaahi himi ʻoku fenāpasi mo e ngaahi kupuʻi lea ʻi he folofolá. Te ke lava foki ke fakaʻaliʻali ha fakatātā ʻokú ne fakafo-fongaʻi ʻa e meʻa naʻe hokó (vakai, Tohi Fakatātā ʻo e Ongoongoleleí, fika 40) pea aleaʻi pe ko e konga fē ia ne tā fakatātaaʻi ʻe he tokotaha ʻātí. Ko e hā mo ha toe founga kehe te ke lava ai ʻo tokoni ke mahino ange ki he kau mēmipa ʻo e kalasí e ʻuhinga mo e mālohi ʻo e mana ko ʻení?

MAʻAKE 2:1–12

ʻOku fie maʻu ʻetau ngāue fakatahá ki hono fakamoʻui e niʻihi ʻoku heé. • ʻOku akoʻi ʻe he fakamatala ʻo e mana ko ʻení ʻa e

mahuʻinga ʻo e ngāue fakataha ʻi he uouongatahá ke tokoni ki he Fakamoʻuí ʻi hono fakamoʻui ʻa kinautolu ʻoku nau fie maʻu tokoni fakalaumālié pe fakatuʻa-sinó. ʻE lava ke tānaki atu ‘e he pōpoaki ʻa ʻEletā Chi Hong (Sam) Wong ko e “Uouangataha ʻi he Faka-haofí” (Ensign pe Liahona, Nōvema 2014, 14–16) ki ha fealeleaʻaki fekauʻaki mo e moʻoni ko ʻení. Fakakaukau ke fakaafeʻi ha mēmipa ʻo e kalasí ke haʻu mateuteu ke toe fakamanatu e fakamatala mei he folofolá pea vahevahe e meʻa naʻe akoʻi ʻe ʻEletā Uongí. Ko e hā te tau lava ʻo ako mei he Maʻake 2:1–12 fekauʻaki mo e mahuʻinga ʻo e ngāue ʻi he uouongatahá ke fakahaofi ʻa kinautolu ʻoku fainga-taʻaʻiá? (vakai foki, Maʻake 3:24–25).

30

4–10 MāʻASI 

Poupouʻi ʻo e Ako ʻi A̒pí

Ke fakalotolahiʻi e kalasí ke nau lau ʻa e Mātiu 10–12; Maʻake 2; mo Luke 7; 11 ʻi he lolotonga ʻo e uike hoko maí, talaange kiate kinautolu te nau maʻu ʻi he ngaahi vahe ko ʻení ha ngaahi faleʻi ʻe niʻihi te ne lava ʻo tokoniʻi kinautolu ʻi hono fakahoko honau ngaahi uiuiʻí mo e ngaahi fatongia ʻi he Siasí.

Ngaahi Ma̒ uʻanga Tokoni Kehé

Naʻe fakamoʻui ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻa e kau mahakí. ʻI he Siulai ʻo e 1839, naʻe nofo ai ha tokolahi ʻo e kāingalotu kuo tuli mei Mīsulí ʻi ha ngaahi saliote, ngaahi tēniti pea ʻi he kelekelé ʻo ofi ki Kōmesi, ʻIlinoisi. Naʻe puke ha tokolahi, pea naʻe fuʻu ongoʻi helaʻia ʻa Sio-sefa mo ʻEma Sāmita ʻi hono tauhi kinautolú. Naʻe faka-matalaʻi ʻe Uilifooti Utalafi e meʻa naʻe hokó ʻi he ʻaho 22 ʻo Siulaí: “Ko ha ʻaho ia ʻo e mālohi ʻa e ʻOtuá. Naʻe tokolahi ha niʻihi ʻo e Kāingalotú ne nau puke ʻi he ongo tafaʻaki ko ia ʻo e Vaitafe [Misisipí], pea ne ʻalu atu ʻa Siosefa ʻi honau lotolotongá, toʻo honau nimá pea kaila

leʻo lahi ʻo tuʻutuʻuni kiate kinautolu ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí ke nau tuʻu mei honau ngaahi mohengá pea ke nau moʻui, pea naʻa nau mālanga mei honau ngaahi mohengá pea ngaohi kinautolu ʻo moʻui ʻi he mālohi ʻo e ʻOtuá. . . . Ko ha taimi moʻoni ia ʻo e fiefiá”(Wilford Woodruff, Journal, ʻAho 22<212/>ʻo Siulai, 1839, Church History Library). 

Ko hono fakanonga ʻe ʻEletā Franklin D. Richards ha matangi mālohi.Naʻe fakamatalaʻi ʻe ʻEletā LeGrand Richards, ko ha mēmipa ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá, ha aʻusia mei he moʻui ʻo ʻene kui tangatá, ʻa ʻEletā Felengilini D. Lisiate, ʻa ia naʻá ne hoko ko ha taki ki ha Kāingalotu Pilitānia ʻi he 1848 ʻi heʻenau kolosi mei he ʻŌseni ʻAtalanitikí ki he ʻIunaiteti Siteití: “Ko e vaka naʻe folau ai ʻa [ʻEletā Lisiaté] naʻe ʻi ha tuʻunga fakatuʻutāmaki lahi [koeʻuhi ko ha afā lahi], ne fuʻu lahi fau ʻo kole tokoni ai e kapitení kiate ia ke ne tautapa ki he ʻEikí koeʻuhi ko e vaká mo e kau pāsesé; pea ne manatuʻi ʻe heʻeku kui tangatá naʻe talaʻofa kiate ia te ne maʻu ha mālohi ki he ngaahi ʻelemēnití, ʻo ne lue atu ki he taumuʻa ʻo e vaká ʻo hiki hono nimá ki he ʻataá peá ne valokiʻi e tahí mo e ngaahi peaú, pea nau nonga ʻi he taimi pē ko iá”(ʻi he Conference Report Apr. 1941, 84).

Fakatupulaki ʻEtau Founga AkoʻíFai maʻu pē hoʻo fakamoʻoní. ʻE lava ke hanga ʻe hoʻo fakamoʻoni faingofua mo fakamātoato ki he ngaahi moʻoni fakalaumālié, ʻo tākiekina mālohi e niʻihi ʻokú ke akoʻí. ʻOku ʻikai fie maʻu hoʻo fakamoʻoní ke mālie pe lōloa. Hangē ko ʻení, ʻe malava pē ha fakamoʻoni faingofua ki he mana ʻo hono maʻu e ongoongoleleí ʻi hoʻo moʻuí.

31

11–17 MĀʻASI

Mātiu 10–12; Ma̒ ake 2; Luke 7; 11“Ko hono Fekauʻi Atu ʻe Sīsū ʻa e Toko Hongofulu Mā Uá”

ʻI hoʻo lau ʻa e Mātiu 10–12; Maʻake 2; mo e Luke 7; 11 mo fakakaukau ki hoʻo kau akó, te ne tokoniʻi koe ke ke maʻu ha ueʻi mei he Laumālie Māʻoniʻoní fekauʻaki mo e meʻa ʻoku nau fie maʻú. Hiki e ngaahi ongo fakalaumālie ʻokú ke maʻú, pea lau e fokotuʻutuʻu ko ʻení ke toe maʻu mo ha ngaahi fakakaukau mo e founga fakafaiako.

Fakaafeʻi e Feʻinasiʻakí

Fakaafeʻi ha niʻihi ʻo e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau haʻu mateuteu ke vahevahe haʻanau ngaahi fehuʻi fekauʻaki mo e Mātiu 11:28–30. (Hangē ko ʻení, vakai ki he fokotuʻutuʻu ʻo e uike ní ʻi he Haʻu, ʻo Muimui ʻIate Au—Maʻá e Fakafoʻituituí mo e Ngaahi Fāmilí.) Ko e hā ha ngaahi tali naʻa nau maʻu?

Akoʻi e TokātelinéMĀTIU 10

ʻOku foaki ʻe he ʻEikí e mālohi ki Heʻene kau tamaioʻeikí ke fai ʻaki ʻEne ngāué. • ʻE tokoniʻi kitautolu ʻe he fekau ko ia ʻa e Fakamoʻuí

ki Heʻene Kau ʻAposetoló ʻi hotau fatongia fakafoʻi-tuituí. ʻE ala maʻu ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí ha ngaahi fakakaukau fekauʻaki mo e tefitó lolotonga ʻenau ako fakatāutahá, hangē ko ʻení, ʻoku ʻi ai ha ʻekitivitī ʻi he tefito ko ʻení ʻi he Haʻu, ʻo Muimui ʻIate Au—Maʻá e Fakafoʻituituí mo e Ngaahi Fāmilí. Faka-afeʻi kinautolu ke nau vahevahe e meʻa ne nau akó pe ngāue ʻi ha ngaahi kulupu iiki ke fakakakato ʻa e ʻekitivitií ʻi he kalasí. Fakaafeʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau vahevahe ha ngaahi aʻusia ʻi he taimi

ʻoku nau ongoʻi ai e mālohi ʻo e Fakamoʻuí ʻi heʻenau fakahoko honau ngaahi uiuiʻí.

• Ko e founga ʻe taha ki hono toe vakaiʻi ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí ʻa e Matiu 10, ko hono kumi ʻi he vahe ko ʻení ha meʻa naʻe kole ʻe he Fakamoʻuí ki he Kau ʻAposetoló ke nau fai, pea tā ha fakatātā ke ne fakafofongaʻi ʻa e meʻa ko iá. Te nau lava ke vahevahe ʻenau tā fakatātaá mo e meʻa ne nau akó mei he fekau naʻe fai ki he Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá.

• ʻE tokoniʻi fēfē ʻa hono ako ʻo e fekau naʻe fai ʻe Kalaisi ki Heʻene Kau ʻAposetoló ʻi he Matiu 10 ke mahino ki he kau mēmipa ʻo e kalasí e fatongia ʻo e kau palōfita mo e kau ʻaposetolo ʻi he lolotonga ní? ʻE ala tokoni ke fakafehoanaki e fekau ʻa e Fakamoʻuí ki he Toko Hongofulu Mā Uá mo e fekau naʻe ʻoange ki he ʻuluaki Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Ua ʻi he kuonga fakakosipeli ko ʻení, ʻa ia ʻoku hā ʻi he “Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Kehé.” Kuo takiekina fēfē ‘a e kau mēmipa ʻo e kalasí ʻe he ngāue fakafaifekau ʻa e Kau ʻAposetolo moʻuí? Fai hoʻo fakamoʻoni fekauʻaki mo e uiuiʻi fakalangi ʻo e kau palōfita mo e kau ʻaposetolo moʻuí, pea fakaafeʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke fai mo ʻenau fakamoʻoní.

32

11–17 MāʻASI 

• Ke fakahaaʻi ʻa e foʻi moʻoni ʻe lava ʻe he kau maʻu lakanga fakataulaʻeiki kotoa pē ke muimuiʻi hono mafaí ki he taimi naʻe fakanofo ai ʻe Sīsū ʻEne Kau ʻAposetoló, fakaafeʻi ha maʻu lakanga fakataulaʻeiki ke ne vahevahe ʻene laine maʻu mafaí.

MĀTIU 10:17–20

ʻI he taimi ʻoku tau ʻi he ngāue ai ʻa e ʻEikí, te Ne ueʻi kitautolu ʻaki e ngaahi lea ke tau lea ʻakí. • ʻOku faʻa ongoʻi manavasiʻi e kakaí ʻi he taimi ʻoku

nau faiako ai pe fakatalanoa ki ha taha fekauʻaki mo e ongoongoleleí. Ka naʻe talaʻofa ʻa e ʻEikí ki Heʻene kau ākongá te Ne tokoniʻi kinautolu ke nau ʻilo e meʻa ke nau lea ʻakí. Ko e hā ʻoku fie maʻu ke tau fai ka tau toki maʻu ʻa e talaʻofa ʻa e ʻEikí maʻatautolú? Fakaafeʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau lau ʻa e Mātiu 10:19–20; Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá 84:85; pea Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá 100:5–8 ke kumi e ngaahi tali ki he fehuʻi ko ʻení. Ko e fē ha taimi naʻe tokoniʻi ai koe ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní ke ke ʻilo e meʻa ke ke lea ʻakí? Te ke lava ʻo vahevahe ʻa hoʻo ngaahi aʻusiá pea fakaafeʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau vahevahe mo kinautolu foki.

MĀTIU 12:1–13; MAʻAKE 2:23–28

Ko e Sāpaté ko ha ʻaho ia ke fai ai ha lelei. • Ke tokoniʻi kinautolu ʻi hono tauhi e Sāpaté ke

māʻoniʻoní, naʻe fokotuʻu ai ʻe he kau Fālesí ha ngaahi tuʻutuʻuni mamafa mo ha ngaahi tukufakaholo ne faʻu ʻe he tangatá, ʻa ia naʻá ne fakakuihi ʻenau mahino fekauʻaki mo e taumuʻa totonu ʻo e Sāpaté. ʻE tokoni nai kiate kinautolu ʻokú ke akoʻí ha alēlea ki he ʻuhinga ne ʻomi ai ʻe he ʻEikí e Sāpaté? ʻE lava ke ke fakaafeʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau toe vakaiʻi ʻa e ngaahi fakamatala ʻi he Mātiu 12:1–13 mo e Maʻake 2:23–28 pea vahevahe e meʻa naʻe akoʻi ʻe he Fakamoʻuí fekauʻaki mo e ʻaho Sāpaté (vakai foki, Liliu ʻe Siosefa Sāmita, Maʻake 2:26–27. Ko e hā ha ngaahi fakakaukau ʻoku toe tānaki mai fekauʻaki mo e Sāpaté mei he ʻEkesōtosi 31:16–17; ʻīsaia 58:13–14; mo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 59:9–13? Ko e hā ha ngaahi tukufakaholo pe ngaahi tuʻutuʻuni

te ne tohoakiʻi ʻetau tokangá mei he taumuʻa moʻoni ʻo e ʻaho Sāpaté?

• Neongo naʻe fakamamafaʻi ʻe he kau Fālesi tokolahi e ngaahi tuʻutuʻuni fakaikiiki fekauʻaki mo e ʻaho Sāpaté, naʻe akoʻi ʻe he Fakamoʻuí ha tefitoʻi moʻoni faingofua: “ʻOku ngofua ke fai lelei ʻi he ʻaho Sāpaté” (Mātiu 12:12). ʻOku fehangahangai ʻa kinautolu ʻoku moʻui ʻaki ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení mo ha faingataʻa-ʻia siʻisiʻi ʻi hono tauhi ʻo e Sāpaté ke māʻoniʻoní. Ko e hā ha ngaahi tefitoʻi moʻoni kehe te ne tokoniʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau tauhi e Sāpaté ke māʻoni-ʻoni? Ko e hā ʻoku lelei ange ai hono akoʻi e tefitoʻi moʻoní mei hono faʻu ʻo ha ngaahi tuʻutuʻuni ke faka-tupulaki e moʻui fakafalala pē kiate kita fakalaumā-lié? (vakai ki he lea ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻi he “Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Kehé”). ʻOku toe ʻi ai ha ngaahi tefitoʻi moʻoni kehe ʻoku tau fakakaukau atu te ne tokoniʻi kitautolu ke tau tauhi e ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá? Hangē ko ʻení, ko e hā ha ngaahi tefitoʻi moʻoni te ne lava ʻo tokoniʻi e mātuʻá ke ueʻi fakalau-mālie ʻenau fānaú ke nau tauhi e Lea ʻo e Potó pe ke fakahoko e fekumi ki he hisitōlia fakafāmilí?

• ʻE ala tokoni e pōpoaki ʻa Palesiteni Lāsolo M. Nalesoni “Ko e Sāpaté ko ha Fiefiaʻanga” (Ensign pe Liahona, Mē 2015, 129–32) mo e ngaahi vitiō ʻo e faleʻi ʻa ʻEletā Jeffrey R. Holland ʻi he “Ngaahi Maʻu-ʻanga Tokoni Kehé” ki ha fealēleaʻaki fekauʻaki mo e ʻaho Sāpaté.

• ʻE ala tokoni ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau toe vakaiʻi ʻa e “Tauhi ʻo e ʻAho Sāpaté” ʻi he Ki Hono Fakamālohia ʻo e Toʻu Tupú. ʻE lava ke nau akoako e founga te nau fakamatalaʻi ai ki ha tokotaha ʻoku ʻikai ke siasi ʻa e ʻuhinga ʻoku nau tauhi ai e Sāpaté ke māʻoniʻoní.

LUKE 7:36–50

ʻI hono fakamolemoleʻi ko ia ʻetau ngaahi angahalá, ʻoku toe loloto ange ʻetau ʻofa ki he Fakamoʻuí. • Ko e hā te tau ako mei he sīpinga ʻo e fefiné mo e

akonaki ʻa e Fakamoʻuí ʻi he Luke 7:36–50 ʻi heʻetau fekumi ki hono fakamolemoleʻi ʻo ʻetau ngaahi anga-halá? ʻOku fakamālohia fēfē ʻe he fakatomalá ʻa ʻetau vā fetuʻutaki mo Kalaisí? Te tau lava fēfē ʻo ngāue ʻaki

33

MāTIU 10–12; MAʻAKE 2; LUKE 7; 11

ʻa e fakamatala ko ʻení ke akoʻi ha taha ki he ʻuhinga ʻo e fekumi ki ha fakamolemolé?

Poupouʻi ʻo e Ako ʻi A̒pí

Mahalo te ke fie fakatukupaaʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau lau ʻa e talanoa fakatātā ʻi he Mātiu 13 mo e Luke 8; 13 mo teuteu ke vahevahe ʻi he kalasi ʻo e uike ka hokó ha fakakaukau fekauʻaki mo ha tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí naʻa nau ako mei he taha ʻo e ngaahi talanoa fakatātaá.

Ngaahi Ma̒ uʻanga Tokoni Kehé

Ko e ngaahi tāpuaki ʻo hono tauhi e Sāpaté ke māʻoniʻoní. Ne akoʻi ʻe ʻEletā Jeffrey R. Holland ʻi ha ngaahi vitiō ʻe tolu fekauʻaki mo e ngaahi tāpuaki ʻo hono tauhi e ʻaho Sāpaté: “ʻI Hoku ʻAho Tapú—Toe Ofi Ange ki he ʻOtuá,” “ʻI Hoku ʻAho Tapú—Fakaʻapaʻapaʻi ʻo e Sāpaté,” pea “ʻI Hoku ʻAho Tapú—Malōlōʻanga mo e Fakafoʻou” (LDS.org).

Ko ha fekau ki he Kau ʻAposetolo ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní. ʻI he taimi ne uiuiʻi ai ha niʻihi ʻo e fuofua kau mēmipa ʻo e Kolomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻi he kuonga fakakōsipeli ko ʻení, ne ʻoange ʻe ʻŌliva Kau-tele ʻa e fekau tatau ne fai ʻe Sīsū Kalaisi ʻi he Mātiu 10. Naʻá Ne pehē:

“ ‘Kuo pau ke mou fakafepakiʻi ʻa e tāufehiʻa kotoa pē ʻo e ngaahi puleʻanga kotoa pē. . . . Ko ia ai, ʻoku ou faka-tokanga atu ke mou tanumaki ha loto fakatōkilalo lahi, he ʻoku ou ʻilo e loto- hīkisia ʻa e tangatá. Mou tokanga, telia naʻa hiki hake koe ʻe he ngaahi fakahīkihiki ʻo e māmaní. Tokanga telia naʻa puke ʻe he ngaahi meʻa ʻo e māmaní ʻa hoʻo ʻofá. Tuku ke muʻomuʻa hoʻomou ngāue fakafaifekaú. . . . [ʻOku] mahuʻinga ke ke maʻu ha fakamoʻoni mei Langí maʻau pē, koeʻuhí ke ke lava ʻo fakamoʻoniʻi ʻa e moʻoní. . . .

“ ‘. . . Kuo pau ke ke ʻoatu e pōpoakí ni ki he niʻihi ʻoku nau fakakaukau ʻoku nau potó. Pea mahalo te nau fakatangaʻi koe; pea feinga ke toʻo hoʻo moʻuí. Kuo feinga maʻu pē ʻa e filí ke toʻo e moʻui e kau tamaioʻeiki ʻa e ʻOtuá. Ko ia ai, ʻoku fie maʻu ke mou mateuteu ʻi he taimi kotoa pē ke feilaulauʻi ʻa hoʻomou moʻuí, ʻo kapau ʻe tomuʻa fie maʻu ia ʻe he ʻOtuá ʻi hono langaki ʻEne ngāué. . . .

Naʻá ne puke kotoa kinautolu ʻi honau nimá takitaha ʻo pehē ange, ʻOkú ke loto- fakamātoato ke kau ʻi he ngāue fakafaifekaú ni, ke malanga ʻaki ʻa e ongoongoleleí ʻi he faivelenga kakato ki homou kāinga ko ʻení, ʻo fakatatau ki he ʻuhinga mo e taumuʻa ʻo e tukupā kuó ke maʻú?’ ʻA ia naʻa nau tali kotoa ia” (ʻi he Joseph Smith Papers, Ngaahi Tohi, Vōliume 4: ʻEpeleli 1834–Sepitema 1835, ed. Mātiu C. Kotifilī mo ha niʻihi kehe [2016], 243–44, 247; sipela mo e ngaahi fakaʻilonga lea angamahení).

Akoʻi e ngaahi tefitoʻi moʻoni totonú.Ne ʻi ai ha tokotaha naʻá ne ʻeke ki he Palōfita ko Sio-sefa Sāmitá e founga naʻá ne tokangaʻi lelei ai e kakai ʻi Nāvuú. Naʻe fakamatalaʻi ʻe he Palōfitá, “ʻOku ou akoʻi kiate kinautolu ‘a e ngaahi tefitoʻi moʻoni totonu, pea ʻoku nau puleʻi pē ʻa kinautolu” (vakai, Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Siosefa Sāmita [2007], 284).

Fakatupulaki ʻEtau Founga AkoʻíTalaʻofa ange ha ngaahi tāpuaki. ʻI he taimi ʻokú ke fai ai ha fakaafe ke ngāué, fakamoʻoni ki hoʻo kau akó te nau maʻu ‘a e ngaahi tāpuaki kuo talaʻofa ʻe he ʻOtuá ʻi he taimi ʻoku nau ngāue ai ʻi he tui ki Heʻene ngaahi akonakí. ʻOku ʻikai totonu ke hoko e ngaahi tāpuakí ko e tefitoʻi meʻa ia ke ne fakaʻaiʻai e talangofuá, ka ʻoku finangalo e Tamai Hēvaní ke tāpuakiʻi kotoa ʻEne fānaú. (Vakai, Faiako ʻi he Founga ʻa e Fakamoʻuí, 35.)

34

18–24 MĀʻASI

Mātiu 13; Luke 8; 13“Ko ia ʻOkú Ne Telinga Ongó, Ke Ongoʻi Ia”

ʻI hoʻo laú, fakakaukau ki ha ngaahi fehuʻi ʻoku ala maʻu ʻe he kau mēmipa ʻo hoʻo kalasí ʻi heʻenau feinga ke mahino e ngaahi pōpoaki ʻo e ngaahi talanoa fakatātaá. Ko e hā ʻe ngali faingataʻa ke mahino kiate kinautolú? ʻE teuteuʻi fēfē koe ʻe hoʻo akó ke ke tali ʻenau ngaahi fehuʻí?

L E K O O T I E N G A A H I O N G O ʻ O K Ú K E M A ʻ Ú

Fakaafeʻi e Feʻinasiʻakí

Toe vakaiʻi mo e kalasí e “Ngaahi Fakakaukau ki Hono Fakatupulaki Hoʻo Ako Folofola Fakatāutahá” ʻi he Haʻu, ʻo Muimui ʻIate Au—Maʻá e Fakafoʻituituí mo e Ngaahi Fāmilí. Fakaafeʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau vahe-vahe ha ngaahi founga ne nau ngāue ʻaki ki hono ako ʻo e Mātiu 13 mo e Luke 8; 13.

Akoʻi e TokātelinéMĀTIU 13:1–23

Kuo pau ke teuteuʻi hotau lotó ke maʻu e folofola ʻa e ʻOtuá.• Ke tokoniʻi ʻa kinautolu ʻokú ke akoʻí ke nau fakakau-

kauloto ki he ngaahi pōpoaki ʻo e talanoa fakatātā ʻo e tangata tūtuuʻí, ʻe lava ke ke ʻomi ha ngaahi tengaʻi ʻakau, kelekele, mo ha fanga kiʻi foʻi maka ki he kalasí. Kole ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau tō

ha tengaʻi ʻakau ʻe taha ʻi he kelekelé pea taha ʻi he makamaká. Ko e fē e tengaʻi ʻakau ʻe tupu lelei angé, pea ko e hā nai hono ʻuhingá? ʻOku fekauʻaki fēfē ‘a e lēsoni fakatātā ʻaki e meʻa ko ʻení ki he talanoa fakatātā ʻi he Mātiu 13:1–23? Te tau lava fēfē ʻo teu-teuʻi hotau lotó ke tali e folofola ʻa e ʻOtuá?

• Te ke fakaʻaongaʻi fēfē ʻa e talanoa fakatātā ʻo e tangata tūtuuʻí ke ueʻi e loto ʻo e kau mēmipa ʻo hoʻo kalasí ke teuteuʻi honau lotó ke tali e folofola ʻa e ʻOtuá? ʻE lava ke ke hiki ‘a e Kau Ākongá mo e Niʻihi Kehé ʻi he palakipoé. Fakaafeʻi e kalasí ke nau lau ʻa e Mātiu 13:10–17 pea kumi ki he founga naʻe faka-matalaʻi ai ʻe he Fakamoʻuí ʻa e ngaahi faikehekehe ʻi he vahaʻa ʻo ʻEne kau ākongá mo e niʻihi kehe ne nau fanongo ki Heʻene ngaahi talanoa fakatātaá. Hili iá pea kole ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau fekumi ʻi he veesi 18–23, ʻo fakaʻilongaʻi e meʻa te ne ngali ʻai hotau telingá ke “tulí” mo fakamohe hotau matá mei he ngaahi meʻa fakalaumālié. Ko e hā e fakahinohino ʻoku tau maʻu ʻi he ʻahó ni mei he ʻOtuá mo ʻEne kau tamaioʻeikí? Ko e hā ha founga ʻoku tau fakatupulaki ai ha “kelekele lelei”? (veesi 23).

35

MāTIU 13; LUKE 8; 13

• Te ke lava ʻo fakaafeʻi ha niʻihi ʻo e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau haʻu mateuteu ke akoʻi ha konga ʻo e pōpoaki ʻa ʻEletā Dallin H. Oaks “Ko e Talanoa Fakatātā ʻo e Tangata Tūtuuʻí” (Ensign pe Liahona, Mē 2015, 32–35). Ko e hā ʻoku tānaki mai ʻe he pōpoaki ko ʻení ki heʻetau mahino fekauʻaki mo e talanoa fakatātā ko ʻení?

MĀTIU 13:24–35, 44–53

ʻOku tokoni e talanoa fakatātā ʻa Sīsuú ke mahino kiate kitautolu ʻa e tupulaki, taumuʻa mo e mahuʻinga ʻo Hono Siasí. • Te ke tokoniʻi fēfē ʻa e kau mēmipa ʻo e kalasí ke

mahino kiate kinautolu ʻa e ngaahi moʻoni fekauʻaki mo e Siasí ʻa ia naʻe akoʻi ʻe Sīsū ʻi he talanoa fakatā-tā ʻi he Mātiu 13? ʻE lava ke ke lisi ha niʻihi ʻo e ngaahi talanoa fakatātaá ʻi he palakipoé (vakai, fokotuʻutuʻu ʻo e uike ní Haʻu, ʻo Muimui ʻIate Au—Maʻá e Fakafoʻi-tuituí mo e Ngaahi Fāmilí mo e Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Siosefa Sāmita, 293–303). Kole ki ha ngaahi kulupu iiki ʻo e kau mēmipa ʻi he kalasí ke nau ako e talanoa fakatātā takitaha pea kumi ki he meʻa ʻoku nau ako fekauʻaki mo e tupu-laki mo e taumuʻa ʻo e Siasí. Ko e founga ʻe taha ki hono fakatahatahaʻi kotoa e ngaahi fakakaukau mei he kulupu takitaha ko hono tā ha foʻi siakale fuolahi ʻi he palakipoé pea fakahingoa ko e Siasi ʻo Kalaisí (“ʻa e puleʻanga ʻo e langí”). ʻI he takitaha vahevahe ʻa e ngaahi kulupú, te nau lava ke tohi ha meʻa ne nau ako fekauʻaki mo e tupulaki mo e taumuʻa ʻo e Siasí ʻi he lotoʻi siakalé.

Ko e puleʻanga ʻo e langí ʻoku hangē ha tangata toutai mo haʻane kupengá.

• Ko e hā ʻoku tau ako fekauʻaki mo e mahuʻinga ʻo ʻete kau ki he Siasí mei he ongo talanoa fakatātā ʻo e koloa ʻoku fūfū ʻi ha ngoué mo e mataʻitofe

mahuʻinga lahí, ʻi he Mātiu 13:44 – 46? Kuo fai ʻe ha niʻihi ʻo e kau mēmipa ʻo e kalasí ha feilaulau—tatau ai pē pe ʻoku lahi pe siʻisiʻi—ke hoko ko ha mēmipa ʻo e Siasí. Fakaafeʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau vahevahe ha ngaahi feilaulau kuo nau fai pe kuo nau mamata hono fai ʻe he niʻihi kehé, ke nau hoko ko ha mēmipa ʻo e Siasí. Ko e hā ha ngaahi tāpuaki ne nau maʻu ko e ola ʻo e feilaulaú? Fakakaukau ke vahevahe ‘a e talanoa ne fai ʻe Palesiteni Gordon B. Hinckley fekauʻaki mo e ʻōfisa tautahí ʻi he “Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Kehé.” Fakaafeʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau fakakaukauloto ki he ʻuhinga ne nau ongoʻi ai ke fai ha feilaulau maʻá e Siasí.

MĀTIU 13:24–30, 37–43

ʻI he fakaʻosinga ʻo e māmaní, ʻe tānaki ʻe he ʻEikí ʻa e kau māʻoniʻoní pea fakaʻauha ʻa e kau faiangahalá. • ʻE lava fēfē ke ke tokoniʻi hoʻo kalasí ke nau ako ha

ngaahi lēsoni mei he talanoa fakatātā ʻo e uité mo e teá, ke ne tokoniʻi kinautolu ke nau kei hoko ko ha Kāingalotu faivelengá? Kamata ʻaki hano fakaafeʻi ha mēmipa ʻo e kalasí ke ne fakamatalaʻi fakanounou ʻa e talanoa fakatātaá mo hono fakaʻuhingá. ʻE ala tokoni foki ke fakaʻaliʻali ha fakatātā ʻo e uité mo e teá mei he fokotuʻutuʻu ʻo e uike ní ʻi he Haʻu, ʻo Muimui ʻIate Au—Maʻá e Fakafoʻituituí mo e Ngaahi Fāmilí. Ko e hā ha ngaahi lēsoni mei he talanoa fakatātā ko ʻení maʻa hotau kuongá? Ko e hā ʻoku mahuʻinga ai ke ʻilo ʻoku fakaʻatā ʻe he ʻEikí ʻa Hono Kāingalotú ke nau “tupulaki fakataha” (Mātiu 13:30) mo e kau fai angahalá kae ʻoua kuo hoko e taimi ʻo e ututaʻú? ʻE lava fēfē ke tau tauhi ʻetau tuí ke mālohi ʻi he ʻātakai ko ʻení, neongo hono ʻākilotoa kitautolu ʻe he faiangahalá?ʻOku tānaki mai ʻe he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 86 ha toe ʻilo kehe ki hono moʻui ʻaki e talanoa fakatātā ko ʻení ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní.

• ʻOku fokotuʻu mai ʻe he lea ʻa ʻEletā L. Tom Perry ʻi he “Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Kehé,” ʻoku malava ke fakafofongaʻi ʻe he teá ʻa e “ngaahi founga angahala mo fakamāmani” ʻa ia ʻokú ne fakaʻuliʻi ʻetau moʻuí. Ke tokoniʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau faka-kaukauloto ki he founga te nau ʻilo ai e faʻahinga tea fakalaumālie ko ʻení, tohi ʻi ha ngaahi laʻi pepa ha ngaahi moʻoni ʻe niʻihi ʻo e ongoongoleleí mo ha

36

18–24 MāʻASI 

ngaahi fakakaukau pe ngāue loi fakamāmani. Faʻo fakataha e ngaahi laʻi pepá ʻi ha kiʻi puha. Hili iá pea kole ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau fili ha niʻihi pea aleaʻi pe ko e fē ʻa e ngaahi moʻoní pea ko e fē ʻa e ngaahi loí. (Ko e konga lahi ʻo e ngaahi moʻoni mo e fakakaukau hala ko ʻení ʻoku fakahaaʻi mai ia ʻi he ngaahi lea ʻo e konifelenisi lahí; te ke lava ʻo vakaiʻi ia ke maʻu ha ngaahi fakakaukau.) ʻE lava fēfē ke tau muimui ki he faleʻi ʻa ʻEletā Peulí ke “tauhi ʻi he ngoué ʻa ia ʻoku leleí” ʻi heʻetau moʻuí?

Poupouʻi ʻo e Ako ʻi A̒pí

Mahalo te ke fie talaange ko e lēsoni ʻo e uike ka hokó ʻoku fakamatala ia ki ha kakai naʻa nau muimui ʻia Sīsū pea ne “ʻikai toe ʻalu mo ia” (Sione 6: 66). Talaange ki he kau mēmipa ʻo e kalasí te nau lava ke maʻu ha ngaahi fakakaukau te ne tokoniʻi kinautolu mo e niʻihi kehé ke nau moʻui faivelenga ai pē ki he Fakamoʻuí.

Ngaahi Ma̒ uʻanga Tokoni Kehé

“ʻOku moʻoni, ʻikai ko ia?”Naʻe vahevahe ʻe Palesiteni Gordon B. Hinckley ha meʻa ne hoko kiate ia mo ha ʻōfisa tautahi mei ʻĒsia, ʻa ia ne toki kau mai ki he Siasí:

“Naʻe fakafeʻiloaki mai ia kiate au kimuʻa pē peá ne foki ki hono fonua tupuʻangá. Naʻá ma talanoa ki he [ngaahi moʻoni ʻo e ongoongoleleí], peá u pehē ange: ‘ʻOku ʻikai Kalisitiane ʻa homou kakaí. Ko e hā ʻe hoko ʻi hoʻo

foki atu ko e Kalisitiané, pea tautautefito ko ha Kalisi-tiane Māmongá?’

“Naʻá ne mata mamahi, peá ne tali mai, ‘ʻE loto mamahi hoku fāmilí. Mahalo te nau tuli au pea lau kuó u mate. Pea mahalo ʻe tāpuni kotoa e faingamālie ki hoku kahaʻú mo e ngāue maʻuʻanga moʻuí.’

“Ne u fehuʻi ange, ‘ʻOkú ke loto fiemālie ke liʻaki ha meʻa lahi pehē koeʻuhí ko e ongoongoleleí?’

Naʻá ne fakatē loʻimata pea malama hono fofonga matātangatá ʻi heʻene pehē mai, “ʻOku moʻoni, ʻikai ko ia?”

“Naʻá ku tali ange ʻi heʻeku mā ʻi hono fai e fehuʻí, ‘ʻIo, ʻoku moʻoni ia.’

“Peá ne tali ki ai, ‘Ko e hā ha toe meʻa ʻe mahuʻinga?’” (“It’s True, Isn’t It?” Ensign, July 1993, 2).

ʻOku totonu ke tau tanumaki ʻa e leleí.Naʻe ako ʻa ʻEletā L. Tom Perry ʻo pehē: “Kuo maʻu ʻe Sētane, ko e fili motuʻa ʻo e faʻahinga kotoa e tangatá ha ngaahi founga lahi kuó ne fakakaukauʻi ke fakamafola ʻa e teá ke mamaʻo mo lahi. Kuó ne maʻu ha ngaahi founga ke maumauʻi ai e toputapu hotau ngaahi ʻapí. Kuo mafola lahi fau e ngaahi founga angahala mo faka-māmaní pea hangē ai ʻoku ʻikai moʻoni pe ʻi ai ha toe founga ke toʻo fakaʻaufuli ai kinautolú. ʻOku nau fou mai ʻi he ʻinitanetí, televīsoné mo e ngaluʻeá ki he ngaahi meʻangāue kuo tau ngaohi ke akoʻi mo fakafiefiaʻi kitautolú. Kuo tutupu vāofi ʻa e teá mo e uité. Kuo pau ke tanumaki ʻe he taha tauhi ʻi he ngoué ʻa ia ʻoku leleí, ʻaki hono iví kotoa, ke mālohi mo fakaʻofoʻofa moʻoni, ke ʻoua naʻa matamatalelei ʻa e teá ki he sió mo e fanongó” (“Ko e Maʻu ʻo e Nonga Tuʻuloá mo e Langa ʻo e Ngaahi Fāmili Taʻengatá,” Ensign pe Liahona, Nōvema 2014, 44).

Fakatupulaki ʻEtau Founga AkoʻíFakatefito hoʻo faiakó ʻi he tokāteliné. Fakapapauʻi ʻoku fakatefito ʻa e ngaahi fealēleaʻaki ʻa hoʻo kalasí ʻi he ngaahi fakavaʻe fakatokāteline ʻi he folofolá. Te ke lava ʻo fai ʻeni ʻaki haʻo kole ki he kau akó ke nau lau e folofolá kimuʻa, fakatefito e fealēleaʻaki ʻa e kalasí ʻi he folofolá, mo kole ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke vahevahe ʻenau fakamoʻoni fekauʻaki mo e tokāteline moʻoní. (Vakai, Faiako ‘i he Founga ‘a e Fakamo‘uí, 20–21.)

37

25–31 MĀʻASI

Mātiu 14–15; Ma̒ ake 6–7; Sione 5–6“ʻOua Te Mou Manavahē”

ʻI hoʻo teuteu ke faiako mei he Mātiu 14–15; Maʻake 6–7; mo e Sione 5–6, kumi e ngaahi pōpoaki ʻoku ʻikai mahuʻinga ki hoʻo kalasí. ʻI hoʻo fai iá, fakakaukau ki ha founga ke fakakau ai e kau mēmipa ʻo e kalasí ʻi hono aʻusia ha meʻa ʻoku ʻuhingamālie ʻi he folofolá.

L E K O O T I E N G A A H I O N G O ʻ O K Ú K E M A ʻ Ú

Fakaafeʻi e Feʻinasiʻakí

Ko e founga ʻe taha ke kamataʻi ai ha fealēleaʻaki ʻo e ngaahi vahe ko ʻení ko hono fakaafeʻi ha kau mēmipa ʻe niʻihi ʻo e kalasí ke nau takitaha fili ha vahe mei he laukongá, pea haʻu mateuteu ke vahevahe ha pōpoaki mei he vahé naʻe ʻuhingamālie kiate kinautolu. ʻI heʻe-nau fevahevaheʻakí, ʻe lava ke ʻeke ʻe he kau mēmipa kehe ʻo e kalasí ha ngaahi fehuʻi pe tānaki atu ha ngaahi fakakaukau.

Akoʻi e TokātelinéSIONE 5:16–47

Ko Sīsū Kalaisi ʻa e ʻAlo ʻOfeina ʻo e Tamai Hēvaní. • ʻI he Sione 5, naʻe ʻomi ʻe Sīsū ha ngaahi fakakaukau

ʻe niʻihi fekauʻaki mo Ia, mo ʻEne Tamaí, mo Hono vā fetuʻutaki mo e Tamaí. Ke tokoni ke ʻilo ʻe he kalasí e ngaahi fakakaukau ko ʻení, feinga ke vahevahe kinautolu ki ha ngaahi kulupu pea tuku ange ha

ngaahi miniti siʻi ke nau lisi ki he lahi taha ʻo e ngaahi moʻoni te nau ala maʻú ʻi he veesi 16–47 fekauʻaki mo e ʻulungaanga ʻo e ʻOtuá, Sīsū Kalaisi, pea mo Hona vā fetuʻutakí. Fakaafeʻi e ngaahi kulupú ke nau taufetongi ʻi hono lau e ngaahi moʻoni mei heʻenau lisí kae ʻoua kuo vahevahe e ngaahi moʻoní mei he lisi takitaha. ʻOku tokoni fēfē e ngaahi moʻoni ko ʻení ke mahino ange kiate kitautolu ʻetau Tamai Hēvaní mo Hono ʻAló? Te tau lava fēfē ʻo muimui ʻi he sīpinga ʻa Sīsū Kalaisi ke talangofua ki he Tamaí?

• ʻOku fakaafeʻi ʻe ha ʻekitivitī ʻi he fokotuʻutuʻu ki he uike ní ʻi he Haʻu, ʻo Muimui ʻIate Au—Maʻá e Fakafoʻituituí mo e Ngaahi Fāmilí e kau akó, ke nau fakatokangaʻi e taimi kotoa pē ʻoku fakaʻaongaʻi ai ʻe Sīsū e foʻi lea Tamai ʻi he Sione 5. Fakaafeʻi ha kau mēmipa ʻe niʻihi ʻo e kalasí ke vahevahe ʻa e meʻa ne nau ako ʻi heʻenau fakakakato ʻa e ʻekitivitií. Ko e hā ha ngaahi fakakaukau ne nau maʻu fekauʻaki mo e Tamai Hēvaní mo Hono ʻAlo ʻOfaʻangá? Ko e hā ʻoku akoʻi ʻe he ongoongolelei kuo fakafoki maí ʻoku tokoni ke fakamahinoʻi mai ko hai ʻetau Tamaí pea mo e ʻuhinga ʻo ʻetau moihū kiate Iá? ʻE lava ke maʻu ʻi he Fakahinohino ki he Ngaahi Folofolá ha ngaahi

Fafa

nga

Kina

utol

u, tā

faka

tāta

aʻi ʻe

Jo

rge

Cocc

o

38

25–31 MāʻASI 

fakakaukau ʻe niʻihi ki he “ʻOtuá” pea mo e faka-matala ʻo e “ʻOtua ko e Tamaí” ʻi he Tuʻu Maʻu ʻi he Tuí, 223- 24. ʻE lava ke mou hivaʻi, fanongo, pe lau ko ha kalasi ʻa e “ʻE Tamai ʻi Hēvani ē,” Ngaahi Himí, fika 185 ko ha konga ia ʻo e fealēleaʻaki ko ʻení.

MĀTIU 14:16–21; MAʻAKE 6:33–44; SIONE 6:5–14

ʻE lava ke fakalahi ʻe he Fakamoʻuí ʻetau foakí ke fakahoko ʻEne ngaahi taumuʻá. • Ko e hā ʻe lava ʻo tokoni ki he kau mēmipa ʻo e kalasí

ke nau fakaʻuhingaʻi fakataautaha e mana ʻo hono fafanga ʻe Sīsū ʻa e toko nimaafé? ʻE lava ke ke ʻeke ange e founga ʻoku fakatupulaki ai ʻe he laukonga fekauʻaki mo e maná, ʻenau tui ki ha malava ʻe he Fakamoʻuí ʻo tāpuekina fakataautaha kinautolú. Kuo nau ongoʻi nai naʻe ʻikai feʻunga e ngaahi meʻa ʻoku nau maʻu pe malavá ke ikunaʻi ha taumuʻa pe ko ha fekau mei he ʻOtuá? Kuo nau ongoʻi nai hono faka-lahi pe toutou liunga ʻe he Fakamoʻuí honau iví ke tokoni ke nau ikunaʻi ha meʻa naʻe ngali taʻemalava?

Naʻe fafanga ʻe Sīsū ʻi he mana ha kakai ʻe toko 5,000 ʻaki ha foʻi mā ʻe nima mo ha mataʻi ika ʻe ua.

• ʻE lava ke tokoni e foʻi vitiō “ The Feeding of the 5,000” (LDS.org) ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau fakalaulauloto ki he mana ʻoku fakamatalaʻi ʻi he ngaahi potufolofola ko ʻení. Ko e hā ha ngaahi fakaikiiki ʻoku tau maʻu ʻi he talanoa ko ʻení ʻokú ne fakatupulaki ʻetau tui ki he Fakamoʻuí? Ko e hā ha ngaahi founga ʻe lava ke fafanga fakalaumālie ai ʻe he Fakamoʻuí kitautolu? Ko e fē ha taimi kuo fafanga mo poupouʻi ai kitautolu ʻe Sīsū Kalaisi? Ki ha sīpinga ʻo ha mana ʻi hotau kuongá ʻoku faitatau mo e mana ʻo e ngaahi foʻi maá mo e iká, mamata ʻi he foʻi vitiō “Pure and Simple Faith” (LDS.org) pe Paul VanDenBerghe, “Power in Prayer,” New Era, July 2012, 34–36.

MĀTIU 14:22–33

ʻOku fakaafeʻi kitautolu ʻe Sīsū Kalaisi ke tau siʻaki ʻa e ilifiá mo e veiveiuá kae lava ke tau haʻu kakato kiate Ia. • ʻE lava ke tokoni ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ʻa e

talanoa ʻi he Mātiu 14:22–33 ke fakatupulaki ʻenau tui ki he Fakamoʻuí mo ʻenau holi ke muimui ʻiate Iá. Fakaafeʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau lau e talanoa ko ʻení, ʻo tokanga makehe ki he ngaahi lea ʻa Kalaisí, Pita, mo e kau ʻAposetolo kehé. Naʻe tokoni fēfē nai e ngaahi lea ʻa Sīsuú ke maʻu ʻe Pita ha tui ke tukuange ʻa e vaká pea lue ʻi he fukahi vaí? ʻOku ʻaonga fēfē kiate kitautolu ʻi he ʻahó ni e ngaahi naʻinaʻi ʻa Sīsū ke “fiefia” pea “ʻoua te mou mana-vaheé” (veesi 27)? Ko e hā te tau lava ʻo ako meia Pita fekauʻaki mo e ʻuhinga ʻo e hoko ko ha ākonga ʻa Sīsū Kalaisi pea falala kiate Iá?

• ʻOku ʻi he Mātiu 14:22–33 ha ngaahi lea mo ha ngaahi kupuʻi lea te ne lava ʻo ueʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau fakatupulaki ha tui ʻoku lahi angé ki he Fakamoʻuí. Kole ange ke nau kumi e ngaahi lea mo e kupuʻi lea peheé, hiki ia ʻi he palakipoé, pea aleaʻi e meʻa ne nau tohí. ʻE lava nai ke fakafehoko-taki ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí [kinautolu] ki he aʻusia ʻa Pitá? Te ke lava ʻo poupouʻi kinautolu ke nau fakakaukau mo vahevahe e ngaahi aʻusia ʻi haʻanau feinga ke muimui ki he Fakamoʻuí ʻo hangē ko Pitá, neongo ʻa e ʻikai pau e ikuʻangá. Ko e hā ne nau ako mei he aʻusiá? Kuo fakahaofi fēfē kinautolu ʻe Sīsū Kalaisi ʻi he ngaahi momeniti ʻo ʻenau mana-vaheé pe veiveiuá?

SIONE 6:22–71

Kuo pau ke tau loto fiemālie ke tau tui mo tali e moʻoní neongo ʻene faingataʻa ke fakahokó, ʻi heʻetau hoko ko e kau ākonga ʻa Kalaisí. • ʻE lava ke ʻomi ʻe he ngaahi meʻa ʻi he Sione 6 ha

fakakaukau ʻaonga ʻi he taimi naʻe fakafehuʻia ai ʻe he kakaí e tokāteline, hisitōlia, pe ngaahi tuʻutuʻuni ʻo e Siasi ʻo Kalaisí. ʻI he vahe ko ʻení, naʻe fakafisi ha niʻihi ʻo e kau muimui ʻo Sīsuú ke tali ʻEne ngaahi akonaki ko Ia ʻa e Mā ʻo e Moʻuí, pea ʻe lava ke fakahaofi kinautolu ʻo fakafou ʻi Heʻene feilaulau ʻo e sinó mo e taʻataʻá. Ke tokoni ke fakaʻaongaʻi ʻe he kau mēmipa

39

MāTIU 14–15; MAʻAKE 6–7; SIONE 5–6

ʻo hoʻo kalasí e talanoa ko ʻení ʻi heʻenau moʻuí, te ke lava ʻo hiki ʻi he palakipoé ha ngaahi fehuʻi hangē ko ʻení pea kole ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau kumi e ngaahi talí ʻi he veesi 22–71: Ko e hā naʻe ʻamanaki atu ki ai ʻa e kakaí? (vakai, veesi 26). Ko e hā naʻe foaki ange ʻe Kalaisi ko ha fetongí? (vakai, veesi 51). Ko e hā naʻe ʻikai mahino ki he kakaí? (vakai, veesi 41–42, 52). Ko e hā ha ngaahi founga te tau lava ai ʻo fili ke ʻaʻeva mo Kalaisi neongo ʻoku ʻi ai haʻa-tau ngaahi fehuʻi? Fakaafeʻi kinautolu ke nau fakalau-lauloto ki he fehuʻi ʻa e Fakamoʻuí mo e tali ʻa Pita ʻi he veesi 67–69. Ko e hā ha ngaahi tokāteline, ouau, pe “ngaahi folofola [kehe] ʻo e moʻui taʻengatá,” ʻe lava ke maʻu pē ʻi he Siasi ʻo Kalaisi kuo toe faka-foki maí? Fakaafeʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau vahevahe e founga kuo tāpuekina ai ʻe he ngaahi tokāteline mo e ngaahi ouau ko ʻení kinautolu mo honau ngaahi fāmilí. Ki ha ngaahi fakakaukau mei ha ʻAposetolo ʻi he kuongá ni, fakaafeʻi ha mēmipa ʻo e kalasí ke ne lau e fakamatala ʻa ʻEletā M. Russell Ballard ʻi he “Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Kehé.”

Poupouʻi ʻo e Ako ʻi A̒pí

ʻE lava ke ongoʻi ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí ʻoku ueʻi kinautolu ke nau lau e ngaahi potufolofola ki he kalasi ʻo e uike kahaʻú, kapau te ke fakamahinoʻi ange ʻe faka-tupulaki ʻe he ngaahi meʻa te nau lau ki aí, ʻenau aʻusia ʻi heʻenau fanongo ki he konifelenisi lahí. Poupouʻi kinautolu ke nau omi mateuteu ki he kalasi hokó ke vahevahe ʻenau ngaahi fakakaukaú.

Ngaahi Ma̒ uʻanga Tokoni Kehé

“ʻE ʻalu mo kimoutolu foki?”Hili hono lau e Sione 6:68–69, naʻe akoʻi ʻa ʻEletā M. Rus-sell Ballard ʻo pehē:

“ʻOku ʻi ai ha niʻihi ʻoku kei hokohoko atu pē [e] fainga-taʻa ke tali e fakaafe ʻa Kalaisi ke tuí pea nofomaʻú—pe taʻemalava ia ke tali. Ne ʻi ai ha kau ākonga ne faingataʻa ke mahino ha tuʻutuʻuni pe akonaki pau ʻa e Siasí. ʻOku ʻi ai ha niʻihi ʻoku hohaʻa ki hotau hisitōliá pe ʻi he tō nounou ʻa ha kāingalotu mo ha kau taki ʻi he kuohilí mo e lolotongá. ʻOku ʻi ai mo e niʻihi kehe ia ʻoku kei fainga-taʻa pē ke moʻuiʻaki ha tui fakalotu ʻoku fie maʻu ai ha feilaulau lahi. Faifai pē, kuo ʻi ai ha niʻihi ia kuo ‘fiu ʻi he faileleí’ [TF 64:33]. Mei he ngaahi meʻá ni mo ha ʻuhinga kehe, ʻoku ʻi ai mo ha kāingalotu ʻe niʻihi ʻoku taʻepauʻia heʻenau tuí, ʻo fifili pe ʻoku totonu koā ke nau muimui he niʻihi ‘naʻe foki ki mui, pea ʻikai toe ʻalu’ mo Sīsuú.

“Ka ʻi ai hamou taha ʻoku veiveiua ʻene tuí, te u fai atu e fehuʻi tatau ne fai ʻe Pitá: ‘Te mou ʻalú kia hai?’ . . .

“. . . Kimuʻa peá ke fai e fili fakamamahi fakalaumālie ko ia ke mavahé, ʻoku ou kole atu ke ke tuʻu hifo ʻo faka-kaukau kimuʻa peá ke tukuange e meʻa naʻá ne fuofua ʻoatu kiate koe hoʻo fakamoʻoni ki he Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ne toe fakafoki maí. Tuʻu hifo ʻo fakakaukau ki he meʻa ne ke ongoʻí mo e ʻuhinga ne ke ongoʻi ai iá. Fakakaukau ki he ngaahi taimi ne fakamoʻoniʻi atu ai kiate koe ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní ha foʻi moʻoni taʻengata” (“Te [Tau] ʻAlú Kia Hai?” Ensign pe Liahona, Nōvema. 2016, 90–91).

Fakatupulaki ʻEtau Founga AkoʻíFakafanongo. “Ko e fakafanongó ko hano fakahaaʻi ia ʻo e ʻofá. . . . Kole ki he Tamai Hēvaní ke tokoni ʻi hono fakamahino atu kiate koe e lea ʻoku fai atu ʻe he kau mēmipa ʻo hoʻo kalasí. ʻI hoʻo tokanga lelei ki heʻenau ngaahi pōpoaki ʻoku lea ʻaki mo ʻikai lea ʻakí, ʻe mahino lelei ange ai kiate koe ʻenau fie maʻú, mo e meʻa ʻoku nau hohaʻa mo tokanga ki aí” (Ko e Faiako ʻi he Founga ʻa e Fakamoʻuí, 35).

40

1–14 ʻEPELELI

Mātiu 16–17; Ma̒ ake 9; Luke 9“Ko Koe ko e Kalaisí”

Ko e hā e ngaahi pōpoaki naʻá ke fanongo ki ai pe lau ʻi he konifelenisi lahi naʻe toki ʻosí, te ne lava ʻo poupouʻi e tokāteline ʻi he ngaahi vahe ko ʻení? ʻI hoʻo akó, fakalaulauloto ki he ngaahi fie maʻu ʻa e kau mēmipa ʻo hoʻo kalasí mo lekooti ha faʻahinga ongo ʻokú ke maʻu.

L E K O O T I E N G A A H I O N G O ʻ O K Ú K E M A ʻ Ú

Fakaafeʻi e Feʻinasiʻakí

Ko e founga ʻe taha te ke lava ai ʻo poupouʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau ako fakataautaha e ngaahi veesi folofolá mo honau ngaahi fāmilí, ko hono fakaafeʻi kinautolu ke nau vahevahe ʻi he uike kotoa e founga ne hoko ai ʻenau ako e folofolá ko ha tāpuaki ʻi heʻenau moʻuí. Hangē ko ʻení, naʻe liliu fēfē ʻe heʻenau ako e ngaahi vahe ko ʻení ʻenau aʻusia ʻi he konifelenisi lahí?

Akoʻi e TokātelinéMĀTIU 16:13–17

ʻOku maʻu e fakamoʻoni kia Sīsū Kalaisí ʻi he fakahā. • Kuo ʻi ai nai ha taha ʻi he kau mēmipa ʻo hoʻo

kalasí naʻe fie maʻu ke ne fakamatalaʻi ki ha taha e founga ne nau ʻilo ai ʻoku moʻoni e ongoongoleleí? ʻI he Mātiu 16:13–17, ko e hā naʻe akoʻi ʻe he Faka-moʻuí fekauʻaki mo e founga ʻoku tau maʻu ai ha

fakamoʻoní? ʻE lava ke ke vahevahe e founga naʻe maʻu ai ʻe ʻAlamā ʻene fakamoʻoní (vakai, ʻAlamā 5:45–46) pe ko e meʻa naʻe akoʻi ʻe he ʻEikí kia ʻŌliva Kautele fekauʻaki mo e fakahaá (vakai, TF 6:14–15, 22–23; 8:2–3). ʻOkú ke pehē ko e hā e meʻa naʻe mei lea ʻaki ʻe Pita pe ko ʻAlamā pe ʻŌliva Kautele, kapau naʻe ʻeke ange ʻe ha taha kiate kinautolu e founga ne nau ʻilo ai ʻoku moʻoni e ongoongoleleí?

• Mahalo ʻoku ʻi ai ha kakai ʻi hoʻo kalasí ʻoku nau lotua ha fakahā fakataautaha ka ʻoku ʻikai ke nau ʻilo e founga ke ʻiloʻi ai e taimi ʻoku hoko mai aí. Naʻe fakaʻaongaʻi ʻe ʻEletā David A. Bednar ha ongo aʻusia angamaheni ʻo fakaʻaongaʻi ʻa e ʻuhilá, ke akoʻi e founga ʻoku tau maʻu fakahā aí; ʻe lava ke ke vahevahe e fakakaukau ʻa ʻEletā Petinaá mo e kau mēmipa ʻo e kalasí (vakai, “Ko e Laumālie ʻo e Faka-haá,” Ensign pe Liahona, Mē 2011, 87–90; vakai foki ki he foʻi vitiō “Patterns of Light: Spirit of Revelation” ʻi he LDS.org). Ko e hā ha ngaahi akonaki kehe ʻi he folofolá pe ngaahi talanoa ʻe lava ke fakakaukau ki ai hoʻo kalasí, ʻe lava ʻo tokoni ki ha taha ke ne ʻiloʻi ʻa e fakahā fakatāutahá? (Hangē ko ʻení, vakai, 1 Tuʻi 19:11–12; Kalētia 5:22–23; ʻīnosi 1:1–8; ; TF 8:2–3.)

Ko e

Liliú

, tā

faka

tāta

aʻi ʻe

Car

l Hei

-nr

ich B

loch

41

MāTIU 16–17; MAʻAKE 9; LUKE 9

MĀTIU 16:13–19; 17:1–9

ʻOku mahuʻinga e ngaahi kī ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ki hotau fakamoʻuí. • Ke kamataʻi ha fealēleaʻaki fekauʻaki mo e ngaahi

kī ʻo e lakanga fakataulaʻeikí, ʻe lava ke ke hiki ha ngaahi fehuʻi hangē ko ʻení ʻi he palakipoé: Ko e hā ʻa e ngaahi kī ʻo e lakanga fakataulaʻeikí? Ko hai ʻokú ne maʻu e ngaahi kií? ʻOku foaki fēfē e ngaahi kī ʻo e lakanga fakataulaʻeikí? Te ke lava foki ʻo vahevahe ha niʻihi ʻo e ngaahi fakamoʻoni fakafolofola ʻoku tokoni ki hono tali e ngaahi fehuʻi ko ʻení, hangē ko e Mātiu 16:19; Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 107:18–19; 128:8–11; 132:18–19, 59; mo e Siosefa Sāmita—Hisitōlia 1:72. ʻE lava ke maʻu ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí ha tokoni makehe ʻaki ʻenau vakai ki he Tohi Tuʻutuʻuni Fika 2: Ko Hono Puleʻi ʻo e Siasí (2010), 2.1.1; Pōpoaki ʻa ʻEletā Niila L. ʻEnitasoni “Mālohi ʻi he Lakanga Fakataulaʻeikí” (Ensign pe Liahona, Nōvema 2013, 92–95); pe Tuʻu Maʻu ʻi he Tui, 94–95. Tuku ha taimi ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau fakatotolo ki ha fehuʻi naʻa nau fili. Te nau lava leva ʻo feakoʻi ʻaki e meʻa ne nau akó.

• ʻE lava ke tokoni ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ha fealēleaʻaki fekauʻaki mo hono maʻu ʻe Pita mo e kau ʻAposetolo kehé e ngaahi kī ʻo e lakanga fakataula-ʻeikí ʻi he Moʻunga ʻo e Liliú, ke fakamālohia ʻenau fakamoʻoni ki hono fakafoki mai ʻo e ngaahi kī ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní. Ke fakahoko ha ngaahi fealēleaʻaki pehē, ʻe lava ke ke kole ki ha vaeua ʻo e kalasí ke nau ako e Mātiu 17:1–9 (vakai foki ki he fokotuʻutuʻu ki he uike ní ʻi he Haʻu, ʻo Muimui ʻIate Au—Maʻá e Fakafoʻituituí mo e Ngaahi Fāmilí) pea ako ʻe he vaeua ʻe tahá ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 110. ʻE lava leva ke nau fevahevaheʻaki e meʻa ne nau akó pea fakaʻilo-ngaʻi e ngaahi meʻa ʻoku tatau ʻi he ongo talanoá. ʻE ala ʻaonga mo e foʻi vitiō “Priesthood Keys: The Restoration of Priesthood Keys” (LDS.org).

• ʻOku mahino nai ki he kau mēmipa ʻo hoʻo kalasí e founga ʻoku tāpuekina ai ʻe he lakanga fakataulaʻeikí ʻenau moʻuí? ʻE lava ke ke fakaafeʻi ke nau kumi ʻi he Tohi Tuʻutuʻuni fika 2, 2.1.1, ha lisi ʻo e kakai ʻoku nau maʻu e ngaahi kií, ke tokoni kiate kinautolu. Ko hai e kakai ko ʻení ʻi ho uōtí pe siteikí? ʻE lava ke ke lisi honau ngaahi hingoá ʻi he palakipoé pe fakaafeʻi ha niʻihi ʻo kinautolu ke nau lea ki he kalasí. ʻOku nau

fakaʻaongaʻi fēfē nai e ngaahi kī ʻo e lakanga faka-taulaʻeiki ʻoku foaki ange kiate kinautolú ke tokangaʻi e ngāue ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻi honau ngaahi uiuiʻí? ʻOku tāpuekina fēfē kitautolu ʻe he ngāue ʻa e kau taki lakanga fakataulaʻeiki ko ʻení?

Ko e ngaahi kī ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻa e mafai ke tataki ʻaki hono ngāue ʻaki ʻo e lakanga fakataulaʻeikí.

MAʻAKE 9:14–30

ʻI he fekumi ki ha tui ʻoku lahi angé, kuo pau ke tau tomuʻa pikitai ki he tui kuo tau maʻú. • Naʻe fakaʻaongaʻi ʻe ʻEletā Jeffrey R. Hollande talanoa

ʻo ha tamai naʻe fekumi ki ha meʻa ke ne fakamoʻui hono fohá, ke akoʻi ʻaki e founga ʻoku totonu ke tau hū ai ki he ʻEikí ʻi heʻetau ongoʻi ʻoku ʻikai feʻunga ʻetau tuí (vakai, “ʻEiki, ʻOku Ou Tui,” Ensign pe Lia-hona, Mē 2013, 93–95). ʻOku kau ʻi he “Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Kehé” ha ngaahi meʻa lalahi ʻe tolu mei heʻene leá. ʻE lava ke ke vahevahe e kalasí ki ha kulupu ʻe fā pea vahe ki ha kulupu ʻe taha ke nau aleaʻi e Maʻake 9:14–30, pea aleaʻi leva ʻe he ngaahi kulupu takitaha ʻoku toé ha taha ʻo e ngaahi poini ʻe tolu ʻa ʻEletā Hōlaní. ʻE lava ke nau kumi ha ngaahi pōpoaki ʻi he talanoa fakafolofola ko ʻení, ʻa ia te ne lava ʻo tokoniʻi kitautolu ke tupulaki ʻetau tuí. ʻE lava ke vahevahe ʻe he kulupu takitaha mo e toenga ʻo e kalasí ha ngaahi fakakaukau ʻe niʻihi ne nau maʻu mei heʻenau fealēleaʻakí.

Poupouʻi ʻo e Ako ʻi A̒pí

Ke poupouʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau ako ʻi ʻapi ʻi he uike ní, talaange ʻe lava ke tokoniʻi kinautolu mo honau ngaahi fāmilí ʻe he fokotuʻutuʻu hoko ʻi he Haʻu,

42

1–14 ʻEPELELI 

ʻo Muimui ʻIate Au—Maʻá e Fakafoʻituituí mo e Ngaahi Fāmilí, ke nau maʻu ha ʻaho Toetuʻu ʻoku ʻuhingamālie angé. ʻIkai ngata aí, ʻe lava ke ke fokotuʻu ke hoko e Sāpate Toetuʻú ko ha taimi lelei maʻanautolu ke nau fakaafeʻi e kau mēmipa māmālohí pe ngaahi kaungā-meʻa mei he tui fakalotu kehé, ke nau omi ki he lotú.

Ngaahi Ma̒ uʻanga Tokoni Kehé

ʻOku maʻu ʻe he kau palesitenisī ʻo e ngaahi houalotú ha mafai ʻoku vahe ange. “ʻOku ngāue ʻa e ngaahi houalotu kotoa pē he uōtí mo e siteikí ʻo fakatatau mo e tuʻutuʻuni ʻa e pīsope pe palesiteni fakasiteiki, ʻokú ne maʻu ʻa e kī ke pulé. ʻOku ʻikai ke maʻu ʻe he kau palesiteni ʻo e ngaahi houalotú mo honau ngaahi tokoní ha kī. ʻOku nau maʻu pē ha mafai ʻoku ʻoange ke nau ngāue ʻi honau uiuiʻí” (Tohi Tuʻutuʻuni Fika 2, 2.1.1).

Ngaahi fakamatala ʻe tolu ke tokoni ke tau maʻu ha tui ʻoku lahi angé. Hili hono toe fai e talanoa ʻi he Maʻake 9:14–29, Naʻe akoʻi ʻe ʻEletā Jeffrey R. Holland ʻo pehē:

“Ko e fakakaukau ʻuluaki fekauʻaki mo e fakamatala ko ʻení, ko e taimi naʻe fehangahangai ai mo e pole ʻo e tuí, naʻe ʻuluaki fakamamafaʻi ʻe he tamaí hono mālohí hili ia peá ne toki tali e fakangatangata pē meʻa ʻokú ne lavá. ʻOku pau pea ʻikai momou ʻene ʻuluaki leá: ‘ʻEiki, ʻoku

ou tui.’ Te u pehē ki he taha kotoa ʻoku fie maʻu ha tui lahi angé, manatuʻi e tangata ko ʻení! ʻI he momeniti ʻo e ilifiá, veiveiuá pe taimi faingataʻá, tuʻu maʻu he tui kuó ke ʻosi maʻú, tatau ai pē kapau ko e tui ko iá ʻoku siʻisiʻi. . . . Pīkitai ki he meʻa kuó ke ʻosi ʻiló pea tuʻu maʻu kae ʻoua kuo maʻu ha ʻilo lahi ange. . . . ʻOku ʻikai mahuʻinga ʻa e lahi ʻo hoʻo tuí pe tuʻunga ʻo hoʻo ʻiló—ka ko e angatonu ko ē ʻokú ke fakahaaʻi ki he tui ʻokú ke maʻú mo e moʻoni kuó ke ʻosi ʻiló.

“Ko e fakakaukau hono uá ko hano fulihi pē ʻo e ʻuluakí. “Ko e taimi ʻoku hoko ai e palopalemá pea mo e ngaahi fehuʻí, ʻoua ʻe kamata hoʻo feinga ki he tuí ʻaki haʻo fakalau ʻa e lahi ʻo e meʻa ʻoku ʻikai ke ke maʻú, ʻo hangē leva ia ʻokú ke kamata ʻaki hoʻo ʻtaʻe- tuí. . . . ʻOku ʻikai ko ʻeku kole atú ke mou fakangalingali ʻi ha tui ʻoku ʻikai ke mou maʻu. Ko ʻeku kole atú ke mou tuʻu maʻu he tui ʻoku mou ʻosi maʻú. Lea totonu ʻaki hoʻo ngaahi fehuʻí; ʻoku lahi fau ia ʻi he moʻuí ʻi ha ngaahi kaveinga kehe-kehe. Ka, kapau ʻokú ke loto mo ho fāmilí ke fakamoʻui kimoutolu, ʻoua naʻa tuku e veiveiua ko iá ke ne taʻofi hono fakahoko ʻe he tuí ʻa e maná. . . .

“Fakakaukau fakaʻosí: ka hoko ʻa e veiveiuá pe fainga-taʻá, ʻoua naʻa manavasiʻi ke kole tokoni. Kapau ʻoku tau fie maʻu ia ʻi he loto fakatōkilalo mo moʻoni ʻo hangē ko e tamai ko ʻení, te tau lava ʻo maʻu ia. ʻOku fakamatalaʻi ʻe he folofolá ʻa e holi fakamātoato ko ʻení ko e ‘loto moʻoni,’ ʻaki ʻa e ‘loto fakamātoato moʻoni, ʻo ʻikai fai ʻi he mālualoi pe ha fakakākā ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá’ [2 Nīfai 31:13]. ʻOku ou fakamoʻoni ko e tali ki he faʻahinga kole peheé, ʻe ʻomi maʻu pē ʻe he ʻOtuá ha tokoni mei he ongo tafaʻaki ʻo e veilí ke fakamālohia ʻetau tuí” ( “ʻEiki, ʻOku ou Tui,”Ensign pe Liahona, Mē 2013, 94).

Fakatupulaki ʻEtau Founga AkoʻíFai ha ngaahi fehuʻi ʻokú ne fakaafeʻi ʻa e fakamoʻoní. ʻE lava ke hoko hono fai ha ngaahi fehuʻi ʻoku poupouʻi ai e kau mēmipa ʻo e kalasí ke fai ʻenau ngaahi fakamoʻoní, ko ha founga lelei ke fakaafeʻi ʻaki ʻa e Laumālié. Hangē ko ʻení, ʻi hono aleaʻi ʻo e Mātiu 16:13–17, ʻe lava ke ke ʻeke ange, “Ko e hā kuó ke ako fekauʻaki mo e Fakamoʻuí kuó ne fakamālohia hoʻo fakamoʻoni kiate Ia ko e Fakamoʻuí?” (Vakai, Ko e Faiako ʻi he Founga ʻa e Fakamoʻuí, 33.)

43

15–21 ʻEPELELÍ

Toetuʻú“ʻE Faʻitoka, Kofaʻā Hoʻo Mālohí?”

ʻI hoʻo teuteu ke faiako ʻi he uike ní, fakakaukau ki he founga ʻe lava ke fakatupulaki ai ʻe he fealēleaʻaki hoʻomou kalasí ʻi he Sāpate Toetuʻú, ha tui kia Sīsū Kalaisi mo ʻEne Fakaleleí.

Fakaafeʻi e Feʻinasiʻakí

ʻEke ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ʻenau tali ki he ngaahi fehuʻi hangē ko e, “Ko e hā e Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí?” mo e “Te u maʻu fēfē e ngaahi tāpuaki ʻo e Fakalelei ʻa Kalaisí?” Ne nau lau nai ha ngaahi veesi folofola ʻi he uiké ni ʻoku tokoni ke tali e ngaahi fehuʻi ko ʻení?

Akoʻi e Tokāteliné

Naʻe fakahaofi kitautolu ʻe Sīsū Kalaisi mei he angahalá mo e maté, fakamālohia kitautolu ʻi hotau ngaahi vaivaiʻangá, mo fakafiemālieʻi kitautolu ʻi hotau ngaahi faingataʻaʻiá. • ʻOku mahino nai ki he kau mēmipa ʻo e kalasí,

makehe mei hono ikunaʻi ʻe Sīsū Kalaisi e angahalá mo e maté, te Ne lava foki ʻo fakafiemālieʻi kitautolu ʻi hotau ngaahi faingataʻaʻiá mo fakamālohia kitau-tolu ʻi hotau ngaahi vaivaiʻangá? Ko e founga ʻe taha ke tokoni kiate kinautolu ke nau ʻiloʻi e ngaahi tefitoʻi moʻoni ko ʻení ko hono hiki e ngaahi lea ko ʻení ʻi he palakipoé: Angahala, Mate, Faingataʻa, Vaivaiʻanga. Kole ki he mēmipa takitaha ʻo e kalasí ke nau lau ha taha ʻo e ngaahi veesi folofola ʻoku lisi ʻi he “Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Kehé” mo fakalaulauloto ki he founga ʻoku tokoniʻi ai kitautolu ʻe he Fakamoʻuí ke tau ikunaʻi mo kātakiʻi e ngaahi meʻá ni. ʻE lava ke hiki

ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí e meʻa ʻoku nau ako mei he ngaahi veesi folofolá ʻi lalo ʻi he taumuʻa taki-taha mo vahevahe ʻenau fakamoʻoni ki he Fakamoʻuí mo ʻEne Fakaleleí.

• Ko e hā ʻoku akoʻi ʻe he ngaahi veesi folofolá fekau-ʻaki mo e mahuʻinga naʻe totongi ʻe Sīsū Kalaisi ki hotau fakamoʻuí? Hangē ko ʻení, vakai, Luke 22:39–44; Mōsaia 3:7; mo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 19:16–19. Ko e hā e mahuʻinga naʻe totongi ʻe heʻetau Tamai Hēvaní? (vakai, Sione 3:16).

• Kimuʻa ʻi he kalasí, ʻe lava ke ke fakaafeʻi ha kau mēmipa ʻe niʻihi ʻo e kalasí ke nau ʻomi ha ngaahi lea mei ha pōpoaki konifelenisi ʻokú ne fakamatalaʻi e founga ʻoku tāpuekina ai kitautolu ʻe he Fakamoʻuí, ʻo fakafou ʻi Heʻene Fakaleleí (ki ha ngaahi sīpinga, vakai, “Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Kehé”). ʻOku faka-lahi fēfē ʻe he ngaahi akonaki ʻa e kau palōfita ʻo e kuonga ní ʻetau mahino fekauʻaki mo e ngaahi tāpu-aki ʻo e Fakalelei ʻa e Fakamoʻuí? ʻOku nau fakamā-lohia fēfē nai ʻetau ngaahi fakamoʻoni ki he mālohi ʻo ʻEne Fakaleleí?

• ʻE lava ke tokoni ha kiʻi lēsoni faingofua ʻo fakatātā ʻaki ha meʻa, ke fakatātaaʻi e faikehekehe ʻo e maʻa mei he angahalá mo e haohaoá: ʻE lava ke ke tohi ʻi he palakipoé e ngaahi fuofua laine mei he Molonai 10:32, kae fakakau ai ha ngaahi hala fakasipela pe

44

15–21 ʻEPELELí 

fakakalama. Fakaafeʻi leva ha mēmipa ʻo e kalasí ke ne tamateʻi e ngaahi fehalaakí. Naʻe fakaleleiʻi nai heni ʻa e palopalemá? Ko e hā e ngaahi lēsoni ʻoku tau ako mei he veesi folofola mo e lēsoni fakatātā ʻaki ha meʻa ko ʻení, fekauʻaki mo e liliu ʻe lava ke tau maʻu mei he Fakaleleí? ʻE ala tokoni foki e lea ko ʻeni ʻa Palesiteni Dieter F. Uchtdorf: “Kapau ko e ʻuhinga pē ʻo e fakamoʻuí ko e tamateʻi ʻetau ngaahi fehalaakí mo e angahalá, pea tā kuo ʻikai lava ʻe he fakamoʻuí—neongo ʻene fakaʻofoʻofá—ʻo fakakakato e fie maʻu ʻa e Tamaí maʻatautolú. ʻOku māʻolunga ange ʻEne taumuʻá: ʻOkú Ne finangalo ke hoko Hono ngaahi fohá mo e ngaahi ʻofefiné ʻo tatau mo Ia” (“Ko e Meʻaʻofa ʻo e ʻAloʻofá,” Ensign pe Liahona, Mē 2015, 108).

• ʻE lava ke tokoni e ngaahi talanoá mo e ngaahi faka-fehoanakí ke mahino kiate kitautolu e Fakalelei ʻa Kalaisí. Hangē ko ʻení, naʻe vahevahe ʻe ʻEletā Sefilī R. Hōlani ha talanoa fekauʻaki mo ha ongo tautehina ne na kaka moʻunga ʻi heʻene pōpoaki “Feluteni ai e Fakamaau Totonú, ʻOfá, mo e ʻAloʻofá” (Ensign pe Liahona, Mē 2015, 104–6). ʻOku ʻi ai foki ha foʻi vitiō tatau ʻi he LDS.org. Pe te mou sio fakataha ʻi he “Handel’sMessiah: Debtor’s Prison” (LDS.org; vakai ki he fakamatala ʻi he “Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Kehé”), pea aleaʻi e founga ʻoku fakatauʻatāinaʻi ai kitautolu ʻe he Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí mei hotau ngaahi fale fakapōpulá.

Ne fakamoʻoni e kau mamata tonu ʻi he Fuakava Foʻoú naʻe ikunaʻi ʻe Sīsū Kalaisi ʻa e maté. • ʻE lava ke mou toe vakaiʻi e talanoa fakalaumālie ʻo

e fuofua Toetuʻú—ko e Toetuʻu ʻa Sīsū Kalaisí. Te ke lava ʻo fakaafeʻi ha mēmipa ʻo e kalasí ke ne toe fai e talanoá ʻi he lea pē ʻaʻana (vakai, Sione 20:1–17). Te ke lava foki ʻo hulu ha foʻi vitiō mei he Tohi Tapú, hangē ko e “He Is Risen” (LDS.org).

• ʻE lava ke maʻu ʻe hoʻo kalasí ha mahino ʻoku lahi angé ki he mahuʻinga ʻo e fakamoʻoni ki he Toetuʻu ʻa Sīsū Kalaisí, kapau te nau fakakaukauloto ko ha kau loea pe faiongoongo kinautolu ʻoku nau fakatotolo e tala kuo toetuʻu ʻa Kalaisí. Fakaafeʻi kinautolu ke nau kumi e kakai ʻi he folofolá te nau lava ʻo hoko ko ha kau fakamoʻoni (vakai, Mātiu 28:1–10;

Luke 24:13–35; Sione 20:19–29; 1 Kolinitō 15:3–8, 55–58). Te nau lava foki ʻo tohi ha kiʻi fakamatala nounou ʻo e meʻa ʻe lava ke lea ʻaki ʻe he kakai ko ʻení ʻi heʻenau fakamoʻoni ʻi he fale hopó pe ʻi he taimi ʻoku fakaʻekeʻeke ai kinautolu ki ha ongoongó.

• Ko e founga ʻe taha ke fakatupulaki ai ʻetau faka-houngaʻi e Toetuʻu ʻa e Fakamoʻuí, ko ʻetau faka-kaukau ki he founga ke fakamatalaʻi ai ʻetau tui fakalotú ki he niʻihi kehé. ʻE vahevahe fēfē nai ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí ʻenau ngaahi fakamoʻoni kia Sīsū Kalaisí ʻi he ngaahi tūkunga ko ʻení: ʻoku maʻu ʻe ha mēmipa ʻo ha fāmli ha mahaki fakatuʻutāmaki; ko e mole atu ha ʻofaʻanga ʻo ha kaungāmeʻa; ʻoku ʻeke ʻe ha kaungāʻapi e ʻuhinga ʻoku fakamanatu ai ʻa e Toetuʻú. Poupouʻi kinautolu ke vakai ki he folofolá (hangē ko e ngaahi fakakaukau ʻi he “Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Kehé”) ʻi heʻenau palaniʻi ʻenau talí. Fakaafeʻi ha kau mēmipa ʻe niʻihi ʻo e kalasí ke vahevahe ʻenau ngaahi fakakaukaú.

ʻOku foaki mai ʻe Sīsū Kalaisi ha ʻamanaki lelei mo ha fiefia. • Te tau lava kotoa ʻo maʻu ʻa e ʻamanaki leleí mo

e fiefiá koeʻuhi ko e Fakamoʻuí. ʻE lava ke ke lau e Sione 16:33, pea aleaʻi e founga ʻoku tokoniʻi ai kitautolu ʻe he Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí ke tau fiefia neongo e ngaahi ʻahiʻahí. Kuo fēfē haʻatau maʻu ha fiefia mo poupouʻi kitautolu lolotonga hono ʻahiʻahiʻi kitautolú?

• ʻE lava ke fakatupulaki e ʻamanaki lelei ʻa e kau mēmipa ʻo e kalasí ki he Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí, ʻi hono lau e fakamoʻoni ʻa Pitá ʻi he 1 Pita 1:3–11. Tuku ange ha taimi ke nau fakalaulauloto ai ki he ngaahi veesi ko ʻení pea ngāue tauhoa ke kumi e ngaahi veesi folofola ʻokú ne toe fakamatalaʻi e founga ke maʻu e ʻamanaki lelei ʻia Sīsū Kalaisí (vakai, Fakahinohino ki he Ngaahi Folofolá, “ʻAmanaki Lelei”). ʻE lava ke nau fakaʻaongaʻi e ngaahi veesi folofola ʻoku nau maʻú ke faʻu ha pousitā ke faka-ʻaliʻali ʻi honau ngaahi ʻapí pe ʻinitanetí (vakai ki he ngaahi sīpinga ʻo e ngaahi fakatātā lea fakalaumālié ʻi he LDS.org). ʻE lava ke fakakaukau e kau mēmipa ʻo e kalasí ki he ngaahi tūkunga ʻo e kau mēmipa ʻo e fāmilí pe ko ha ngaahi kaungāmeʻa te nau fie maʻu ke ongoʻi ha ʻamanaki lelei ʻoku lahi angé.

45

TOETUʻÚ

Poupouʻi ʻo e Ako ʻi A̒pí

Ko e hā te ne poupouʻi e kalasí ke nau lau e Mātiu 18 mo e Luke 10? ʻE lava ke ke talaange ʻoku maʻu ʻe he ongo vahe ko ʻení e ongo talanoa fakatātā fakangalo-ngataʻa taha ʻa e Fakamoʻuí, ʻa ia ʻokú na fakatou faka-haaʻi mai ai ha ngaahi lēsoni mahuʻinga fekauʻaki mo e founga ʻoku totonu ke tau feohi aí.

Ngaahi Ma̒ uʻanga Tokoni Kehé

Ngaahi potufolofola fekauʻaki mo e Fakalelei ʻa e Fakamoʻuí. • ʻīsaia 25:8• ʻīsaia 53• Sione 20:1–17• Loma 8:31–39• 2 Nīfai 9:5–12• ʻAlamā 7:10–14; 11:32–44• 3 Nīfai 11:1–17; 27:13–20• Molonai 7:41• Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 19:15–19

Ngaahi pōpoaki fekauʻaki mo e Fakalelei ʻa e Fakamoʻuí. • Palesiteni Thomas S. Monson, “Kuó Ne Toe Tuʻu!”

Ensign pe Liahona, Mē 2010, 87–90• ʻEletā D. Todd Christofferson, “Ko e Toetuʻu ʻa Sīsū

Kalaisí,” Ensign pe Liahona, Mē 2014, 111–14• ʻEletā Tāleni H. ʻOakesi, “Fakamālohia ʻe he Fakalelei

ʻa Sīsū Kalaisí,” Ensign pe Liahona, Nōvema 2015, 61–64

• Sisitā Carole M. Stephens, “Ko e ʻEiki Faifakamoʻuí,” Ensign pe Liahona, Nōvema 2016, 9–12

Ngaahi Himi fekauʻaki mo e Fakalelei ʻa e Fakamoʻuí. ʻE lava ke fiefia e kau mēmipa ʻo e kalasí ʻi hono hiva ha konga ʻo e ngaahi himi ko ʻení mo lau e ngaahi veesi folofola ʻoku ʻomi ʻi he konga ki lalo ʻo e pēsí. Mahalo kuo ʻosi ako ʻe ha kau mēmipa ia ʻe niʻihi ʻo e kalasí ha ngaahi himi ʻe niʻihi ko ha konga ʻo ʻenau ako folofola fakafāmili ʻi he uike ní; poupouʻi kinautolu ke vahevahe ʻenau ngaahi aʻusiá. • “ʻE Kāinga Kuo Langa Ha Tuʻunga,” Ngaahi Himí,

fika  37• “Te u Maʻu ʻi Fē ʻa e Mēlinó?” Ngaahi Himí, fika 63• “ʻOku Fakaofo,” Ngaahi Himi, fika 102• “Kuo Toe Tuʻu!” Ngaahi Himí, fika 108

Ngaahi vitiō fekauʻaki mo e Toetuʻú. ʻOku faʻu ʻe he Siasí ʻi he taʻu kotoa ha ngaahi pōpoaki ki he Toetuʻú, ʻa ia ʻoku maʻu ʻi he mormon.org/easter.

ʻOku fakatauʻatāinaʻi kitautolu ʻe Sīsū Kalaisi. ʻI he 1741, naʻe faʻu ai ʻe Siaosi Feletiliki Haniteli ha taʻanga fekauʻaki mo Sīsū Kalaisi naʻe fakataumuʻa ko e Mīsaiá. Naʻe fakapapauʻi ʻe Haniteli ʻe foaki e paʻanga ʻe maʻu ʻi he ngaahi fakaʻaliʻali ʻo e Mīsaiá ke totongi ʻaki hono tukuange ʻo e kakai ne tuku pōpula ʻi honau ngaahi moʻuá. Ko hono olá naʻe tukuange ai ha kakai naʻe laka hake ʻi he toko 140  ʻa ia naʻe tuku pōpula koeʻuhí ko e ʻikai ke nau lava ʻo totongi honau ngaahi moʻuá. Naʻe lea ʻa Palesiteni Russell M. Nelson fekauʻaki mo e meʻá ni o pehē, “Ka naʻe taʻeʻoua e Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí, te tau moʻua kotoa pē ʻo hangē ko e kakai ʻi he pilīsone ʻo e kau moʻuá. Naʻe hāʻele hifo hotau Huhuʻí, ko e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí, ke totongi ha moʻua naʻe ʻikai ʻAʻana, koeʻuhí ne tau maʻu ha moʻua naʻe ʻikai ke tau lava ʻo totongi.” Ki ha foʻi vitiō ʻokú ne fakaʻaliʻali ʻa e meʻá ni, vakai “Handel’s Messiah: Debtor’s Prison” on LDS.org.

Fakatupulaki ʻEtau Founga AkoʻíHoko ko ha meʻangāue ʻo e Laumālié. ʻOku ʻikai ko hoʻo taumuʻa ko ha faiakó ke fai ha lēsoni mālie ka ke tokoni ke maʻu ʻe he niʻihi kehé e takiekina ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní—ʻa ia ko e faiako moʻoní. (Vakai, Ko e Faiako ʻi he Founga ʻa e Fakamoʻuí, 10.)

46

22–28 ʻEPELELI

Mātiu 18; Luke 10“Ko e Hā Te U Fai Ke Maʻu Ai ʻa e Moʻui Taʻengatá?”

Lau e Mātiu 18 mo e Luke 10, pea lekooti hoʻo ngaahi ongo fakalaumālié. ʻI hoʻo maʻu ha ngaahi ongó, ʻe lava ke ke fehuʻi e meʻa naʻe fokotuʻu mai ʻe ʻEletā Richard G. Scott, “ʻOku ʻi ai mo ha toe meʻa ʻoku totonu keu ʻiloʻi?” (“Ke Maʻu Ha Tataki Fakalaumālie,” Ensign pe Liahona, Nōvema 2009, 8).

L E K O O T I E N G A A H I O N G O ʻ O K Ú K E M A ʻ Ú

Fakaafeʻi e Feʻinasiʻakí

ʻOku maʻu ʻi he ngaahi vahe ko ʻení ha ngaahi sīpinga lahi ʻo e ngaahi akonaki ʻo e ongoongoleleí ʻoku kehe mei he meʻa ʻoku akoʻi mai ʻe he māmaní. Ko e hā e ngaahi moʻoni naʻe maʻu ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí ʻi he ngaahi vahe ko ʻení ʻoku faingataʻa ke tali pe moʻui ʻaki ʻe ha kakai ʻe niʻihi?

Akoʻi e TokātelinéMĀTIU 18:21–35

Kuo pau ke tau fakamolemoleʻi e niʻihi kehé kapau ʻoku tau fie maʻu ha fakamolemole mei he ʻEikí. • ʻE ʻi ai ha ngaahi taimi, ʻe fie maʻu ke tau fakamole-

moleʻi kotoa ha taha kuó ne fakamamahiʻi kitautolu. Te ke lava fēfē nai ʻo fakaʻaongaʻi e talanoa ʻo e tamaioʻeiki taʻemanavaʻofá ke ueʻi e kau mēmipa ʻo

e kalasí ke nau faʻa fakamolemole ange? ʻE lava ke ke hiki ha ngaahi fehuʻi pehé ni ʻi he palakipoé pea fakaafeʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau fakalau-lauloto ki ai kae toe talanoaʻi ʻe ha taha e talanoa fakatātaá: Ko hai ʻoku fakafofongaʻi ʻe he tuʻí? Ko hai ʻoku fakafofongaʻi ʻe he tamaioʻeiki taʻemanavaʻofá? Ko e hā ʻoku fakafofongaʻi ʻe hono moʻuá? Ko e hā ʻoku fakafofongaʻi ʻe hono kaungā- tamaioʻeikí? Ko e hā ʻoku fakafofongaʻi ʻe hono moʻuá? ʻE lava ke maʻu ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí ha fakakaukau mei he fakamatala fekauʻaki mo e ngaahi talēniti mo e peni ʻi he “Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Kehé” ki he founga ʻoku faikehekehe lahi ai e ongo moʻua ʻi he talanoa fakatātaá. Fakaafeʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau fakalaulauloto pe ko e hā e ngaahi pōpoaki ʻoku maʻu ʻe he talanoa fakatātaá maʻanautolu fakatāutahá.

• ʻE lava ke ke fakaafeʻi e kalasí ke nau liliu e talanoa fakatātā ʻo e tamaioʻeiki taʻemanavaʻofá ke ne akoʻi e ngaahi lēsoni tatau fekauʻaki mo e fakamolemolé, kae ngāue ʻaki e ngaahi tūkunga mo e fakaikiiki ʻo e kuonga fakaonopōní. (ʻE lava ke nau ngāue ki ai ʻi

Ko e

Sam

ēlia

Leleí

, tā

faka

tāta

aʻi ʻe

Da

n Bu

rr

47

MāTIU 18; LUKE 10

ha ngaahi kulupu.) Aleaʻi e founga ʻoku tali ai ʻe he talanoa fakatātaá e fehuʻi ʻa Pita fekauʻaki mo e tuʻo lahi ʻo e taimi ʻoku totonu ke fakamolemole aí.

• ʻE lava ke tokoni e vitiō “Forgive Every One Their Trespasses: The Parable of the Unmerciful Servant” (LDS.org) ke nau sioloto ki he talanoa fakatātaá. Makehe mei he Mātiu 18:35, ʻe lava ke tokoni e ngaahi folofola ko ʻení ke mahino ki he kau mēmipa ʻo e kalasí e ʻuhinga ʻoku finangalo ai e ʻEikí ke tau fakamolemoleʻi e tokotaha kotoa ʻoku faihala kiate kitautolú: Mātiu 6:12–15; ʻEfesō 4:32; mo e Tokāte-line mo e Ngaahi Fuakava 64:7–11.

LUKE 10:25–37

Kuo pau ke tau ʻofa ki he ʻOtuá mo hotau ngaahi kaungāʻapí, ka tau maʻu ʻa e moʻui taʻengatá. • Ko ha fakakaukau ʻeni ʻe lava ke maʻu mei ai ʻe he

kalasí ha fakakaukau foʻou fekauʻaki mo e talanoa fakatātā ʻo e Samēlia Leleí: Fakaafeʻi kinautolu ke nau pehē pē ʻoku nau fakatotoloʻi ha keisi faka-mālohi mo e kaihaʻa ʻi he hala ʻo e vahaʻa ʻo Selikō mo Selusalemá. Kole ki ha kau mēmipa ʻe niʻihi ʻo e kalasí ke nau omi mateuteu ke fakafofongaʻi e kakai kehekehe ʻi he talanoa fakatātaá mo talanoa fekauʻaki mo ʻenau kau ʻi he keisí. Hangē ko ʻení, ko e hā naʻe ʻikai tuʻu ai e taulaʻeikí mo e tangata Līvaí ke tokoniʻi e tangata kafó? Ko e hā naʻe tuʻu ai ʻa e tangata Samēliá? Ko e hā e ngaahi fakakaukau ʻe lava ke tānaki mai ʻe he tauhi ʻo e fale tali fonongá? Ko e hā naʻe ongoʻi ʻe he tangata kafó fekauʻaki mo e niʻihi kehé? Fakapapauʻi ʻoku ueʻi ʻe he fealēleaʻakí e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau hangē ko e tangata Samēlia leleí mo e tauhi ʻo e fale tali fonongá, pea fakaʻehiʻehi mei he hangē ko e taulaʻeikí mo e tangata Līvaí. Ko e fē ha taimi kuo ongoʻi tatau ai e kau mēmipa ʻo e kalasí mo e “tangata,” naʻe fuʻu fie maʻu tokoní? Naʻe aʻu fēfē mai ʻa e tokoní? Te tau lava fēfē ko e kau mēmipa ʻo e uōtí ʻo ngāue fakataha ke tokoniʻi e niʻihi kehé, ʻo hangē ko ia naʻe fai ʻe he tangata Samēlia leleí mo e tauhi ʻo e fale tali fonongá?

• Makehe mei hono akoʻi e ʻuhinga ʻo e ʻofa ʻi hotau kaungāʻapí, ʻoku lava foki ke fakataipe ʻe he talanoa fakatātā ʻo e tangata Samēlia leleí e mālohi ʻo Sīsū

Kalaisi ke fakamoʻui kitautolú. (ʻE lava ke maʻu e ngaahi fakaikiiki fekauʻaki mo e fakaʻuhinga ko ʻení ʻi he “Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Kehé.”) ʻE lava ke ke fakaafeʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau lau e talanoa fakatātaá, ʻo kumi ʻeni mo ha ngaahi ʻuhinga kehe ʻo e fakataipé. Ko e hā ʻoku tau ako fekauʻaki mo e Fakamoʻuí mo ʻEne Fakaleleí ʻi heʻetau lau fekauʻaki mo e talanoa fakatātaá ʻi he founga ko ʻení?

LUKE 10:38–42

ʻOku tau fili “ʻa e meʻa leleí” ʻaki hono fai ha ngaahi fili fakaʻaho ʻoku fakatau ki he moʻui taʻengatá. • ʻOku mahutafea ʻa e moʻuí ʻi ha ngaahi meʻa mahu-

ʻingamālie ke fai. ʻE lava ke tokoni e talanoa ʻo Mele mo Māʻatá ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau fakakaukau ki he founga ke fili “ʻa e meʻa lelei” ko iá (veesi 42; vakai foki ki he fokotuʻutuʻu ʻo e uike ní ʻi he Haʻu, ʻo Muimui ʻIate Au—Maʻá e Fakafoʻituituí mo e Ngaahi Fāmilí). Hili hono lau fakataha ʻo e Luke 10:38–42, ʻe lava ke ke ʻeke ange ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ʻenau tali ki he faleʻi ʻa e ʻOtuá ʻo kapau ko Māʻata kinautolu. ʻE liliu fēfē nai ʻe he aʻusia ko ʻení ʻenau ngaahi fili ʻi he kahaʻú? ʻE founga fēfē haʻatau ʻilo pe ko e ngaahi meʻa fē ʻoku “mahuʻinga” ʻi heʻetau moʻuí? (Luke 10:42). ʻE tokoni fēfē nai e pōpoaki ʻa ʻEletā Tāleni H. ʻOakesi, “Lelei, Lelei Ange, Lelei Tahá” (Ensign pe Liahona, Nōvema 2007, 104–8) ki he kau mēmipa ʻo e kalasí

Poupouʻi ʻo e Ako ʻi A̒pí

Talaange ki hoʻo kalasí, ʻi heʻenau lau e ngaahi fakahā ʻa e Fakamoʻuí fekauʻaki mo Hono fakalangí ʻi he Sione 7–10 ki he kalasi ʻo e uike kahaʻú, ʻe lava ke nau ʻilo fakapapau ai ko Ia ʻa e Kalaisí.

Ngaahi Ma̒ uʻanga Tokoni Kehé

Ngaahi Talēnití mo e pení. ʻOku faingataʻa ke ʻilo e mahuʻinga totonu ʻo e lahi e paʻanga ʻoku ʻasi ʻi he talanoa fakatātā ʻo e tamaioʻeiki

48

22–28 ʻEPELELI 

taʻemanavaʻofá (vakai, Mātiu 18:23–35). Ka neongo ia, ʻoku ʻi ai ha ngaahi fakahinohino ʻi he Fuakava Foʻoú ʻe lava ke tokoni mai ke mahino kiate kitautolu e faikehe-kehe lahi ʻo e moʻua peni ʻe 100 mo e moʻua talēniti ʻe 10,000.

Naʻe siʻisiʻi ange e moʻua peni ʻe 100  ʻa e kaungātamaio-ʻeikí ʻi he talanoa fakatātaá. ʻI he Mātiu 20:2, ko e peni ʻe tahá (ko e tuʻunga tāutaha ia ʻo e foʻi lea pence) ko e vahe ia ʻoku totongi ki ha ngāue ʻaho kakato ʻi ha ngoue vaine. Ko ia ai, kuo pau ke ngāue ʻa e kaungā-tamaioʻeikí ʻi ha ʻaho ʻe 100  ke maʻu ha peni ʻe 100  ke totongi hono moʻuá. ʻOku fuʻu siʻisiʻi ʻaupito e mahuʻinga ko ʻení ʻi he taimi ʻoku fakafehoanaki ai ki he moʻua talēniti ʻe 10,000 ʻo e tamaioʻeiki taʻemanavaʻofá. ʻI he Mātiu 25:14–15, ʻoku fakamahuʻingaʻi kotoa e koloa ʻa e tangatá —“ʻene ngaahi meʻa”—ki ha talēniti pē ʻe valu. Ko ia ai, ʻe fakatahaʻi kotoa e koloa ʻa ha kakai ʻe toko 1,000 tupu hangē ko e tangata ko ʻení ke totongi e moʻua ʻo e tamaioʻeiki taʻemanavaʻofá.

Ko e moʻua lahi ʻoku totongi ʻe Sīsū Kalaisi maʻatautolu takitahá.

Naʻe vahevahe ʻe ʻEletā Jeffrey R. Holland e meʻa naʻá ne ako fekauʻaki mo e talanoa fakatātā ʻo e tamaioʻeiki taʻemanavaʻofá mei ha kalasi ʻinisititiuti naʻe kau ki ai.

“Naʻe pehē ʻe he [faiakó] ko e fakamolemole peni ʻe 100, ʻa ia naʻa tau ʻamanaki kotoa ke tau fefoakiʻakí mo fakahaaʻi ko ha paʻanga feʻunga iá, ʻoku fuʻu siʻisiʻi ia he taimí ni ke kole ʻaki ha fakamolemole talēniti ʻe 10,000 ʻa ia kuo fakahoko mai ʻe Kalaisi kiate kitautolú.

“Ko e moʻua ko ia kimuí, ʻa hotau moʻuá, ko e fuʻu moʻua lahi ia, naʻe fakamanatu mai [ʻe he faiakó] kiate

kimautolu, naʻe meimei taʻe malava hano fakakaukaua. Ka, naʻá ne pehē, ko e ʻuhinga matematē ia ʻa e Faka-moʻuí ʻi he akonaki ko ʻení, ko ha konga mahuʻinga ʻo e talanoa fakatātaá. Naʻe fakataumuʻa ʻa Sīsū ki Heʻene kau fanongó te nau ongoʻi pē ha konga siʻi ʻo e tuʻunga taʻengatá mo e ngaahi meʻafoaki lahi ʻo ʻEne ʻaloʻofá, fakamolemolé, mo ʻEne Fakaleleí.

“. . .  ʻOku ou manatuʻi e fuofua taimi ʻi heʻeku moʻuí ne u ongoʻi ai e mafatukituki ʻo e feilaulau ʻa Kalaisi maʻa-kú—ko ha meʻaʻofa ʻoku teʻeki pē ke mahino kiate au ʻo aʻu ki he ʻahó ni. Ka ko ha meʻaʻofa ia naʻá ne ngaohi au ʻi he fuofua taimi ko iá ke u fakakaukau fakamā-toato ki he fie maʻu ke fakamolemoleʻi e niʻihi kehé, pea ke fai ha foaki ʻofa maʻu pē fekauʻaki mo ʻenau ngaahi ongó mo ʻenau ngaahi fie maʻú pea mo honau ngaahi tūkungá” (“Students Need Teachers to Guide Them” [Church Educational System satellite broadcast, June 20, 1992]).

Ko e fakaʻuhinga ʻa e kau Kalisitiane ʻo e kuonga muʻá ki he talanoa fakatātā ʻo e Samēlia leleí. Kuo laui senituli hono maʻu ʻe he kau Kalisitiané ha ngaahi fakataipe ʻo e talanoa fakatātā ʻo e Samēlia leleí, ʻokú ne akoʻi e fatongia ʻo Sīsū Kalaisí ko hotau Faka-moʻuí. Hangē ko ʻení, ʻe lava ke fakafofongaʻi kitautolu kotoa ʻe he tangata naʻe tō ki he lotolotonga ʻo e kau kaihaʻá. ʻE lava ke fakafofongaʻi ʻe he kau kaihaʻá ʻa e angahalá mo e maté. ʻE lava ke fakafofongaʻi ʻe he tangata Samēliá ʻa e Fakamoʻuí. ʻE lava ke fakafofongaʻi ʻe he fale tali fonongá ʻa e Siasí, pea ʻe lava ke fakafo-fongaʻi ʻe he palōmesi ʻa e tangata Samēliá ke foki maí e Hāʻele ʻAnga Ua Mai ʻa e Fakamoʻuí. (Vakai, John W. Welch, Ensign, Feb. 2007, 40–47.)

Fakatupulaki ʻEtau Founga AkoʻíMuimui ‘i he Sīpinga ʻa e Fakamoʻuí ʻI hoʻo lau e ngaahi talanoa ʻo e akonaki ʻa e Fakamoʻuí ʻi he Fuakava Foʻoú, kumi e ngaahi lēsoni ʻi Heʻene sīpingá ʻe lava ʻo tokoni atu ke ke hoko ai ko ha faiako lelei ange. Hangē ko ʻení, ʻi he Luke 10:25–37, ko e hā naʻe fai ʻe Sīsū ke akoʻi e loeá fekauʻaki mo e founga ke maʻu ai ʻa e moʻui taʻengatá.

49

29 ʻEPELELI– 5 MĒ

Sione 7–10“Ko Au ko e Tauhi Leleí”

Te ke maʻu mo e kau mēmipa ʻo hoʻo kalasí ha ngaahi fakakaukau ʻi hoʻomou lau e Sione 7–10 ʻi he uiké ni. Manatuʻi ʻoku totonu ke tokoni e ngaahi fakakaukau ʻi he fokotuʻutuʻu ko ʻení ki hono akoʻí kae ʻikai fetongi e ueʻi fakalaumālie ʻokú ke maʻu ʻi hono ako e folofolá.

L E K O O T I E N G A A H I O N G O ʻ O K Ú K E M A ʻ Ú

Fakaafeʻi e Feʻinasiʻakí

Fakamanatu ki he kau mēmipa ʻo e kalasí e mahuʻinga ʻo hono ʻai honau ʻapí ko e uho ʻo hono ako e ongo-ongoleleí. Ko e veesi fē mei he Sione 7–10 naʻe aleaʻi ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí mo honau ngaahi fāmilí lolo-tonga ʻo e uiké? Ko e hā e ngaahi pōpoaki naʻe ʻaonga lahi taha kiate kinautolú?

Akoʻi e TokātelinéSIONE 7–10

Ko Sīsū Kalaisi ʻa e Fakamoʻui ʻo e māmaní.• ʻI he Sione 7–10, naʻe fakahoko ʻe he Fakamoʻuí ha

ngaahi fakahā ʻe lava ʻo tokoni ke mahino lelei ange ai ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ʻEne ngāue fakafai-fekaú mo ʻunu ofi ange kiate Ia. ʻE lava ke lau ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí e ngaahi potufolofola ko ʻení mo vahevahe e meʻa ʻoku nau akoʻi fekauʻaki mo e misiona fakalangi ʻo e Fakamoʻuí. ʻOku fakahoko

fēfē nai ʻe Kalaisi e ngaahi fatongia ko ʻení ʻi heʻe-tau moʻuí?◦ Sione 7:37–39: “Kapau ʻoku fieinu ha tangata, ke

haʻu ia kiate au ʻo inu”◦ Sione 8:12; 9:4–5: “Ko e maama ʻo e māmaní”◦ Sione 8:58: “Kimuʻa ʻia ʻĒpalahamé, ʻOku Ou ʻi

ai Au” (vakai, ki he fokotuʻutuʻu ʻo e uike ní ʻi he Haʻu, ʻo Muimui ʻIate Au—Maʻá e Fakafoʻituituí mo e Ngaahi Fāmilí, ki ha ngaahi fakakaukau fekauʻaki mo e veesi ko ʻení)

◦ Sione 9:8–10, 35–38: “Ko e ʻAlo ʻo e ʻOtuá”◦ Sione 10:7–9: “Ko e matapaá”◦ Sione 10:11–14: “Ko e tauhi leleí”

SIONE 7:14–17

ʻI heʻetau moʻui ʻaki e ngaahi akonaki ʻa Sīsū Kalaisí, te tau ʻilo ʻene moʻoní. • ʻE lava ke mahino ange ki he kau mēmipa ʻo e kalasí

e founga ʻoku fakatupulaki ai ha fakamoʻoni ʻi hono moʻui ʻaki ha fekau, kapau te nau fakafehoanaki e sīpinga ko ʻení ki he founga ʻo hono ako ha taukei

Ko Ia

Ia ʻO

ku Ta

ʻeang

ahal

á, tā

faka

tāta

aʻi

ʻe Li

z Lem

on S

wind

le

50

29 ʻEPELELI– 5 MĒ 

ʻo fakafou ʻi he aʻusia fakatāutahá. Hangē ko ʻení, te ke lava ʻo fakaafeʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ʻa ia ʻoku nau poto he hikó pe fakaʻaongaʻi ha naunau hiva ke fakamatalaʻi e founga ne nau fakatupulaki ai e ngaahi taukei ko ʻení. Naʻe akoʻi fēfē nai ʻe heʻe-nau akoako ʻiate kinautolu peé ke nau poto ange ʻi haʻanau sio ki ha taha kehe? Aleaʻi fakakalasi e founga ʻoku fakafehoanaki ai e ivi ʻoku fakaʻaongaʻi ki hono ako ha taukeí, ki he sīpinga fakalaumālie naʻe fakamatalaʻi ʻe he Fakamoʻuí ʻi he Sione 7:14–17. Ko e hā ha ngaahi aʻusia ʻe lava ke vahevahe ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí fekauʻaki mo e muimui ʻi he sīpinga ko ʻení ke nau maʻu ha ʻilo fakalaumālié?

• Te ke lava fēfē ʻo fakatātaaʻi e ngaahi moʻoni ʻoku akoʻi ʻi he Sione 7:14–17? Ko e fakakaukau ʻe tahá, ko hono kole ange ki he kau mēmipa ʻo hoʻo kalasí ke nau vahevahe e ngaahi aʻusia ne nau maʻu ai ha fakamoʻoni ki ha moʻoni ʻo e ongoongoleleí ʻi heʻe-nau moʻui ʻaki iá. Ko ha sīpinga lelei foki e talanoa naʻe fai ʻe Sisitā Bonnie L. Oscarson ʻi he “Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Kehé.” Tuku ange ha taimi ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau fakakaukau ki ha tefi-toʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí ʻoku nau loto ke maʻu ha fakamoʻoni mālohi ange fekauʻaki mo iá, pea poupouʻi kinautolu ke fokotuʻu ha ngaahi taumuʻa pau ke moʻui kakato ʻaki e tefitoʻi moʻoni ko iá.

SIONE 8:18–19, 26–29

ʻI heʻetau ʻilo ʻo kau kia Sīsū Kalaisí, te tau ʻilo ai ʻa e Tamaí. • Naʻe pehē ʻe ʻEletā Jeffrey R. Holland: “ʻOku foko-

utua ha niʻihi ʻi he māmaní he ʻahó ni ʻi ha maʻuhala fakamamahi ki he [ʻOtua ko e Tamaí]. . . . ʻOku pehē ʻe ha niʻihi tokolahi ʻi he ngaahi ʻahó ni ʻe lava ke nau ongoʻi fiemālie ʻi he toʻukupu ʻo Sīsuú, ka ʻoku nau faingataʻaʻia ʻenau fakakaukau atu ki he ngaahi tuʻutuʻuni pau ʻa e ʻOtuá” (“The Grandeur of God,” Ensign pe Liahona, Nōvema 2003, 71). Ko e hā ʻoku akoʻi mai ʻe he ngaahi lea ʻa e Fakamoʻuí ʻi he Sione 8:18–19, 26–29 fekauʻaki mo Hono vā fetuʻutaki mo e Tamaí? Hili hono lau mo aleaʻi ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí e ngaahi veesi ko ʻení, ʻe lava ke nau lisi ʻi he palakipoé ha ngaahi meʻa naʻe fai, folofola ʻaki, pe akoʻi ʻe Sīsū. Ko e hā ʻoku tau ako fekauʻaki mo e ʻOtua ko e Tamaí mei he ngaahi meʻa ko ʻení?

SIONE 8:1–11

ʻOku ope atu e ʻaloʻofa ʻa e Fakamoʻuí kiate kinautolu kotoa pē ʻoku fakatomalá. • Ko kinautolu ʻoku ongoʻi halaia koeʻuhí ko ʻenau

ngaahi angahalá, ʻe lava ke hoko e talanoa ʻo e ʻalo-ʻofa ʻa e Fakamoʻuí mo e fakatomala ʻa e fefine naʻe moʻua ʻi he tono tangatá ko ha maʻuʻanga tokoni fakalotolahi. Pe, kapau ʻoku ongoʻi ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí ʻoku ʻahiʻahiʻi kinautolu ke nau valokiʻi e niʻihi kehé koeʻuhí ko ʻenau ngaahi angahalá, ʻe lava ke hoko e talanoá ko ha fakatokanga. ʻE lava ke ke fakaafeʻi kinautolu ke nau lau e Sione 8:1–11, ʻo kumi e ngaahi tali ki he ngaahi fehuʻi hangē ko ʻení: Ko e hā ʻoku akoʻi mai ʻe he talanoa ko ʻení fekauʻaki mo e ʻaloʻofa ʻa e Fakamoʻuí? ʻE tokoni fēfē hono maʻu ʻEne ʻaloʻofá ʻi heʻetau faiangahalá, ʻi he taimi ʻoku tau ongoʻi ai ʻoku ʻahiʻahiʻi kitautolu ke tau fakamaauʻi ʻa e niʻihi kehé? (Vakai, ʻAlamā 29:9–10). Te ke lava foki ʻo huluʻi e vitiō “Go and Sin No More” (LDS.org).

• Ke tokoni ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau maʻu ha meʻa mahuʻinga ʻi he Sione 8:1–11, ʻe lava ke ke vahevahe e kalasí ki ha kulupu ʻe tolu—kulupu ʻe taha ke nofo taha ʻenau tokangá ʻi he ngaahi lea mo e ngāue ʻa e kau Fālesí, kulupu ʻe taha ke tuku taha ʻenau tokangá ʻi he ngaahi lea mo e ngāue ʻa e Faka-moʻuí, pea kulupu leva ʻe tahá ke tuku taha ʻenau tokangá ʻi he ngaahi lea mo e ngāue ʻa e fefiné. Fakaafeʻi e kulupu takitaha ke nau lisi e ngaahi moʻo-ni fakalaumālie ʻoku nau ako mei hono lau e konga takitaha ʻo e fakamatalá.

• ʻI he taimi ʻe niʻihi, ʻoku ʻikai ke tau fakatokangaʻi e ngaahi founga ʻoku tau fakamaauʻi ai e niʻihi kehé. Ko ha ʻekitivitī ʻeni ke tokoni ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau ikunaʻi e fakahehema ko iá: Kole ki he kalasí ke nau tokoni atu ʻi hono lisi e ngaahi founga ʻoku tau fakamaauʻi ai e kakaí (ʻi honau fōtungá, ʻulungāngá, puipuituʻá mo e alā meʻa peheé). Tufa ki he kalasí ha ngaahi laʻi pepa kuo ʻosi kosikosi ki ha fōtunga ʻo ha foʻi maka, pea kole ange ke nau fili ha founga ʻo hono fakamaauʻi e niʻihi kehé ʻoku nau ongoʻi tautea ai pea tohiʻi ia ki he ngaahi laʻi pepa maká. Ko e hā ʻoku tau ako mei he folofola ʻa e Faka-moʻuí ki he kau Fālesí ʻi he Sione 8:1–11? Fakaafeʻi e

51

SIONE 7–10

kalasí ke nau tohi ʻi he tafaʻaki ʻe taha ʻo e laʻi pepa maká ha meʻa te ne fakamanatuʻi ange ke ʻoua te nau fai fakamaau (mahalo ko ha kupuʻi lea mei he Sione 8).

Poupouʻi ʻo e Ako ʻi A̒pí

Kole ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau fakakaukau ki ha taimi ne mole ai haʻanau meʻa ne mahuʻinga fau. Te nau ako ʻi he folofolá, ʻi he uike ka hokó, e ongo ʻoku maʻu ʻe he Tamai Hēvaní mo Sīsū Kalaisi fekauʻaki mo e niʻihi ʻoku heé.

Ngaahi Ma̒ uʻanga Tokoni Kehé

ʻOku tokoni hono moʻui ʻaki ha tefitoʻi moʻoni ke tau maʻu ai ha fakamoʻoni. Naʻe pehē ʻe Sister Bonnie L. Oscarson:

“Naʻe akoʻi ʻe he Fakamoʻuí, ‘Pea ko ia ia ʻe fai ki hono finangaló, te ne ʻilo ʻa e akonakí, pe ʻoku ʻi he ʻOtuá ia, pe ko ʻeku lea ʻiate au pē’ [Sione 7:17]. ʻOku tau feinga he taimi ʻe niʻihi ke fakahoko fakaholomui ia. Hangē ko ʻení, mahalo te tau fai ʻeni: Te u fiefia ke moʻui ʻaki e fono ʻo e vahehongofulú, ka ʻoku fie maʻu ke u ʻuluaki ʻiloʻi pe ʻoku moʻoni. Mahalo ʻoku tau lotu ke maʻu ha

fakamoʻoni ki he fono ʻo e vahehongofulú pea ʻamanaki ʻe hanga ʻe he ʻEikí ʻo tāpuakiʻi kitautolu ʻaki ha faka-moʻoni kimuʻa pea toki fakafonu e laʻi foaki vahehongo-fulú. ʻOku ʻikai ke ngāue pehē ia. ʻOku ʻamanaki mai e ʻEikí ke tau fakaʻaongaʻi e tuí. Kuo pau ke tau totongi vahehongofulu totonu maʻu pē ke maʻu ha fakamoʻoni ki he vahehongofulú. . . .

“ʻOku ou fie vahevahe ha sīpinga ʻo e founga ʻoku tokoni ai kiate kitautolu hono moʻui ʻaki ha tefitoʻi moʻoni ke tau ului ki he tefitoʻi moʻoni ko iá. . . . Ne fakatō kiate au ʻe heʻeku mātuá mo e kau faiako ʻi he lotú ʻa e mahu-ʻinga ko ia ke fakaʻapaʻapaʻi hoku sinó, tauhi ke maʻa hoku ʻatamaí, pea mahuʻinga tahá, ke ako ke falala ki he ngaahi fekau ʻa e ʻEikí. Ne u fai ha fili ke fakaʻehiʻehi mei he ngaahi tūkunga ne u ʻiloʻi ʻe ʻi ai e ʻolokaholó pea fakamamaʻo mei he tapaká mo e faitoʻo konatapú. Ko e taimi lahi ne ʻikai fakakau atu au ʻi he ngaahi fakafiefiá, pea ʻikai ke u faʻa teiti. Ne fakaʻau ke lahi ange hono fakaʻaongaʻi ʻo e faitoʻo konatapú ʻe he kakai kei talavoú, pea ʻikai ʻilo lahia hono fakatuʻutāmakí ʻo hangē ko e ʻaho ní. Ne lahi ha niʻihi ʻi hoku toʻú ne uesia ʻe he faitoʻo konatapú pe maʻunimā kinautolu. Ne u houngaʻia ne akoʻi ke u moʻui ʻaki e Lea ʻo e Potó ʻi hoku ʻapí, pea ne u maʻu ha fakamoʻoni mālohi ʻo e tefitoʻi moʻoni ko ia ʻo e ongoongoleleí ʻi heʻeku tui pea moʻui ʻaki iá. Ko e ongo fakafiemālie ko ia ne u maʻu ʻi hono moʻui ʻaki ha tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí ko e Laumālie ia ʻo e Lau-mālie Māʻoniʻoní ʻokú Ne fakapapauʻi mai ʻoku moʻoni e tefitoʻi moʻoni ko iá” (“Ke Ke Ului,” Ensign pe Liahona, Nōvema 2013, 77).

Fakatupulaki ʻEtau Founga AkoʻíMoʻui taau mo e fakahinohino ʻa e Laumālié. ʻI he taimi te ke moʻui ʻaki ai e ongoongoleleí, te ke taau mo e takaua ʻa e Laumālié, ʻa ia ko e faiako lelei tahá. ʻI hoʻo fekumi ki Heʻene fakahinohinó, ʻe foaki atu ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní ha ngaahi fakakaukau mo ha ngaahi ongo fekauʻaki mo e founga ke ke feau ai e ngaahi fie maʻu ʻa e niʻihi ʻokú ke akoʻí (vakai, Faiako ʻi he Founga ʻa e Fakamoʻuí, 5).

52

6–12 MĒ

Luke 12–17; Sione 11“Tau Fiefia mo Au; he Kuó U ʻIlo ʻA ʻEku Sipi ʻA Ia Naʻe Molé”

Kamata hoʻo teuteú ʻaki hono ako ʻi he faʻa lotu ʻa e Luke 12–17 mo e Sione 11. Ko e hā e “sipi mole” ʻi hoʻo kalasí ʻokú ke fakakaukau ki aí? Fakaʻaongaʻi ʻa e Haʻu, ʻo Muimui ʻIate Au—Maʻá e Fakafoʻituituí mo e Ngaahi Fāmilí mo e fokotuʻutuʻu ko ʻení ʻi hoʻo fekumi ki he fakahinohino ʻa e ʻEikí ki he founga ke feau lelei taha ai e ngaahi fie maʻu ʻa e kau mēmipa ʻo e kalasí, neongo kapau ʻoku ʻikai ke nau omi ki he kalasí.

L E K O O T I E N G A A H I O N G O ʻ O K Ú K E M A ʻ Ú

Fakaafeʻi e Feʻinasiʻakí

Ko hono fakaʻaongaʻí ko ha konga mahuʻinga ia ʻo e akó, ko ia ai, fakaafeʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke vahevahe e founga ne nau fili ke moʻui ʻaki ha meʻa ne nau ako mei he folofolá ʻi he uike ko ʻení.

Akoʻi e TokātelinéLUKE 14:15–24

ʻOku ʻikai ha ʻuhinga ʻe lelei ki hono fakafisingaʻi ʻo e ongoongoleleí. • Ke tokoni ke ako ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí e

talanoa fakatātā ʻo e ʻohomohe lahí, te ke lava ʻo fakaafeʻi kinautolu ki ha paati ʻoku nau fakakaukau-loto pē ki ai ʻokú ke fakalele. Tuku ke nau vahevahe ha ngaahi ʻuhinga ʻe niʻihi te nau haʻu pe ʻikai haʻu ai ki he pātí. Lau fakataha e Luke 14:15–24, pea aleaʻi

e ngaahi ʻuhinga naʻe ʻomi ʻe he kakai ʻi he talanoa fakatātaá, ʻi he taimi naʻe fakaafeʻi ai kinautolu ki ha kātoanga kai naʻá ne fakafofongaʻi e ngaahi tāpuaki ʻo e ongoongoleleí. Ko e hā ha ngaahi ʻuhinga ʻoku ʻomi ʻe he kakaí he kuongá ni ʻi he ʻikai ke nau lava ʻo tali e ngaahi fakaafe ʻa e Fakamoʻuí, ke maʻu e ngaahi tāpuaki ʻa e Tamai Hēvaní? ʻE lava ke vahevahe ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí e ngaahi tāpuaki kuo nau maʻu ʻi he taimi ne nau fai ai e ngaahi feilaulau naʻe fie maʻú ke nau moʻui ʻaki ai ha ngaahi tefitoʻi moʻoni pau ʻo e ongoongoleleí.

LUKE 15

ʻE lava ke tau fekumi kiate kinautolu ʻoku molé pea fiefia fakataha mo e Tamaí ʻi heʻenau foki maí. • Te ke fakaʻaiʻai fēfē ʻa kinautolu ʻokú ke akoʻí ke

nau fekumi ki he kakai ʻoku “mole” koeʻuhí ko e ʻikai ke nau maʻu e ngaahi tāpuaki ʻo e ongoongoleleí pea fakaafeʻi kinautolu ke nau foki mai? ʻE lava ke ke

Ko e

Foha

Mau

mau

Kol

oá, t

ā fa

katā

taaʻi

ʻe

Liz L

emon

Swi

ndle

53

LUKE 12–17; SIONE 11

fakaafeʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau fakakaukau ʻi ha miniti ʻe taha fekauʻaki mo ha “sipi mole” ʻoku nau ʻilo pea lau e Luke 15:1–7 mo fakakaukau ki he tokotaha ko iá. Ko e hā ʻoku nau ongoʻi ʻoku ueʻi kinautolu ke fai ke nau alanima atu ai ki he toko-taha ko iá, ʻi he ongoʻingofua mo e ʻofa? ʻE lava ke tokoni e talanoa ʻa Palesiteni Tōmasi S. Monisoni ʻi he “Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Kehé” pe ko e lea ʻa ʻEletā Mēvini B. ʻānolo “Ki he Fakahaofí: Te Tau Lava ʻo Fai Ia” (Ensign pe Liahona, Mē 2016, 53–55) ki he fealēleaʻakí.

• ʻE ʻaonga nai ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke mahino kiate kinautolu e ngaahi founga ʻe lava ke mole ai ha toko tahá? ʻE lava ke ke vahe ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ha taha ʻo e ngaahi talanoa fakatātā ʻe tolu ʻi he Luke 15 ke nau ako. Ko e hā ʻoku fokotuʻu mai ʻe he talanoa fakatātaá fekauʻaki mo e founga ʻoku totonu ke tau feinga ke kumi ʻa kinautolu ʻoku molé? Ko e hā e ngaahi lea ʻi he Luke 15 ʻokú ne fakahaaʻi mai e ongo ʻoku maʻu ʻe he Tamai Hēvaní fekauʻaki mo kinautolu ʻoku molé? ʻE lava ke hoko hono hiva fakataha ʻo e “ʻOku ʻOfa ʻa e Tauhí” Ngaahi Himí, fika 128, ko ha tānaki ʻuhingamālie ki he ngaahi akonaki ʻi he ngaahi talanoa fakatātā ko ʻení.

• ʻE lava ke ʻaonga ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ʻenau tokanga taha ki he ngaahi lea mo e ngāue ʻo e foha lahi ʻi he talanoa fakatātā ʻo e foha maumau koloá. ʻE lava ke ke faʻu ha fakaʻosinga kehe ʻo e talanoa fakatātaá ʻoku kehe ai e tōʻonga ʻa e foha lahí ki hono tehiná. Ko e hā ʻoku faleʻi mai ʻe he tamaí ʻi he talanoa fakatātaá, fekauʻaki mo e ongo ʻoku totonu ke tau maʻu kiate kinautolu ʻoku molé mo kinautolu ʻoku foki mai ki he ongoongoleleí? (Vakai foki ki he lea ʻa ʻEletā Jeffrey R. Holland ʻi he “Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Kehé.”) Pe te ke kole ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau fakakaukauloto ko kinautolu ʻa e tamai ʻi he talanoa fakatātā ko ʻení. Ko e hā ha faleʻi kehe te ke ʻoange ki he foha lahí ke tokoni ke fiefia ʻi he fakalakalaka mo e lavameʻa ʻa e niʻihi kehé?

SIONE 11:1–46

Ko Sīsū Kalaisi ʻa e Toetuʻú mo e Moʻuí.• ʻI heʻenau laukonga ʻi he uiké ni fekauʻaki mo hono

fokotuʻu ʻo Lāsalosí, naʻe maʻu nai ʻe ha mēmipa ʻo hoʻo kalasí ha meʻa naʻá ne fakamālohia ʻene tui ko

Sīsū Kalaisi ʻa e ʻAlo ʻo e ʻOtuá mo e Mīsaia kuo tala-ʻofa maí? Fakaafeʻi ke nau fakamatala ki he meʻa naʻa nau maʻú. Ko e hā mo ha ngaahi aʻusia kehe kuó ne langaki hake ʻenau tui kia Sīsū Kalaisí? ʻE lava ke ke fakamahinoʻi ange ʻi he taimi ʻo e mana ko ʻení, naʻe ʻikai toetuʻu ʻa Lāsalosi ia ka naʻe fakafoki mai ki he moʻui fakamatelié.

Naʻe tutulu ʻa Sīsū, tā fakatātaaʻi ʻe James Tissot

• Ko e founga ʻe taha ke vakavakaiʻi ai e Sione 11:1–46, ko e kole ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau taufetongi ʻi hono lau e ngaahi vēsí, pea fakaafeʻi kinautolu ke taʻofi ʻenau laú ʻi he taimi ʻoku nau maʻu ai ha fakamoʻoni ʻo e tui kia Sīsū Kalaisí. Kole ange ke nau aleaʻi e meʻa ne nau maʻú. ʻE fakamālohia fēfē ʻe he ngaahi ʻahiʻahí mo e vaivaí ʻetau tui kiate Iá?

• Ko e founga ʻe taha ke lau ai e talanoa ko ʻení ko hono vahe ki ha kau mēmipa ʻe niʻihi ʻo e kalasí ke nau fakakaukau ki he ngaahi tūkunga ʻo e kakai ʻoku kau aí–hangē ko e Fakamoʻuí, ko e kau ʻAposetoló, Māʻata, Mele, mo Lāsalosi. Ko e hā te tau lava ʻo ako meiate kinautolu takitahá? Ko e hā te tau lava ʻo ako fekauʻaki mo e Fakamoʻuí mei he Sione 11:33–35? Ko e hā ʻoku mahuʻinga ai ke tau ʻiloʻi e ngaahi meʻá ni fekauʻaki mo Iá?

Poupouʻi ʻo e Ako ʻi A̒pí

Ke poupouʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau lau e Mātiu 19–20; Maʻake 10; mo e Luke 18, te ke lava ʻo ʻeke ha fehuʻi hangē ko e “Te ke ongoʻi fēfē nai kapau te ke ngāue ʻaho kakato peá ke vahe tatau mo ha taha naʻe ngāue ʻi ha houa pē ʻe tahá?” Talaange kiate kinautolu ʻoku ʻi ai ha talanoa fakatātā ʻi he laukonga ʻo e uike kahaʻú ʻokú ne fokotuʻu mai e founga ʻoku napangapangamālie ai iá.

54

6–12 MĒ 

Ngaahi Ma̒ uʻanga Tokoni Kehé

“Kuó ke ʻilo au.”Naʻe vahevahe ʻe Palesiteni Thomas S. Monson e aʻusia ko ʻeni naʻá ne maʻu lolotonga ʻene hoko ko ha pīsopé: “Ne u fakatokangaʻi ʻi ha pongipongi Sāpate ʻe taha naʻe toe liʻaki pē ʻa Lisiate, ko e taha ʻo ʻemau kau taulaʻeikí ʻoku tātaaitaha pē ʻa ʻene haʻú, mei he kalasi lakanga fakataulaʻeikí. Ne u tuku ke tokangaʻi ʻe he ʻetivaisá e kōlomú kau ʻaʻahi ki he ʻapi ʻo Lisiaté. Naʻe pehē ʻe heʻene faʻeé ʻokú ne ngāue ʻi ha kiʻi fale ʻenisinia ʻo sivi ʻa e ʻū meʻalelé. Ne u fakaʻuli ki he fale ngāué ʻo kumi ʻa Lisiate ka naʻe ʻikai pē ke u ʻilo ia. Fakafokifā ne u ongoʻi ke sio hifo ki ha luo fetongiʻanga lolo motuʻa ʻi he tafaʻaki ʻo e fale ngāué. Ne u sio ki ha mata ne ʻasi mai he fakapoʻulí. Ne u fanongo atu ki he pehē ʻe Lisiate, “ʻE Pīsope, kuó ke ʻilo au! Te u ʻalu atu.’ ʻI heʻema talanoá, ne u talaange kia Lisiate ʻemau ʻofa mo fie maʻu iá. Ne u ʻai ke palōmesi mai ʻe haʻu ki heʻene ngaahi fakatahá. . . . [Kimui ai], naʻe pehē ʻe Lisiate naʻe liliu ʻene moʻuí he taimi naʻe ʻilo ai ia ʻe heʻene pīsopé ʻokú ne toitoi ʻi ha luo fetongi lolo peá ne tokoniʻi ia ke ne foki ʻo mālohi ʻi he Siasí.” (“Sugar Beets and the Worth of a Soul,” Ensign, July 2009, 6–7).

Ako mei he maumau koloa ʻe tahá. Naʻe fai ʻe ʻEletā Jeffrey R. Holland ʻa e lea ko ʻení fekau-ʻaki mo e taʻokete ʻo e foha maumau koloá:

“ʻOku ʻikai ke fuʻu ʻita ʻa e fohá ʻi he foki mai e foha ʻe tahá ki ʻapí ʻo hangē ko ʻene ʻita ʻi he fiefia ai ʻene ongo-mātuʻá. ʻI he ongoʻi ʻikai fakahoungaʻi pea mahalo hulu ange ʻi he fakaʻofaʻia pē ʻiate kitá,—ʻoku ngalo ʻi he foha talangofuá ni—pea ʻoku fakaʻofoʻofa ʻene talangofuá—ʻi ha kiʻi taimi siʻi kuo teʻeki ai ke ne ʻiloʻi ʻa e ʻulí pe loto foʻí, manavaheé pe fehiʻa ʻiate kitá. ʻOku ngalo ʻiate ia ʻi ha kiʻi momeniti ko e ʻuhikiʻi pulu kotoa ʻi he fāmá ʻoku ʻaʻana ia pea pehē ki he ngaahi pulupulu ʻi he kōpate faʻoʻanga valá mo e foʻi mama kotoa pē ʻi he toloá. Naʻe ngalo ʻiate ia ʻi ha kiʻi momeniti kuo totongi pea ʻe totongi maʻu pē ʻene faivelengá.

“ʻIkai, kuó ne maʻu ʻa e meimei meʻa kotoa pē ʻi ha founga fakaʻofoʻofa, ko ʻene ngāue mālohí, ka ʻoku ʻikai te ne maʻu e meʻa ʻe taha te ne ngaohi ia ko e tangata kakato ʻa e ʻEikí naʻá ne meimei aʻusiá. Kuo teʻeki ke ne maʻu ʻa e manavaʻofá mo e ʻaloʻofá, ʻa e fakakaukau ʻo e ʻofa faka- Kalaisí ke vakai ʻoku ʻikai ko ha foki mai ʻeni ha fili. Ko hono tehiná eni. Hangē ko e kole ʻa e tamaí ke mahino kiate ia, ko ia ʻeni naʻe maté kuo toe moʻui. Ko ia naʻe molé kuo toe maʻu” (“The Other Prodigal,” Ensign, May 2002, 63).

Fakatupulaki ʻEtau Founga AkoʻíTokoniʻi ha Taha Hangē ko e tauhisipi ʻi he talanoa fakatātā ʻa e Fakamoʻuí (vakai, Luke 15:4), “te ke lava ʻo tokoni kiate kinautolu ʻoku ʻikai maʻu kalasí. Ko ho ngaahi faingamālie ko ia ke akoʻi mo hiki hake e kau mēmipa hoʻo kalasí pea tokoni ke nau haʻu kia Kalaisí, ʻoku mahulu atu ia ʻi lokiako pea mo kinautolu ʻoku kau mai ki hoʻo ngaahi lēsoní” (Faiako ‘i he Founga ‘a e Fakamo‘uí, 8).

55

13–19 MĒ

Mātiu 19–20; Ma̒ ake 10; Luke 18“Ko e Hā ʻOku Ou Kei Hala Aí?”

ʻI hoʻo ako e Mātiu 19–20; Maʻake 10; mo e Luke 18, fakakaukau ʻi he faʻa lotu ki he meʻa naʻe ako pe ongoʻi ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí ʻi heʻenau akó.

L E K O O T I E N G A A H I O N G O ʻ O K Ú K E M A ʻ Ú

Fakaafeʻi e Feʻinasiʻakí

ʻE lava ʻo tokoni haʻamou aleaʻi e ngaahi aʻusia ʻa e kau mēmipa ʻo e kalasí ʻi ha taimi ʻe niʻihi, ʻa ia ʻoku felāveʻi mo e tupulaki ʻo hono fakamamafaʻi ke ako e ongo-ongoleleí ʻi ʻapí. Ko e hā ha ngaahi aʻusia lavameʻa ʻe lava ke nau vahevahe? Ko e hā e ngaahi fakafeʻātungia pe faingataʻa ʻoku nau fehangahangai mo iá? Ko e hā ha faleʻi ʻe lava ke nau fevahevaheʻaki?

Akoʻi e TokātelinéMĀTIU 19:3–9

Ko e mali ʻi he vahaʻa ʻo ha tangata mo ha fefine, ko e tuʻutuʻuni ia ʻa e ʻOtuá.• ʻOku fakautuutu e fakahehema e fakakaukau ʻa e

māmaní fekauʻaki mo e nofomalí mei he moʻoni taʻengatá. Ke tokoni ke ako hoʻo kalasí fekauʻaki mo e finangalo ʻo e ʻOtuá ki he nofo- malí, te ke lava ʻo fakaafeʻi kinautolu ke nau lau e Mātiu 19:3–9 pea lisi ʻi he palakipoé e ngaahi moʻoni ʻoku nau maʻu fekau-ʻaki mo e nofo- malí. Te nau lava foki ʻo lisi ha ngaahi moʻoni kehe ʻoku nau ʻilo ʻi he ngaahi potufolofola ko ʻení: Sēnesi 1:27–28; 1 Kolinitō 11:11; Tokāteline mo

e Ngaahi Fuakava 42:22; 49:15–17; 131:1–4; 132:19; mo e Mōsese 3:18, 21–24. ʻOku toe fakamamafaʻi fēfē ʻa e ngaahi moʻoni ko ʻení ʻi he “Ko e Fāmilí: Ko ha Fanongonongo ki Māmani”? (Ensign pe Liahona, Nōvema 2010, 129).

• Te ke lava fēfē ʻo tokoniʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau ongoʻi mateuteu ange, ke fakamatalaʻi pe tau-kapoʻi e ngaahi akonaki ʻa e ʻEikí fekauʻaki mo e nofo- malí? Te ke lava ʻo fakaafeʻi kinautolu ke nau lisi ʻi he palakipoé ha ngaahi fehuʻi ʻe niʻihi kuo nau fanongo ai fekauʻaki mo e ngaahi akonaki ʻa e Siasí ʻo kau ki he nofo- malí. Te nau lava leva ʻo fokotuʻu mai ha ngaahi tali ki he ngaahi fehuʻi ko ʻení ʻo fakaʻaongaʻi e meʻa ʻoku nau ʻilo fekauʻaki mo e palani ʻo e faka-moʻuí mo e ngaahi fakamatala mei he “Ko e Fāmilí: Ko ha Fanongonongo ki Māmani,” Mātiu 19:3–9, pea mo e ngaahi akonaki ʻi he “Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Kehé.” ʻE lava ke fakafaivaʻi ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí e founga te nau lava ai ʻo fakamatalaʻi ʻenau tui fekauʻaki mo e nofomalí ki ha taha ʻoku kehe ʻene tuí.

• ʻE lava ke ke fakafeʻiloaki e tefito ʻo e nofo- malí mo e lea ko ʻeni meia ʻEletā Robert D. Hales: “ʻOku ʻikai ha taha ʻiate kitautolu ʻe mali haohaoa; ka ʻoku tau mali

56

13–19 MĒ 

mo ha taha ʻe malava ʻo pehē” (“Ko e Fehangahangai mo e Faingataʻa ʻo e Māmaní he ʻAho Ní,” Ensign pe Liahona, Nōvema 2015, 46). Fakaafeʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau fakakaukau ki ha ongomātuʻa mali ʻoku nau saiʻia ai. Ko e hā ha ngaahi ʻulungaanga ʻoku maʻu ʻe he ongomātuʻa ko ʻení? Ko e hā ha ngaahi ʻulungaanga ʻe fie maʻu ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí ke maʻu ʻe hanau hoa mali, pea ko e hā e ngaahi ʻulungaanga ʻoku nau loto ke fakatupulaki ke nau hoko ai ko ha hoa mali lelei? Fakakaukau foki ki he ngaahi fakamatala ʻe lava ke ke fakaʻaongaʻi mei he pōpoaki ʻa Palesiteni Russell M. Nelson “Ko e Mali Fakasilesitialé” (Ensign pe Liahona, Nōvema 2008, 92–95) ke ueʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau feinga ki he mali fakasilesitialé.

MĀTIU 20:1–16

ʻOku ʻatā ʻa e moʻui taʻengatá maʻá e tokotaha kotoa pē–neongo pe ko e hā e fuoloa mo e tōmui ʻetau tali e ongoongoleleí. • Ko e hā ʻe tokoni ki he kau mēmipa ʻo hoʻo kalasí ke

nau moʻui ʻaki e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻi he talanoa fakatātā ʻo e kau ngāue ʻi he ngoue vainé? ʻE lava ke ke fakaafeʻi ha kau mēmipa ʻe niʻihi ʻo e kalasí ke nau teuteu hano fakafaivaʻi ʻo e talanoa fakatātaá ke fakaʻaliʻali ki he kalasí. Hili e fakaʻaliʻalí, ʻe lava ke vahevahe ʻe he niʻihi ne nau fakatātaaʻi e kau ngāué ʻa e ongo ne nau maʻu fekauʻaki mo e vahe ne nau maʻú mo hono ʻuhingá. Ko e hā ʻoku fokotuʻu mai ʻe he talanoa fakatātaá fekauʻaki mo e puleʻanga ʻo e langí? Ko e hā mo ha ngaahi fakakaukau kehe ʻoku maʻu ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí fekauʻaki mo e talanoa fakatātā mei he pōpoaki ʻa ʻEletā Jeffrey R. Holland “Ko e Kau Ngāue ʻi he Ngoue Vainé”? (Ensign pe Liahona, Mē 2012, 31–33).

MĀTIU 19:16–22; MAʻAKE 10:17–27

ʻE tataki kitautolu ʻe he Fakamoʻuí ke tau ofi ange kiate Ia ʻi heʻetau kole ʻEne tokoní. • Te ke lava fēfē ʻo tokoni ki he kau mēmipa ʻo e kalasí

ke nau ʻilo mo moʻui ʻaki e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻi he talanoa ʻo e talavou koloaʻiá? Ko ha founga ʻe taha ko hono kole ange ke nau lau e Maʻake 10:17–27

pea fakakaukau pe kuo nau ʻosi maʻu nai e ongo tatau mo e talavou koloaʻiá. Ko e hā kuó ne toko-niʻi kinautolu ke muimui ʻi he faleʻi ʻa e Fakamoʻuí neongo e taimi ʻoku faingataʻa aí? ʻE lava nai ke vahe-vahe ʻe ha taha ʻi he kalasí ha aʻusia naʻá ne fehuʻi ai, “Ko e hā ʻoku ou kei hala aí?” (Mātiu 19:20) mo maʻu ha ueʻi fakataautaha ke fakalakalaka? Ko e hā ha liliu naʻá ne fai ʻi heʻene moʻuí?

LUKE 18:9–14

ʻOku totonu ke tau falala ki he ʻaloʻofa ʻa e ʻOtuá, kae ʻikai ko ʻetau māʻoniʻoní. • ʻE lava ke tokoni atu e talanoa fakatātā ʻa e Faka-

moʻuí ʻi hono fakafehoanaki e lotu ʻa e kau Fālesí mo e tangata tānaki tukuhaú, ke ke fakamamafaʻi e ʻulungaanga ʻoku fie maʻu ʻe he ʻEiki meiate kinautolu ʻoku feinga ke muimui ʻiate Iá. Ke tokoni ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau fakaʻaongaʻi e talanoa fakatātā ko ʻení ʻi hotau kuongá, te ke lava ʻo faka-afeʻi kinautolu ke nau toe tohi e lotu ʻa e kau Fālesí ʻi ha founga ʻoku fakaʻaongaʻi ai e ngaahi fakaikiiki fakaonopōní, ka ʻokú ne fakahaaʻi e ngaahi ʻulunga-anga tatau. ʻE lava ke nau fai e meʻa tatau mo e lotu ʻa e tangata tānaki tukuhaú pea vahevahe e meʻa ne nau tohí. ʻOku fenāpasi fēfē e veesi 15–17 mo e 18–24 mo e meʻa naʻe akoʻi ʻe he Fakamoʻuí ʻi he talanoa fakatātā ko ʻení?

• ʻE lava fēfē ke ueʻi ʻe he ngaahi veesi ko ʻení ʻa kinautolu ʻokú ke akoʻí ke nau loto- fakatōkilalo maʻu ai pē, ʻo hangē ko e tangata tānaki tukuhaú? ʻE lava ke tokoni atu e fakamatala ʻa ʻEletā Dale G. Renlund fekauʻaki mo e ngaahi veesi ko ʻení: “ʻOku mahino kiate kitautolu ʻa e pōpoakí, ʻoku ʻunuʻunu ofi ange ha tokotaha faiangahala ʻoku fakatomala ki he ʻOtuá, ʻi ha tokotaha fie māʻoniʻoni ʻokú ne fakamalaʻiaʻi e taha faiangahalá” (“Ko Hotau Tauhi Sipi Leleí,” Ensign pe Liahona, Mē 2017, 31).

Poupouʻi ʻo e Ako ʻi A̒pí

Ke poupouʻi hoʻo kalasí ke ako e Mātiu 21–23; Maʻake 11–12; Luke 19–20; mo e Sione 12, ʻe lava ke ke ʻeke ange, “Ko e hā te ke fai kapau ko e uike pē ʻe taha ʻoku toe ke ke moʻui aí?” Talaange ʻoku fakahaaʻi ʻe he ngaahi

57

MāTIU 19–20; MAʻAKE 10; LUKE 18

veesi ko ʻení e meʻa naʻe fai ʻe he Fakamoʻuí ʻi he uike fakaʻosi ʻo ʻEne moʻuí.

Ngaahi Ma̒ uʻanga Tokoni Kehé

ʻOku mahuʻinga ʻa e nofomalí ʻi he palani ʻa e ʻOtuá. Naʻe tuku mai ʻe he Kau Palesitenisī ʻUluakí mo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá, e fakamatala ko ʻení fekauʻaki mo e mali ʻa e tangata mo e tangata mo e fefine mo e fefiné.

“ʻOku mau poupou atu ki he taha kotoa ke manatuʻi e ngaahi taumuʻa ʻa e Tamai Hēvaní ki hono faʻu ʻo e māmaní pea mo hono ʻomi ke fāʻeleʻi kitautolu ki he matelié pea aʻusia ʻeni ʻi heʻetau hoko ko ʻEne fānaú [vakai, Sēnesi 1:27–28; 2:24]. . . . Ko e mali ʻi he vā ʻo ha tangata mo ha fefiné naʻe tuʻutuʻuni ia ʻe he ʻOtuá pea ko e uho ia ʻo ʻEne palani maʻa ʻEne fānaú pea ki he lelei ʻa e sosaietí. . . .

“. . .  ʻOku finangalo ʻa e ʻOtuá ke tau poupouʻi mo tauhi ʻEne ngaahi fekaú neongo e kehekehe ʻa e fakakaukaú pe ngaahi tōʻonga moʻui ʻa e sosaietí. ʻOku mahino ʻEne fono ʻo e angamaʻá: ʻoku toki taau pē ʻa e feohi fakasekisualé ʻi ha vahaʻa ʻo ha tangata mo ha fefine kuó na mali ʻi he founga totonu mo fakalaó ko ha husepāniti mo ha uaifi” (“LDS Church Instructs Leaders Regarding Same- Sex Marriage,” Jan. 10, 2014, mor-monnewsroom.org).

Ngaahi fakakaukau kehe ʻi he nofo- malí. ʻE lava ke ʻaonga e “Ko e Fāmilí: Ko ha Fanongonongo ki Māmani” ʻi hono aleaʻi e ʻuhinga naʻe fakatokanga

ai e kau palōfita ʻa e ʻEikí ki ha faʻahinga meʻa pē ʻoku fakafepaki ki he mali ʻi he vā ʻo ha tangata mo ha fefine. ʻE lava foki ke ʻaonga mo e ngaahi meʻa ko ʻení:

• Ko e fāmilí ko ha foʻi fakakaukau taʻengata ia. ʻOku tau hoko kotoa ko ha konga ʻo e fāmili ʻa e ʻOtuá, pea ko ʻEne palaní ke mali ʻa e tangatá mo e fefiné pea fakamaʻu koeʻuhí ke na lava ʻo moʻui ko ha fāmili ʻo taʻengata (vakai, Sēnesi 2:18, 21–24; 1 Kolinitō 11:11).

• ʻOku kau ʻi he palani ʻa e ʻOtuá hono fekauʻi e ngaahi husepānití mo e ngaahi uaifí, ke nau fanafanau mo fakatokolahi ʻa e māmaní (vakai, Sēnesi 1:28) pea ohi hake ʻenau fānaú ʻi he māʻoniʻoni.

• Ko e taumuʻa taupotu taha ʻo e palani ʻa e ʻOtuá ko e hakeakiʻí, pe ko e moʻui taʻengatá, ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá, ʻa ia ʻoku lava ke maʻu ai ʻe he ngaahi husepānití mo e ngaahi uaifi angatonú ʻa e tupulaki mo e fiefia taʻe-ngata (vakai, TF 132:19–21). Ko e palani ʻa e ʻOtuá ʻa e founga pē ʻe taha ke maʻu ai ʻa e hakeakiʻí (vakai, TF 131:1–4).

• ʻOku fie maʻu ʻe he ʻEikí ke tau fakahaaʻi ʻetau ʻofá mo e manavaʻofá kiate kinautolu ʻoku nau taukapoʻi pe kau ʻi ha meʻa kehe mei he palani ʻa e ʻOtuá ki he nofo- malí, hangē ko e mali pē ʻa e tangata mo e tangata pe fefine mo e fefiné (vakai, mormonandgay.lds.org). ʻOku kau ʻi he manavaʻofa moʻoní ʻetau fai hotau lelei tahá ke fakaafeʻi kinau-tolu ʻi he loto ʻofa mo e faʻa kātaki ke muimui ʻi he palani ʻa e ʻOtuá, ʻa ia ko e palani pē ʻe taha ki he fiefia moʻoní. ʻOku fakatuʻutāmaki ange hono tali pe poupouʻi e ngaahi meʻa ʻoku kehe mei he palani ʻa e ʻOtuá.

Fakatupulaki ʻEtau Founga AkoʻíʻOku fie maʻu ʻe he ʻOtuá homou ngaahi talēniti makehé pe meʻa ʻoku mou malavá. “Te ke lava ʻo faitāpuekina e fānau ʻa e ʻOtuá ʻi hoʻo ʻofa ʻi he niʻihi kehé, fakaʻaongaʻi e ngaahi meʻafoaki kuo foaki atu ʻe he ʻOtuá pea mo e ngaahi aʻusia pe taukei ʻo hoʻo moʻuí. ʻI hoʻo ngāue faivelenga mo fekumi ki he tokoni ʻa e ʻOtuá, te Ne fakatupulekina koe, pea te ke tupulaki ʻi hoʻo malava ke akoʻi e ongoongoleleí ʻi he founga ʻa e Fakamoʻuí” (Faiako ‘i he Founga ‘a e Fakamoʻuí, 5).

58

20–26 MĒ

Mātiu 21–23; Ma̒ ake 11; Luke 19–20; Sione 12“Vakai, ʻOku Haʻu Ho Tuʻí”

ʻI hoʻo lau ʻa e Mātiu 21–23; Maʻake 11; Luke 19–20; mo e Sione 12, fakakaukau ki ha ngaahi fehuʻi te ke lava ʻo ʻeke, ʻa ia ʻe lava ʻo tokoni ke feau e ngaahi fie maʻu ʻa e kau mēmipa ʻo hoʻo kalasí. ʻE ueʻi koe ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní ke ke ʻilo pe ko e ngaahi fehuʻi mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni fē, kau ai mo e ngaahi meʻa ʻi he fokotuʻutuʻu ko ʻení, te ne feau lelei taha e ngaahi fie maʻu ko iá.

L E K O O T I E N G A A H I O N G O ʻ O K Ú K E M A ʻ Ú

Fakaafeʻi e Feʻinasiʻakí

ʻI he lolotonga ʻo e uiké, kimuʻa pea fai e kalasí, fakaafeʻi ha kau mēmipa ʻe niʻihi ʻo e kalasí ke nau teuteu ke vahevahe ha aʻusia ne nau maʻu ʻi heʻenau ako e ngaahi vahe ʻo e uike ní. Ko e hā ha ngaahi tāpuaki ʻoku nau maʻu ʻi heʻenau ako e folofolá lolotonga e uiké?

Akoʻi e TokātelinéLUKE 19:1–10

ʻOku ʻafioʻi fakataautaha kitautolu ʻe he Fakamoʻuí. • Mahalo kuo ʻosi ongoʻi ʻe he kau mēmipa ʻo hoʻo

kalasí ʻoku nau liʻekina pe ngalo ʻi ha ngaahi taimi ʻi heʻenau moʻuí. ʻE lava ke tokoni e talanoa ʻo Sākeasí ke mahino ʻoku ʻafioʻi mo tokanga mai ʻa e Tamai Hēvaní mo Sīsū Kalaisi kiate kinautolu. Ke tokoni ke

fakatatau ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí e talanoa ko ʻení ki heʻenau moʻuí, fakaafeʻi ke nau fakakaukau-loto ko Sākeasi kinautolu. ʻOku mou pehē ko e hā naʻá ne ako fekauʻaki mo e Fakamoʻuí mei he aʻusia ko ʻení? Ko e hā te tau lava ʻo ako mei he feinga ʻa Sākeasi ke kumi e Fakamoʻuí?

• ʻE ala tokoni foki ke kole ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau fakakaukau ki ha ngaahi tūkunga kehe ʻi he folofolá naʻe ui ai ʻe he ʻEikí hono kakaí ʻaki honau hingoá. (ʻOku ʻoatu ha ngaahi sīpinga ʻe niʻihi ʻi he “Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Kehé.”) Te ke lava foki ʻo fakaafeʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau vahevahe e ngaahi aʻusia kuo nau maʻu ai ha fakapapau ʻoku ʻafioʻi fakataautaha kinautolu ʻe he ʻEikí.

MĀTIU 21:1–11; MAʻAKE 11:1–11; LUKE 19:29–44; SIONE 12:12–16

Ko Sīsū Kalaisi hotau Tuʻí. • ʻE lava ke kamataʻi ʻe ha kiʻi ʻekitivitī nounou ha fealē-

leaʻaki fekauʻaki mo e hū langilangiʻia ʻa e Fakamoʻuí

Ko S

ākea

si ʻi h

e Fun

ga ʻA

kau

Suka

min

ó, tā

fa

katā

taaʻi

ʻe Ja

mes

Tiss

ot

59

MāTIU 21–23; MAʻAKE 11; LUKE 19–20; SIONE 12

ki Selusalemá: ʻE lava ke tā ʻe ha niʻihi ʻo e kau mēmipa ʻo e kalasí ʻi he palakipoé ha ngaahi meʻa ʻoku felāveʻi mo ha tuʻi, hangē ko ha kalauni pe ko ha taloni, kae mateʻi ʻe he toengá e meʻa ʻoku nau taá. ʻE lava leva ke tā ʻe he kau mēmipa kehe ʻo e kalasí ha ʻuhikiʻi ʻasi mo ha ngaahi vaʻa ʻo ha fuʻu ʻakau. Ko e hā e felāveʻi ʻa e ngaahi meʻá ni mo ha tuʻí? Te ke lava leva ʻo fakaʻaliʻali e fakatātā ʻo e hū langilangiʻia ʻa e Fakamoʻuí ki Selusalemá mei he fokotuʻutuʻu ʻo e uike ní ʻi he Haʻu, ʻo Muimui ʻIate Au—Maʻá e Fakafoʻi-tuituí mo e Ngaahi Fāmilí pea fakaafeʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau lau e Maʻake 11:1–11. Naʻe ʻiloʻi fēfē ʻe he kakaí ʻa Sīsū ko honau Tuʻí? ʻOku tau moihū fēfē nai kia Sīsū Kalaisi ko hotau Tuʻi ʻi heʻetau ngaahi leá mo e ngaahi ngāué?

• Ke tokoni ke mahino ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ko Sīsū Kalaisi hotau Tuʻí, te ke lava ʻo kole ange ke nau toe vakaiʻi e himi “Haʻu ʻa e Tuʻi ʻo e Ngaahi Tuʻi,” Ngaahi Himí, fika 23, pe ko ha himi kehe fekauʻaki mo Sīsū ko hotau Tuʻí. Ko e hā e ngaahi lea mei he himí ʻokú ne fakamanatu mai e ngaahi moʻoni ʻi he Mātiu 21:1–11; Maʻake 11:1–11; Luke 19:29–44; mo e Sione 12:12–16?

MĀTIU 22:34–40

Ko e ongo fekau lalahí ke ʻofa ki he ʻOtuá mo ʻofa ki he niʻihi kehé ʻo hangē pē ko kitautolú. • Naʻe akoʻi ʻe Palesiteni Dieter F. Uchtdorf ko e taimi

ʻoku fakamuʻomuʻa ai ha toe meʻa kehe ʻi heʻetau moʻuí mei he ongo fekau lalahi ʻe uá, ʻoku hangē ia hano fana ha ngahau ki ha holisi maʻa pea tā taka-takai e ngaahi tāketí ʻi he foʻi ngahaú (vakai, “Faka-taumuʻa ki Loto Mālie,” Ensign pe Liahona, Sānuali 2017, 4–5). ʻE tokoni nai hono fai e talanoa fakatātā ko ʻení ke mahino ki he kau mēmipa ʻo e kalasí e Mātiu 22:34–40? Ko e founga ʻe taha ke fai ai ʻení ko hono folahi ha lauʻi pepa fālahi ʻi he falikí pea tuku ke taufetongi e kau mēmipa ʻo e kalasí ʻi hono lī hifo ha peni pe ko ha peni vahevahe ai. Te nau lava leva ʻo fakaʻilongaʻi e meʻa naʻe tō ai ʻenau pení ʻi he laʻi pepá pea fakahingoa ʻaki ia ha fekau. Hili hono lau fakataha e Mātiu 22:34–40, te ke lava ʻo tā ha foʻi tāketi foʻou ʻokú ne takatakaiʻi e ngaahi tāketi kehé pea fakahingoa ia ko e “ʻOfa ki he ʻOtuá pea ʻOfa ki Ho Kaungāʻapí.” ʻOku tokoni fēfē ʻetau tokanga taha

ki he ongo fekau lalahí ke tau talangofua ai ki he ngaahi fekau kehe ʻa e ʻOtuá? Te tau fakapapauʻi fēfē nai ʻoku nofo taha ʻetau talangofuá ʻi he ongo fekau ko ʻení?

MĀTIU 23:13–33

ʻE maluʻi kitautolu ʻi heʻetau fakaʻehiʻehi mei he kau takimuʻa kuí. • ʻE ʻaonga nai ki he kau mēmipa ʻo hoʻo kalasí hano

aleaʻi e foʻi lea “takimuʻa kui,” naʻe fakaʻaongaʻi ʻe he Fakamoʻuí ke fakamatalaʻi ʻaki e kui fakalaumālie ʻa e Kau Fālesí mo e kau tangata tohí? (Mātiu 23:16). ʻE lava ke ke fakakaukauʻi ha founga ke fakatātaaʻi ai pe ʻe fēfē ha muimui ʻa ha taha ʻi ha taha ʻoku ʻikai ke lava ʻo sio. Pe ko hono lisi ʻe he kalasí ʻi he palakipoé e ngaahi ʻulungaanga ʻo ha takimuʻa kuí, ʻo hangē ko hono fakamatalaʻi ʻi he Mātiu 23:13–33. Ke tānaki ki he lisí, ʻe lava ke ke tānaki atu mo ha ngaahi potu-folofola kehe ʻokú ne akoʻi e kui fakalaumālié, hangē ko e 2 Kolinitō 4:3–4; 2 Nīfai 9:28–32; mo e Sēkope 4:14. Te tau lava fēfē ʻo ʻiloʻi mo fakaʻehiʻehi mei he kau takimuʻa kuí?

• ʻE lava ke ke tokoni ke mahino ki he kau mēmipa ʻo e kalasí naʻe tokanga ange e kau tangata tohí mo e kau Fālesí ki he koulá mo e ngaahi meʻaʻofa ʻi he temipalé ʻo laka ange ʻi he ʻuhinga totonu ʻo e temi-palé (vakai, Mātiu 23:16–22). Ke fai ʻení, ʻe lava ke ke vahevahe e talanoa fakatātā ʻo e mataʻi tofé mo e puhá naʻe fai ʻe Palesiteni Poiti K. Peeka ʻi he “Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Kehé.” Ko e hā te ne lava ʻo toho-akiʻi ʻetau tokangá mei he fiefia ʻi he ngaahi tāpuaki totonu ʻo e temipalé? ʻo e houalotu sākalamēnití?

SIONE 12:42–43

ʻE lava ke taʻofi kitautolu ʻe he ngaahi fakahīkihiki ʻa e tangatá mei heʻetau hoko ko e kau ākonga lototoʻa ʻa Sīsū Kalaisí. • ʻE lava ke taʻefiemālie ha kakai ʻe niʻihi ʻoku tui kia

Sīsū Kalaisi ke nau taukapoʻi ʻEne ongoongoleleí, tautautefito ki he ngaahi sosaieti ʻoku nau fakataʻe-ʻaongaʻi pe manukiʻi e tui fakalotú. Ko e hā e lēsoni ʻoku ʻomi ʻe he Sione 12:42–43 maʻatautolu he ʻahó ni? Te ke lava ʻo fakaafeʻi e kalasí ke nau fekumi ʻi

60

20–26 MĒ 

he ngaahi veesi folofola ko ʻení mo kumi e kakai ne nau loto ke fakafiemālieʻi e tangatá mo e kakai ne nau loto ke fakafiemālieʻi e ʻOtuá: ʻEkesōtosi 32:1–8; 1 Samuela 15:18–25; Mātiu 14:1–10; 1 Nīfai 6:1–6; Mōsaia 17:1–12; mo e Molonai 8:16. Ko e hā ʻoku tau ako mei he ngaahi sīpinga ko ʻení? Ki ha ngaahi fakamatala lahi ange fekauʻaki mo hotau fatongia ke fakahaaʻi ʻetau tuí ʻi he ngaahi feituʻu tokolahí, vakai ki he lea ʻa ʻEletā Robert D. Hales, “Tauhi ʻo e Tauʻatā-ina ke Filí, Maluʻi ʻo e Tauʻatāina Fakalotú,” Ensign pe Liahona, Mē 2015, 111–13.

Poupouʻi ʻo e Ako ʻi A̒pí

Naʻe kikiteʻi ʻe he Fakamoʻuí ʻe malava pē ke kākaaʻi e “kakai filí” ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosí (Siosefa Sāmita—Mātiu 1:22). Ke poupouʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau lau e Siosefa Sāmita—Mātiu 1; Mātiu 25; Maʻake 12–13; mo e Luke 21 ʻi he uike kahaʻú, ʻe lava ke ke talaange te nau maʻu ʻi he ngaahi vahe ko ʻení e kī ke fakaʻehiʻehi mei he kākā ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní.

Ngaahi Ma̒ uʻanga Tokoni Kehé

ʻOku ʻafioʻi fakafoʻituitui kitautolu ʻe he Tamai Hēvaní. Naʻe fakahā ʻe ʻEletā Neal A. Maxwell: “Oku ou faka-moʻoni atu kuo fuoloa fau hono ʻafioʻi fakatāutaha koe

ʻe he ʻOtuá (vakai, TF 93:23). Kuo fuoloa fau ʻEne ʻofeina koé. ʻOku ʻikai ngata pē ʻi heʻene ʻafioʻi e hingoa ʻo e foʻi fetuʻu kotoa pē (vakai, Saame 147:4; ʻīsaia 40:26); ʻokú Ne ʻafioʻi homou ngaahi hingoá mo homou ngaahi loto mafasiá mo e fiefiá!” (“Remember How Merciful the Lord Hath Been,” Ensign pe Liahona, May 2004, 46).

Ngaahi taimi ʻoku ui ai ʻe he ʻEiki e kakaí ʻaki honau hingoá. • Sēnesi 17:1–5, 15–16• 1 Samuela 3:1–10• Ngāue 9:1–6• 1 Nīfai 11:1–6• ʻīnosi 1:5• Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 25:1• Mōsese 1:6

Ko e talanoa fakatātā ʻo e mataʻi tofé mo e puháNaʻe vahevahe ʻe Palesiteni Boyd K. Packer e talanoa fakatātā ko ʻení: "Naʻe fekumi ha tangata fakatau ki ha ngaahi siueli mahuʻinga pea faifai peá ne maʻu ha foʻi mataʻi tofe haohaoa. Naʻá ne totongi e tangata tā tongitongi lelei tahá ke ne faʻu ha kiʻi puha siueli pea teuteu ʻaki ia ha tupenu oloveti lanu pulū. Naʻá ne tuku ki ai ʻene foʻi mataʻi tofe mahuʻingá ʻo fakaʻaliʻali koeʻuhí ke mamata mo e niʻihi kehé ki heʻene koloá. Naʻá ne mamata ki he holo mai ʻa e kakaí ke vakai ki aí. Naʻe ʻikai fuoloa mei ai kuó ne tafoki atu ʻi he mamahi. Ko e puhá ne nau matamataleleiʻia aí, kae ʻikai ko e mataʻi tofé” (“The Cloven Tongues of Fire,” Ensign, May 2000, 7).

Fakatupulaki ʻEtau Founga AkoʻíʻOku ʻikai fie maʻu ke ke akoʻi e meʻa kotoa pē. “ʻOku lahi fau e meʻa ke aleaʻi ʻi he lēsoni takitaha, ka ʻoku ʻikai fie maʻu ia ke ke akoʻi e meʻa kotoa pē ʻi he foʻi kalasi ʻe taha kae toki ongo e lēsoní ki ha loto ʻo ha taha—ʻi he taimi ʻe niʻihi, ʻoku feʻunga pē ha meʻa mahuʻinga ʻe taha pe ua. ʻI hoʻo fakalaulauloto ki he ngaahi fie maʻu ʻa e kau akó, ʻe tokoni atu e Laumālié ke ke ʻiloʻi pe ko e feʻia e ngaahi tefitoʻi moʻoni, talanoa pe potufolofola ʻe mahuʻingamālie taha kiate kinautolú” (Faiako ʻi he Founga ‘a e Fakamoʻuí, 7).

61

27 MĒ– 2 SUNE

Siosefa Sāmita—Mātiu 1; Mātiu 25; Ma̒ ake 12–13; Luke 21“ʻO Ka Haʻu ʻa e Foha ʻo e Tangatá”

Manatuʻi ke kamata ʻaki hoʻo teuteu ke faiakó hono lau ʻa e Siosefa Sāmita—Mātiu 1; Mātiu 25; Maʻake 12–13; mo e Luke 21 ʻi he faʻa lotu. Fekumi ki ha tataki fakalaumālie, peá ke toe vakaiʻi leva e fokotuʻutuʻu ko ʻení ki ha ngaahi fakakaukau kehe.

Fakaafeʻi e Feʻinasiʻakí

Hiki ʻi he palakipoé ha lisi ʻo e ngaahi talanoa fakatātā ʻo e Fakamoʻuí ʻoku maʻu ʻi he laukonga ʻo e uike ní, hangē ko e fuʻu ʻakau fikí, ko e tangata leleí mo e tangata kaihaʻá, ko e tamaioʻeiki faivelengá mo e tamaioʻeiki koví, ko e kau tāupoʻou ʻe Toko Hongofulú, ko e ngaahi talēnití, mo e fanga sipí mo e fanga kosí. Kole ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau vahevahe ha ngaahi moʻoni kuo nau ako mei he ngaahi talanoa fakatātā ko ʻení ʻe lava ʻo tokoni ke nau teuteu ki he Hāʻele ʻAnga Ua Mai ʻa e ʻEikí. Ko e hā ʻoku nau fai ke fakaʻaongaʻi ai e ngaahi moʻoni ko ʻení ʻi heʻenau moʻuí?

Akoʻi e TokātelinéSIOSEFA SĀMITA—MĀTIU 1:21–37

ʻE lava ke tokoniʻi kitautolu ʻe he ngaahi kikite fekauʻaki mo e Hāʻele ʻAnga Ua Mai ʻa e Fakamoʻuí, ke tau fehangahangai mo e kahaʻú ʻi he tui. • Mahalo ʻe faingataʻa ke mahino e ngaahi faka-

ʻilonga ʻo e Hāʻele ʻAnga Ua Mai ʻa e Fakamoʻuí ki ha niʻihi ʻo e kau mēmipa ʻo e kalasí. ʻE ala tokoni

kiate kinautolu ke nau ngāue fakakulupu pea kumi e ngaahi fakaʻilonga ʻoku nau maʻu ʻi he Siosefa Sāmita—Mātiu 1:21–37. ʻE ala tokoni foki ke mahino ange kiate kinautolu e mahuʻinga ʻo e ngaahi faka-ʻilonga ko ʻení, kapau te nau fakafehoanaki kinau-tolu ki he ngaahi fakaʻilonga ʻo e halá. Ko e hā ʻoku mahuʻinga ai e ngaahi fakaʻilonga ʻo e halá? Ko e hā ʻoku fokotuʻu mai heni fekauʻaki mo e ngaahi faka-ʻilonga ʻo e Hāʻele Anga Ua Maí? ʻE lava ke ke tufa ki he kulupu takitaha ha laʻi pepa ʻi he fuo ʻo e ngaahi fakaʻilonga ʻo e halá pea fakaafeʻi kinautolu ke nau tohi ʻi he laʻi pepa takitaha ha fakaʻilonga kimuʻa ʻi he Hāʻele ʻAnga Uá. Tuku ke nau vahevahe e meʻa ne nau maʻú, pea fakaafeʻi e kalasí ke nau aleaʻi e faka-moʻoni ʻo e nagahi fakaʻilonga ko ʻení ʻi he māmaní ʻi he kuongá ni.

• ʻI he fokotuʻutuʻu ki he uike ní ʻi he Haʻu, ʻo Muimui ʻIate Au—Maʻá e Fakafoʻituituí mo e Ngaahi Fāmilí naʻe fakaafeʻi ai e kau akó ke nau kumi ha faleʻi ʻi he ngaahi veesi ko ʻení fekauʻaki mo e founga ke “ʻoua naʻa [nau] manavahē” ai ʻi he ngaahi meʻa ʻe hoko kimuʻa he Hāʻele ʻAnga Ua Maí (vakai foki ki he lea ʻa Palesiteni Tōmasi S. Monisoni ʻi he “Ngaahi Maʻu-ʻanga Tokoni Kehé”). Fakaʻaliʻali ha fakatātā ʻokú ne

Ko e

Hāʻel

e ʻAn

ga U

a M

aí, t

ā fa

katā

taaʻi

ʻe

Harr

y And

erso

n

62

27 MĒ– 2 SUNE 

fakahaaʻi e Hāʻele ʻAnga Uá (vakai, Ko e Hāʻele ʻAnga Uá, Tohi Fakatātā ʻo e Ongoongoleleí, fika 66), pea fakaafeʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau vahevahe e ngaahi veesi ne nau fakaʻilongaʻi ʻi heʻenau ako fakatāutahá. Ko e hā ʻoku hoko ai ʻetau ʻilo fekauʻaki mo e ngaahi meʻa ʻe hoko kimuʻa ʻi he Hāʻele ʻAnga Uá ko ha tāpuakí?

SIOSEFA SĀMITA—MĀTIU 1:26–27, 38–55; MĀTIU 25:1–13

Kuo pau ke tau mateuteu maʻu pē ki he Hāʻele ʻAnga Ua Maí. • Neongo kuo ʻosi kole mai ʻe he Fakamoʻuí ke tau

mateuteu maʻu pē ki Heʻene Hāʻele ʻAnga Ua Maí, ʻoku faingofua ke tau moʻumoʻua ʻi he moʻui fakaʻahó pea ʻikai faʻa fakakaukau ki ai. ʻE lava ke tokoni e ngaahi talanoa fakatātā ʻi he Siosefa Sāmita—Mātiu 1:26–27, 38–55 mo e Mātiu 25:1–13 ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau fakatokangaʻi e mahuʻinga ʻo e teuteu ki he Hāʻele ʻAnga Uá. Fakaafeʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau kumi e ngaahi talanoa fakatātā ko ʻení mo hono fakafehoanakí, pea vahe-vahe e meʻa ʻoku nau akoʻi fekauʻaki mo e mateu-teu ki he Hāʻele ʻAnga Uá. ʻE lava ke haʻu ha ongo mēmipa ʻo e kalasí kuó na mateuteu mo ha ngaahi fakatātā mohu founga ki ha taha ʻo e ngaahi talanoa fakatātā ko ʻení.

• ʻE lava ke tokoni e talanoa fakatātā ʻo e Kau Tau-poʻou ʻe Toko Hongofulú ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau fakakaukau ki heʻenau teuteu fakalau-mālie ke fetaulaki mo e Fakamoʻuí. Naʻe ʻomi ʻe ʻEletā David A. Bednar ha fakaʻuhinga ʻo e talanoa fakatātā ʻe lava ʻo tokoní (vakai, “Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Kehé”). ʻE lava ke aleaʻi ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí e meʻa te tau lava ʻo fai ʻi heʻetau moʻui fakaʻahó, ke tau ului kakato ange ai ki he ongoongoleleí. Ko e hā kuo pau ke tau aʻusia ai e uluí maʻatautolú? Ko e hā ʻoku tānaki mai ʻe he Tokāteline mo e Ngaahi Fua-kava 45:56–57 ki he mahino ʻoku tau maʻu fekauʻaki mo e talanoa fakatātā ko ʻení?

• ʻE lava ke mou hivaʻi fakataha ha ngaahi himi fekauʻaki mo e Hāʻele ʻAnga Uá mo aleaʻi e ngaahi pōpoaki ʻoku nau akoʻí (vakai, “Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Kehé”).

MĀTIU 25:14–46

Te tau fakahoko ha fakamatala ki he ʻEikí fekauʻaki mo ʻetau moʻuí, ʻi he Fakamaau Fakaʻosí. • ʻE lava ke ueʻi kitautolu ʻe he talanoa fakatātā ʻo e

ngaahi talēnití mo e talanoa fakatātā ʻo e fanga sipí mo e fanga kosí ke tau fakakaukau ki he tala-noa ʻo ʻetau moʻuí, ʻa ia te tau fai ki he ʻEikí ʻi he Fakamaau Fakaʻosí. ʻE lava ke mou lau fakataha e ngaahi talanoa fakatātaá pea fakaafeʻi e mēmipa takitaha ʻo e kalasí ke nau vahevahe ha fehuʻi ʻe taha ʻe ala ʻeke ʻe he Fakamoʻuí ʻi he taimi te tau fai ai ha fakamatala ʻo ʻetau moʻuí. Tuku ha taimi ke palani ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí ha ngaahi founga te nau ngāueʻi ai e ngaahi ongo ne nau maʻu lolotonga e fealēleaʻakí.

• ʻE lava ke mou toe vakaiʻi mo e kau mēmipa ʻo e kalasí e ʻuhinga ʻo e Fakamaau Fakaʻosí ʻi he Faka-hinohino ki he Ngaahi Folofolá, “Fakamaau Fakaʻosí, Ko e,” scriptures.lds.org. Te ke lava leva ʻo kole ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau toe vakaiʻi ha ngaahi veesi folofola ʻe niʻihi fekauʻaki mo e tūkunga ʻe ʻi ai ʻa e Fakamaau Fakaʻosí, hangē ko e ʻAlamā 5:17–25. Ko e hā ʻoku ueʻi kitautolu ʻe he ngaahi veesi folofola ko ʻení ke tau fai ke teuteu ki he ʻaho ko iá?

• Ke tokoni ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau ʻilo e ʻuhinga fakataautaha ʻo e ngaahi talēnití ʻi he talanoa fakatātaá (vakai, Mātiu 25:14–30), vahevahe e ngaahi fakakaukau pe fakaʻaongaʻi ha ʻekitivitī mei he “The Parable of the Talents,” by Elder Ronald A. Rasband (Ensign, Aug. 2003, 32–35).

• Ke kamataʻi ha fealēleaʻaki fekauʻaki mo e Mātiu 25:34–40, te ke lava ʻo fakaafeʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau vahevahe ha ngaahi sīpinga ʻo e kakai ʻoku nau fakatātaaʻi e manavaʻofa ʻoku fakamatalaʻi ʻi he ngaahi veesi ko ʻení. Tuku ange ha taimi ke nau fakalaulauloto ai pe ko hai te ne ala fie maʻu ʻenau tokoní. Ko e hā ha ngaahi founga angamaheni ʻe lava ai ke tau fafanga ʻa e fiekaiá, fakakofuʻi ʻa e tele-fuá, pea ʻaʻahi ki he kau mahakí?

63

SIOSEFA SāMITA—MāTIU 1; MāTIU 25; MAʻAKE 12–13; LUKE 21

Poupouʻi ʻa e Ako ʻi A̒pí

Ke poupouʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau lau ʻa e Sione 13–17 ʻi he uike ka hokó, kole ange ke nau faka-kaukau ki he meʻa te nau lea ʻaki ki hanau foha pe ʻofe-fine kimuʻa pea ʻalu ʻo ngāue fakafaifekaú. Te tau lau ʻi he Sione 13–17 e ngaahi fakahinohino fakaʻosi naʻe fai ʻe he Fakamoʻuí ki Heʻene kau ākongá kimuʻa pea Tutuki Iá.

Ngaahi Ma̒ uʻanga Tokoni Kehé

Ngaahi Himi fekauʻaki mo e Hāʻele ʻAnga Uá.

“ʻE Kāinga Tau Loto Fiemālie,” Ngaahi Himí, fika 3

“Haʻu e Fānau ʻa e ʻEikí,” Ngaahi Himi fika 24

“Haʻu ʻa e Tuʻi ʻo e Naahi Tuʻi,” Ngaahi Himi, fika 23

“ʻOku ou Tui kia Kalaisi,” Ngaahi Himi, fika 66

“Fiefia ki Māmani,” Ngaahi Himí, fika 110

Ko e lolo ʻo e uluí. Naʻe fokotuʻu mai ʻe ʻEletā David A. Bednar e ʻuhinga ko ʻeni ʻo e talanoa fakatātā ʻo e Kau Taupoʻou ʻe Toko Hongofulú:

“Fakakaukau ki he loló ko e lolo ʻo e uluí [vakai, Mātiu 25:4–9]. . . .

“Naʻe siokita nai mo taʻe fie vahevahe e kau tāupoʻou poto ʻe toko nimá, pe naʻa nau fakahā totonu ange pē he ʻikai lava ʻo kole ke fakaʻaongaʻi ʻa e lolo ʻo e uluí? ʻE lava nai ke foaki ki ha taha kehe ʻa e mālohi

fakalaumālie ʻoku maʻu tupu mei he talangofua maʻu pē ki he ngaahi fekaú? ʻE lava nai ke foaki ʻa e ʻilo naʻe maʻu ʻi hono ako mo e fakalaulauloto fakamātoato ki he folofolá, ki ha taha ʻokú ne fie maʻu? ʻE lava nai ke ʻave ʻa e melino ʻoku ʻomi ʻe he ongoongoleleí mei ha tokotaha Siasi faivelenga ki ha taha ʻokú ne aʻusia ha ʻahiʻahi pe faingataʻa lahi? Ko e tali mahino ki he ngaahi fehuʻi takitaha ko ʻení ko e ʻikai.

“Hangē ko hono fakamamafaʻi totonu ʻe he kau tāu-poʻou potó, kuo pau ke tau ‘takitaha fakatau maʻatau-tolu.’ Naʻe ʻikai fakamatala ʻe he kau fafine ko ʻeni ne ueʻi fakalaumālié ki ha fefakatauʻaki fakapisinisi; ka ko ʻenau fakamamafaʻi hotau fatongia fakafoʻituitui ke tauhi ke kei ulo ʻetau maama ʻo e fakamoʻoní mo tauhi ha lolo feʻunga ʻo e uluí. ʻOku maʻu e lolo mahuʻingá ni ko e tulutā ki he tulutā—ʻʻi he ʻotu lea ki he ʻotu lea [mo e] akonaki ki he akonaki’ (2 Nīfai 28:30), ʻi he faʻa kātaki mo e vilitaki” (“Ului ki he ʻEikí,” Ensign pe Liahona, Nōvema 2012, 109).

ʻOua ʻe manavahē. Naʻe pehē ʻe Palesiteni Thomas  S. Monson:

“Neongo ʻe fakatahataha mai e ngaahi matangí, pea ʻuha lōvai hifo kiate kitautolu, ka ʻe fakafiemālieʻi mo poupouʻi kitautolu ʻe heʻetau ʻilo ki he ongoongoleleí pea mo ʻetau ʻofa ki heʻetau Tamai Hēvaní mo hotau Fakamoʻuí, mo ha fiefia ki hotau lotó ʻi heʻetau ʻaʻeva angatonu mo tauhi ʻa e ngaahi fekaú. . . .

“Siʻoku ngaahi tokoua mo e tuofāfine ʻofeina, ʻoua te mou manavahē. Mou fiefia. ʻOku hā ngingila mai e kahaʻú ʻo hangē tofu pē ko hoʻomou tuí” (“”Ke Mou Fiefia,”Ensign pe Liahona, Mē 2009  92).

Fakatupulaki ʻEtau Founga AkoʻíFakapapauʻi ʻokú ke akoʻi ʻa e tokāteline moʻoní. “Toutou fehuʻi loto pē, ʻKo e hā ha founga ʻe tokoni ai ki he kalasí e meʻa ʻoku ou akoʻí ke langaki ʻenau tui kia Kalaisí, ke nau fakatomala pea fakahoko mo tauhi ʻenau ngaahi fuakava mo e ʻOtuá pea maʻu mo e Laumālie Māʻoniʻoní?’” (Ko e Faiako ‘i he Founga ‘a e Fakamoʻuí, 20).

64

3–9 SUNE

Sione 13–17“Mou Nofo Maʻu ʻi Heʻeku ʻOfá”

ʻI hoʻomou ako ʻi he faʻa lotu ʻa e Sione 13–17, fakalaulauloto ki he founga te ke lava ʻo fakahaaʻi lelei ange ai hoʻo ʻofa ki he niʻihi ʻokú ke akoʻí. ʻE fakahā atu ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní ha ngaahi fakakaukau ʻi hoʻo ako e folofolá, Haʻu, ʻo Muimui ʻIate Au- Maʻá e Fakafoʻituituí mo e Ngaahi Fāmilí, pea mo e fokotuʻutuʻu ko ʻení.

L E K O O T I E N G A A H I O N G O ʻ O K Ú K E M A ʻ Ú

Fakaafeʻi e Feʻinasiʻakí

Hiki e mataʻifika 13 ki he 17 ʻi he palakipoé, ke ne faka-fofongaʻi e ngaahi vahe ʻi he tohi ʻa Sioné ʻa ia ʻoku lau ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí ʻi he uike ní. Fakaafeʻi ha kau mēmipa ʻe niʻihi ʻo e kalasí ke nau tohi ʻi he tafaʻaki e mataʻifika ʻo e vahé, ʻa e fakamoʻoni ki ha veesi ne nau maʻu ʻoku ʻuhingamālie pea ʻoku nau loto ke aleaʻi mo e kalasí.

Akoʻi e TokātelinéSIONE 13:1–17

Ko e Fakamoʻuí ʻa hotau faʻifaʻitakiʻanga ʻo e ngāue taʻesiokita maʻá e niʻihi kehé. • Ke tokoni ke fakalaulauloto e kau mēmipa ʻo hoʻo

kalasí ki he mahuʻinga ʻo hono fufulu ʻe Sīsū e vaʻe ʻo ʻEne kau ākongá, te ke lava ʻo tomuʻa fakaafeʻi ha mēmipa ʻo e kalasí ke ne fakafaivaʻi ʻa Pita ʻi he

talanoa ko ʻení pea ke fakaʻekeʻeke ʻe he toenga ʻo e kalasí. Poupouʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau fekumi ʻi he Sione 13:1–17 pea fakakaukau ki ha ngaahi fehuʻi ʻuhingamālie te nau lava ʻo ʻeke kia Pita. Ko e hā ʻoku tau ako mei he talanoa ko ʻení te ne liliu e founga ʻo ʻetau tokoni ki he niʻihi kehé?

SIONE 13:34–35

Ko e ʻofá ʻa e tōʻonga moʻui ʻo ha ākonga ʻa Sīsū Kalaisi. • Ko e hā te ne poupouʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke

nau toe ʻofa angé? Te ke lava ʻo ʻeke ange pe te nau ʻilo fēfē ha taha ʻoku nau maheni ko ha ākonga ʻa Sīsū Kalaisi. Ko e hā e ngaahi ʻulungaanga ʻoku nau fakatokangaʻi ʻi he tokotaha ko iá? Te ke lava ʻo faka-afeʻi kinautolu ke nau fekumi ʻi he Sione 13:34–35, ke ako e founga ʻe lava ke tau ʻilo ai e kau ākonga moʻoni ʻa e Fakamoʻuí. Ko e hā te tau lava ʻo fai ke ʻai e ʻofá ko e ʻulungaanga ʻo e moʻui fakaākongá? ʻOku tākiekina fēfē ʻe he akonaki ko ʻení e founga ʻetau feohi mo e niʻihi kehé, kau ai ʻa e mītia fakasōsialé?

Ko e

Faka

man

atu

Kiat

e Au,

tā ʻe

W

alte

r Ran

e

65

SIONE 13–17

• Kuo mou ako ha meʻa lahi ʻi he kalasí he taʻú ni fekauʻaki mo e moʻui ʻa e Fakamoʻuí, kau ai ha ngaahi sīpinga lahi ʻo e founga naʻá Ne fakahaaʻi ai ʻEne ʻofa ki he niʻihi kehé. Ko e founga ʻe taha ke tokoni ke fakalaulauloto ai e kau mēmipa ʻo e kalasí ki he fekau ʻi he Sione 13:34 ko hono hiki ʻi he palakipoé Hangē Ko ʻEku ʻOfa Kiate Kimoutolú, pea kole ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau lisi e ngaahi sīpinga ʻoku nau manatuʻi mei he Fuakava Foʻoú ʻokú ne fakatātaaʻi e ʻofa ʻa Sīsuú. Te ke lava leva ʻo hiki ʻi he palakipoé ʻa e Feʻofaʻaki pea kole ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau lisi e ngaahi founga te tau lava ai ʻo muimui ʻi Heʻene sīpinga ʻo e ʻofá. ʻE lava ke hoko hono hivaʻi pe fanongo ki he himi “Ke Mou Feʻofa-ʻaki,” Ngaahi Himi, fika 200, pe sio ʻi ha taha ʻo e ngaahi vitiō ʻi he “Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Kehé” ko ha tānaki lelei ki he ʻekitivitī ko ʻení.

• Kapau ʻoku ʻikai ke tau ongoʻi ʻofa ki he niʻihi kehé, ko e hā te tau lava ʻo fai ke tau maʻu e meʻafoaki ʻo e ʻofá? Ko e hā ʻoku tānaki atu ʻe he faleʻi ʻi he Molonai 7:48; 8:26 ki he mahino ʻoku tau maʻu fekauʻaki mo e meʻafoaki ko ʻení? Ko hai ʻoku tau ʻilo ʻoku fie maʻu ke ne ongoʻi ʻetau ʻofá?

SIONE 14:16–27; 15:26; 16:7–15

ʻOku fakangofua kitautolu ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní ke tau fakakakato ʻetau taumuʻa ko e kau ākonga ʻa Sīsū Kalaisí. • Ke tokoni ke ako e kau mēmipa ʻo e kalasí fekau-

ʻaki mo e ngaahi fatongia kehekehe ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní, ʻe lava ke ke vahevahe kinautolu ki ha ngaahi kulupu pea vahe ki he kulupu takitaha ha taha ʻo e ngaahi potufolofola ko ʻení: Sione14:16–27; 15:26; mo e 16:7–15. Fakaafeʻi e kulupu takitaha ke nau tohi ʻi he palakipoé e meʻa ʻoku nau ako fekau-ʻaki mo e Laumālie Māʻoniʻoní mei he ngaahi potu-folofola ko ʻení. ʻE lava ke tānaki ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí ha ngaahi fakakaukau kehe ʻoku nau maʻu ʻi heʻenau fekumi ʻi he ngaahi veesi folofola ʻoku lisi ʻi he “Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Kehé.” Ko e fē ha taimi kuo tau ongoʻi ai e ivi tākiekina ʻo e Laumālie Māʻoni-ʻoní? Ko e hā ha ngaahi meʻa pe nāunau tokoni ki he sió te ke lava ʻo ʻomi ki he kalasí, ʻe lava ʻo tokoni

ke mahino ki he kau mēmipa ʻo e kalasí e ngaahi fatongia ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní?

• ʻE lava ke ke tomuʻa fakaafeʻi ha kau mēmipa ʻe niʻihi ʻo e kalasí ke nau ako ha taha ʻo e ngaahi lea ʻi he konifelenisi lahí ʻoku fokotuʻu mai ʻi he “Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Kehé,” (pe ko ha ngaahi lea kehe ʻi he konifelenisí ʻoku nau ʻilo) fekauʻaki mo e Laumālie Māʻoniʻoní. Tuku ke nau vahevahe nounou mo e kalasí e meʻa ne nau akó. Ko e hā ʻoku tānaki mai ʻe he ngaahi pōpoaki ko ʻení ki he meʻa kuo tau ako fekauʻaki mo e Laumālie Māʻoniʻoní mei he Sione 14–16?

SIONE 15:1–12

ʻI heʻetau nofo maʻu ʻi he Fakamoʻuí, te tau tupu ʻo fua lahi mo fiefia. • Ko e hā naʻe ako ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí ʻi he

uiké ni mei he talanoa fakatātā ʻa e Fakamoʻuí ki he vainé mo e ngaahi vaʻá? ʻE lava ke ke ʻomi ha fanga kiʻi ʻakau iiki ki he kalasí pea fakaʻaongaʻi ia ke tokoni ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau sioloto ki he talanoa fakatātā ʻa e Fakamoʻuí. Hili hoʻomou lau fakakalasi e Sione 15:1–12, ʻe lava ke mou aleaʻi e ʻuhinga ʻo e “nofo maʻu ʻia [Kalaisí]” (Sione 15:4). Te ke lava ʻo fakaafeʻi ha kau mēmipa ʻe niʻihi ʻo e kalasí ke nau vahevahe e founga kuo nau ʻilo ai e moʻoni ʻa e Sione 15:5. (Vakai foki ki he lea ʻa ʻEletā Sefilī R. Hōlani ʻi he “Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Kehé.”) ʻE ala ʻaonga foki ʻa e foʻi vitiō “The Will of God” (LDS.org) ʻi he fealēleaʻaki ko ʻení.

SIONE 17

ʻOku haohaoa ʻa e uouangataha ʻa e Tamai Hēvaní mo Sīsū Kalaisí, pea ʻokú Na finangalo ke tau uouangataha mo kitautolu. • Mahalo he ʻikai te ke lava ʻo akoʻi kotoa e ngaahi

moʻoni mahuʻinga ʻi he Sione 17 ʻi ha fealēleaʻaki fakakalasi ʻe taha, ka ko ha founga ʻeni ke tokoni ke maʻu ai ʻe he kau akó ha ngaahi moʻoni lahi ange. Lisi ʻi he palakipoé e ngaahi fakakaukau mei he Sione 17, hangē ko ʻení:

Ko hotau vā fetuʻutaki mo Sīsū KalaisíKo e vā fetuʻutaki ʻo Sīsū Kalaisi mo ʻEne Tamaí

66

3–9 SUNE 

Ko hotau vā fetuʻutaki mo e toenga ʻo e māmaníKo hotau vā fetuʻutaki ʻi heʻetau hoko ko ʻEne kau ākongá

Fakaafeʻi e mēmipa takitaha ʻo e kalasí ke nau fili ha taha ʻo e ngaahi fakakaukau ko ʻení pea lau ʻa e Sione 17, ʻo kumi e ngaahi veesi ʻoku felāveʻi mo iá. Kole ki ha kau mēmipa ʻo e kalasí ke vahevahe e meʻa ne nau akó.

Poupouʻi ʻa e Ako ʻi A̒pí

Ke poupouʻi e kau akó ke nau lau e Mātiu 26; Maʻake 14; Luke 22; mo e Sione 18 ʻi he uike ka hoko maí, te ke lava ʻo talaange te nau lau ʻi he ngaahi veesi ko ʻení fekauʻaki mo ha taha ʻo e ngaahi momeniti mahuʻinga ʻi he palani maʻongoʻonga ʻa e ʻOtuá ki he fakamoʻuí.

Ngaahi Ma̒ uʻanga Tokoni Kehé

Ngaahi vitiō fekauʻaki mo e ʻofá ʻi he LDS.org.

“Ke Mou Feʻofaʻaki”

“Ko e Feilaulau, Foaki, mo e ʻOfa ʻa e Ngaahi Fāmilí”

“Teuteuʻi ʻo Tōmasi  S. Monisoní: Na‘á ne ako ʻa e Manavaʻofá ʻi Heʻene Kei Talavoú”

Ko e Laumālie Māʻoniʻoní.Ngāue 2:37–38; Kalētia 5:22–23; 1 Nīfai 10:17–19; 2 Nīfai 32:3–5; Mōsaia 3:19; 3 Nīfai 27:20;

Molonai 8:26; 10:4–5; Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 8:2–3; 42:17

Robert D. Hales, “Ko e Laumālie Māʻoniʻoní,” Ensign pe Liahona, Mē 2016, 105–7

Henry B. Eyring, “Ko e Hoko ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní ko Ho Takauá,” Ensign pe Liahona, Nōvema 2015, 104–7

David A. Bednar, “Maʻu ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní,” Ensign pe Liahona, Nōvema 2010, 94–97

Nofo Maʻu ʻia Kalaisi. ʻI hono ʻiloʻi ʻoku ʻi ai e ngaahi ʻuhinga tuʻuloa mo e tuku-pā ʻo e foʻi lea nofo maʻú naʻe akonaki ʻa ʻEletā Jeffrey R. Holland ʻo pehē:

Ko e ongo ʻoku ʻomi ʻe he foʻi [lea] ko ʻení ʻoku ʻikai ko e ‘nofo pē—ka ko e nofo ʻo taʻengata.’ Ko e fakaafe ia e pōpoaki ʻo e ongoongoleleí. . . . Haʻu, kae haʻu ke nofo. Haʻu mo ha loto fakapapau mo faʻa kātaki. . . .

“Naʻe pehē ʻe Sīsū, ‘Ka [mou] māvae mo au, ʻe ʻikai te mou faʻa fai ha meʻa’ [Sione 15:5]. ʻOku ou fakamoʻoni ko e moʻoni ia ʻa e ʻOtuá. Ko Kalaisi e meʻa kotoa kiate kitautolu pea ʻoku totonu ke tau nofo maʻu ʻiate Ia, ʻo tuʻu mālohi mo tuʻu maʻu ʻo taʻengata. Kuo pau ke tau pikitai kiate Ia, ko hotau Fakamoʻuí pea ki Hono Siasí, ʻa ia kuo fakahuafa ʻaki ʻa Hono huafa toputapú, kae lava ke fua mo matala ʻa e ongoongoleleí ʻo faitāpuekina ʻetau moʻuí. Ko e vainé Ia, ko e maʻuʻanga moʻoni ia ʻo hotau mālohí pea mo e maʻuʻanga pē ʻe taha ʻo e moʻui taʻengatá. ʻIate ia, he ʻikai ngata pē ʻi heʻetau kātakí ka te tau ikuna foki ʻi he meʻa toputapú ni, ʻa ia he ʻikai te ne teitei liʻaki kitautolú” (“Abide in Me,” Ensign pe Liahona, May 2004, 32).

Fakatupulaki ʻEtau Founga AkoʻíFakaafeʻi ʻa e Laumālié “He ʻikai ha faiako he moʻui fakamatelié, neongo ʻene mohu pōtoʻi ngāue pe taukeí, te ne lava ʻo fetongi e Laumālié. Ka te tau lava ʻo hoko ko ha ngaahi meʻangāue ʻi he toʻukupu ʻo e ʻOtuá ke tokoni ki Heʻene fānaú ke nau faiako ʻaki e Laumālié. Ke fai ʻení, ʻoku tau fakaafeʻi e tākiekina ʻa e Laumālié ki heʻetau moʻuí pea tau poupouʻi e niʻihi ʻoku tau akoʻí ke nau fai e meʻa tatau pē. . . . ʻE lava ke fakaafeʻi mai e Laumālié ʻe he ngaahi hiva toputapú, folofolá, lea e kau palōfita ʻo e ngaahi ʻaho kimui ní, fakahaaʻi ʻo e ʻofá mo e fakamoʻoní pea mo e ngaahi momeniti fakalaulaulotó” (Faiako ʻi he Founga ‘a e Fakamoʻuí, 10).

67

10–16 SUNE

Mātiu 26; Ma̒ ake 14; Luke 22; Sione 18“Kae ʻOua Naʻa Faʻiteliha Pē Au, Ka Ko Koe Pē”

Lau ʻa e Mātiu 26; Maʻake 14; Luke 22; mo e Sione 18, pea fakalaulauloto ki he ngaahi fakakaukau mo e ngaahi ongo ʻoku haʻu ki hoʻo fakakaukaú. Ko e hā e ngaahi pōpoaki ʻoku fie maʻu ke ako ʻe he kau mēmipa hoʻo kalasí?

L E K O O T I E N G A A H I O N G O ʻ O K Ú K E M A ʻ Ú

Fakaafeʻi e Feʻinasiʻakí

Fakaafeʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke vahevahe ha meʻa ne nau ako ʻi he uiké ni naʻe tokoni ke ʻuhingamālie ange ai kiate kinautolu e sākalamēnití. Ko e hā naʻa nau faí pea nae liliu fēfē ai ʻenau aʻusia ʻi hono maʻu e sākalamēnití?

Akoʻi e TokātelinéMĀTIU 26:26–29; LUKE 22:19–20

Ko e sākalamēnití ko ha faingamālie ia ke nau manatuʻi maʻu pē e Fakamoʻuí. • Ko e hā naʻe fokotuʻu ai ʻe he Fakamoʻuí ʻa e sākala-

mēnití? Ko e hā ʻoku tau maʻu fakauike ai ʻa e sākalamēnití? Ko e hā ha ngaahi tali ʻe ala maʻu ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí ʻi he Mātiu 26:26–29; Luke 22:7–20; Tokātekine mo e Ngaahi Fuakava 20:75–79; mo e Tuʻu Maʻu ʻi he Tuí, 177–78? Hangē ko ʻení, ʻoku akoʻi mai ʻe he Tuʻu Maʻu ʻi he Tuí ʻoku

fakamanatu ʻe he sākalamēnití e fakalelei ʻa Kalaisí, ʻa ia naʻe fakakakato ai e fono ʻa Mōsesé. ʻE lava foki ke ke lau ki he kalasí e lotu ʻo e sākalamēnití, pea kole ange ki he kalasí ke nau kumi e ngaahi fuakava ʻoku tau fai ko ha konga ʻo e ouaú. Te tau tokoni fēfē ki ha taha kehe ke mahino kiate ia e ʻuhinga ʻo e ngaahi tukupā ko ʻení? ʻOku totonu ke liliu fēfē ʻe heʻetau maʻu e sākalamēnití e ngaahi fili ʻoku tau fai ʻi he toenga ʻo e uiké.

• ʻE ngali lelei ange ke fevahevaheʻaki ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí ʻenau ngaahi fakakaukau fekau-ʻaki mo e founga ke nau manatuʻi ai e Fakamoʻuí lolotonga e sākalamēnití pea ʻi he toenga ʻo e uiké (vakai, TF 6:36–37). Te ke lava ʻo fakaafeʻi kinautolu ke nau vahevahe e meʻa ʻoku tokoni kiate kinau-tolu mo honau ngaahi fāmilí ke nau manatuʻi e Fakamoʻuí mo tauhi ʻenau ngaahi fuakavá. Ko e hā ha ngaahi veesi mei he laukonga ʻo e uike ní ʻokú ne fakaloloto ʻetau fakaʻapaʻapa ki he sākalamē-nití? Ki ha ngaahi fakakaukau kehe fekauʻaki mo e founga ke manatuʻi ai e Fakamoʻuí, vakai ki he lea ʻa Gerrit W. Gong, “Manatuʻi Maʻu Pē Ia,” Ensign pe Liahona, Mē 2016, 108–11.

Pea

Kuo

Poʻul

i, tā

faka

tāta

aʻi ʻe

Ben

jam

in

McP

hers

on

68

10–16 SUNE 

• ʻE lava ke hoko e fealēleaʻaki ko ʻení ko ha faingamā-lie lelei ke mou vakai mo e kalasí ki he fakataipe ʻo e sākalamēnití. ʻOku tokoni fēfē mai e ngaahi faka-taipe ko ʻení ke nofotaha ʻetau tokangá ʻi he Faka-moʻuí lolotonga e ouaú? Ko e hā ʻoku akoʻi mai ʻe he ngaahi fakataipe ko ʻení fekauʻaki mo Ia mo hotau vā fetuʻutaki mo Iá.

• ʻI he fakaʻosinga ʻo hoʻomou fealēleaʻaki fekauʻaki mo e sākalamēnití, ʻe lava ke ke tuku ange ha ngaahi miniti siʻi ki he kau mēmipa ʻo e kalasí, ke nau fakalaulauloto mo tohi e meʻa naʻe ueʻi fakalaumālie kinautolu ke nau fai ke teuteu ki he sākalamēniti ʻo e uike kahaʻú. Ke tānaki atu ki he laumālie ʻo e aʻusia ko ʻení, ʻe lava ke tā ha himi sākalamēniti lolotonga e fakalaulauloto ʻa e kau mēmipa ʻo e kalasí.

MĀTIU 26:36–46

ʻOku tau hangē ko Kalaisí ʻi he taimi ʻoku tau fili ai ke fakavaivai ki he finangalo ʻo e Tamaí. • ʻE lava ke tokoni ki he kau mēmipa ʻo e kalasí e

sīpinga ʻa e Fakamoʻuí ʻi Heʻene fakavaivai ki he fina-ngalo ʻo e Tamaí ʻi he taimi ʻoku fie maʻu ai ke nau fai e meʻa tatau. Ke kamataʻi ha fealēleaʻakí, te ke lava ʻo fakaafeʻi e mēmipa takitaha ʻo e kalasí ke nau vahe-vahe ha taimi ne nau fakavaivai ai ki ha meʻa ne nau ʻilo ʻoku finangalo ʻa e ʻOtuá ke nau faí. Ko e hā naʻá ne fakaʻaiʻai kinautolu ke fai e ngaahi meʻa ko iá? Fakaafeʻi e kalasí ke nau lau e Mātiu 26:36–42 pea fakalaulauloto ki he ʻuhinga naʻe loto fiemālie ai e Fakamoʻuí ke fakavaivai ki he finangalo ʻo ʻEne Tamaí. ʻE tāpuekina fēfē nai kitautolu ʻe heʻetau fakavaivai ki he finangalo ʻo e ʻOtuá?

• Ke kumi e tefitoʻi moʻoni ʻo e fakavaivai ki he ʻOtuá, te ke lava ʻo kole ki ha vaeua ʻo e kalasí ke nau lau e Mōsaia 3:19 pea lau ʻe he vaeua ʻe tahá ʻa e 3 Nīfai 9:20. Ko e hā ʻoku akoʻi ʻe he ngaahi veesi ko ʻení fekauʻaki mo e ʻuhinga ʻo e fakavaivai ki he ʻOtuá? ‘Oku anga fefē ʻetau fakavaivaí? ʻE lava ke fakakau-kauloto e kau mēmipa ʻo e kalasí ki he founga te nau lava ai ʻo fakavaivai ki he finangalo ʻo e ʻOtuá ʻi he uike ka hoko maí. ʻE lava ke tānaki atu mo e lea ʻa ʻEletā Neal A. Maxwell ʻi he “Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Kehé” ki hoʻomou fealēleaʻakí.

MĀTIU 26:20–22, 31–35

Kuo pau ke tau sivisiviʻi ʻetau moʻuí ke fakapapauʻi e founga ke tau fakaʻaongaʻi ai e ngaahi folofola ʻa e ʻEikí. • ʻOku tau fanongo ki ha ngaahi lēsoni lahi ʻo e

ongoongoleleí ʻi heʻetau moʻuí, kae taimi ʻe niʻihi ʻoku tau faʻa pehē ʻoku ʻaonga lahi e ngaahi lēsoni ia ko iá ki he kakai kehé. ʻE lava ke tokoni ʻetau aleaʻi e Mātiu 26, ke tau ikunaʻi e fakahehema ko ʻení. Ke kamataʻi ha fepōtalanoaʻakí, te ke lava ʻo vahevahe e kalasí ki ha ngaahi hoa pea kole ki ha tokotaha ʻi he hoa kotoa pē ke nau lau e Mātiu 26:20–22 kae lau ʻe he niʻihi kehé e veesi 31–35. Fakaafeʻi kinautolu ke nau fakafehoanaki e ngaahi tali ʻa e kau ākongá ʻi he ongo talanoa ko ʻení. Ko e hā ha ngaahi lēsoni te tau lava ʻo ako mei he founga naʻe fakaʻaongaʻi ai ʻe he kau ākongá e ngaahi folofola ʻa e Fakamoʻuí? Ke ako lahi angé, vakai ki he fakamoʻoni ʻa Palesi-teni Dieter F. Uchtdorf ki he Mātiu 26:21–22, ʻi heʻene pōpoaki “ʻEiki, Ko Au Ia?” (Ensign pe Liahona, Nōvema 2014, 56–59).

MĀTIU 26:36–46

Naʻe fakahoko ʻe he Fakamoʻuí ha Fakalelei taʻe- fakangatangata maʻatautolu. • ʻE lava ke ke fakaafeʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke

vahevahe e ngaahi fakakaukau ne nau maʻu fekau-ʻaki mo e Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí, ʻi heʻenau ako fakatāutahá pe fakafāmilí.

• ʻOku fakamatalaʻi ʻe he Mātiu 26 e meʻa naʻe hoko ʻi Ketisemaní, ka ʻoku mahino nai ki he kau mēmipa ʻo e kalasí hono mahuʻinga ʻi heʻenau moʻuí? Ke tokoni kiate kinautolú, ʻe lava ke ke hiki ʻi he palakipoé ha ngaahi fehuʻi Ko e hā naʻe hoko ʻi Ketisemaní? mo e Ko e hā ʻoku mahuʻinga ai ia kiate aú? ʻE lava ke ngāue fakafoʻituitui e kau mēmipa ʻo e kalasí pe ʻi ha ngaahi kulupu iiki ke kumi e ngaahi tali ʻi he Mātiu 26:36–46; ʻAlamā 7:11–13; mo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 19:16–19. Te nau lava foki ʻo kumi e ngaahi tali ʻi he pōpoaki ʻa ʻEletā C. Sikoti Kulou “Ko e Mana ʻo e Fakaleleí” (Ensign pe Liahona, Mē 2011, 108–10).

• ʻI he Tohi ʻa Molomoná, ʻoku ui ʻe Sēkope e Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí ko “ha fakalelei taʻe- fakangatangata”

69

MāTIU 26; MAʻAKE 14; LUKE 22; SIONE 18

(2 Nīfai 9:7). Ke tokoni ke mahino ki he kau mēmipa ʻo e kalasí hono ʻuhingá, te ke lava ʻo vahevahe e ngaahi akonaki ʻa Palesiteni Lāsolo M. Nalesoni ʻi he “Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Kehé” pea kole ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau lisi e ngaahi founga ʻe lava ke taʻe- fakangatangata ai e ngaahi feilaulau ʻa e Fakamoʻuí. Te nau lava foki ʻo lau e ngaahi potu-folofola ko ʻení pea tānaki ki heʻenau lisí: Hepelū 10:10; ʻAlamā 34:10–14; Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76:24; mo e Mōsese 1:33. Te tau lava fēfē ʻo fakahaaʻi ʻetau houngaʻia ʻi he meʻa kuo fai ʻe he Fakamoʻuí maʻatautolú?

Poupouʻi ʻa e Ako ʻi A̒pí

Ke ueʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke hoko atu ʻenau lau-kongá, ʻe lava ke ke ʻeke ange pe ʻoku nau ʻilo e ngaahi meʻa e fitu naʻe folofola ʻaki ʻe Sīsū lolotonga ʻEne ʻi he kolosí. Talaange ʻe lava ke nau maʻu e ngaahi meʻa naʻe folofola ʻaki ʻe he Fakamoʻuí ʻi heʻenau lau e Mātiu 27; Maʻake 15; Luke 23; mo e Sione 19.

Ngaahi Ma̒ uʻanga Tokoni Kehé

Ngaahi vitiō ʻo e Tohi Tapú (LDS.org).“Ko e ʻOhomohe Fakaʻosí,” Ko e Mamahi ʻa e Fakamoʻuí ʻi Ketisemaní”

Ko ʻEtau Fakavaivai ki he Tamaí. Naʻe akonaki ʻa ʻEletā Neal A. Maxwell ʻo pehē: “ʻI hoʻomou fakavaivai ki he finangalo ʻo e ʻOtuá, ʻoku mou foaki ai kiate Ia ʻa e meʻa pē ko ia ʻe taha te mou

malava ke foaki kiate Iá, ʻa ia ʻoku ʻamoutolu ke foakí. ʻOua te mou faʻa tatali fuoloa ke maʻu ʻa e ʻōlitá pe ke kamata hono tuku ki ai e meʻaʻofa ʻoku mou loto ki aí!” “Remember How Merciful the Lord Hath Been,”Ensign pe Liahona, May 2004,  46).

Ko e Fakalelei taʻe- fakangatangatá. Naʻe akonaki ʻa Palesiteni Russell M. Nelson ʻo pehē:

“Ko e Fakalelei ʻa [Sīsū Kalaisí] ʻoku taʻe- fakangatangata—ʻo ʻikai hano ngataʻanga. ʻOku ʻikai foki hano ngataʻanga he ʻe fakahaofi ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá kotoa mei he faʻa- maté. Naʻe taʻe fakangata-ngata ia ʻi he ngaahi tuʻunga ʻo ʻene mamahi lahí. Naʻe taʻe fakangatangata hono taimí, he naʻá ne fakangata ʻa hono feilaulauʻaki ʻa e fanga manú. Naʻe toe taʻe- fakangatangta ia ʻi hono lahí—he naʻe pau ke fai tā tuʻo taha. Pea naʻe ʻikai ngata ʻa ʻene aʻu atu ʻa e ʻaloʻofa ʻo e Fakaleleí ki ha niʻihi tokolahi pē, ka ki he ngaahi māmani foki naʻá Ne ngaohí. Naʻe ope atu ia ʻo ʻikai malava ʻe ha meʻafua fakaetangata ke fakafuofuaʻi pe ma- aʻusia ʻe he ʻatamai ʻo e tangatá.

“Ko Sīsū toko taha pē te Ne lava ʻo foaki ha faʻahinga fakalelei pehē, talu mei hono ʻaloʻi Ia ʻe ha faʻē matelie mo ha Tamai taʻe- faʻa- mate. Koeʻuhí ko e ʻaloʻi makehe ko iá, ko Sīsuú ko ha Tokotaha taʻe- fakangatangata” (“The Atonement,” Ensign, Nov. 1996, 35).

Naʻe akonaki ʻa Palesiteni Hiipa J. Kalānite ʻo pehē: “Naʻe ʻikai ngata pē he hāʻele mai ʻa Sīsū ko ha meʻaʻofa fakamāmani lahí, naʻá Ne hāʻele mai ko ha foaki faka-foʻituitui. . . . Naʻá Ne pekia ʻi Kalevale maʻatautolu kotoa pea ʻe hokohoko atu hono fakamoʻui ʻe Hono taʻataʻá kitautolú. ʻO ʻikai fakafonua, fakakolo pe fakakulupu, kae fakafoʻituitui” (“A Marvelous Growth,” Juvenile Instructor, Dec. 1929, 697).

Fakatupulaki ʻEtau Founga AkoʻíVakai ʻi he fofonga ʻo e ʻOtuá Feinga ke ke vakai ki he kau mēmipa ʻo hoʻo kalasí ʻo hangē ko e vakai ʻa e ʻOtuá kiate kinautolú, pea ʻe fakahā atu ʻe he Laumālié honau mahuʻingá mo e ivi fakalangí. ʻI hoʻo fai ʻení, ʻe fakahinohinoʻi koe ʻi hoʻo feinga ke tokoniʻi kinautolú (vakai, Ko e Faiako ‘i he Founga ‘a e Fakamoʻuí, 6).

70

17–23 SUNE

Mātiu 27; Ma̒ ake 15; Luke 23; Sione 19 “Ko Hono Ngatá Ia”

Kamata ʻaki hoʻo teuteu ke faiakó hono lau ʻi he faʻa lotu ʻa e Mātiu 27; Maʻake 15; Luke 23; mo e Sione 19. Manatuʻi te ke lava ʻo fakamoʻoni mālohi ki he Fakamoʻuí mo ʻEne Fakaleleí ʻi hoʻo moʻui taau mo e Laumālié.

Fakaafeʻi e Feʻinasiʻakí

ʻE ala tokoni ke ke hiki ʻi he palakipoé ha ngaahi lea pe kupuʻi lea ʻe niʻihi ke fakamanatu ki he kalasí e ngaahi meʻa naʻe fakamatalaʻi ʻi he ngaahi vahe ʻo e uike ní. Kole ki he kalasí ke nau hiki ʻi he palakipoé ha ngaahi lea ʻe niʻihi ʻokú ne fakamatalaʻi ʻa e meʻa ne nau ongoʻi ʻi heʻenau laukonga fekauʻaki mo e ngaahi meʻa ko ʻení. Ko e hā ne nau ongoʻi pehē aí?

Akoʻi e TokātelinéMĀTIU 27; MAʻAKE 15; LUKE 23; SIONE 19

ʻOku fakahaaʻi ʻe he loto fiemālie ʻa Sīsū Kalaisi ke mamahí ʻa ʻEne ʻofa ki he Tamaí mo kitautolu kotoá. • Ke tokoni ke mahino ki hoʻo kalasí e founga ʻoku

fakatātaaʻi ai ʻe he ngaahi talanoa ʻo e pekia ʻa e Fakamoʻuí ʻEne ʻofá, fakahoko ha ʻekitivitī pehé ni: ʻOange ki he mēmipa takitaha ʻo e kalasí ha laʻi pepa fuo haati, pea fakaafeʻi kinautolu ke hiki ʻi heʻenau laʻi pepá ha kupuʻi lea mei he 1 Kolinitō 13:4–7, ʻokú ne fakamatalaʻi ʻa e manavaʻofá. Kole ange leva ke nau fekumi ʻi he Mātiu 27; Maʻake 15; Luke 23; pe Sione 19 pea hiki ʻi he tafaʻaki ʻe taha ʻo ʻenau foʻi hātí ha ngaahi veesi ʻokú ne ʻomi e founga naʻe

fakahaaʻi ai ʻe he Fakamoʻuí ʻa e ʻofa ʻoku fakamatalaʻi ʻi he kupuʻi lea ne nau filí. Tuku ke nau vahevahe e meʻa ne nau maʻú. Ko e hā ha ngaahi aʻusia kuo tokoni ke mahino ki he kau mēmipa ʻo e kalasí e ʻofa ʻa e Fakamoʻuí?

• Ko e hā te ke lava ʻo fai ke poupouʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke vahevahe ʻenau ngaahi fakamoʻoní ki he meʻa ne nau ako ʻi he uike ní? ʻE lava ke kumi ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí ha himi ʻokú ne fakamatalaʻi e ngaahi meʻa ne nau laú pe ko ʻenau ongoʻi ki he mamahi mo hono Tutuki ʻo e Fakamoʻuí. ʻE lava ke mou hiva fakakalasi ha foʻi himi ʻe taha pe lahi ange. ʻE ueʻi fēfē nai kitautolu ʻe he ako fekauʻaki mo e ngaahi houa fakaʻosi ʻo e moʻui ʻa e Fakamoʻuí, ke tau falala mo muimui kiate Ia?

• ʻE lava ke tokoni e fakatātaá ke sioloto ai e kau mēmipa ʻo e kalasí ki ha niʻihi ʻo e ngaahi meʻa ne nau lau ʻi he uike ní (vakai, “Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Kehé” ki ha ngaahi fakatātā ʻoku fokotuʻu mai). ʻE lava ke ke vahevahe e kalasí ki ha ngaahi kulupu pea ʻoange ha fakatātā ki he kulupu takitaha. ʻE lava ke lau fakataha ʻe he ngaahi kulupú e ngaahi veesi ʻokú ne fakamatalaʻi e meʻa ʻoku fakahaaʻi ʻe heʻenau faka-tātaá. Te nau lava ʻo aleaʻi e ʻuhinga ʻo e ngaahi vēsí pea vahevahe e founga ʻoku tokoni ai e fakatātaá ke mahino ange kiate kinautolu e ngaahi vēsí. ʻE lava ke

Ecce

Hom

o, tā

faka

tātā

ʻe A

nton

io C

iseri

71

MāTIU 27; MAʻAKE 15; LUKE 23; SIONE 19

vahevahe ʻe he kulupu takitaha ʻenau ngaahi faka-kaukaú mo e kalasí. ʻE lava foki ke ke hulu e ongo foʻi vitiō ko ʻení “Jesus Is Condemned before Pilate” mo e “Jesus Is Scourged and Crucified” (LDS.org).

• He ʻikai te mou lava ʻo aleaʻi fakakalasi kotoa e ngaahi fakaikiiki fekauʻaki mo e ngaahi houa fakaʻosi ʻo e moʻui ʻa e Fakamoʻuí, ka ko ha ʻekitivitī ʻeni ʻe lava ʻo tokoni atu ke mou aleaʻi ai e ngaahi fakaikiiki ʻoku ʻuhingamālie ki he kakai ʻokú ke akoʻí. Fakaafeʻi e mēmipa kotoa ʻo e kalasí ke fili ha vahe mei he laukonga ʻo e uike ní pea fakaʻaongaʻi ha ngaahi miniti siʻi ke lau vave ia, ʻo kumi ha foʻi lea, kupuʻi lea, pe ko ha fakaikiiki ʻokú ne akoʻi kiate kinautolu ha meʻa mahuʻinga fekauʻaki mo e Fakamoʻuí mo Hono misioná. ʻOange kiate kinautolu ha ngaahi faingamā-lie ke vahevahe e meʻa ne nau maʻú pea fakamatalaʻi ʻa e ʻuhinga ʻoku mahuʻingamālie ai iá.

MĀTIU 27:14–60

Naʻe tomuʻa kikiteʻi ʻe he kau palōfita ʻo e kuonga muʻá e mamahi mo hono Tutuki ʻo e Fakamoʻuí. • ʻE lava ke fakamālohia ai e tui ʻa kinautolu ʻokú ke

akoʻí ke nau ʻilo naʻe tomuʻa kikiteʻi ʻe he kau palōfita ʻo e kuonga muʻá, ha konga lahi ʻo e ngaahi meʻa naʻe hoko ʻi he ngaahi houa fakaʻosi ʻo e moʻui ʻa e Fakamoʻuí. Ko e founga ʻe taha ke tokoni ki hono toe vakaiʻi ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí e ngaahi kikite ko ʻení mo vakai ki he founga naʻe fakahoko ai kinau-tolú, ko hono ʻoange kiate kinautolu ha veesi folo-fola ʻe taha pe lahi ange mei he “Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Kehé” pea kole ange ke nau kumi e ngaahi veesi ʻi he Mātiu 27 ʻokú ne fakahaaʻi e founga naʻe fakahoko ai e ngaahi folofolá. Te ke lava ʻo faʻu ha saati ʻoku hoa mo e ngaahi kikité mo hono fakahoko kinautolú. Te ke lava ʻo fokotuʻu ange ke tohi ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí e ngaahi veesi ʻoku ʻi ai e ngaahi kikité ʻi he tafaʻaki ʻo e Mātiu 27 ʻi heʻenau folofolá. Ko e hā ʻoku tau ako mei he ngaahi kikite ko ʻení? ʻOku fakamālohia fēfē ʻe he ngaahi kikite ko ʻení ʻetau tui kia Sīsū Kalaisí?

MĀTIU 27:27–49; MAʻAKE 15:16–32; LUKE 23:11, 35–39; SIONE 19:1–5

He ʻikai lava ʻe he fakafepakí ʻo taʻofi e ngāue ʻa e ʻOtuá. • Mahalo kuo fehangahangai ha niʻihi ʻo e kau

mēmipa ʻo hoʻo kalasí mo ha fakafepaki—hangē ko hano fakamaauʻi pe manukiʻi—ʻi haʻanau fakahaaʻi ʻenau tuí pe feinga ke moʻui ʻaki ʻenau tuí. ʻE lava ke kamata ʻaki hoʻomou fealēleaʻakí hano kole ki ha kau mēmipa ʻe niʻihi ʻo e kalasí ke vahevahe ha ngaahi aʻusia kuo hoko ai e meʻá ni. Naʻe fēfē ʻenau talí? Fakaafeʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau lau ha niʻihi ʻo e ngaahi vēsí mei he Mātiu 27; Maʻake 15; Luke 23; mo e Sione 19 ʻo fakamatalaʻi ʻa e faka-tanga naʻe fehangahangai mo e Fakamoʻuí. Ko e hā e faʻahinga fakafepaki ʻoku fehangahangai mo e ngāue ʻa e ʻOtuá he kuongá ni? Ko e hā te tau lava ʻo ako mei he ngaahi tali ʻa e Fakamoʻuí, te ne lava ʻo tokoniʻi kitautolu ke tau fehangahangai mo e faka-fepaki ʻo hotau kuongá? ʻOku kau ʻi he ngaahi veesi folofola makehe te nau lava ʻo tokoniʻi kitautolu ʻi he taimi ʻoku tau fehangahangai ai mo e fakafepakí ʻa e Mātiu 5:10; Loma 12:14; 2 Tīmote 3:10–12; ʻAlamā 1:19–28; mo e 3 Nīfai 12:10–12. Ko e hā ʻoku tau ako mei he ngaahi veesi ko ʻení?

LUKE 23:34–43

ʻOku foaki mai ʻe he Fakamoʻuí ha ʻamanaki lelei mo ha fakamolemole. • ʻE tokoni nai ki he kau mēmipa hoʻo kalasí ke nau lau

e talanoa ʻo e tautapa ʻa e Fakamoʻuí ki he Tamaí ke fakamolemoleʻi ʻa e kau sōtiá mo foaki ha ʻamanaki lelei ki he tangata kaihaʻa ʻi he kolosí? ʻE lava ke ke vaeua e kalasí ki ha kulupu ʻe ua pea vahe ki he kulupu ʻe taha ke nau lau ʻa e Luke 23:34–38    pea lau ʻe he kulupu ʻe tahá ʻa e Luke 23:39–43. ʻE lava ke aleaʻi ʻe he kau mēmipa ʻo e kulupu takitaha ʻa e meʻa ne nau ako fekauʻaki mo e Fakamoʻuí mei he ngaahi vēsí pea vahevahe leva e ngaahi fakakaukaú mo e kalasí kotoa. ʻE lava fēfē ke tau muimui ʻi he tā sīpinga ʻa e Fakamoʻuí?

• Ke tokoni ki ha taha pē ʻi hoʻo kalasí ʻoku fainga-taʻa ke ne fakamolemoleʻi e niʻihi kehé ʻo hangē ko Sīsuú, ʻe lava ke ke vahevahe e lea ʻa ʻEletā Jeffrey R. Holland ʻi he “Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Kehé.”

72

17–23 SUNE 

Poupouʻi ʻa e Ako ʻi A̒pí

Ke poupouʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau lau ʻa e Mātiu 28; Maʻake 16; Luke 24; mo e Sione 20–21 ʻi he uike ka hokó, kole ange ke nau fakakaukau ki he tali te nau fai ki ha taha te ne pehē, “ʻOku fie maʻu ke u mamata kau toki tui.” Talaange ʻe tokoni kiate kinautolu e laukonga ʻo e uike kahaʻú ke nau fakaleleiʻi ʻa e meʻá ni.

Ngaahi Ma̒ uʻanga Tokoni Kehé

Ngaahi tā ʻo e fakatanga, mamahi, mo e pekia ʻa Sīsuú.

Ko e Fanofano ʻe Pailato Hono Ongo Nimá (LDS.org; Mātiu 27:11–25)Ko Kalaisi mo ha Kalauni Talatala (LDS.org; Mātiu 27:26–31)Ko e Fuesia ʻe Sīsū Hono Kolosí (LDS.org; Sione 19:13–18)Ko e Tutukí (LDS.org mo e Tohi Fakatātā ʻo e Ongo-ongoleleí, fika 57; Luke 23:33–46; Sione 19:23–37)Ko e Telio ʻo Sīsuú (LDS.org mo e Tohi Fakatātā ʻo e Ongoongoleleí, fika 58; Sione 19:38–42)

Ngaahi kikite ʻo e kuonga muʻá fekauʻaki mo hono fakamaauʻi mo e pekia ʻa Sīsū Kalaisí.

ʻīsaia 53:5, 71 Nīfai 19:9ʻīsaia 50:6Saame 69:21Saame 22:161 Nīfai 19:10Saame 22:18ʻīsaia 53:9, 12Saame 22:7–8Saame 22:1ʻīsaia 53:9

Ko e sīpinga fakamolemole ʻa e Fakamoʻuí. Naʻe akonaki ʻa ʻEletā Jeffrey  R. Holland ʻo pehē:

“Ko e meʻa ʻoku ofi taha ki hotau fatongia ke fakatomalá ko ʻetau angaʻofa ʻo tuku ke fai ʻe he niʻihi kehé ʻa e meʻa tatau—kuo pau ke tau faʻa fakamolemole ʻo hangē ko hono fakamolemoleʻi kitautolú. ʻOku tau kau heni ʻi he uhouhonga ʻo e Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí. Ko e taimi fakaʻeiʻeiki taha ʻo e Falaite fakalilifu ko iá, ʻa e taimi naʻe houhau ai ʻa natula pea mavaeua e puipui ʻo e fale lotu lahí, ko e taimi ia ʻo e ʻaloʻofa ʻa Kalaisi ʻi Heʻene folofola ʻo pehē, ‘ʻE Tamai, fakamolemole ʻa kinautolu; he ʻoku ʻikai te nau ʻilo ʻa ia ʻoku nau faí.’ ʻI Heʻene hoko ko hotau taukapo ki he Tamaí, ʻokú Ne kei fai pē ʻa e kole tatau ʻi he ʻahó ni—maʻataua.

“Naʻe fokotuʻu ai heni ʻe Sīsū ʻa e tōʻonga moʻui ke tau muimui aí. ʻOku fuʻu nounou ʻa e moʻuí ke tau maʻu ʻa e taufehiʻá. . . . ʻOku ʻikai ke tau loto ke manatuʻi ʻe he ʻOtuá ʻetau ngaahi angahalá, ko ia ai ʻoku ʻi ai ha meʻa ʻoku fehālaaki lahi ʻi heʻetau feinga mateaki ke manatuʻi e ngaahi kovi ʻa e niʻihi kehé” (“The Peaceable Things of the Kingdom,” Ensign, Nov. 1996, 83).

Fakatupulaki ʻEtau Founga AkoʻíMaʻu ha mālohi mei he Fakamoʻuí. “ʻI hoʻo feinga ko ia ke moʻui ʻaki mo faiako hangē ko e Fakamoʻuí, ʻe ʻi ai ha ngaahi taimi te ke tōnounou ai. ʻOua naʻá ke loto foʻi, ka ke tuku ke hanga ho ngaahi fehālaakí mo e ngaahi vaivaí ʻo fakatafoki koe ki he Tamai Hēvaní mo e Fakamoʻuí” (Faiako ʻi he Founga ʻa e Fakamoʻuí, 14).

73

24–30 SUNE

Mātiu 28; Ma̒ ake 16; Luke 24; Sione 20–21“Kuó Ne Toe Tuʻu”

Kimuʻa pea mou vakai ki he ngaahi fakakaukau fakafaiako ʻi he fokotuʻutuʻu ko ʻení, lau ʻa e Mātiu 28; Maʻake 16; Luke 24; mo e Sione 20–21, pea fakalaulauloto ki he founga ʻe lava ke fakaʻaongaʻi ai e ngaahi vahe ko ʻení ke fakamālohia e tui ʻa kinautolu ʻokú ke akoʻí.

L E K O O T I E N G A A H I O N G O ʻ O K Ú K E M A ʻ Ú

Fakaafeʻi e Feʻinasiʻakí

Ke tokoni ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke vahevahe e meʻa ne nau akó ʻi heʻenau ako fakatāutahá mo e faka-fāmilí, kole ange ke nau tohi ha moʻoni mei he laukonga ʻo e uike ní ʻoku nau ongoʻi ʻoku totonu ke vahevahe mo e “māmaní kotoa pē” (vakai, Maʻake 16:15). ʻI he fakaʻo-singa ʻo e kalasí, ʻeke ange pe ne nau maʻu ha ngaahi moʻoni makehe te nau fie vahevahe.

Akoʻi e TokātelinéMĀTIU 28; MAʻAKE 16; LUKE 24; SIONE 20

Koeʻuhí ko e toetuʻu ʻa Sīsuú, te tau toetuʻu mo kitautolu. • Ke maʻu ʻe he tokolahi taha ʻo e kakaí e faingamālie

ke vahevahe e meʻa kuo nau ako fekauʻaki mo e Toe-tuʻú, ʻe lava ke ke tuku ange ha ngaahi miniti siʻi ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke toe vakaiʻi e laukonga ki he uike ní mo e “Toetuʻu” ʻi he Fakahinohino ki he Folofolá pea hiki hifo e ngaahi moʻoni naʻa nau ako

fekauʻaki mo e Toetuʻú. Tuku ke nau fevahevaheʻaki e meʻa ne nau tohí, pea poupouʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke hiki honau nimá ʻi he taimi te nau fanongo ai ʻoku vahevahe ʻe ha taha ha moʻoni ʻoku tatau mo e meʻa ne nau tohí. Ko e hā ʻoku mahuʻinga ai e ngaahi moʻoni ko ʻení kiate kitautolú? ʻOku liliu fēfē ʻe heʻetau ʻilo te tau toetuʻú ʻetau ongo fekauʻaki mo e Tamai Hēvaní mo Sīsū Kalaisí? ʻE lava ke tokoni hono hulu ʻo e foʻi vitiō hiva “Kuo Toe Tuʻú” (LDS.org) ke fakaafeʻi e Laumālié ki he fealēleaʻakí.

LUKE 24:13–35

Te tau lava ʻo fakaafeʻi ʻa e Fakamoʻuí “ke tau [nofo maʻu].”• Ke tokoni ke ʻilo ʻe he kau akó e fehokotaki ʻi he

vahaʻa ʻo ʻenau ngaahi aʻusiá mo e aʻusia ʻa e kau ākongá ʻi he hala ki ʻEmeasí, tā ha foʻi hala ʻi he palakipoé, pea fakaafeʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau hiki e ngaahi fakaikiiki mei he talanoa ʻi he Luke 24:13–35, ʻi he tafaʻaki ʻe taha ʻo e halá. Te nau lava ʻo hiki ʻi he tafaʻaki ʻe taha ʻo e foʻi halá e meʻa ʻoku nau pehē ʻoku tatau ʻi heʻenau ngaahi aʻusiá ko

Fafa

nga

ʻEku

Fang

a Sip

í, tā

faka

tāta

aʻi ʻe

Ka

mille

Cor

ry

74

24–30 SUNE 

e kau muimui ʻo Sīsū Kalaisi. Hangē ko ʻení, te nau lava ʻo tohi Naʻe taʻofi ʻa hona matá (Luke 24:16) ʻi ha tafaʻaki ʻe taha ʻo e halá pea hiki ʻi he tafaʻaki ʻe tahá ʻa e taimi ʻe niʻihi ʻoku ʻikai ke tau fakatokangaʻi e ivi tākiekina ʻo e ʻEikí ʻi heʻetau moʻuí.

• ʻOku ʻi ai ha foʻi himi ʻe ua ʻoku fakatefito ʻi he Luke 24:13–35: “Afe Mai Kuo Poʻuli” mo e “Afe Mai Hē!” Ngaahi Himí fika 86, 87. Te ke fakaʻaongaʻi fēfē e ongo himi ko ʻení ke tokoni ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke ʻuhingamālie ange kiate kinautolu e talanoa fakafolofolá?

MĀTIU 28:16–20; MAʻAKE 16:14–20; LUKE 24:44–53

ʻOku fekauʻi kitautolu ke tau malanga ʻaki e ongoongoleleí ki māmani kotoa. • ʻE lava foki ke ʻaonga kiate kitautolu ʻi he kuongá

ni ʻa e fekau naʻe fai ʻe he Fakamoʻui kuo toetuʻú ki Heʻene Kau ʻAposetoló ke malanga ʻaki ʻEne ongo-ongoleleí. Te ke lava fēfē ʻo tokoniʻi e kau mēmipa hoʻo kalasí ke nau ʻilo honau fatongia ʻi hono malanga ʻaki e ongoongoleleí. ʻE lava ke ke fakaafeʻi kinautolu ke nau fakakaukauloto ʻoku nau faleʻi ha mēmipa ʻo e fāmilí pe ko hanau kaungāmeʻa ʻoku teuteu ke ʻalu ʻo ngāue fakafaifekau taimi kakato. Ko e hā te tau vahevahe mei he folofola ʻa e Fakamoʻuí ki Heʻene Kau ʻAposetoló? Te tau fakaʻaongaʻi fēfē e ngaahi lea tatau ʻi heʻetau feinga ke vahevahe e ongoongoleleí mo e niʻihi kehé?

SIONE 20:19–28

“ʻOku monūʻia ʻa kinautolu ʻoku ʻikai mamata, kae tuí.”• Mahalo ʻe ʻi ai ha kau mēmipa ʻi hoʻo kalasí ʻoku nau

ongoʻi fakaʻofaʻia ʻia Tōmasi, ʻa ia naʻe holi ke mamata ki he ʻEiki kuo toe tuʻú kae toki tui. ʻE lava ke hoko hoʻo kalasi Lautohi Faka- Sāpaté ko ha feituʻu maʻá e kau mēmipa ʻo e kalasí ke fakamālohia ai ʻenau tuí, ʻi he ngaahi meʻa ʻoku ʻikai ke nau lava ʻo mamata ki aí. ʻE lava ke ke kamata ʻaki hano kole ki ha tokotaha ke ne fakamatalaʻi fakanounou e aʻusia ʻa Tōmasi ʻi he Sione 20:19–28. Te ke lava foki ʻo hulu e foʻi vitiō “ʻOku monūʻia ʻa kinautolu ʻoku ʻikai mamata, kae tuí” (LDS.org). ʻE lava ke lisi ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí ʻi he palakipoé ha ngaahi meʻa ʻoku kole mai ʻe he ʻOtuá ke tau tui taʻe- mamata ki aí. Te ke lava leva ʻo

kole ange ke nau vahevahe ha ngaahi ʻausia naʻá ne fakamālohia ʻenau fakamoʻoni ki he ngaahi meʻa ko ʻení. Ko e hā e ngaahi tāpuaki kuo maʻu ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí ʻi heʻenau ngāue ʻaki ʻa e tuí?

Naʻe akoʻi ʻe Sīsū ʻa Tōmasi ke, “ʻOua [te ne] taʻetui, kae tui” (Sione 20:27).

SIONE 21:3–17

ʻOku fakaafeʻi kitautolu ʻe he Fakamoʻuí ke fafanga ʻEne fanga sipí. • Ko e hā ʻe ala tokoni ke tali ʻe he kau mēmipa ʻo hoʻo

kalasí e fakaafe ʻa e Fakamoʻuí ke “fafanga [ʻEne] fanga sipí”? Te ke lava ʻo kamata ʻaki hano kole ange ke nau lau fakalongolongo ʻa e Sione 21:15–17, ʻo fetongi e hingoa ʻo Saimoné ʻaki honau hingoá mo e “ʻeku fanga lamí” mo e “fanga sipí” ʻaki e hingoa ʻo e kakai ʻoku nau ongoʻi ʻoku finangalo ʻa e ʻEikí ke nau tokoniʻí—hangē ko e kakai ʻoku nau faiako fakaʻapi pe faiako ʻaʻahi ki aí, ngaahi kaungāʻapí, pe ko ha kakai ʻoku nau maheni mei he ngāué pe akó. Hili ha ngaahi miniti siʻi, ʻe lava ke vahevahe ʻe he kau akó e meʻa naʻa nau ongoʻí. Ko e ʻuhinga ki he hā ke fafanga e fanga lami mo e fanga sipi ʻa e Fakamoʻuí? ʻE lava ke tokoni e fakamatala ʻa Palesiteni Russell M. Nelson mo ʻEletā Marvin J. Ashton ʻi he “Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Kehé” ke tali e fehuʻi ko ʻení.

Poupouʻi ʻa e Ako ʻi A̒pí

Ke poupouʻi e kalasí ke lau e Ngāue 1–5 ʻi he uiké ni, kole ange ke nau tokanga ki he founga naʻe hoko ai ha tangata toutai taʻe- ako ko ha taki māʻongoʻonga ʻo e Siasi ʻo Kalaisí ʻi heʻene mafola ʻi he funga ʻo e māmaní. ʻI heʻenau ako e ngaahi vahe ko ʻení, te nau vakai ki he founga naʻe hoko ai ʻa e liliú.

75

MāTIU 28; MAʻAKE 16; LUKE 24; SIONE 20–21

Ngaahi Ma̒ uʻanga Tokoni Kehé

Ko e ʻuhinga ki he hā ke fafanga e fanga sipi ʻa e Fakamoʻuí?Naʻe vahevahe ʻe Palesiteni Russell M. Nelson e ngaahi fakakaukau ko ʻení mei ha tohi faka- Kalisi ʻo e Sione 21 ʻi he kuonga muʻá:

“ʻI he [Sione 21:15], naʻe maʻu e foʻi lea fafangá mei he foʻi lea faka- Kalisi ko e bosko, ko hono ʻuhingá ‘ke tauhi pe tokangaʻi. Naʻe maʻu e foʻi lea lamí mei he foʻi lea arnion, ko e ʻuhinga ki ha ‘kiʻi lami.’ . . .

“ʻI he [Sione 21:16], naʻe maʻu e foʻi lea fafangá mei ha foʻi lea kehe ko e, poimaino, ʻa ia ko hono ʻuhingá ‘Ke tauhi, pe tokangaʻi.’ Naʻe maʻu ʻa e foʻi lea sipí mei he foʻi lea probaton, ʻuhinga ki he ‘fanga sipi lalahí.’ . . .

“ʻI he [Sione 21:17], naʻe toe maʻu ʻa e foʻi lea fafangá mei he foʻi lea faka- Kalisi ko e bosko, ʻuhinga ki hono tauhi. Naʻe liliu foki ʻe foʻi lea sipí mei he foʻi lea faka- Kalisi ko e probaton, ʻuhinga ki he fanga sipi motuʻá.

“ʻOku maʻu ʻi he ngaahi veesi ʻe tolu ko ʻení, ʻa ia ʻoku nau faitatau ʻi he lea faka- Pilitāniá, ʻa e ngaahi pōpoaki kehekehe ʻe tolu ʻi he lea faka- Kalisí:

• ʻOku fie maʻu ke tauhi ʻa e fanga lami īkí kae lava ke nau tupu;

• ʻOku fie maʻu ke tokangaʻi ʻa e fanga sipí. • ʻOku fie maʻu ke tauhi ʻa e fanga sipí” (“Shepherds,

Lambs, and Home Teachers,” Ensign, Aug. 1994, 16).

Te tau lava fēfē ʻo “fafanga [ʻEne] fanga sipí”?Naʻe fakamatalaʻi ʻe ʻEletā Marvin  J. Ashton e founga te tau lava ai ʻo fakahoko e fekau ʻa e ʻEikí ke fafanga ʻEne fanga sipí.

“Naʻe folofola ʻa Sīsū, ‘Fafanga ʻeku fanga sipí.’ (Sione 21:16.) He ʻikai te ke lava ʻo fafanga kinautolu kapau ʻoku ʻikai ke ke ʻilo e feituʻu ʻoku nau ʻi aí. He ʻikai te ke lava ʻo fafanga kinautolu kapau ʻokú ke ʻai ha meʻa ke nau hola ai meiate koe. He ʻikai te ke lava ʻo fafanga kinautolu kapau ʻoku ʻikai te ke maʻu ha meʻakai. He ʻikai te ke lava ʻo fafanga kinautolu kapau ʻoku ʻikai ke ke maʻu ʻa e manavaʻofá. He ʻikai te ke lava ʻo fafanga kinautolu kapau ʻoku ʻikai ke ke fie ngāue mo vahevahe. . . .

“ʻOku lalahi kehekehe ʻa kinautolu ʻoku fie maʻu tokoní. ʻOku ʻi ai Haʻane fanga sipi ʻe niʻihi ʻoku iiki, tuenoa, mo hē. ʻOku ʻi ai ha niʻihi ʻoku helaʻia, tukuhausia, mo motuʻa. ʻOku ʻi ai ha niʻihi ai ʻi hotau fāmilí, ʻi hotau kaungāʻapí, pe ʻi he ngaahi tuliki mamaʻo ʻo e māmaní te tau lava ʻo tokoniʻi ʻaki e ngaahi foaki ʻaukaí. ʻOku ʻi ai ha niʻihi ʻoku nau fiekaia. ʻOku ʻi ai ha niʻihi ʻoku nau fie maʻu ha ʻofa mo ha tokanga.

“Kapau te tau ʻoange ki Heʻene fanga sipí ha ʻuhinga ke nau hola ai meiate kitautolu, ʻe faingataʻa ʻetau feinga ke fafangá. He ʻikai lava ha taha ʻo faiako pe tokoni ʻi he talanoa tukuhifó pe fakaangá. ʻE uesia ʻe he pule fakatikitató pe ko e pehē ‘ʻoku ou tonu au ʻokú ke hala koé’ e ngaahi feinga kotoa pē ke fafanga e fanga sipi heé. ʻOku fokotuʻu ai ha ʻā vahevahe, pea he ʻikai lelei ia ki ha taha. . . .

“Fakahaaʻi ʻetau ʻofá ʻi heʻetau ngaahi ngāué. ʻOku ʻikai ʻaonga hono fakahaaʻi ʻo e ʻofá kapau ʻoku ʻikai fenāpasi ia mo e ngaahi ngāué. ʻOku fie maʻu ʻe Heʻene fanga sipí kotoa ha tauhi sipi ʻoku tokanga” (“Give with Wisdom That They May Receive with Dignity,” Ensign, Nov. 1981, 91).

Fakatupulaki ʻEtau Founga AkoʻíTuku ha taimi ke vahevahe ai e kau akó. ʻI he taimi ʻoku vahevahe ai ʻe he kau akó e meʻa ʻoku nau akó, ʻoku ʻikai ngata pē heʻenau ongoʻi hono fakamālohia ʻe he Laumālié ʻenau fakamoʻoní, ka te nau fakalotolahiʻi foki e toenga ʻo e kalasí ke nau ʻiloʻi e moʻoní ʻiate kinautolu pē. . . . Tuku ha taimi ke feʻinasiʻaki ai e kau akó he lēsoni kotoa pē—mahalo ko e taimi ʻe niʻihi te ke ʻiloʻi ko e ngaahi fealēleaʻaki ko ʻení ko e lēsoní ia” (Ko e Faiako ʻi he Founga ʻa e Fakamoʻuí, 31).

76

1–7 SIULAI

Ngāue 1–5“Ko ʻEku Kau Fakamoʻoni ʻa Kimoutolu”

Kapau te ke lau ʻa e Ngāue 1–5 pea fekumi ki he fakahinohino ʻa e Laumālié, te ke maʻu ha ueʻi fakalaumālie fekauʻaki mo e ngaahi moʻoni ʻi he ngaahi vahé ʻe tokoni ki he kau mēmipa hoʻo kalasí ke nau toe falala ange ki he Laumālie Māʻoniʻoní pea hoko ko ha kau fakamoʻoni faivelenga ki he ʻEiki ko Sīsū Kalaisí.

L E K O O T I ʻ A E N G A A H I O N G O ʻ O K Ú K E M A ʻ Ú

Fakaafeʻi Ke Vahevahe

ʻOku lahi ha ngaahi potufolofola mo ha ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻuhingamālie ʻi he Ngāue 1–5. Ko e founga lelei ʻe taha ke ʻilo ai pe ko fē ʻa e ngaahi meʻa ʻoku mahu-ʻinga taha ki he kau mēmipa ʻi hoʻo kalasí ko hono tuku ke nau talaatu pe ko e hā naʻe makehe kiate kinau-tolu ʻi heʻenau akó. Te ke fakaafea fēfeeʻi ʻa e faʻahinga vahevahe pehení? ʻE lava ke faingofua ia hangē ko hano tuku ange ha ngaahi miniti siʻi ke nau kumi mo vahe-vahe ha veesi mei he Ngāue 1–5 ne nau ongoʻi ai ʻa e leʻo ʻo e ʻEikí ʻoku folofola ange kiate kinautolu.

Akoʻi ʻa e TokātelinéNGĀUE 1:1–8; 2:37–39; 4:1–16, 31–33

ʻOku tataki ʻe Sīsū Kalaisi Hono Siasí ʻo fakafou ʻi he Laumālie Māʻoniʻoní.• ʻE lava ke tokoni ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ʻa

e laukonga fekauʻaki mo e ngaahi aʻusia ʻa e kau ʻAposetoló ke nau ʻiloʻi e founga ʻe lava ke nau maʻu ai ha mālohi mo ha fakahinohino mei he Laumā-lie Māʻoniʻoní ʻi honau ngaahi uiuiʻi faka- Siasí. Ko e founga ʻe taha ke toe vakaiʻi ai ʻa e ngaahi aʻusia ʻi he Ngāue 1–5 ko hono hiki ʻi he palakipoé ʻE lava ke tokoni mai ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní ʻi hoku uiuiʻí ʻaki: pea fakaafeʻi leva ʻa e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau fekumi ʻi he Ngāue 1:1–8; 2:36–39; mo e 4:1–16, 31–33, ʻo kumi ʻa e ngaahi founga ke fakaʻosi ʻaki ʻa e sētesí. Ko e hā naʻe fie maʻu ai ʻe he kau ʻAposetoló ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní.

• ʻE lava ke mou kumi fakakalasi ʻa e founga ʻoku tataki ai ʻe Sīsū Kalaisi Hono Siasí ʻi hotau kuongá ʻo fakafou ʻi he Laumālie Māʻoniʻoní. Ke fai ʻeni, ʻe lava

ʻAho

ʻo e

Peni

teko

sí, tā

faka

tāta

aʻi ʻe

Si

dney

Kin

g

77

NGāUE 1–5

ke ke tomuʻa fetuʻutaki ki ha kau mēmipa ʻe niʻihi ʻo e kalasí pea kole ange ke nau toe vakaiʻi ʻa e ngaahi talanoa ʻi he Ngāue 1:1–8; 2:37–39; 4:1–16, 31–33 pea ʻomi mateuteu ke vahevahe ha ngaahi aʻusia fakataautaha ʻoku faitatau mo e ngaahi aʻusia ʻa e kau ʻAposetoló. Hangē ko ʻení, ʻe lava ke nau vahe-vahe fekauʻaki mo ha taimi naʻe tokonia ai kinautolu ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní ke fakamoʻoniʻi ha tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí pe tali ha fehuʻi ʻa ha taha. Ko e hā kuo nau fai ke fekumi ki he fakahinohino ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní?

NGĀUE 1:15–26

ʻOku uiuiʻi ʻe he ʻOtuá ʻa e kau ʻAposetolo ʻa Sīsū Kalaisí ʻo fakafou ʻi he fakahā. • ʻE ala tokoni ke ʻilo ʻe he kalasí naʻe ui ʻa e kau

mēmipa ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻi he kuonga muʻá ʻi he fakahā, ʻo hangē pē ko e ʻaho ní. ʻE lava ke ke fakaafeʻi ʻa e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau fakamatalaʻi ʻa e founga ʻe lava ke kumi ai ʻe ha pisinisi ha fetongi ki ha tuʻunga pule, ʻo hangē ko e puipuituʻa fakaakó, taukeí, mo e alā meʻa peheé. Kole ange ke nau fakafaikehekeheʻi ʻeni mo e founga naʻe uiuiʻi ai ʻa e ʻAposetolo ko Mataiasí ʻi he Ngāue 1:15–26 (vakai foki, 1 Samu-ela 16:1–13). ʻE tokoni fēfē ʻa e lea ʻa Palesiteni Gordon  B. Hinckley ʻi he “Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Kehé” ki he mahino ʻoku maʻu ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí? (vakai foki ki he lea ʻa Russell M. Nelson, “Ko Hono Poupouʻi ʻo e Kau Palōfitá,” Ensign pe Liahona, Nōvema 2014, 74–77). ʻOku tokoniʻi fēfē ʻe he ʻilo ko ʻení ʻetau tui ki he kau taki kuo uiuiʻi ʻe he ʻEikí? Kuó ke maʻu fēfē ha fakamoʻoni ki he kau ʻaposetolo mo e kau palōfita ʻo onopōní?

NGĀUE 2:22–47; 3:13–26; 4:5–12

ʻOku tau maʻu ʻa e ngaahi tāpuaki ʻo e Fakaleleí ʻi heʻetau moʻui ʻaki ʻa e ngaahi ʻuluaki tefitoʻi moʻoni mo e ngaahi ouau ʻo e ongoongoleleí. • ʻE maʻu fēfē nai ʻe kinautolu ʻokú ke akoʻí ha mālohi

mo ha mahino ki he ngaahi moʻoni naʻe akoʻi ʻe Pita mo Sioné (tui kia Sīsū Kalaisí, fakatomalá, papitaisó, meʻafoaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní pea mo e kātaki ki he ngataʻangá)? Ko ha founga ʻe taha ko hano

kumi e mahuʻinga ʻo e ngaahi tefitoʻi moʻoni mo e ngaahi ouau ko ʻení, ʻa ia ʻoku faʻa ui ʻi he taimi ʻe niʻihi ko e tokāteline ʻa Kalaisí (vakai, 2 Nīfai 31). ʻE lava ke ke haʻu mo ha pousitā ʻe nima ki he kalasí pea tohi ʻi he konga taupotu ki ʻolunga ʻo e pousi-tā takitaha ha taha ʻo e ngaahi tuʻunga ko ʻeni ʻo e tokāteline ʻa Kalaisí: Tui kia Sīsū Kalaisi, Fakatomala, Papitaiso, Meʻafoaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní, Kātaki ki he Ngataʻangá. Vahevahe ʻa e kalasí ki ha kulupu ʻe nima, pea ʻoange ki he kulupu takitaha ha taha ʻo e ngaahi pousitaá. Fakaafeʻi ʻa e ngaahi kulupú ke nau toe vakaiʻi ʻa e ʻuhinga ʻo e kaveinga ʻi heʻenau pousitaá ʻi he Fakahinohino ki he Ngaahi Folofolá pe Malangaʻaki ʻEku Ongoongoleleí. ʻE lava ke nau toe vakai ki he ngaahi akonaki ʻa Paula ʻi he Ngāue 2:22–47; 3:13–26; mo e 4:5–12 pea hiki ʻi heʻenau pousitaá ha ngaahi sīpinga ʻo e kaveinga naʻe vahe ange mei he folofolá. ʻOku tokoni fēfē mai ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni mo e ouau ʻo e ongoongoleleí ke tau maʻu ʻa e ngaahi tāpuaki ʻo e Fakalelei ʻa e Fakamoʻuí? Ko e hā ʻa e ngaahi fatongia ʻo e ngaahi tefitoʻi moʻoni mo e ngaahi ouau ko ʻení ʻi he palani ʻo e fakamoʻui ʻa e Tamai Hēvaní?

• ʻE lava ke ke kole ki ha kau faifekau taimi kakato, toki foki mai, pe kau faifekau fakauōtí ke nau fakaʻaongaʻi ha ngaahi miniti siʻi ke fakamatalaʻi ʻa e founga kuo nau akoʻi ai ʻa e niʻihi kehé fekauʻaki mo e tokāteline ʻa Kalaisí ʻo fakaʻaongaʻi ʻa e lēsoni 3 ʻi he Malanga ʻAki ʻEku Ongoongoleleí. Ko e hā ʻoku hoko ai ʻa e tokāteline ʻa Kalaisí ko e tefitoʻi pōpoaki ʻa ʻetau kau faifekaú? ʻOku hokohoko fēfē atu hono moʻui ʻaki ʻe ha taha ʻa e tokāteline ʻa Kalaisí hili ʻene papitaisó mo e maʻu ʻa e meʻafoaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní?

NGĀUE 2:37–47

ʻOku ueʻi kitautolu ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní ke tau ngāueʻi ʻa e meʻa ʻoku tau akó. • ʻI hono ako ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí ʻa e folofolá

ʻi ʻapi mo ako fakataha ʻi he kalasí he uiké takitaha, ʻe lava ke nau ongoʻi ʻoku “mahuhuhuhu honau lotó” (Ngāue 2:37). ʻE lava ke ke ongoʻi ʻoku ueʻi koe ke ke tokoni kiate kinautolu ke hoko atu ʻenau akó ʻaki hono fehuʻi ange, “Ko e hā te tau faí?” Ngāue 2:37 Lau fakataha ʻa e Ngāue 2:37–47, pea fakaafeʻi ʻa e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau fekumi ki ha ngaahi

78

1–7 SIULAI 

meʻa naʻe fai ʻe he falukunga kakai ʻe toko 3,000 ko ʻení tuʻunga he fakaafe ʻa Pitá. ʻE lava foki ke nau vahevahe ha ngaahi founga ne nau ngāue fakatatau ki ha ueʻi fakalaumālie ʻi heʻenau ako e folofola ʻa e ʻOtuá. ʻE lava ke ke toki tuku ha taimi ʻi he faka-ʻosinga ʻo e kalasí takitaha ke fehuʻi ʻe he tokotaha takitaha kiate kinautolu ʻa e fehuʻi “Ko e hā te u faí?” pea lekooti ʻa e ngaahi ongo te nau maʻú.

Neongo naʻe tuku pōpula mo tā ʻa Pita, ka naʻe kei mālohi pē ʻene malanga ʻaki ʻa e ongoongoleleí.

NGĀUE 3; 4:1–21; 5:12–42

Te tau lava ʻo vahevahe ʻa e ongoongoleleí ʻi he loto- toʻa, ʻi hono fakafonu ʻaki kitautolu ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní.• ʻE lava ke ueʻi fakalaumālie hoʻo kalasí ʻe he talanoa

ʻo e fakamoʻoni ʻa Pita mo Sione kia Sīsuú ke ʻoua te nau ilifia ki he fakakaukau ʻa e niʻihi kehé ʻi heʻenau vahevahe ʻenau fakamoʻoni ki he ongoongoleleí. Ko e hā ʻoku ongo ki he kau mēmipa ʻo e kalasí fekau-ʻaki mo e taʻemomou ʻa Pita mo Sione ʻi he Ngāue 3; 4:1–21; mo e 5:12–42? Ko e hā ʻa e fekauʻaki ʻo e maʻu ʻa e meʻafoaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní mo ʻetau malava ke fakamoʻoni mālohí? Ko e fakamatala ʻi he ngaahi vahe ko ʻení ʻoku fakafaivaʻi ʻi he ngaahi foʻi vitiō ko e “Peter Preaches and Is Arrested, Peter and John Are Judged,” mo e “Peter and John

Continue Preaching the Gospel”(LDS.org). Mahalo ʻoku maʻu ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí ha ngaahi aʻusia ke vahevahe ʻa ia ʻoku nau taukaveʻi taʻeufi ai pe fakamoʻoniʻi ki he ongoongoleleí.

Poupouʻi ʻa e Ako ʻi A̒pí

Kole ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau fakakaukau pe ko e hā te nau fai kapau ne nau ʻilo ʻe iku ʻenau moʻui ʻaki ʻa e ongoongoleleí ke mole ai ʻenau moʻuí. Talaange te nau lau ʻi he Ngāue 6–9 fekauʻaki mo ha taha naʻe loto fiemālie ke mate koeʻuhí ko ʻene tuí.

Ngaahi Ma̒ uʻanga Tokoni Kehe

Ko hono uiuiʻi ʻo ha mēmipa ʻo e Toko Hongofulu Mā Uá. Naʻe vahevahe ʻe Kōtoni B. Hingikelī ʻa e ngaahi faka-kaukau ko ʻení fekauʻaki mo e founga hono uiuiʻi ha ʻaposetolo foʻoú: “ʻOku makehe ʻa e founga ko ʻení ki he siasi ʻo e ʻEikí. ʻOku ʻikai ha feʻauʻauhi ki he fatongiá, pe fai ha ngāue faingataʻa ke maʻu ia, pe ha kemipeini ki ha hiki tuʻunga. Fakafaikehekeheʻi ʻa e founga ʻa e ʻEikí mei he founga ʻa e māmaní. ʻOku fakalongolongo e founga ʻa e ʻEikí, ko ha founga ʻoku melino, ʻoku ʻikai tuli hano mālie pe ʻi ai hano fakamole. ʻOku ʻikai ha lau tuʻunga pe hīkisia pe ha holi ke maʻu ha meʻa. “Fakatatau ki he palani ʻa e ʻEikí, ko kinautolu ʻoku nau maʻu ʻa e fatongia ke fili e kau takí ʻoku puleʻi kinautolu ʻe he fehuʻi mahu-ʻinga tahá: ‘Ko hai ʻoku finangalo ki ai ʻa e ʻEikí?’ ʻOku ʻi ai ʻa e fifili fakalongolongó mo e loto fakakaukaú. Pea ʻoku ʻi ai e faʻa lotu ke maʻu e fakapapau ʻo e Laumā-lie Māʻoniʻoní ʻoku tonu ʻa e filí” (“God Is at the Helm,” Ensign, May 1994, 53).

Fakatupulaki ʻEtau Founga AkoʻíFalala ki ho kau takí. “ʻOku fie tokoni atu ho kau taki he lakanga fakataulaʻeikí mo e houalotú ke ke ikuna. Kole ʻenau faleʻí ʻi hoʻo feinga ke fakalakalaka hoʻo faiakó pea ʻi hoʻo fakalaulauloto ki he ngaahi fie maʻu ʻa e niʻihi ʻokú ke akoʻí” (Ko e Faiako ‘i he Founga ‘a e Fakamoʻuí, 5).

79

8–14 SIULAI

Ngāue 6–9“Ko Ho Finangaló Ke U Fai ʻa e Hā?”

Ako ʻa e Ngāue 6–9 pea lekooti hoʻo ngaahi ongó. ʻE tokoni ʻeni ke ke maʻu ha fakahā ki he founga ke tokoni ai ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau ʻunu ʻo ofi ange kia Sīsū Kalaisi ʻi heʻenau ako ʻa e ngaahi vahe ko ʻení.

L E K O O T I E N G A A H I O N G O ʻ O K Ú K E M A ʻ Ú

Fakaafeʻi Ke Vahevahe

Hiki ʻi he palakipoé e ngaahi hingoa ʻo e niʻihi e kakai ʻoku ʻasi ʻi he Ngāue 6–9, hangē ko Sitīveni, Saula, Filipe, ʻAnanaia, Pita, mo Tāpaita pe Toakasi. Fakaafeʻi ha kau mēmipa ʻe niʻihi ʻo e kalasí ke nau vahevahe ha meʻa ne nau ako mei ha taha ʻo e kakai ko ʻení ʻi heʻenau ako he uike ní.

Akoʻi e TokātelinéNGĀUE 7

ʻE lava ke hoko ʻa hono tekeʻi ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní ke fakasītuʻaʻi ai ʻa e Fakamoʻuí mo ʻEne kau palōfitá. • Ko e hā ha ngaahi moʻoni naʻe ako ʻe he kau

mēmipa ʻo e kalasí mei hono lau e talanoa ʻo Sitī-vení ʻi he uiké ni? Fakakaukau ke ke fakaafeʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau ako e ngaahi akonaki ʻa Sitīveni ʻi he Ngāue 7:37–53, ʻo kumi e founga naʻe

tatau ai e kau taki ʻo e kakai Siú mo e kakai ʻIsileli ʻo e kuonga muʻá ʻa ia ne nau fakafīsingaʻi e kau palō-fitá. Te ke ala nofo taha ʻi he fakamatala ʻa Sitīveni ʻi he Ngāue 7:51 fekauʻaki mo e kau taki ko ʻení. ʻOku tokoni fēfē ʻa e 2 Nīfai 28:3–6; 33:1–2; Mōsaia 2:36–37; ʻAlamā 10:5–6; mo e ʻAlamā 34:37–38 ki he kau mēmipa ʻo e kalasí e fakamatala ko ʻení? Ko e hā ka tau “tekeʻi [ai e] Laumālie Māʻoniʻoní”? Ko e hā te tau lava ʻo fai ke tau ʻiloʻi lelei ange ai mo muimui ʻi he ngaahi ueʻi ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní?

NGĀUE 8:9–24

ʻOku fie maʻu ke tuku tonu hotau ngaahi lotó “ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá.”• ʻE lava ke tokoni ki he kau mēmipa ʻo e kalasí hono

ako e talanoa ʻa Saimoné, ke nau sivisiviʻi e ngaahi ʻuhinga ʻoku nau moʻui ʻaki ai e ongoongoleleí. ʻE lava ke ke hiki e ngaahi fehuʻi ko ʻení ʻi he palakipoé ke ako fakakalasi e talanoa ko ʻeníKo hai ʻa Saimone? Ko e hā naʻá ne fie maʻú? mo e Naʻá ne feinga fēfē ke maʻu iá? Vahe ki he mēmipa takitaha ʻo e kalasí ke ne lau e Ngāue 8:9–24, ʻo kumi e tali ki he ngaahi

ʻOfa

Ke T

au M

oʻui, t

ā fa

katā

taaʻi

ʻe

Sam

Law

lor

80

8–14 SIULAI 

fehuʻi ko ʻení. Ko e hā ʻoku tau ako mei he aʻusia ʻa Saimoné?

• Ke tokoni ke mahino ki he kau mēmipa hoʻo kalasí e ʻuhinga ʻo e tuku tonu honau lotó “ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá” (Ngāue 8:21), Te ke lava ʻo fakaafeʻi e kau mēmipa hoʻo kalasí ke nau ako e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 121:41–46, ʻo kumi e ngaahi lea pe kupuʻi lea ʻokú ne fakamatalaʻi e meʻa ʻoku totonu ke ongoʻi ʻe hotau lotó ʻi he taimi ʻoku tau fāifeinga ai ke ngāue maʻá e ʻOtuá mo maʻu ʻEne ngaahi meʻaʻofá. ʻE lava ke fakafehoanaki ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí e ngaahi fakakaukau ko ʻení mo e talanoa ʻo Saimone ʻi he Ngāue 8:9–24. Ko e hā e ngaahi moʻoni naʻe teʻeki mahino kia Saimoné? ʻE founga fēfē haʻatau tuku tonu hotau ngaahi lotó “ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá”?

• Naʻe fakafehoanaki ʻe he kau mēmipa hoʻo kalasí ʻa Sitīveni mo Filipe mo Saimone he lolotonga ʻenau ako fakatāutahá, hangē ko hono fokotuʻu atu ʻi he fokotuʻutuʻu ki he uike ní ʻi he Haʻu, ʻo Muimui ʻIate Au—Maʻá e Fakafoʻituituí mo e Ngaahi Fāmilí? Kapau ko ia, ko e hā e meʻa ne nau akó? ʻE lava ke ke fakaafeʻi kinautolu ke nau kumi ha fakamoʻoni ʻi he ngaahi vahe ko ʻení naʻe tonu e loto ʻo e kakai kehé—kakai hangē ko Filipé mo e tangata mei ʻIti-opeá (Ngāue 8:26–40) mo Saula (Ngāue 9:1–22).

NGĀUE 8:26–39

ʻE tokoni mai e Laumālie Māʻoniʻoní ke tau tataki ha niʻihi kia Sīsū Kalaisi. • Ke tokoni ke mahino ki he kau mēmipa ʻo e kalasí

e founga ʻe lava ke nau tataki ai ha niʻihi kehe kia Sīsū Kalaisi (vakai, Ngāue 8:31), te ke ala fakaafeʻi ha ongo mēmipa ʻe ua ʻo e kalasí ke na tangutu fehangahangai pea lau e fepōtalanoaʻaki ʻa Filipe mo e tangata mei ʻItiopeá ʻi he Ngāue 8:26–39. ʻE lava ke lau ʻe ha mēmipa fika tolu ʻo e kalasí ʻa e ngaahi konga ʻoku ʻikai kau ʻi he pōtalanoá. Ko e hā ʻoku tau ako mei he sīpinga ʻa Filipé fekauʻaki mo hono akoʻi ʻo e ongoongoleleí ki he niʻihi kehé?

• Ke kumi ha ngaahi sīpinga fakaonopooni ʻo e talanoa ʻi he Ngāue 8:26–39, ʻe lava ke vahevahe ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí ha ngaahi aʻusia kuo nau maʻu ʻi hono vahevahe e ongoongoleleí pe ko ʻenau kau ki he Siasí. Naʻe tokoni fēfē e Laumālie

Māʻoniʻoní kiate kinautolú? Naʻe hoko fēfē ha toko-taha ko ha fai fakahinohino kiate kinautolu? Faka-afeʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau fakalaulauloto pe ko hai te nau lava ʻo tataki ki he ongoongoleleí.

NGĀUE 9

ʻI he taimi ʻoku tau moʻulaloa ai ki he finangalo ʻo e ʻEikí, te tau lava leva ʻo hoko ko ha ngaahi meʻangāue ʻi Hono toʻukupú. • ʻE lava ke ako ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí ha ngaahi

moʻoni mātuʻaki mahuʻinga fekauʻaki mo ʻenau uluí ʻaki haʻanau ako ki he aʻusia ʻa Saulá, kau ai mo e moʻoni ʻe lava ke fakatomala ʻa e tokotaha kotoa mo liliu kapau ʻoku nau loto fiemālie ki aí. Te ke ala kole ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau fakafehoa-naki e aʻusia ʻa Saulá mo e aʻusia ʻa ʻAlamā (vakai, Mōsaia 17:1–4; 18; 26:15–21) mo Leimana mo Lēmiuelá (vakai, 1 Nīfai 3:28–31). Ko e hā e ngaahi ʻulungaanga ʻo Saula mo ʻAlamā naʻe tokoni ke nau fakatomala mo liliú? Ko e hā e ngaahi ʻulungaanga naʻá ne taʻofi e liliu ʻa Leimana mo Lēmiuelá? Ko e hā ha ivi tākiekina naʻe maʻu ʻe Saula mo ʻAlamā hili ʻena uluí? Ko e hā ha ngaahi pōpoaki ʻoku tau maʻu maʻatautolu mei he ngaahi talanoa ko ʻení?

• Ke tokoni ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau faka-ʻaongaʻi e aʻusia ʻa Saulá, ʻe lava ke ke fakaafeʻi ha kau mēmipa ʻe niʻihi ʻo e kalasí ke nau omi mateuteu ke vahevahe e meʻa ne nau ako mei he ngaahi konga takitaha ʻo e lea ʻa Palesiteni Dieter  F. Uchtdorf ““Ko e Tatali ʻi he Hala ki Tāmasikusí,” (Ensign pe Liahona, Mē 2011, 70–77). ʻOku founga fēfē haʻatau faʻa tatali ʻi hotau ngaahi hala ki Tamasikusí? Faka-tatau kia Palesiteni ʻUkitofá, ko e hā ʻe tokoni mai ke tau ongoʻi lelei ange ai e leʻo ʻo e ʻOtuá? Te ke ala fakakaukauʻi ke mou mamata ʻi he foʻi vitiō ko e “The Road to Damascus”(LDS.org). ʻE lava ke mou aleaʻi e aʻusia ʻa Palesiteni Thomas  S. Monson ʻi he “Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Kehé.” Ke fakaʻaiʻai e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau muimui he sīpinga ʻa Saulá mo fehuʻi ki he ʻEikí, “Ko e hā ʻokú Ke finangalo ke u faí?” ʻE lava ke vahevahe ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí ʻenau ngaahi aʻusia ʻi he fekumi mo muimui ki he finangalo ʻo e ʻOtuá.

81

NGāUE 6–9

Poupouʻi e Akó ʻi A̒pi

Te ke lava ke vahevahe ha ngaahi meʻa fakaofo ʻe niʻihi naʻe hoko ʻi he ngaahi vahe ko ʻení—ʻa e fakahaofi fakaofo mei he fale fakapōpulá, ʻa e maʻu hala ʻo e kau faifekaú ko ha ngaahi ʻotua Lomá, mo e ʻAposetolo naʻe tolo makaʻi ke maté—ke poupouʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau lau e Ngāue 10–15 ʻi he uike ka hoko maí.

Ngaahi Ma̒ uʻanga Tokoni Kehe

“Ko Ho Finangaló Ke U Fai ʻa e Hā?”ʻI he lolotonga ʻi Luisiana ʻa Palesiteni Thomas  S. Monson ʻi ha fatongia, naʻe kole ange ʻe ha palesiteni fakasiteiki pe te na lava nai ʻo ʻaʻahi ki ha kiʻi taʻahine taʻu 10 ko Kilisitolo, naʻe mei mate he kanisaá. Naʻe nofo e fāmili ʻo e kiʻi taʻahiné ʻi ha maile ʻe  80 mei he feituʻu naʻe fai ai e konifelenisí. Naʻe vahevahe ʻe Palesiteni Monisoni ʻa e meʻá ni:

“Naʻá ku vakaiʻi e taimi ʻo e ngaahi fakatahá. . . . Naʻe ʻikai pē ha taimi ʻatā. Ne u toe maʻu ha fakakaukau ʻe taha. ʻE lava nai ke tau manatua e kiʻi taʻahiné ʻi heʻetau ngaahi lotu fakakātoa ʻi he konifelenisí? . . .

“. . . [Lolotonga ha taha ʻo e ngaahi fakatahá] Naʻá ku fokotuʻutuʻu ʻeku ngaahi fakamatalá, mo teuteu ke u ʻalu ki he tuʻunga malangá, feʻunga mo haʻaku fanongo ki ha leʻo naʻe lea mai ki hoku laumālié. Naʻe nounou pē ʻa e pōpoakí, pea anga maheni mo e ngaahi leá: ʻTuku ke haʻu kiate au ʻa e tamaiki īkí, pea ʻoua naʻa taʻofi ʻa kinautolu: he ʻoku ʻo e kakai peheé ʻa e puleʻanga ʻo e ʻOtuá.” (Maʻake 10:14.) Ne hā nenefu ʻeku ngaahi faka-matalá. Ne afe ʻeku fakakaukaú ki ha kiʻi taʻahine ʻokú ne fie maʻu ha faingāue. Naʻe fai e fili. Naʻe liliu ʻa e taimi- tēpile ʻo e fakatahá. . . .

“. . . [ʻI he ʻapi ʻo e fāmili Metiviní,] Ne u sio fakamamaʻu hifo ki ha kiʻi taʻahine naʻá ne fuʻu puke lahi ke mālanga hake—pea meimei fuʻu vaivai ke lea. Naʻe kui ko e tupu mei heʻene puké. Naʻe fuʻu mālohi ʻa e laumālié peá u tūʻulutui, ʻo puke mai hono kiʻi nima ngāvaivaí, mo u pehē ange, ʻKilisitolo, ko au ʻeni.’ Naʻá ne fanafana mai, ‘Misa Monisoni, naʻá ku ʻiloʻi pē te ke haʻu’” (“The Faith of a Child,” Ensign, Nov. 1975, 20–22).

Hili ha ngaahi taʻu lahi, kuo vahevahe ʻe Palesiteni Dieter  F. Uchtdorf e talanoa ko ʻení, mo fakaafeʻi kitautolu ke tau “feinga muʻa ke kau he niʻihi ʻe lava ke fakafalala mai ki ai ʻa e ʻEikí ke ongoʻi mo tali ʻEne ngaahi fanafaná, ʻo hangē ko ia ne fai ʻe Saula ʻi hono hala ki Tāmasikusí, ‘ʻEiki, ko ho finangaló ke u fai ʻa e hā?’” (“Ko e Tatali ʻi he Hala ki Tāmasikusí,” Ensign pe Liahona, Mē 2011, 75).

Fakatupulaki ʻEtau Founga AkoʻíTataki hoʻo kau akó. ʻI hoʻo hoko ko ha faiakó, ʻe lava ke ke tataki hoʻo kau akó ʻi he ngaahi folofolá, ʻo hangē ko hono tataki ʻe Filipe e tangata ʻItiopeá ʻaki hono akoʻi ia mei he tohi ʻa ʻīsaiá (vakai, Ngāue 8:26–37). Kuo pau ke ke “fekumi ki he ʻiló, ʻio, ʻi he ako pea ʻi he tui foki” (TF 109:7) ke fai ʻeni. ʻE lava ke hoko e ʻilo ʻokú ke maʻú ko ha ivi mālohi ʻi hono pouaki e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau fie fekumi ki he moʻoní ʻiate kinautolu pē mo moʻui ʻaki ia.

82

15–21 SIULAI

Ngāue 10–15“Naʻe Tupu pea Mafola Atu ʻo Lahi ʻa e Folofola ʻa e ʻOtuá”

ʻE tokoni kiate koe hoʻo ako ʻa e Ngāue 10–15 ʻi he faʻa lotu kimuʻa peá ke lau e lēsoni ko ʻení ke ke maʻu e ngaahi ueʻi mei he ʻEikí. Ko ha ngaahi fokotuʻu pē ʻa e ngaahi fakakaukau ʻi laló.

L E K O O T I E N G A A H I O N G O ʻ O K Ú K E M A ʻ Ú

Fakaafeʻi Ke Vahevahe

Fakaafeʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau vahevahe, mo ha taha ʻi hono tafaʻakí, ha aʻusia ngāue fakafaifekau mei he Ngāue 10–15 naʻá ne mālieʻia ai. Fakaafeʻi ha niʻihi tokosiʻi ke nau vahevahe ʻenau ngaahi fakakaukaú mo e kalasí kotoa.

Akoʻi e TokātelinéNGĀUE 10; 11:1–18; 15:1–25

ʻOku akoʻi kitautolu ʻe he Tamai Hēvaní ʻi he ʻotu lea ki he ʻotu lea ʻo fakafou ʻi he fakahā. • Mahalo ʻoku ʻi ai ha kau mēmipa ʻe niʻihi ʻo e kalasí

ʻoku nau maʻu hala fekauʻaki mo e founga hono maʻu ʻo e fakahaá. ʻE ala tokoni kiate kinautolu ke nau aleaʻi e founga naʻe maʻu fakahā ai ʻa Pitá pea mo e founga ʻe lava ke nau laka atu ai ki muʻa, ʻo “ʻoua [ʻe] manavahē” (Ngāue 10:20), ʻi he taimi ʻoku ngali taʻekakato mo taʻemahino ai ʻa e fakahaá. ʻE

lava ke ke tā ha foʻi laine ʻi he palakipoé pea tohi ʻi he ngataʻanga ʻe taha ʻo e foʻi lainé Kuo pau ke malangaʻi ʻa e ongoongoleleí ki he kakai Senitailé. Mou vakaiʻi fakakalasi ʻa e Ngāue 10 mo e 11:1–18, pea tānaki atu ha ngaahi meʻa mahuʻinga ki he lainé ʻokú ne fakahaaʻi e founga naʻe fakahā fakahokohoko ai ʻe he ʻEikí kia Pita kuo hokosia e taimi ke malangaʻi ʻa e ongoongoleleí ki he kakai Senitailé. Hangē ko ʻení, ʻe lava ke ke kamata ʻaki ha meʻa ʻoku pehē “naʻe mamata ʻa Koniliusi ʻi ha meʻa- hā- mai” (Ngāue 10:1–6) pe kamata ʻaki e fekau ʻa e Fakamoʻuí ki Heʻene kau ākongá ke “akoʻi ʻa e ngaahi puleʻanga kotoa pē” ʻi he Mātiu 28:19. Ko e hā te tau lava ʻo ako fekauʻaki mo e fakahā mei he aʻusia ʻa Pitá? Ko e hā ʻoku akoʻi mo tānaki mai ki he fealēleaʻakí ʻe he ngaahi akonaki ʻa Nīfaí fekauʻaki mo e fakahā ʻi he 2 Nīfai 28:30 pea mo e ngaahi akonaki meia ʻEletā David  A. Bednar mo ʻEletā Dallin  H. Oaks ʻi he “Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Kehé”?

• Te ke tokoni fēfē nai ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau fakakaukau lahi ange ki he founga ʻoku nau maʻu fakahā aí? Te mou lava ʻo ako ki ha ngaahi meʻa ʻi he folofolá naʻe akoʻi ai ʻe he ʻEikí e kakaí ʻi he ʻotu

83

NGāUE 10–15

lea ki he ʻotu leá. Makehe mei he aʻusia ʻa Pita ʻi he Ngāue 10, ʻe lava ke toe vakaiʻi ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí e ngaahi aʻusia ʻa Nīfaí (1 Nīfai 18:1–3); ʻAlamaá ( ʻAlamā 7:8; 16:20); mo Molomoná (3 Nīfai 28:17, 36–40). Ko e hā mo ha ngaahi sīpinga kehe ʻe lava ke fakakaukau ki ai e kau mēmipa ʻo e kalasí ʻoku maʻu ai ʻe he kakaí ha fakahinohino fakalau-mālie ʻo “siʻi ʻi heni pea siʻi hená”? (2 Nīfai 28:30). Ko e hā ka fili ai ʻe he ʻEikí ʻi ha taimi ʻe niʻihi ke fakahā mai e ngaahi meʻá ʻi he founga ko ʻení kae ʻikai ʻomi fakaʻangataha e ngaahi talí? (vakai, TF 50:40; 98:12). ʻE ala tokoni ha tala fakatātā pehé ni: Tau pehē ʻoku fokotuʻu atu ʻe ha taha ke ke toʻo ha kalasi kalakulasi (calculus) ʻoku teʻeki ke ke ako ki he ʻāsipá mo e siomitá. Ko e hā haʻo tali? ʻOku fekauʻaki fēfē nai ʻeni mo e sīpinga ʻa e ʻEikí ki hono fakahaaʻi ʻo e moʻoní?

• ʻOku maʻu ʻe he kau mēmipá he taimi ʻe niʻihi ha ngaahi fehuʻi pe hohaʻa fekauʻaki mo e ngaahi liliu ʻi he ngaahi tuʻutuʻuni mo e ngaahi polokalama ʻi he Siasí. ʻE ala tokoni kiate kinautolu ke nau aleaʻi e founga naʻe fetongi ai ʻe he fakahā ke kamata hono malangaʻi e ongoongoleleí ki he kakai Senitailé (vakai, Ngāue 10) ʻa e ngaahi fakahinohino naʻe fai kimuʻa ki Heʻene kau ākongá (vakai, Mātiu 10:1, 5–6). ʻE fēfē nai ha tali ʻa e kau mēmipa ʻo e kalasí ki ha taha ʻoku ʻikai loto ki he fakahinohino ʻa Pita ʻi hono kuongá koeʻuhí ʻoku fekapaki mo e ngaahi angafai ki muʻá. ʻE tokoni fēfē nai e fakahā ʻi he Ngāue 10 ke tau tokanga ki he ngaahi fakahā ʻa e ʻEikí ʻoku faka-fou mai ʻi Heʻene kau palōfitá?

• ʻE mālie ke toe vakaiʻi e fealēleaʻaki fakataha naʻe fakahoko ʻi he lotolotonga ʻo e kau ʻAposetoló, hangē ko hono fakamatalaʻi ʻi he Ngāue 15:1–22, pea mo e tohi ne nau fai ki he Kāingalotú (vakai, veesi 23–29). Te ke lava ʻo huluʻi ʻa e foʻi vitiō ko e “The Jerusalem Conference” (LDS.org). Ko e hā e ngaahi fehuʻi naʻe maʻu ʻe he kau ākongá? Ne nau fekumi fēfē ki ha talí? ʻE ala ʻoatu ʻe he fakamatala ʻa Palesiteni Gordon  B. Hinckley ʻi he “Ngaahi Maʻu-ʻanga Tokoni Kehé” ha fakamaama ki he founga ʻoku tataki ai ʻe he ʻEikí Hono Siasí ʻo fakafou ʻi he fakahā ki he kau ʻaposetoló mo e kau palōfitá.

NGĀUE 10:9–48

“ʻOku ʻikai filifilimānako ʻa e ʻOtuá.”• ʻE ʻaonga nai ki hoʻo kalasí ha fealēleaʻaki fekauʻaki

mo e ʻuhinga ʻo e “ʻikai filifilimānakó”? ʻE lava ke ke kamata ʻaki hano fakaafeʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau lau e ngaahi folofola ʻokú ne akoʻi ʻoku ʻikai filifilimānako ʻa e ʻOtuá, hangē ko e Loma 2:1–11; 1 Nīfai 17:34–40; 2 Nīfai 26:32–33; ʻAlamā 5:33; Molonai 8:12; mo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 1:34–35. Kole ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau tohi ha ngaahi fakaʻuhinga ki he “ʻikai filifilimānakó,” ʻo fakatatau mo e meʻa ne nau laú, pea vahevahe leva e meʻa ne nau tohí. Mahalo ʻe fie maʻu ke ke tokoni ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke mahino ʻoku ʻikai ʻuhinga e “ʻikai filifilimānakó” ʻoku faitāpuekina tatau ʻe he ʻOtuá ʻa e tokotaha kotoa neongo pe ko e hā ʻetau ngaahi ngāué. ʻOkú Ne finangalo ke tali ʻe Heʻene fānaú kotoa ʻEne ongoongoleleí, ka ʻoku fakatatali e kakato ʻo e ngaahi tāpuaki ʻo e ongo-ongoleleí maʻanautolu ʻoku nau fakahoko mo tauhi ʻenau ngaahi fuakava mo Iá. ʻOku fakahaaʻi fēfē ʻe he ngaahi meʻa ne hoko mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻi he Ngāue 10:34–48 ʻoku ʻikai filifilimānako ʻa e ʻOtuá? ʻE “tali” mo “ʻofa” fēfē ʻa e ʻOtuá ki he kau māʻoniʻoní neongo ʻoku ʻikai ke Ne filifilimānako? (vakai, Ngāue 10:34–35; 1 Nīfai 17:35).

NGĀUE 12:1–17

ʻE lava ke ʻomi ʻe he ngaahi lotu ʻa e kau māʻoniʻoní ha ngaahi mana lahi. • ʻE lava ke tokoni ki he kau mēmipa ʻo e kalasí e

talanoa hono fakahaofi ʻo Pita mei he fale fakapō-pulá ʻi he Ngāue 12:1–17 ke fakatupulekina ʻenau tui ki he mālohi ʻo e lotú. ʻE ala haʻu mateuteu ha mēmipa ʻo e kalasí ke vahevahe e ngaahi fakaikiiki ʻo e talanoa ko ʻení mo ʻene fakamoʻoni kau ki he lotú. Pe te ke ala fakaafeʻi ha mēmipa ʻe taha pe lahi ange ʻo ha uooti pe kolo ke vahevahe ʻenau ngaahi aʻusia ne nau ongoʻi pe fakamoʻoniʻi ai e mālohi ʻo e lotu uouangataha ʻa e kau mēmipá. ʻE lava foki ke mou hivaʻi ha ngaahi himi fekauʻaki mo e lotú (hangē ko e “Fai Haʻo Lotú” Ngaahi Himi, fika  70) pea aleaʻi e meʻa ʻoku akoʻi mai ʻe he ngaahi himí fekauʻaki mo e mālohi ʻo e lotú.

84

15–21 SIULAI 

Poupouʻi e Akó ʻi A̒pi

Fakaafeʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau fakalaulau-loto ki he ngaahi ʻuhinga ʻoku faʻa tō nounou ai ʻetau vahevahe e ongoongoleleí mo e niʻihi kehé. Fokotuʻu ange ʻe lava ke tokoni ʻenau ako e Ngāue 16–21 ke nau ikunaʻi e ngaahi faingataʻa ʻe lava ke ne taʻofi kinautolu mei hono vahevahe e ongoongoleleí.

Ngaahi Ma̒ uʻanga Tokoni Kehé

Ko e maʻu fakahā ʻi he ʻotu lea ki he ʻotu lea. Naʻe fakahoko ʻe ʻEletā David  A. Bednar e fakamatala ko ʻení fekauʻaki mo e sīpinga ʻa e ʻEikí he fakahaá: “ʻOku pehē ʻe hatau niʻihi tokolahi te tau maʻu ha tali pe ko ha ueʻi ʻi heʻetau ngaahi lotu mo e tautapa fakamātoato tahá. Pea ʻoku tau faʻa ʻamanaki foki ʻe hoko mai e tali pe ueʻi ko iá ʻi he taimi pē ko iá pea fakaʻangataha. Ko ia, ʻoku tau faʻa tui ai ʻe ʻomi ʻe he ʻEikí ha tali vave pea fakaʻangataha. Ka neongo ia, ʻoku fokotuʻu mai ʻe he sīpinga naʻe toutou fakamatalaʻi ʻi he folofolá ʻoku tau maʻu ʻa e ‘ʻotu lea ki he ʻotu lea, akonaki ki he akonaki’ pe ʻi hono fakalea ʻe tahá, ko ha fanga kiʻi tali iiki ʻi ha vahaʻa taimi. Ko hono ʻiloʻi mo e mahino kiate kitautolu e sīpinga ko ʻení ko ha kī mahuʻinga ia ki hono maʻu ha ueʻi fakalaumālie mo ha tokoni mei he Laumālie Māʻoni-ʻoní” (“Line upon Line, Precept upon Precept,” New Era, Sept. 2010, 3–4).

Naʻe ʻomi ʻe ʻEletā Dallin  H. Oaks e faleʻi ko ʻení: “ʻOku totonu ke tau ako e ngaahi meʻá ʻi hotau ʻatamaí, ʻo fakaʻaongaʻi e ngaahi mālohi fakaʻuhinga kuo foaki mai ʻe hotau Fakatupú. ʻOku totonu leva ke tau lotua ha tataki pea ngāue ki ai kapau te tau maʻu ia. Kapau he ʻikai ke tau maʻu ha tataki, ʻoku totonu ke fai ʻetau fakakaukau lelei tahá” (“Our Strengths Can Become Our Downfall,” Ensign, Oct. 1994, 13–14).

Naʻe vahevahe ʻe Palesiteni Gordon  B. Hinckley ʻene fakakaukau ʻi heʻene ngāue ʻi he ngaahi fakataha alēlea pule ʻo e Siasí.

“Mahalo ʻe kehekehe ʻa e ngaahi fakakaukaú ʻi he kamata hono fakakaukauʻi ʻo e ngaahi meʻá. Ko e meʻa ʻeni ia kuo pau ke hoko. ʻOku haʻu ʻa e kau tangatá ni mei ha ngaahi puipuituʻa kehekehe. Ko e kau tangata kinautolu ʻoku nau takitaha e fakakaukau. . . .

“. . . Kuo haʻu mei he founga ko ʻeni ʻo hono fakahā ʻe he kau tangatá ʻa ʻenau fakakaukaú, ha ngaahi tefitoʻi faka-kaukau mo ha ngaahi fakakaukau kuo ʻosi siviʻi. Ka kuo teʻeki ai ke u mamata ʻi ha taʻefelotoi fēfē pe tāufehiʻa fakafoʻituitui ʻi he lotolotonga ʻo hoku ngaahi Tokouá. Ka kuó u mamata, ʻi ha meʻa fakaʻofoʻofa mo fakaofo—ʻa e fakataha mai, ʻi he malumalu ʻo e ivi tākiekina fakataki ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní pea ʻi he malumalu ʻo e mālohi ʻo e fakahaá, ʻo e ngaahi fakakaukau kehekehé kae ʻoua kuo ʻi ai ha uouangataha mo e felotoi kakato. Ko e toki taimi pē ia ʻoku fakahoko aí. ʻOku ou fakamoʻoni, ʻoku fakafofongaʻi ʻe he ngāue ko iá, ʻa e laumālie ʻo e fakahā ne toutou fakahā mai ʻi hono tataki ʻo e ngāue ʻa e ʻEikí” (“God Is at the Helm,” Ensign, May 1994, 54, 59).

Fakatupulaki ʻEtau Founga AkoʻíKamata ʻi he folofolá. Kimuʻa peá ke vakaiʻi e ngaahi maʻuʻanga tokoni ʻoku tānaki atú, ako fakamātoato e ngaahi folofola ʻo e kuonga muʻá mo onopōní. ʻOku hanga ʻe hono ako e folofola ʻa e ʻOtuá ʻi he faʻa lotú ʻo ʻai e Laumālié ke ne tokoniʻi ko e ke ke fakaʻaongaʻi e meʻa kuó ke akoʻi ʻi hoʻo faiakó (vakai, Ko e Faiako ʻi he Founga ʻa e Fakamoʻuí, 12).

85

22–28 SIULAI

Ngāue 16–21“Kuo Ui ʻe he ʻEikí Ke Tau Malanga ʻAki ʻa e Ongoongoleleí”

Kimuʻa peá ke vakai ki he lēsoni ko ʻení, lau ʻi he faʻa lotu ʻa e Ngāue 16–21 mo fakakaukau ki he kau mēmipa hoʻo kalasí. ʻE lava ke tokoni e ngaahi fakakaukau ko ʻení ki he ueʻi ʻokú ke maʻu mei he Laumālié.

L E K O O T I E N G A A H I O N G O ʻ O K Ú K E M A ʻ Ú

Fakaafeʻi Ke Vahevahe

ʻE lava ke ke kole ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau vahevahe ha potufolofola mei he Ngāue 16–21 naʻá ne fakamanatuʻi ange ha aʻusia ne nau maʻu ʻi hono vahe-vahe ʻo e ongoongoleleí.

Akoʻi e TokātelinéNGĀUE 16–21

ʻOku tau fakamoʻoni kia Sīsū Kalaisi mo vahevahe ʻEne ongoongoleleí, ʻi heʻetau hoko ko e kau mēmipa ʻo e Siasí. • Koeʻuhí ʻoku fakamatala ʻa e Ngāue 16–21 ki ha

fononga ʻe ua ʻa Paula ʻi heʻene ngāue fakafaifekaú, ʻe lava ke ako e kau mēmipa ʻo e kalasí mei he ngaahi vahe ko ʻení ʻa e founga ke tau fakamoʻoni ai kia Sīsū Kalaisi mo vahevahe ʻEne ongoongoleleí. Ke kamataʻi ha fealēleaʻaki ʻi he kaveinga ko ʻení, ʻe lava ke ke fakaafeʻi ha kau mēmipa ʻe niʻihi ke nau omi mateuteu ki he kalasí ke nau vahevahe ha ngaahi

fakakaukau ne nau maʻu mei he Ngāue 16–21, fekauʻaki mo hono vahevahe ʻo e ongoongoleleí. ʻE lava foki ke nau vahevahe ha ngaahi fakamatala mei ha lea ʻi ha konifelenisi lahi kimuí ni mai fekauʻaki mo e ngāue fakafaifekaú ke fakaloloto ange ʻa e fealē-leaʻakí. ʻE lava ke nau kumi ha fakamatala ʻiate kinau-tolu pē, pe te ke fokotuʻu ange ha taha ʻo e ngaahi pōpoaki ʻi he “Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Kehé.”

• Ko ha pōpoaki manakoa ʻe taha ʻi he ngaahi vahe ko ʻení ko e fatongia mahuʻinga ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní ʻi hono vahevahe ʻo e ongoongoleleí. Hangē ko ʻení, ʻe lava ke ʻilo ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí e founga naʻe tokoni ai ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní kia Paula mo Sailosi ʻi he Ngāue 16:6–15. ʻE lava foki ke nau lau ʻa e 2 Nīfai 33:1 mo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 42:14 pea vahevahe e ngaahi moʻoni ʻoku nau maʻu fekauʻaki mo e mahuʻinga hono maʻu ʻo e Laumālié ʻi he taimi ʻoku vahevahe ai ʻa e ongoongoleleí (vakai foki ki he fakamatala ʻa ʻEletā Dallin  H. Oaks ʻi he “Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Kehé”). ʻE lava ke vahe-vahe ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí ha ngaahi aʻusia naʻe tataki ai ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní ʻenau feinga ke vahevahe ʻa e ongoongoleleí. Ko e hā ha ngaahi

86

22–28 SIULAI 

aʻusia kuo tau maʻu ʻi hono vahevahe e ongoongo-leleí mo ha taha kuo teuteuʻi mai ʻe he ʻEikí? (vakai foki, Malangaʻaki ʻEku Ongoongoleleí, 3–4).

• Te ke fakaʻaongaʻi fēfē e aʻusia ʻa Paulá ke tokoni ki he kau mēmipa hoʻo kalasí ke nau maʻu ha loto- toʻa ʻi he taimi ʻoku ueʻi ai kinautolu ke vahevahe ʻenau fakamoʻoní? ʻE lava ke mou toe vakaiʻi fakataha e ngaahi talanoa fakafolofola ʻoku fakamatala ki he fakamoʻoni ʻa Paulá, hangē ko ʻene ngaahi aʻusia ʻi Masitōniá (vakai, Ngāue 16:19–34), ʻi ʻAtenisí (vakai, Ngāue 17:16–34), mo Kolinitoó (vakai, Ngāue 18:1–11). Ko e hā ha fakamoʻoni ʻoku tau maʻu fekauʻaki mo e loto- toʻa mo e mālohi ʻa Paulá? Ko e hā ʻa e ngaahi tokāteline naʻe akoʻi ʻe Paula (mo mahino) naʻá ne maʻu ai ha loto falala ki heʻene pōpoakí? Ko e hā ʻoku tau faʻa ilifia ai ke vahevahe e ongoongo-leleí, pea ʻe founga fēfē ʻetau ikunaʻi e ilifia ko iá? ʻE lava ke ʻaʻahi mai ʻa e ongo faifekau taimi kakató ki hoʻo kalasí mo vahevahe e ngaahi founga kuo nau maʻu ai ha loto- toʻa ke fakamoʻoní. Poupouʻi ʻa e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau fakakaukau ki ha founga ʻe taha ʻe lava ke nau muimui ai ʻi he sīpinga ʻa Paulá pea toe loto- toʻa ange ʻi hono vahevahe ʻenau faka-moʻoni kia Kalaisí.

NGĀUE 17:16–34

Ko e hako kitautolu ʻo e ʻOtuá. • Naʻe akonaki ʻa Paula ʻi ʻAleopeiko fekauʻaki mo e

Tamai Hēvaní ki ha falukunga kakai naʻe siʻi ʻenau ʻilo fekauʻaki mo e natula totonu ʻo e ʻOtuá. Ke vete-veteki e ngaahi akonaki ko ʻení, ʻe lava ke lau ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí ʻa e Ngāue 17:24–31 pea hiki ʻi he palakipoé ʻa e ngaahi moʻoni ʻoku nau ʻilo fekau-ʻaki mo e Tamai Hēvaní, ʻetau fetuʻutaki mo Iá, pea mo ʻetau vā fetuʻutaki mo e niʻihi kehé. Ko e hā ha ngaahi aʻusia ʻe lava ke vahevahe ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí ʻa ia ne nau ongoʻi ai e moʻoni ʻo e faka-matala ʻa Paula ʻoku “ʻikai mamaʻo [ʻa e ʻOtuá meiate] kitautolu takitaha kotoa pē”? (veesi 27).

• ʻI hoʻomou vakai fakalūkufua ki he ngaahi veesi ko ʻení, ʻe lava ke mou aleaʻi ʻa e foʻi moʻoni ʻoku akoʻi ʻi he veesi 29, “Ko e hako ʻo e ʻOtuá ʻa kitautolu,” ʻo ʻuhingá ko e Tamai Hēvaní ʻa e tamai totonu ʻo hotau ngaahi laumālié. Ke fai ʻeni, ʻe lava ke ke hiki ʻi he palakipoé Koeʻuhí ko e fānau kitautolu ʻa e ʻOtuá mo e Kapau naʻe ʻikai ke tau ʻiloʻi ko e fānau kitautolu

ʻa e ʻOtuá. Fakaafeʻi ʻa e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau fokotuʻu mai ha ngaahi founga ke fakakakato ai e ongo sētesi ko ʻení. Hangē ko ʻení, ko e hā ʻoku akoʻi mai ʻe he foʻi moʻoni ko e fānau kitautolu ʻa e ʻOtuá fekauʻaki mo e ʻOtuá? fekauʻaki mo kitautolu? fekauʻaki mo e founga ʻoku totonu ke tau feohi aí? Naʻe mei kehe fēfē ʻetau moʻuí kapau naʻe ʻikai ke tau ʻilo fekauʻaki mo ʻetau fetuʻutaki totonu mo e ʻOtuá? ʻE lava ke iku ʻeni ki ha fealēleaʻaki fekauʻaki mo e founga ʻe lava ke tau tokoni ai ki he niʻihi kehé ke mahino ko e fānau kinautolu ʻa e ʻOtuá. ʻE poupou mo e fakamatala ʻa ʻEletā Dallin  H. Oaks ʻi he “Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Kehé” ki he fealēleaʻaki ko ʻení.

NGĀUE 19:1–7

Kuo pau ke muiaki ʻi he papitaisó hono maʻu ʻo e meʻafoaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní. • Ko e Ngāue 19 ko ha vahe lelei ia ki hono faka-

mamafaʻi ʻa e mahuʻinga ʻo e hilifakinimá hili hotau papitaisó. ʻE lava ke ke vahevahe ʻa e fakamatala ko ʻeni mei he Palōfita ko Siosefa Sāmitá: “Ko e papi-taiso ʻaki ʻa e vaí ko ha konga pē ia ʻo e papitaisó, pea ʻoku ʻikai hano ʻaonga ʻo kapau he ʻikai fakahoko ʻa e konga ʻe tahá—ʻa ia, ko e papitaiso ʻi he Lau-mālie Māʻoniʻoní” (Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Siosefa Sāmita 109 ʻOku fakapapauʻi fēfē ʻe he ngaahi akonaki ʻa Paula ʻi he Ngāue 19:1–7 ʻa fakamatala ʻa Siosefa Sāmitá? ʻE ʻaonga foki ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ʻenau fekumi ki he “Papitaiso ʻi he Laumālie Māʻoniʻoní” ‘i he Fakahinohino ki he Ngaahi Folofolá ke nau ʻilo lahi ange fekauʻaki mo e ngaahi tāpuaki ʻa e maʻu e meʻafoaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní.

Poupouʻi e Akó ʻi A̒pi

Ke poupouʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke lau ʻa e Ngāue 22–28 ʻi he lolotonga ʻo e uike kahaʻú, fehuʻi ange, “Kapau naʻá ke maʻu ha faingamāle ke talanoa ki he taki ʻo hotau fonuá fekauʻaki mo e ongoongoleleí, ko e hā te ke talaangé?” Talaange kiate kinautolu te nau maʻu ʻi he Ngāue 22–28, ʻa e lea ʻa Paula ki ha niʻihi ʻo e kau taki māʻolunga taha ʻo hono kuongá.

87

NGāUE 16–21

Ngaahi Ma̒ uʻanga Tokoni Kehé

Pōpoaki fekauʻaki mo e ngāue fakafaifekaú.

Dallin H. Oaks, “Ko Hono Vahevahe ʻo e Ongo-ongolelei Kuo Toe Fakafoki Maí,” Ensign pe Liahona, Nōvema 2016, 57–60.

David A. Bednar, “Haʻu ʻo Mamata,” Ensign pe Lia-hona, Nōvema 2014, 107–10.

Neil L. Andersen, “Ko ha Fakamoʻoni ʻo e ʻOtuá,” Ensign pe Liahona, Nōvema 2016, 35–38.

Mervyn B. Arnold, “Ke Tau Fakahaofi: Te Tau Lava ʻo Fai Ia,” Ensign pe Liahona, Mē 2016, 53–55.

S. Gifford Nielsen, “Ko Hono Fakavaveʻi e Palani Vaʻinga ʻa e ʻEikí!” Ensign pe Liahona, Nōvema 2013, 33–35.

Ko e fānau kotoa kitautolu ʻa e ʻOtuá.ʻOku vahevahe ʻe he “Ko e Fāmilí: Ko ha Fanongo-nongo ki Māmaní” ha moʻoni taʻengata fekauʻaki mo ʻetau fetuʻutaki mo e ʻOtuá: “Ko e kakai kotoa pē—ʻa e tangata mo e fefine—naʻe fakatupu ia ʻi he tatau ʻo e ʻOtuá. Ko e tokotaha fakafoʻituitui kotoa pē ko e foha mo e ʻōfefine ia ʻo ha mātuʻa fakalangi, pea ʻi heʻene

peheé, ʻoku maʻu ai ʻe he tokotaha kotoa pē ha natula fakalangi pea mo ha ikuʻanga pau” (Ensign pe Liahona, Nov. 2010, 129).

Naʻe lea ʻa ʻEletā Dallin  H. Oaks ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ki he mahuʻinga ʻo ʻetau ʻuluaki vakai kiate kitautolú pea tautautefito ki heʻetau hoko ko e fānau fakalaumālie ʻa e ʻOtuá.

“Tokanga ki he anga hoʻo fakafōtungá. ʻOua te ke faka-fōtunga pe fakahā koe ʻaki ha ʻulungaanga lelei faka-taimi pē. Ko e ʻulungaanga mahuʻinga taha ʻoku totonu ke ne fakafōtungaʻi kitautolú ko e foha pē ʻofefine kitau-tolu ʻo e ʻOtuá. ʻOku mahulu hake ʻa e moʻoniʻi meʻa ko iá ʻi he ngaahi ʻulungaanga kotoa pē, kau ai ʻa e mata-kalí, ngāué ngaahi ʻulungaanga fakatuʻasinó, ngaahi lāngilangí, naʻa mo e tui fakalotu ʻoku tau kau ki aí. . . .

“ʻOku tau tauʻatāina, pea ʻe lava ke tau fili ha faʻahinga ʻulungaanga pē ke ʻiloʻi ʻaki kitautolu. Ka ʻoku fie maʻu ke tau ʻilo ko e taimi ʻoku tau fili ai ha meʻa ke ʻiloʻi ʻaki kitautolu pe fakahaaʻi kitautolu ʻaki ha faʻahinga ʻulunga-anga ʻoku fakataimi pe kihiʻi siʻi hifo ʻi he ngaahi tuʻunga taʻengatá, ʻoku tau fakamaʻamaʻa ai ʻa e meʻa ʻoku mahuʻinga taha fekauʻaki mo kitautolú, pea tau faka-mamafaʻi ʻa e meʻa ʻoku ʻikai fuʻu mahuʻingá. ʻE lava ke tākiekina kitautolu ʻe he meʻá ni ʻi ha fonongaʻanga ʻoku hala mo fakafeʻātungiaʻi ʻetau fakalakalaka taʻengatá” (“Be Wise” [Brigham Young University–Idaho devoti-onal, Nov. 7, 2006], byui.edu).

Fakatupulaki ʻEtau Founga AkoʻíFakaafeʻi ʻa e toʻu tupú ke nau kau atu ki hoʻo lēsoní. Kapau te ke akoʻi e toʻu tupú, manatuʻi ʻoku faʻa malava ke mahino kiate kinautolu ʻa e ngaahi meʻa ʻoku foua ʻe honau toʻú. ʻI he taimi ʻoku fakahoko ai ʻe ha tokotaha kei siʻi ha fakamoʻoni pe akoʻi ha tokāteline, ʻe lava ke ueʻi ʻa e toʻu tupú ʻi ha founga he ʻikai te ke lava ʻe koe ʻo fai. ʻOange ha faingamālie ke feakoʻiʻaki ai e toʻu tupú. (Vakai, Ko e Faiako ʻi he Founga ʻa e Fakamoʻuí, 28.)

88

29 SIULAI–4  ʻAOKOSI

Ngāue 22–28“[Ko Ha] Faifekau [Mo Ha] Fakamoʻoni”

Lau ʻa e Ngāue 22–28 mo lotu loto ke ueʻi koe ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní ke ke ʻilo ʻa e meʻa ke fakatefito ai ʻa ia ʻe tokoni ki he kau mēmipa hoʻo kalasí. Lēkooti ha faʻahinga fakakaukau pē ʻe haʻu ki ho ʻatamaí; ʻe lava ke hoko ʻeni ko e kamataʻanga hoʻo palani akoʻí.

L E K O O T I E N G A A H I O N G O ʻ O K Ú K E M A ʻ Ú

Fakaafeʻi Ke Vahevahe

Kole ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau hiki hifo ha potufolofola mei he Ngāue 22–28 naʻe makehe kiate kinautolu ʻi he uiké ni. Fakatahaʻi ʻenau ngaahi talí pea lau ha niʻihi ʻo e ngaahi vēsí. Fakaafeʻi ha kau mēmipa ʻe niʻihi ʻo e kalasí ke vahevahe ʻa e ʻuhinga ʻoku ʻuhinga-mālie ai ʻa e ngaahi veesi ko ʻení kiate kinautolú.

Akoʻi e TokātelinéNGĀUE 22:1–21; 26:1–29

Ko e fakamoʻoní ko hano fakahaaʻi ia ʻo ha moʻoni ʻo fakatefito ʻi ha ʻilo pe tui fakataautaha.• ʻE lava ke hoko ʻa e fakamoʻoni ʻa Paula kia Fesitasi

mo e Tuʻi ko ʻAkilipá ko ha faingamālie ke aleaʻi ai ʻa e ʻuhinga ʻo e fakahoko ha fakamoʻoní. ʻE lava ke ke kamata ʻaki hano kole ange ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau toe vakaiʻi ʻa e Ngāue 22:1–21 mo e 26:1–29. Ko e hā ʻoku tau ako mei he sīpinga ʻa

Paula fekauʻaki mo e fakamoʻoní? Ko e hā mo ha ngaahi tefitoʻi moʻoni kehe fekauʻaki mo e fakamoʻo-ní ʻoku tau ako mei he fakamatala ʻa ʻEletā M. Russell Ballard ʻi he “Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Kehé”? ʻE lava ʻo tokoni hono hivaʻi pe tā ʻo e himi “Ko e Fakamoʻo-ní” (Hymns, fika 69) ke ʻomi ʻa e Laumālié ki hoʻomou fealēleaʻakí

• Mahalo naʻe maʻu ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí ha ngaahi fakakaukau ʻi heʻenau ako ʻa e fakamoʻoni ʻa Paula kia Fesitasi mo e Tuʻi ko ʻAkilipá. Fakaafeʻi kinautolu ke vahevahe. Ko e hā ha ngaahi faka-tokanga ʻe lava ke tau maʻu he ʻahó ni mei he tali ʻa e Tuʻi ko ʻAkilipá ki he fakamoʻoni ʻa Paulá? (vakai, Ngāue 26:28). ʻE lava foki ke fakakaukau ʻa e kau mēmipa ʻo e kalasí ki ha ngaahi fakamoʻoni kehe mei he folofolá kuó ne ueʻi fakalaumālie kinautolu. (Ko ha ngaahi sīpinga ʻeni: Sione 19:25–27; 2 Nīfai 33:10–15; ʻAlamā 5:45–48; mo e TF 76:22–24.) Pe ko ʻenau vahevahe ha ngaahi aʻusia naʻe tākiekina ai kinautolu ʻe ha fakamoʻoni ʻa ha taha.

• Naʻe fakafehoanaki ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻene ngaahi aʻusia mo e fakamoʻoni ki he ʻUluaki Mata Meʻa- Hā- Maí ki he aʻusia ʻa Paula ʻi he ʻao ʻo

89

NGāUE 22–28

e Tuʻi ko ʻAkilipá (vakai, Siosefa Sāmita—Hisitōlia 1:24–25). ʻE lava ke ngāue tauhoa ʻa e kau mēmipa ʻo e kalasí ke faʻu ha lisi ʻo e ngaahi meʻa ʻoku tatau ʻi he ongo tamaioʻeiki ko ʻeni ʻa e ʻOtuá. ʻOku tokoni fēfē ʻa e ʻekitivitī ko ʻení ke mahino kiate kitautolu ʻa e founga ke vahevahe ai ʻetau fakamoʻoní neongo ʻa e faingataʻa hono fakahokó?

• Neongo naʻe ʻikai fekumi ʻa Paula ki he fakamoʻoni fakalaumālie naʻá ne maʻu ʻi he hala ki Tamasikusí, ka naʻá ne fakaʻaongaʻi ʻa e toenga ʻo ʻene moʻuí ke ngāue mo tauhi mo taukaveʻi ʻene fakamoʻoní (vakai, Ngāue 22:10, 14–16; 26:19). ʻE lava ke tokoni ʻa e sīpinga ʻa Paulá ke mahino ki hoʻo kalasí ko e fakamoʻoní ʻoku fie maʻu ki ai ʻa e ngāué mo e fei-laulaú. Ke kamataʻi ha feilaulau fekauʻaki mo ʻeni, ʻe lava ke fakamatalaʻi ʻe ha mēmipa ʻo e kalasí haʻane feinga ke hoko ko ha tokotaha pāteʻi hiva, ʻaati, pe sipoti. ʻOku tatau fēfē ʻa e feinga ke fakatupulaki ha faʻahinga taukei peheé mo hono fakamālohia ha fakamoʻoní? Ko e hā ha ngaahi ngāue kuo pau ke tau fakahoko ke maʻu mo fakamālohia ai ha faka-moʻoni? (vakai foki, ʻAlamā 5:46).

NGĀUE 26:9–23

ʻOku tau maʻu ha faingamālie ke tokoni ki he niʻihi kehé. • Naʻe ui ʻe he ʻEikí ʻa Paula ke hoko “[ko ha] faifekau”

(Ngāue 26:16), ka ko e ʻuhinga ki he hā ʻa e foʻi lea ko ʻení? Ke tokoni ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau kumi ʻa e founga ʻe lava ke nau tokoni ai ki he niʻihi kehé, te ke lava ke tohi ʻi he palakipoé ha fehuʻi hangē ko e Ko e ʻuhinga ki he hā ʻa e tokoní? Faka-afeʻi ʻa e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau fekumi ki ha ngaahi tali mei he ngaahi maʻuʻanga tokoni ko ʻení: Mātiu 20:25–28; Ngāue 26:16–18; 3 Nīfai 18:29–32; Fakahinohino ki he Folofolá, “Minister,” scriptures.lds.org. ʻI heʻenau vahevahe ʻa e meʻa ne nau maʻú, poupouʻi kinautolu ke nau aleaʻi ha ngaahi founga ʻe lava ke tau tokoni kotoa ai ki he niʻihi kehé, kau ai hotau ngaahi fatongia faka- Siasí.

• Naʻe lea ʻa Misa David L. Beck fekauʻaki mo e ngaahi fatongia ʻo e kau maʻu lakanga fakataulaʻeikí ke tokoni ki he niʻihi kehé, pea ʻe lava ke ʻaonga ha konga lahi ʻo ʻene ngaahi fakakaukaú kiate kinautolu kotoa ʻoku ngāue ʻi he Siasí (vakai, “Ko ho Fatongia

Toputapu ke Tokoni,” Ensign pe Liahona, Mē 2013, 55–57). Hangē ko ʻení, ko e hā ʻoku akoʻi mai ʻe he talanoa ʻo Sai Sionisoní fekauʻaki mo e tokoni ki he niʻihi kehé? ʻOku hoko foki mo e foʻi vitiō ko e “The Miracle of the Roof” (LDS.org) Ko e hā mo ha ngaahi sīpinga kehe ʻe lava ke vahevahe ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí? Tuku ange ha taimi ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau fakakaukau ai ki ha taha ʻe lava ke nau tokoni ki ai ʻi he uiké ni pea mo e founga ʻe lava ke nau fai ai iá.

NGĀUE 27

Kapau te tau talangofua ki he kau palōfita ʻa e ʻEikí, te Ne tataki mo maluʻi kitautolu mei he koví. • Mahalo kuo aʻusia ʻe he kau mēmipa hoʻo kalasí ha

taimi ne nau muimui ai ki he fakahinohino ʻa e kau palōfitá neongo naʻe kehe mei he faleʻi ʻa e kau tau-kei fakamāmaní pe ko e ngaahi fakakaukau ʻa e kakai ʻoku nau feohí. Fakaafeʻi ha kau mēmipa ʻe niʻihi ʻo e kalasí ke nau omi mateuteu ke vahevahe ha ngaahi aʻusia pehē. Fakaafeʻi leva ha kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau vahevahe ʻa e founga tali ʻa e kakai ʻi he vaká ʻi he taimi naʻe kikiteʻi ai ʻe Paula ʻe tofanga ʻa e vaká ʻi ha “tuʻutāmaki mo [ha] kovi lahí” (Ngāue 27:10). ʻOku tatau fēfē ʻa e ngaahi tali ʻa ha kakai ʻe niʻihi ʻi hotau kuongá mo e faleʻi fakaepalōfitá?

• Ko e hā ʻoku tau ako mei he Ngāue 27 fekauʻaki mo e muimui ʻi he kau palōfita ʻa e ʻEikí? ʻOku ʻi ai ha ngaahi fehuʻi ʻi he lea ʻa ʻEletā Ronald  A. Rasband ʻi he “Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Kehé” ke fakalaulau-loto ki ai mo ha lisi ʻo e ngaahi fakatuʻutāmaki kuo fakatokanga mai ki ai ʻa e kau palōfita ʻo onopōní. Kuo tāpuekina fēfē kitautolu ʻi heʻetau muimui ʻi he faleʻi ʻa e kau palōfita moʻuí?

Poupouʻi e Akó ʻi A̒pi

Ke tokoni ke ueʻi ʻa e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau kamata lau ʻa e tohi ʻa Paulá, kole ange ke nau ʻai ke pehē naʻe fai ange ʻe ha mēmipa ʻo e Kōlomu ʻo e Toko Hongofulu Mā Uá ha tohi fakataautaha ki honau uōtí. Ko e hā nai ha ongo te tau maʻu fekauʻaki mo e tohi ko iá? Ko e hā nai ha meʻa te ne lea mai ʻaki kiate

90

29 SIULAI–4  ʻAOKOSI 

kitautolu? Fakaafeʻi ʻa e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau manatuʻi ʻa e ngaahi fakakaukau ko ʻení ʻi heʻenau lau ʻa e tohi ʻa Paula ki he Kāingalotu ʻi Lomá.

Ngaahi Ma̒ uʻanga Tokoni Kehé

Ko hono fai ʻo e fakamoʻoní.Naʻe lea ʻa ʻEletā M.  Russell Ballard fekauʻaki mo e faka-moʻoni ʻa Paula ʻi he ʻao ʻo e Tuʻi ko ʻAkilipá mo ne akoʻi hono ʻuhinga ke tau fakamoʻoní:

“ʻOku totonu ke toe lahi ange hono fakatefito ʻetau ngaahi houalotu fakamoʻoní ʻi he Fakamoʻuí, ngaahi tokāteline ʻo e ongoongoleleí, ngaahi tāpuaki ʻo e Faka-foki Mai ʻo e Ongoongoleleí, pea mo e ngaahi akonaki ʻo e folofolá. ʻOku fie maʻu ke tau fetongi e ngaahi talanoá, ngaahi fefonongaʻakí, mo e ngaahi malangá ʻaki ha ngaahi fakamoʻoni ʻoku haohaoa. ʻOku fie maʻu kinautolu ʻoku fakafalala ke nau fai ha lea mo ha ako ʻi heʻetau ngaahi fakatahaʻangá ke nau fai ia ʻaki e mālohi fakatokāteline ko ē ʻe fakatou ongona mo ongoʻí, ʻo ne hiki hake ʻa e laumālié mo fakamāmaʻi hotau kakaí. . . .

“. . . Neongo ʻoku lelei maʻu pē ke fakahaaʻi ʻa e ʻofá mo e houngaʻiá, ka ʻoku ʻikai makatuʻunga ʻi he faʻa-hinga tōʻonga ko iá ʻa e faʻahinga fakamoʻoni ko ē te ne fakatupu ʻa e tui mālohí ʻi he moʻui ʻa e niʻihi kehé. Ke fai e fakamoʻoní ‘ko [ha] fakamoʻoni ia ʻi he mālohi ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní; ko hano fakahā ia ʻo ha fakamoʻo-ni mamalu ʻo e moʻoní makatuʻunga ʻi he ʻilo faka-foʻituitui pe tui’ [Fakahinohino ki he Ngaahi Folofolá,

“Fakamoʻoní,” scriptures.lds.org]. ʻOku fakahoko ʻe he fakahaaʻi mahino ʻo e moʻoní ha faikehekehe ʻi he moʻui ʻa e kakaí. Ko e meʻa ʻeni ʻokú ne liliu ʻa e lotó. Ko e meʻa ia ʻoku lava ke fakapapauʻi ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní ʻi he loto ʻo e fānau ʻa e ʻOtuá” (“Pure Testimony,” Ensign or Liahona, Nov. 2004, 41).

Ko e tuʻu fakataha mo e kau taki ʻo e Siasí. Naʻe akoʻi ʻe ʻEletā Ronald  A. Rasband:

Kuo uiuiʻi fakalangi [hotau kau takí], ke akoʻi mo tataki kitautolu pea mo fakatokanga mai ke tau tokanga telia ʻa e ngaahi fakatuʻutāmaki ʻoku tau fehangahangai mo ia he ʻaho takitaha—ʻa e taʻe tokanga ki hono tauhi e Sāpaté ke māʻoniʻoní, ʻo aʻu ki he ngaahi meʻa fakatuʻu-tāmaki ki he fāmilí, ʻa hono ʻohofi e tauʻatāina ʻo e tui fakalotú, pea aʻu ki hono fakakikihiʻi ʻo e fakahā ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní. Kāinga, ʻoku tau fakafanongo nai ki heʻenau faleʻí? . . .

“ʻI heʻetau vilitaki atu ki muʻa, ʻo fili ke muimui ki he fakahinohino mo e fakatokanga hotau kau takí, ʻoku tau fili ai ke muimui ki he ʻEikí kae fou ʻa e māmaní ia ʻi ha hala kehe. ʻOku tau fili ke pīkitai ki he vaʻa ukameá, ke hoko ko e Kāingalotu ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní, ke fai e ngāue ʻa e ʻEikí, pea fakafonu ‘ʻaki ha fuʻu fiefia lahi’ [1 Nīfai 8:12].

“ʻOku mahino e fehuʻi ʻoku fakautuutu ʻo e ʻaho ní: ʻokú ke tuʻu fakataha nai mo e kau taki ʻo e Siasí ʻi ha māmani fakapoʻuli ke mou lava ʻo fakamafola e Maama ʻo Kalaisí?” (“Ko e Tuʻu Fakataha mo e Kau Taki ʻo e Siasí,” Ensign pe Liahona, Mē 2016, 47–48).

Fakatupulaki ʻEtau Founga AkoʻíTeuteu kimuʻa. “ʻI hoʻo fakakaukau ki he founga ʻe faitāpuekina ai hoʻo kalasí ʻe he ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí, ʻe haʻu kiate koe ha ngaahi fakakaukau ʻi hoʻo moʻui fakaʻahó—ʻi hoʻo ʻalu ki he ngāué, fai hoʻo ngāue fakaʻapí pe fengāueʻaki mo ho fāmilí mo e kaungāmeʻá. ʻOua naʻá ke lau ʻa e teuteu fakalaumālié ko ha meʻa ke fakaʻataʻatā ki ai ho taimí, ka ko ha meʻa ʻokú ke fai maʻu pē” (Ko e Faiako ‘i he Founga ‘a e Fakamo‘uí, 12).

91

5–11 ʻAOKOSI

Loma 1–6“Ko e Mālohi ʻo e ʻOtuá ke Fakamoʻuí”

Lau ʻi he faʻa lotu ʻa e Loma 1–6 mo fakakaukau ki he kau mēmipa hoʻo kalasí. ʻE tokoni atu ʻeni ke ke ongoʻingofua e ngaahi ueʻi ʻa e Laumālié ʻi hoʻo teuteu ke faiakó.

L E K O O T I E N G A A H I O N G O ʻ O K Ú K E M A ʻ Ú

Fakaafeʻi Ke Vahevahe

Fakakaukau ke tuku ange ha ngaahi miniti siʻi ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau kumi ʻi he Loma 1–6 ha veesi ʻoku nau saiʻia ai. Pea te nau lava ke vahevahe ʻa e veesi ne nau filí mo ha taha ʻoku tangutu ofi atu.

Akoʻi e TokātelinéLOMA 1:16–17

“ʻOku ʻikai te u mā ʻi he ongoongolelei ʻo Kalaisí.” • Kuo manukia nai e kau mēmipa hoʻo kalasí koeʻuhí

ko ʻenau tuí? Fakaafeʻi kinautolu ke nau lau ʻa e Loma 1:16–17 pea fakakaukau ki ha ngaahi tūkunga mei he tohi ʻa Ngāué naʻe fakahaaʻi ai ʻe Paula naʻe ʻikai ke ne mā ʻi he ongoongoleleí. Ko e hā ha ngaahi meʻa ʻokú ne ʻai ke ʻoua te tau mā ke hoko ko e kau mēmipa ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní? Fakaafeʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau vahevahe ha ngaahi aʻusia ʻa ha niʻihi

kehe ne nau fakahaaʻi ai pe ʻoku ʻikai ke nau mā he ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí.

LOMA 1:16–17; 2:28–29; 6:1–11

ʻOku maʻu ʻa e tuʻunga fakaākonga moʻoní ʻi he tukupā ʻi hotau lotó, kae ʻikai ko ʻetau ngaahi ngāué pē. • ʻE founga fēfē haʻatau vakavakaiʻi hotau tuʻunga

fakaākongá. ʻE lava ke tokoni kiate kitautolu e faleʻi ʻa Paula ki he kakai Lomá ke tau manatuʻi ke ʻoua te tau tokanga taha pē ki hano fakakakato ha lisi ʻo ha ngaahi ngāue ka ʻi he “lotó ia [mo e] laumālié” (Loma 2:29). Ke tokoni ke mahino ki hoʻo kalasí e faleʻi ʻa Paulá, ʻe lava ke ke tohi ʻi he palakipoé e ngaahi lea ʻo e Loma 2:28–29. Fetongi e foʻi lea Siú ʻaki ʻa e Kāingalotu ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní pea mo e foʻi lea kamú ʻaki ʻa e ko e fuakavá. Ko e hā ʻoku tānaki mai ʻe he liliu ko ʻení ki he ʻetau mahino fekauʻaki mo e ngaahi akonaki ʻa Paulá? ʻE lava foki ke mou aleaʻi ha ngaahi sīpinga ʻo e ngaahi meʻa ʻoku fai ʻe kitau-tolu ko e kau mēmipa ʻo e Siasí ʻa ia ʻoku ʻuhinga-mālie mo mālohi ange ʻi he taimi ʻoku fakahoko ai “[ʻi he] lotó, ʻi he laumālie” (Loma 2:29). Hangē ko ʻení, vakai ki he lea ʻa ʻEletā Jeffrey  R. Holland fekauʻaki

92

5–11 ʻAOKOSI  

mo e faiako fakaʻapí, “Kau Fakafofonga ʻo e Siasí” (Ensign pe Liahona, Nov. 2016, 61–67), pe ko e lea ʻa ʻEletā Neil  L. Andersen fekauʻaki mo e ngāue fakafaifekaú, “Ko ha Fakamoʻoni ʻo e ʻOtuá” (Ensign pe Liahona, Nōvema 2016, 35–38).

LOMA 3–6

“Ko ia naʻe tupulekina ai ʻa e angahalá, naʻe lahi ʻaupito ai ʻene tupulekina ʻa e ʻofá.”• Mahalo ʻoku ʻi ai ha kakai ʻi hoʻo kalasí ʻoku nau fie

maʻu ha tokoni ke mahino e ngaahi akonaki ʻa Paula ʻi he ngaahi vahe ko ʻení fekauʻaki mo e tuí, ngaahi ngāué, mo e ʻaloʻofá (vakai foki, fokotuʻutuʻu ki he uike ní ʻi he Haʻu, ʻo Muimui ʻIate Au—Maʻá e Fakafoʻi-tuituí mo e Ngaahi Fāmilí pea mo e Liliu ʻa Siosefa Sāmitá ʻi he Fakahinohino ki he Ngaahi Folofolá. Te ke lava fēfē ʻo tokoniʻi kinautolu ke nau feakoʻaki ʻiate kinautolu? ʻE lava ke ke fakahoko ange e ongo tūkunga ko ʻení ke tokoni ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke mahino ʻoku ʻikai totonu ke tau lau ʻetau ngaahi ngāue leleí ko ha founga ke fakamoʻoniʻi ʻaki ʻetau moʻui tāú, pe te tau lau e ʻaloʻofa ʻa Kalaisí ko ha ʻuhinga ke fakatonuhiaʻi ʻaki ʻetau ngaahi fehalā-kí mo e ngaahi angahalá. Fakaafeʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau fekumi ki he ngaahi moʻoni ʻi he Loma 3:20–31; 5:1–2; 6:1–2, 21–23 ʻe ala tokoni kia Kolōlia mo Siositení. Ko e hā mo ha ngaahi moʻo-ni fakatokāteline ʻi he “Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Kehé” ʻe tokoni ke mahino kiate kinaua e mahu-ʻinga hono fakahoko fakatouʻosi ʻo e ngaahi ngāue ʻoku māʻoniʻoni mo falala ki he ʻaloʻofa ʻa Kalaisí? ʻE lava ke ke kole ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau vahevahe ʻa e meʻa ne nau maʻú pe fakatātaaʻi ha fepōtalanoaʻaki.

Tūkunga 1

ʻOku ʻi ai hao kaungāmeʻa ko Kolōlia ʻoku ongoʻi mafa-sia ʻi heʻene feinga ke hoko ko ha ākonga faivelengá. ʻOkú ne ngāue mālohi ke fai ʻa e meʻa kotoa pē ʻokú ne ongoʻi ʻoku totonu ke ne faí, ka ʻokú ne faʻa hohaʻa na ʻoku tōnounou ʻene feingá. ʻOkú ne fifili ai, “ʻOku ou lelei feʻunga nai?” “ʻE tali nai au ʻe he ʻEikí?”

Tūkunga 2

ʻOku ʻi ai hao kaungāmeʻa ko Siositeni hono hingoá ʻoku ʻikai ke tokanga ia ke fai ʻa e ngaahi fili ʻoku māʻoni-ʻoní. ʻOku tui kia Sīsū Kalaisi, ʻoku ʻalu ki heʻene ngaahi houalotu ʻi he Siasí, pea ko ha tamai mo ha kaungāʻapi lelei ia. Ka neongo ia, kuó ne fili ke ʻoua te ne moʻui ʻaki e ngaahi tuʻunga moʻui te ne fakafeʻungaʻi ia ke maʻu ha lekomeni temipalé. ʻI he taimi ʻoku feinga ai hono fāmilí mo e ngaahi kaungāmeʻá ke poupouʻi ia ke teuteu ki he temipalé, ʻokú ne tala ange, “Ko ha tokotaha lelei au. ʻOku ou tui kia Sīsū Kalaisi. Kuó ne totongi huhuʻi ʻeku ngaahi angahalá, pea ʻoku ʻikai te u tui te Ne taʻofi au mei he puleʻanga fakasilesitialé ʻi ha fanga kiʻi meʻa iiki pehē.”

Poupouʻi e Akó ʻi A̒pi

Ke poupouʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau lau ʻa e Loma 7–16, ʻe lava ke ke talaange naʻe fakamatalaʻi ʻe Paula ha tau ʻiate ia—mo kitautolu kotoa. ʻOku tau maʻu ʻi he Loma 7–16 ʻa e tau ko iá mo e founga ke ikunaʻi aí.

Ngaahi Ma̒ uʻanga Tokoni Kehé

Tuí, ʻaloʻofá, mo e ngaahi ngāué. Neongo ʻetau feinga ke muimui ki he ngaahi fekaú, ka he ʻikai ke fakamoʻui kitautolu ʻe heʻetau talangofua ʻataʻatā pē ki he ngaahi fono ʻa e ʻOtuá (vakai, Loma 3:27–31). Naʻa mo e tumutumu taha ʻo ʻetau feingá, kuo tau “faiangahala kotoa pē, pea tōnounou ʻi he fakamālō mei he ʻOtuá” (Loma 3:23 ʻI he ʻuhinga ko iá, ʻoku tau fie maʻu kotoa ʻa Sīsū Kalaisi, ʻa ia ʻoku fakaʻatā ʻe Heʻene ʻaloʻofá ke fakamolemoleʻi ʻetau ngaahi angahalá mo lava ke hokohoko atu ʻetau fai e ngaahi ngāue ʻoku leleí. Hangē ko e akonaki ʻa Paulá, “Ko ia naʻe tupulekina ai ʻa e angahalá, naʻe lahi ʻaupito ai e tupulekina ʻa e ʻofá” (Loma 5:20).

Naʻe vahevahe ʻe Palesiteni Tēvita O. Makei ha talanoa fekauʻaki mo ha kiʻi tamasiʻi naʻe kamata melemo he lolotonga haʻane kaukautahi mo hano ngaahi kaungā-meʻa: “Meʻa mālié, naʻe unuhi mai ʻe ha tokotaha naʻe vave ʻene fakakaukaú mo ʻene ngāué ha vaʻakau lōloa

93

LOMA 1–6

mei ha ʻā uilou pea mono atu e tafaʻaki ʻe tahá ki he leka naʻe melemó ʻo (ne) maʻu ia, pikitai ki ai pea hao moʻui.

“Naʻe pehē kotoa ʻe he fānau tangatá naʻe moʻua e kiʻi tamasiʻi naʻe mei maté ʻi heʻene moʻuí ki he kiʻi tamasiʻi naʻá ne fakahoko e founga ke fakahaofi ai ʻene moʻuí.

“Ko e foʻi moʻoní ʻení; pea neongo e ngaahi founga ki hono tokoniʻi aí, kapau naʻe ʻikai ke fai ʻe he kiʻi tama-siʻí ha feinga, kapau naʻe ʻikai ke ne feinga ʻaki hono tūkuingatá ke hao, naʻe mei melemo, ʻo kapau naʻe taʻeʻoua ʻa e ngāue māʻongoʻonga ʻa hono kaungāmeʻá” (David O. McKay, “The Gospel of Work,” Instructor, Jan. 1955, 1).

ʻI hono tali ʻo e fehuʻi pe ʻoku fakamoʻui kitautolu ʻe he tuí pe ko e ngaahi ngāué, naʻe tohi ʻe he tangata faʻu tohi Kalisitiane ko C. S. Lewis ʻo pehē: “ʻOku hangē ia kiate au hano ʻeke pe ko e mata fē ʻi he helekosí ʻoku mahuʻinga angé” (Mere Christianity, 148).

Tūkunga 1

ʻEta 12:27

Molonai 10:32–33

J. Devn Cornish, “ʻOku ou Lelei Feʻunga Nai? Te u Lava Nai Ia?” Ensign pe Liahona, Nōvema 2016, 32–34

“He ʻikai ke lava ʻo fakatau e fakamoʻuí ia ʻaki e tala-ngofuá pē; ʻoku fakatau ʻaki ia e taʻataʻa ʻo e ʻAlo ʻo e ʻOtuá [vakai, Ngāue 20:28]. . . .“Ko e ʻaloʻofá ko ha meʻaʻofa ia ʻa e ʻOtuá, pea ko ʻetau holi ke talangofua ki he ngaahi fekau takitaha ʻa e ʻOtuá, ko e mafao atu ia hotau nima fakamatelié ke maʻu ʻa e meʻaʻofa toputapú ni mei heʻetau Tamai Hēvaní” (Dieter F. Uchtdorf, “Ko e Meʻaʻofa ʻo e ʻAloʻofá,” Ensign pe Liahona, Mē 2015, 109–10).

Tūkunga 2

Sēmisi 2:17–26

Hilamani 12:23–24

D. Todd Christofferson, Nofomaʻu ʻi Heʻeku ʻOfá,”Ensign pe Liahona, Nōvema 2016, 48–51.

“Kapau ko e ʻaloʻofá ko ha meʻaʻofa ʻa e ʻOtuá, ko e hā leva ʻoku fuʻu mahuʻinga ai e talangofua ki he ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá? Ko e hā ʻoku tau toe hohaʻa ai ki he ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá—pe fakatomalá, ʻi he ʻuhinga ko iá? . . .“ʻOku hoko mai ʻetau talangofua ki he ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá ko ha tupulaki fakanatula pē ia ʻo ʻetau ʻofa mo e houngaʻia taʻe fakangatangata ʻi he ngaahi lelei ʻa e ʻOtuá. ʻE hanga ʻe he tuʻunga moʻoni mo fakamātoato ko ʻeni ʻo e ʻofa moʻoní mo e fakahoungaʻí, ʻo fakatahaʻi ʻi ha founga fakaofo ʻa ʻetau ngaahi ngāué mo e ʻaloʻofa ʻa e ʻOtuá” (Dieter F. Uchtdorf, “Ko e Meʻaʻofa ʻo e ʻAloʻofá,” Ensign pe Liahona, Mē 2015, 109).

Ko ʻetau fie maʻu taʻetūkua ʻa e ʻaloʻofá. “Makehe mei hono fie maʻu ha ʻaloʻofa ke fakamoʻui fakaʻaufuli koé, ʻokú ke toe fie maʻu ʻa e mālohi fakaʻatā ko ʻení he ʻaho kotoa hoʻo moʻuí. Ko e taimi ʻokú ke ʻunuʻunu ai ʻo ofi ki hoʻo Tamai Hēvaní ʻi he faivelenga, mo e loto- fakatōkilalo, pea mo e angamaluú, te Ne hiki hake mo fakamālohia koe ʻo fakafou ʻi Heʻene ʻaloʻofá (vakai, Lea Fakatātā 3:34; 1 Pita 5:5; TF 88:78; 106:7–8). ʻE hanga ʻe he falala ki Heʻene ʻaloʻofá ʻo fakaʻatā koe ke ke fakalakalaka mo tupulaki ʻi he angatonú” (Tuʻu Maʻu ʻi he Tuí, 78).

Ko e Fakaleleiʻi ʻo ʻEtau AkoʻíKo ho uiuiʻi ʻoku ueʻi fakalaumālie. ʻI hoʻo hoko ko ha faiakó, kuo uiuiʻi ai koe ʻe he ʻEikí ke tāpuekina ʻEne fānaú. ʻOku finangalo ʻa e ʻEikí ke ke lavameʻa, pea ʻi hoʻo moʻui taau ke maʻu ʻEne tokoní, te Ne foaki atu ʻa e fakahā ʻokú ke fekumi ki aí. (Vakai, Ko e Faiako ʻi he Founga ʻa e Fakamoʻuí, 5

94

12–18 ʻAOKOSI

Loma 7–16“Ikunaʻi e Koví ʻAki e Leleí”Lau ʻa e Loma 7–16, pea lekooti e ngaahi ongo ʻokú ke maʻu fekauʻaki mo e founga ke tokoni ai ki he kau mēmipa hoʻo kalasí ke nau ako mei he folofolá. ʻI he kamataʻangá ko e ngaahi ongo te ke maʻú ʻe ngali ko ha ngaahi fakakaukau faingofua pē, ka ʻi hoʻo fakalaulauloto ki aí, ʻe lava ke nau hoko ko ha ngaahi ʻekitivitī fakaako ʻoku ʻuhingamālie.

Fakaafeʻi Ke Vahevahe

ʻOku totonu ke ongoʻi tauʻatāina e kau mēmipa ʻo e kalasí ke vahevahe ha faʻahinga meʻa pē naʻá ne ueʻi fakalaumālie kinautolu ʻi heʻenau ako fakatāutahá pe fakafāmilí, ka ʻoku tokoni ia ʻi he taimi ʻe niʻihi ke ke ʻeke ha ngaahi fakakaukau ki ha faʻahinga meʻa pau. Hangē ko ʻení, ʻe lava ke lau e Loma 10:17 mo e 15:4 pea kole ange ke nau vahevahe e ngaahi potu folofola ʻokú ne fakatupulaki ʻenau tuí pe fakatupu ʻamanaki lelei.

Akoʻi e TokātelinéLOMA 8:14–18

ʻE lava ke tau maʻu e meʻa kotoa pē ʻoku ʻa e Tamai Hēvaní ʻo fakafou ʻia Sīsū Kalaisi. • ʻI heʻetau hoko ko e Kāingalotu ʻo e Ngaahi ʻAho

Kimui Ní, ʻoku tau tui ʻoku ʻuhinga e ongo kupuʻi lea hangē ko e “ʻea- hoko ʻo e ʻOtuá” mo e “kaungā ʻea- hoko fakataha mo Kalaisi” te tau lava ʻo hangē ko e Tamai Hēvaní mo maʻu e meʻa kotoa pē ʻoku ʻAʻaná ʻi he tokoni ʻa Sīsū Kalaisí (Loma 8:17; vakai foki, TF 132:19–20). Ke tokoni ke ʻiloʻi ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí ʻa e founga ʻoku akoʻi ai e tokāteline ko ʻení ʻi he folofolá, ʻe lava ke ke fakaafeʻi ha vaeua ʻe

taha ʻo e kalasí ke nau ako ha niʻihi ʻo e ngaahi veesi mei he Tohi Tapú ʻoku lisi ʻi he “Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Kehé” pea ako ʻe he vaeua ʻe tahá e ngaahi veesi mei he folofola ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní, ʻa ia ʻoku maʻu foki mo ia ʻi he “Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Kehé.” ‘E lava leva ke feakoʻiʻaki e kau mēmipa ʻo e kalasí e meʻa ne nau akó. Tuku ange ha taimi ke nau aleaʻi e ʻuhinga ʻoku mahuʻinga lahi ai e tokāteline ko ʻení. Hangē ko ʻení, ko e hā ha faikehekehe ʻoku hoko ʻi heʻetau moʻuí ka tau ʻiloʻi ʻe lava ke tau hoko ko ha “kau ʻea- hoko ʻo e ʻOtuá, mo e kaungā ʻea- hoko fakataha mo Kalaisi”? (Loma 8:17).

• ʻE lava ke tokoni kiate kitautolu ʻetau manatuʻi ʻoku fakatatali e ngaahi tāpuaki taʻengatá maʻanautolu ʻoku faivelengá ʻi he taimi ʻoku tau fehangahangai ai mo e ʻahiʻahí pe ngaahi faingataʻá (vakai, Loma 8:18). Ko ha founga faingofua ke fakatātaaʻi ʻaki e tefitoʻi moʻoni ko ʻení ko hano tā ha palāleli ʻi he palakipoé; kole ki he kalasí ke nau lisi ʻi he tafaʻaki ʻe taha e ngaahi faingataʻa ʻoku ngali fehangahangai mo e kakaí. Te nau lava leva ke kumi ha niʻihi ʻo e ngaahi potu folofolá ʻi he “Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Kehé” pea lisi ʻi he tafaʻaki ʻe taha ʻo e meʻafua tautau palā-lelí e fakamatala ʻo e ngaahi tāpuaki taʻengata ʻoku maʻu ʻe kinautolu ʻoku fehangahangai faivelenga mo honau ngaahi faingataʻaʻiá. ʻOku fēfē fakatauhoa e

95

LOMA 7–16

ngaahi faingataʻá mo e ngaahi tāpuaki kuo talaʻofa maí? Ko e hā te tau talaange ki ha taha te ne fehuʻi mai pe ʻoku ʻaonga e tauhi faivelenga e ngaahi fekau ʻa e ʻEikí?

• ʻE lava ke tokoni e fakafehoanaki naʻe ʻomi ʻe ʻEletā Dallin  H. Oaks ʻi he “Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Kehé” ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau aleaʻi e founga te tau lava ʻo teuteu ai ke hoko ko e “kau ʻea- hoko ʻo e ʻOtuá” (Loma 8:17). Ko e hā ha niʻihi ʻo e ngaahi “fono mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni” ʻoku ʻuhinga ki ai ʻa ʻEletā ʻOakesí?

LOMA 8:18, 28, 31–39

“Ko hai te ne fakamāvae ʻa kitautolu mei he ʻofa ʻa Kalaisí?”• ʻI hoʻomou aleaʻi fakataha ʻa e Loma 8, ʻe lava ke

maʻu ai ha faingamālie ke tokoni ki he kau mēmipa ʻo e kalasi ke nau ongoʻi e ʻofa ʻa e Fakamoʻuí. ʻE lava ke ke fakaʻaliʻali e fakatātaá kakato ʻi he fokotuʻutuʻu ki he uike ní ʻi he Haʻu, ʻo Muimui ʻIate Au—Maʻá e Fakafoʻituituí mo e Ngaahi Fāmilí pe ko ha tā ʻe taha ʻo Sīsū Kalaisi ʻi hoʻomou lau fakakalasi e Loma 8:18, 28, 31–39. Ko e hā ha ngaahi fakakaukau pe ongo ʻoku maʻu ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí ʻi he hili hono lau e ngaahi veesi ko ʻení? ʻE lava ke ke fakaafeʻi ha kau mēmipa ʻe niʻihi ʻo e kalasí ke nau vahevahe e founga kuo nau maʻu ai ha fakamoʻoni ki he moʻoni ʻo e ngaahi meʻa ne nau maʻu ʻi he ngaahi veesi ko ʻení. ʻE lava foki ke mou hivaʻi fakakalasi ha foʻi himi (pe kole ki ha taha ke hiva) fekauʻaki mo e ʻofa ʻa e ʻOtuá mo Sīsū Kalaisí, hangē ko e “Naʻe ʻOfa Pehē ʻa e ʻOtuá” pe “ʻOku Fakaofo” (Ngaahi Himí, fika  106, 102). Ko e hā ha ngaahi lea pe kupuʻi lea mei he ongo foʻi hiva ko ʻení ʻoku tokoni ke ongoʻi ai ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí e ʻofa ʻa e Tamai Hēvaní mo Sīsū Kalaisí?.

LOMA 13:8–10

ʻOku fakakakato kotoa e ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá ʻi he fekau ke ʻofá. • Ke tokoni ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau ʻiloʻi e

founga ʻoku “mahino ngofua” ai e ngaahi fekaú ʻi he fekau ke ʻofa ki ho kaungāʻapí (Loma 13:9), fakaafeʻi kinautolu ke nau lisi ʻi he palakipoé e ngaahi fekau kotoa pē ʻoku nau lava ʻo fakakaukau ki aí. Lau

fakataha e Loma 13:8–10 mo e Mātiu 22:36–40, pea aleaʻi fakakalasi e fekauʻaki ʻi he vahaʻa ʻo e ʻofa ki he ʻOtuá mo hotau kaungāʻapí mo e talangofua ki he ngaahi fekau kotoa pē ʻoku lisi ʻi he palakipoé. ʻOku liliu fēfē ʻe he moʻoni ko ʻení e anga ʻetau fakakaukau ki he ngaahi fekaú mo e talangofuá?

LOMA 14

ʻOku totonu ke tau fakaʻehiʻehi mei he fakamaauʻi e fili ʻa e niʻihi kehé mo e hoko ko ha ngaahi tūkiaʻanga fakalaumālié. • Ke maʻu ha puipuituʻa ki he Loma 14, ʻe lava ke

ke fakamahinoʻi ange naʻe fakafekiki ha niʻihi ʻo e Kāingalotu Lomá fekauʻaki mo e ngaahi founga kehekehe ʻo e kaí, ngaahi ʻaho mālōlō ke tauhí, mo ha ngaahi tōʻonga moʻui fakafonua kehe. Ko e hā ha ngaahi tūkunga tatau ʻoku tau fehangahangai mo ia he ʻahó ni? ʻE lava ke lau vave ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí ʻa e Loma 14 pea ʻomi ha fakamatala nounou feʻunga ʻi ha sētesi pē taha ʻo e faleʻi ʻa Paulá. Ko e hā ha faleʻi te tau lava ʻo fevahevaheʻaki ai fekauʻaki mo e founga ke fakaʻehiʻehi mei he fakamāú? ʻE lava ke tokoni e fakamatala ʻa Palesiteni Dieter  F. Uchtdorf ʻi he “Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Kehé.”

Poupouʻi e Akó ʻi A̒pi

Ke fakaʻaiʻai e kalasí ke nau lau e 1 Kolinitō 1–7, te ke lava ke talaange ʻoku maʻu ai e faleʻi ʻa Paula ki he kau mēmipa ne nau nofo ʻi he ngaahi fonua naʻe ʻiloa ʻi he kuonga muʻá naʻe faiangahala mo tauhi tamapua lahi taha ʻi he māmaní.

Ngaahi Ma̒ uʻanga Tokoni Kehé

Maʻu e “meʻa kotoa pē ʻoku maʻu ʻe [he] Tamaí” (TF 84:38).Mei he Tohi Tapú

Luke 12:42–44Loma 8:14–18, 32

96

12–18 ʻAOKOSI 

2 Kolinitō 3:18Kalētia 4:1–7Fakahā 3:21Fakahā 21:7

Mei he folofola ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní

3 Nīfai 28:10Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 50:26–28Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76:92–95Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 84:38Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 88:107Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 132:19–20

Naʻe fai ʻe ʻEletā Dallin  H. Oaks e talanoa fakatātā ko ʻení:

“Naʻe ʻiloʻi ʻe ha tamai koloaʻia kapau te ne tuku ʻene koloá ki ha taha ʻo ʻene fānaú ʻoku teʻeki ke ne maʻu ʻa e poto mo e lahi ʻoku totonu ke ne maʻu mo aʻusiá, mahalo ʻe mole taʻe ʻaonga ʻa e koloá. Naʻe pehē leva ʻe he tamaí ki heʻene kiʻi fānaú:

“ ‘Ko e meʻa kotoa pē ʻoku ou maʻú ʻoku ou loto ke foaki atu ia kiate koe—ʻo ʻikai ke ngata ʻi heʻeku koloá, ka mo hoku tuʻunga mo e tufakanga ʻi he kakaí. ʻOku faingofua pē ke u foaki atu kiate koe ʻa e meʻa ʻoku ou maʻú, ka ko e meʻa kuó u aʻusiá, kuo pau ke ke ngāueʻi ia ke ke maʻu. Te ke fakafeʻungaʻi koe ke maʻu ho tofiʻá ʻaki haʻo ako ʻa e meʻa kuó u akó pea mo hoʻo moʻui ʻo hangē ko ʻeku moʻuí. Te u ʻoatu kiate koe ʻa e ngaahi fono mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni te ke lava ʻo maʻu ai ʻa e poto mo e tuʻunga ʻoku ou ʻi aí. Muimui ki heʻeku sīpingá, ʻo pule ʻo hangē ko ʻeku pulé, pea te ke hoko ʻo hangē ko aú, pea ʻe ʻaʻau ʻa e meʻa kotoa pē ʻoku ou maʻú’” (“The Challenge to Become,” Ensign, Nov. 2000, 32).

Kaungā ʻea- hoko mo Kalaisi. “ʻOku lau ʻe he Kāingalotú ʻa e kakai kotoa pē ko e fānau ʻa e ʻOtuá ʻi he tapa kotoa pē; ʻoku nau lau e taha kotoa ʻoku fakalangi hono tupuʻangá, natulá, mo e meʻa te ne lavá. . . . Ko e natula fakalangi ʻoku maʻu ʻe he faʻahinga ʻo e tangatá ʻe lava ke fakatupulekina ia ke tatau mo ia ʻo ʻenau Tamai Hēvaní. . . ʻo tatau mo e lava ke faka-tupulekina ʻe ha kiʻi tamasiʻi e ngaahi natula lelei ʻo ʻene ongomātuʻá ʻi ha vahaʻa taimí. ʻOku malava ʻa e tangatá mo e fefiné ke hakeakiʻi ki ha tuʻunga ʻo e anga fakaʻotuá (“Becoming Like God,” Gospel topics, topics.lds.org).

Ko e fakamāuʻi ʻo e niʻihi kehé. Naʻe akonaki ʻa Palesiteni Dieter F. Uchtdorf ʻo pehē:

“ʻE lava ke akoʻi e tefito ko ʻeni ʻo e fakamāuʻi ʻo e niʻihi kehé ʻi ha malanga foʻi lea pē ʻe ua. Ko ʻene aʻu mai ko ia ki he taufehiʻá, ngutu laú, taʻe tokaʻí, manukí, loto tāngia pe fie fakatupu laveá, kātaki ʻo fakaʻaongaʻi ki ai e kupuʻi lea ko ʻení:

“Tuku ia!

“ʻOku faingofua pehē pē ia. ʻOku fie maʻu pē ke tuku ʻetau fakamāuʻi e niʻihi kehé kae fetongi ʻetau loto fakamāú ʻaki ha loto ʻoku fonu ʻi he ʻofa ki he ʻOtuá mo ʻEne fānaú. Ko ʻetau Tamaí ʻa e ʻOtuá. Ko ʻEne fānau kitautolu. Ko e fānau kotoa pē kitautolu ʻe taha. . . . [Naʻá ku toki sio kimuí ni mai ʻi ha sitika] naʻe fakapipiki ʻi ha taumuli . . . [ʻo] ha kā ne u muimui [ai] naʻe ngali ʻita ʻa e fakaʻulí, ka naʻe akoʻi mai ʻe he kupuʻi lea ko ʻení ha lēsoni mahuʻinga Ko hono fakaleá ʻeni, ‘ʻOua te ke fakamaauʻi au, ʻoku kehe pē ʻeku angahalá ʻaʻaku meiate koe’” (“ʻOku Maʻu ʻa e ʻAloʻofá ʻe he Kau Manavaʻofá,” Ensign pe Liahona, Mē 2012, 75).

Fakatupulaki ʻo ʻEtau Founga AkoʻíKumi ha ngaahi maʻuʻanga tokoni ke ne poupouʻi e ngaahi tefitoʻi moʻoní. Tānaki atu ki he ngaahi fakakaukau fakafaiako ʻi he lēsoni ko ʻení, ʻe lava ke ke maʻu ha ngaahi ʻekitivitī mei he fokotuʻutuʻu ki he uike ní ʻi he Haʻu, ʻo Muimui ʻIate Au—Maʻá e Fakafoʻituituí mo e Ngaahi Fāmilí ke fakaʻaongaʻi ʻi hoʻo kalasí. (Vakai foki, Faiako ʻi he Founga ʻa e Fakamoʻuí, 17–18.)

97

19–25 ʻAOKOSI

1 Kolinitō 1–7“Ke Mou Māʻopoʻopo Lelei”

Naʻe akoʻi ʻe ʻEletā Jeffrey R. Holland ko e kakai tokolahi ʻoku nau “omi [ki he lotú] ke fekumi ki ha aʻusia fakalaumālie” (“A Teacher Come from God,” Ensign, May 1998, 26). ʻI hoʻo lau ʻa e 1 Kolinitō 1–7, fakakaukau ʻi he faʻa lotu ki he meʻa te ke lava ʻo fai ke tokoni ke maʻu ʻe hoʻo kalasí ha ngaahi aʻusia fakalaumālié.

L E K O O T I E N G A A H I O N G O ʻ O K Ú K E M A ʻ Ú

Fakaafeʻi Ke Vahevahe

ʻE lava ke ke fakaafeʻi e kau mēmipa hoʻo kalasí ke nau tohi e founga ne nau fakahoko ai e ngaahi meʻa ʻoku nau ako mei he folofolá. Kole ki ha kau mēmipa ʻe niʻihi ʻo e kalasí ke nau vahevahe e meʻa ne nau tohí.

Akoʻi e Tokāteliné1 KOLINITŌ 1:10–17; 3

Kuo pau ke fāʻutaha e kau mēmipa ʻo e siasi ʻo Kalaisí. • ʻE lava ke hoko hono aleaʻi e ngaahi fuofua vahe ʻo

e 1 Kolinitoó ko ha faingamālie ke fakatupulaki ai e uouongatahá ʻi he kau mēmipa ʻo e uōtí. ʻE lava ke ke kamata ʻaki hano kole ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau fakamatala ki ha kalapu, kulupu, pe ko ha timi ne kau ki ai ne nau uouongataha ʻaupito. Ko e hā naʻe ongoʻi uouongataha pehē ai ʻa e kulupu ko ʻení. Te mou lava leva ke kumi ha niʻihi ʻo e ngaahi akonaki

ʻa Paula fekauʻaki mo e uouongatahá ʻi he 1 Kolinitō 1:10–13; 3:1–11. Ko e hā ʻoku akoʻi mai ʻe he ngaahi veesi ko ʻení, fakataha mo ʻetau ngaahi aʻusiá, fekau-ʻaki mo e meʻa ʻoku tokoni ke fokotuʻu ʻa e uouonga-tahá pea mo e meʻa ʻokú ne vetekí? Ko e hā e ngaahi tāpuaki ʻoku maʻu ʻe kinautolu ʻoku uouongatahá? ʻE lava ke tokoni e ngaahi talanoa naʻe vahevahe ʻe Palesiteni Henry  B. Eyring ʻi he “Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Kehé” ki he fealēleaʻaki ko ʻení.

• ʻOku fakaʻaongaʻi ʻe Paula e fakatātā ʻo ha fale ke poupouʻi ʻa e uouongatahá ʻi he 1 Kolinitō 3:9–17. ʻE tokoni fēfē nai e fakafehoanaki ko ʻení ke mahino ange ki hoʻo kalasí ʻa e uouongatahá? Hangē ko ʻení, hili hono lau fakataha e ngaahi veesi ko ʻení, ʻe lava ke ke ʻoange ha konga papa ki he mēmipa takitaha ʻo e kalasí pea nau ngāue fakataha ke faʻu pē ha meʻa. Ko e hā e tuʻunga ʻoku tau hoko ai ko e “fale ʻo e ʻOtuá”? (1 Kolinitō 3:9). ʻOku langa fakafoʻituitui fēfē ʻe he ʻOtuá kitautolu? Ko e hā ʻoku tau langa fakataha ko e Kāingalotu? Ko e hā te tau lava ʻo fai ko ha uooti ʻoku uouongataha, he ʻikai ke tau lava ʻo fakahoko fakafoʻituitui?

Kolin

itō, f

aka-

Tong

a ʻo

Kalis

í, ko

e Fak

atah

a m

o e S

enitā

faka

- Kol

ó, tā

faka

tāta

aʻi ʻe

Ba

lage

Bal

ogh/

www.

Arch

aeol

ogy I

llus-

trate

d.co

m

98

19–25 ʻAOKOSI 

1 KOLINITŌ 1:17–31; 2; 3:18–20

ʻOku tau fie maʻu e poto ʻo e ʻOtuá, ke ikunaʻi ʻaki e ngāue ʻa e ʻOtuá. • ʻOku ongoʻi taʻe feʻunga ha kakai ʻe niʻihi ke ngāue ki

he Siasí koeʻuhí he naʻe ʻikai ke nau ako pe akoʻi faka-palofesinale. ʻOku ongoʻi ʻe ha niʻihi kehe ʻoku nau feʻunga koeʻuhí ʻoku nau maʻu ha poto pe naʻe akoʻi fakapalofesinale. ʻOku ʻomi ʻe he ongo fakakaukaú fakatouʻosi ha maʻuhala ʻi he meʻa ʻokú ne fakafe-ʻungaʻi moʻoni kitautolu ki he ngāue ʻa e ʻOtuá. Ko ha fakakaukau ʻeni ke tokoni ki hoʻo kalasí ke nau falala ki he ʻOtuá: Vahevahe e kau mēmipa ʻo e kalasí ki ha ngaahi kulupu pea kole ange ke nau lau vave ʻa e 1 Kolinitō 1:17–31; 2; pe 3:18–20 ʻo kumi e ngaahi foʻi lea hangē ko e potó mo e valé. ʻE lava leva ke nau vahevahe ʻi heʻenau ngaahi kulupú e meʻa ʻoku akoʻi mai ʻe he ngaahi veesi ko ʻení fekauʻaki mo e potó ʻi he ngāue ʻa e ʻEikí. Ko e hā ha ngaahi meʻa ʻi he ongoongoleleí ʻe ngali vale ki ha kakai ʻe niʻihi? ʻOku fakatātaaʻi fēfē ʻe he ngaahi meʻa ko ʻení e poto ʻo e ʻOtuá? ʻE lava foki ke vahevahe ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí ha ngaahi aʻusia ne nau falala ai ki he poto ʻo e ʻOtuá, kae ʻikai ʻanautolú, ke ikunaʻi ʻEne ngāué.

1 KOLINITŌ 6:9–20

ʻOku toputapu hotau sino fakamatelié. • Ke kamataʻi ha fealēleaʻaki ʻi he ngaahi veesi ko ʻení,

ʻe lava ke ke hiki ʻi he palakipoé ha ngaahi fehuʻi peheni: Ko e hā e fakakaukau ʻa e ʻEikí ki hotau ngaahi sinó? ʻOku kehe fēfē ʻeni mei he founga ʻoku fie maʻu ʻe Sētane ke tau fakakaukau ai ki hotau sinó? Ko e ʻuhinga ki he hā ʻa e pehē ko hotau sinó ko ha temipale ia ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní? Fakaafeʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau kumi e tali ki he ngaahi fehuʻi ko ʻení ʻi he 1 Kolinitō 6:9–20 (vakai foki, TF 88:15; Mōsese 6:8–9).

• ʻE lava ke kau ʻi hoʻomou fealēleaʻaki fekauʻaki mo e toputapu ʻo hotau ngaahi sinó ha pōtalanoa fekauʻaki mo e fono ʻo e angamaʻá. ʻE lava ke ʻaonga ʻeni koeʻuhí ʻi heʻetau hoko ko ha Kāingalotu ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní, ʻoku tau faʻa maʻu ha ngaahi faingamālie ke fakamatalaʻi e tui ʻoku tau maʻu fekauʻaki mo e angamaʻá kiate kinautolu ʻoku ʻikai ke

nau tui ki aí. ʻE lava ke ke ʻeke ki he kau mēmipa hoʻo kalasí e meʻa ne nau ako meia Paulá—pea pehē ki he ngaahi maʻuʻanga tokoni kehe ʻa e Siasí— ʻe lava ʻo tokoni ʻi heʻenau fakamatala ki he niʻihi kehé ʻa e ʻuhinga ʻoku mahuʻinga ai ʻa e angamaʻá. ʻE lava ke kau ʻi he ngaahi maʻuʻanga tokoni ko iá ʻa e ngaahi meʻa ʻoku lisi ʻi he “Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Kehé.”

Poupouʻi e Akó ʻi A̒pi

Talaange ki hoʻo kalasí kapau ʻoku nau fie maʻu mo ha ngaahi toe fakakaukau kehe fekauʻaki mo e founga ke nau toe uouongataha ange ai mo honau ngaahi malí, fāmilí, pe uōtí, ʻoku hoko atu e kaveinga ʻo e uouonga-tahá ʻi he1 Kolinitō 8–11.

Ngaahi Ma̒ uʻanga Tokoni Kehé

Ngaahi Sīpinga ʻo e Uouongatahá. Naʻe akoʻi ʻe Palesiteni Henry  B. Eyring:

“Ne fakaafeʻi au ʻe ha fāmili heʻeku nofo ʻi honau ʻapí ke mau lotu pea mau toki mohé. Naʻe fai e lotú ʻe he kiʻi tamasiʻi siʻisiʻi tahá. Naʻá ne lotua e tokotaha kotoa pē ʻi he fāmilí, ʻo ne lea ʻaki honau hingoá, ʻo hangē ha pēteliaké. Ne u ʻāʻā hake leva ke u sio ki he mata ʻo e fānaú mo e ongomātuʻá. Ne u lava ʻo tala ne nau fakatahaʻi ʻenau tuí mo honau ngaahi lotó ʻi he lotu ʻa e kiʻi tamasiʻí ni.

Ne lotu fakataha ha kau Fineʻofa kimuí ni ko e teuteu ki heʻenau fuofua ʻaʻahi ki ha uitou kei siʻi ne mate faka-fokifā hono husepānití. Ne nau fie ʻilo ki he meʻa ke faí mo e founga te nau ngāue fakataha ai ke tokoni ʻi hono teuteuʻi e ʻapí ki he fāmilí mo e kaungāmeʻa ʻe ō mai ki he meʻafakaʻeikí. Ne maʻu ha tali ʻenau lotú. ʻI heʻenau aʻu atu ki he ʻapí, ne fai ʻe he fefine takitaha ha ngāue. Ne vave e maau ʻa e falé pea fakameʻapangoʻia e kau fafine ʻe niʻihi he ʻikai lahi ange e meʻa ke nau faí. Naʻe fai mo ha ngaahi lea fakafiemālie naʻe tō lelei. Naʻa nau fai e ngāue ʻa e ʻEikí ʻi he uouongataha, ʻi he loto taha” (“Ke Taha Hotau Lotó,” Ensign pe Liahona, Nōvema 2008, 68–69).

99

1 KOLINITŌ 1–7

Ko e ngaahi tāpuaki ʻo e maʻa fakasekisualé. Naʻe lea ʻa Sisitā Uenitī W. Nalesoni ʻi ha Fakataha Lotu Fakaemāmani Lahi maʻá e Kakai Lalahi Kei Talavoú ʻo pehē:

“Ko e haohaoa fakatāutahá ʻa e kī ki he feʻofaʻaki moʻoní. Ko e maʻa ange ko ia hoʻo fakakaukaú, ongó, leá mo e ngāué, ko e lahi ange ia hoʻo faingamālie ke maʻu mo fakahā ʻa e ʻofa moʻoní. . . .

“Ko ha konga mahuʻinga hono fakahaaʻi ʻena feʻofaʻakí, ʻoku fie maʻu ai ʻe he ʻEikí ke maʻu ʻe he husepanití mo e uaifí ʻa e fiefia mo hono fakaofo ʻo e feohi fafale ʻi he nofo malí. . . .

“. . . Ko e meʻa kotoa pē ʻokú ne fakaafeʻi ʻa e Laumālié ki hoʻo moʻuí, mo e moʻui ʻo ho hoá pea mo hoʻomo nofo malí, te ne fakatupulaki hoʻomo malava ke aʻusia ʻa e feohi fafale ʻi he nofo malí. . . . Ko hono ʻai ʻe tahá, ko e meʻa kotoa pē ʻoku tuʻu fehangahangai mo e Laumālié te ne holoki ʻe ia ʻa e malava ke mo hoko ʻo tahá. . . .

“ʻOku faitāpuekina mo fakamāʻoniʻoniʻi ʻe he ʻEikí ʻa e feohi fafale ʻi he nofo mali ʻoku fakamaʻu ʻe he Laumā-lié” (“ʻOfá mo e Nofo Malí,” Fakataha Lotu Fakaemāmani Lahi maʻá e Kakai Lalahi Kei Talavoú: ʻAho 8 Sānuali, 2017, broadcasts.lds.org).

Naʻe akonaki ʻa ʻEletā Jeffrey  R. Holland ʻo pehē:

“Tuku muʻa ke u fakamamafaʻi atu ʻoku toki fakahoko pē ʻa e feohi fafale ʻa e tangatá mo e fefiné ʻe ha ongo meʻa mali koeʻuhí he ko e fakaʻilonga taupotu taha ia ʻo e fakataha kakato, ne tuʻutuʻuni mo finangalo ki ai ʻa e ʻOtuá. . . .

“Ka ʻe toki hoko pē ʻa e fakataha kakato peheé, ʻa e tukupā tuʻuloa pehē ʻi he vā ʻo ha tangata mo ha fefine, ʻi he vāofi pea mo e tuʻuloa ʻo e fuakava ʻoku fai ʻi he mali, ʻi ha ngaahi palōmesi mamalu mo e tukupā kakato ʻi he meʻa kotoa ʻokú na maʻú—ʻaki hona lotó mo e ʻata-maí, moʻuí mo ʻena ngaahi fakaʻānauá kotoa” (“Personal Purity,” Ensign, Nov. 1998, 76).

Naʻe fakamatala ʻa ʻEletā David  A. Bednar ʻo pehē: Ko e faʻahinga feohi fafale ko iá ʻoku ʻikai ko ha fie ʻilo pē ki ha meʻa ke ʻahiʻahiʻi, fakafiemālieʻi ha holi, pe ha faʻa-hinga fakafiefia pe meʻa fakamānako ke tulifua siokita ki ai. ʻOku ʻikai ko ha tau ke ikunaʻi pe ko ha foʻi ngāue pē ke fakahoko. Ka ko e meʻa pē ia ʻe taha ʻi he moʻui fakamatelié ʻokú ne fakahaaʻi ai hotau anga fakalangí mo e meʻa ʻoku tau malavá mo ha founga ke fakamā-lohia ai e ngaahi haʻi fakaeloto mo fakalaumālie ʻi he vā ʻo e husepānití mo e uaifí. Ko ha kau fakafofonga pē kitautolu kuo tāpuekina ʻaki ha tauʻatāina ke fili ki he anga ʻoku maʻá pea ʻoku hā ia mei hotau tukufakaholo fakalangi ko e fānau ʻa e ʻOtuá—kae ʻikai mei he ngaahi ʻulungaanga fakasekisualé pe tōʻonga moʻuí pe ngaahi fakakaukau fakapotó” (“ʻOku Mau Tui ki he Angamaʻá,” Ensign pe Liahona, Mē 2013, 42).

Founga ke maʻa fakasekisuale aí. “Angamaʻá: Ko e Hā e Ngaahi Fakangatangatá?” “I Choose to Be Pure” (videos), LDS.org

“Ko e Haohaoa Fakasekisualé,” Ki Hono Fakamālohia ʻo e Toʻu Tupú, 35–37

Fakatupulaki ʻo ʻEtau Founga AkoʻíFakamoʻoni kia Sīsū Kalaisi. ʻI hoʻo faiakó, manatuʻi e sīpinga ʻa Paulá: naʻe “ʻikai [ke ne haʻu] ʻi he mālie ʻo e leá, pe ʻi he potó, ke fahakā. . . ʻa e fakamoʻoni ʻa e ʻOtuá” (1 Kolinitō 2:1). ʻE lava ke maʻu ʻe hoʻo fakamoʻoni nounou ki he fakamoʻuí ha ivi tākiekina mālohi.

100

26 ʻAOKOSÍ–1 SEPITEMÁ

1 Kolinitō 8–13“Ko e Sino ʻo Kalaisí ʻa Kimoutolu”

Naʻe akoʻi ʻe ʻEletā Richard  G. Scott he ʻikai “lava ke [tau] ongoʻi e fakahinohino mahuʻinga taha mo fakatāutaha ʻa e Laumālié” kapau he ʻikai ke tau lekooti mo tali ʻa e “ngaahi ueʻi naʻa [tau] fuofua maʻú” (“Ke Maʻu Ha Tataki Fakalaumālie,” Ensign pe Liahona, Nōvema 2009, 8).

Fakaafeʻi Ke Vahevahe

Naʻe fakaʻaongaʻi ʻe Paula ha ngaahi fakafehoanaki mo ha ngaahi fakataipe ʻi he 1 Kolinitō 8–13, hangē ko ha tokotaha lele ʻi ha lova, sino ʻo e tangatá, pea mo ha “simipale tatangi” (1 Kolinitō 13:1). Ko e hā ha ngaahi fakakaukau ʻoku maʻu ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí fekauʻaki mo e fakataipe ko ʻení? Naʻe tokoni fēfē nai ke mahino kiate kinautolu ha foʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí?

Akoʻi e Tokāteliné1 KOLINITŌ 10:1–13

ʻOku tau fehangahangai kotoa pē mo e filí, ka ʻoku ʻomi ʻe he ʻOtuá ha founga ke tau hao mei ai. • Te ke tokoni fēfē ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke

nau ʻilo ha ngaahi moʻoni mahuʻinga ʻi he 1 Kolinitō 10:13? Ko ha fakakaukau ʻe taha ko hono vahevahe e vēsí ki ha ngaahi kupuʻi lea nounou, tufa takitaha ia ki ha mēmipa kehekehe ʻo e kalasí, pea kole ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau toe fakalea e ngaahi kupuʻi leá ʻi he lea pē ʻanautolu. Hangē ko ʻení, ko e hā ha founga ʻe taha ke tau pehē ai “ʻoku moʻoni ʻa e

ʻOtuá” pe “lahi hono ʻahiʻahiʻi ʻa kimoutolú ʻi he meʻa te mou faʻa faí”? ʻE lava ke ke tānaki fakataha ha niʻihi ʻo e ngaahi fakamatala ʻa e kau mēmipa ʻo e kalasí pea kumi mo ha ngaahi founga kehe ʻe ʻaonga ai ki heʻetau moʻuí. ʻE lava ke vahevahe ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí ha ngaahi aʻusia ne nau fakamoʻoniʻi ai ʻoku moʻoni e ngaahi talaʻofa ʻi he ngaahi veesi ko ʻení. Ko e hā mo ha ngaahi ʻilo kehe ʻe lava ke tau maʻu mei he ʻAlamā 13:27–28?

• Makehe mei haʻamou nofotaha ʻi ha ngaahi ʻahiʻahi ʻo ha taha, mahalo te mou fie tukutaha hoʻomou fealēleaʻaki ʻi he 1 Kolinitō 10:13 ki he ngaahi fili naʻe pehē ʻe Paula ʻoku “faʻa hoko ki he tangatá.” ʻE lava ke kamata ʻe he kalasí ʻaki haʻanau kumi e ngaahi ʻahiʻahi naʻe fakatokanga mai ki ai ʻa Paula ʻi he veesi 1–12. Mahalo foki te nau toe fokotuʻu mai mo ha ngaahi sīpinga fakaonopooni ʻo ha ngaahi ʻahiʻahi angamaheni, hangē ko e ʻahiʻahi ke taʻefai-totonú, ngutu laú, pe fakamāuʻi e niʻihi kehé. ʻE “hao” fēfē ha taha mei he ngaahi ʻahiʻahi ko ʻení, ka tokoni ʻa e ʻOtuá? ʻE lava ke mou fakatātaaʻi ha niʻihi ʻo e ngaahi tūkungá.

• ʻE ala mahuʻinga ke mou fakakaukau ki he 1 Kolini-tō 10:13 ʻi he anga ʻo e fakaʻamu vivili ʻa Paula ke uouongataha ʻa e Kāingalotú. Ko e hā te tau lava

101

1 KOLINITŌ 8–13

ʻo fai ke tau fetokoniʻaki ai ke “hao” mo “kātakiʻi” e ngaahi ʻahiʻahi te tau ala fehangahangai mo iá? ʻOku tokoni fēfē ʻa e uouongatahá ke tau tekeʻi ʻa e ʻahiʻahí?

1 KOLINITŌ 10:16–17; 11:23–30

ʻOku fakatahaʻi kitautolu ʻe he sākalamēnití ko e kau mēmipa ʻo e Siasi ʻo Kalaisí. • ʻE lava ke ueʻi ʻe he ngaahi veesi ko ʻení ha

fealēleaʻaki fekauʻaki mo e founga ʻe lava ke faka-uouongatahaʻi ai ʻe he sākalamēniti homou uōtí ʻi heʻenau feinga ke tatau ange mo e Fakamoʻuí. ʻE lava ke mou kamata ʻaki hano lau ʻa e 1 Kolinitō 10:16–17 mo fekumi pe ko e ʻuhinga ki he hā ʻa e foʻi lea feohiʻangá ʻi he ʻuhinga ko ʻení (ʻe lava ke kumi ʻe ha taha ha ʻuhinga mei he tikisinalé). ʻOku tokoni fēfē ʻetau maʻu fakataha ʻa e sākalamēnití ke tau ongoʻi uouongataha ange ai? Ko e hā te tau lava ʻo fai ke ohi mai ʻa e uouongatahá he lolotonga e houalotu sākalamēnití? ʻOku fehokotaki fēfē nai e faleʻi ʻa Paula ke “ʻahiʻahiʻi ia ʻe he tangatá” mo e taumuʻa ko ʻení? (1 Kolinitō 11:28).

1 KOLINITŌ 12

ʻOku totonu ke tau fekumi ki he ngaahi meʻafoaki ʻo e Laumālié ke ʻaonga ki he fānau kotoa pē ʻa e Tamai Hēvaní. • Te ke tokoni fēfē nai ki he kau mēmipa hoʻo kalasí ke

nau toe vakaiʻi e ngaahi meʻafoaki fakalaumālie naʻe fakamatala ki ai ʻa Paulá mo ʻiloʻi e faʻahinga kehe-kehe ʻo e ngaahi meʻafoaki fakalaumālié? ʻE lava ke ke tuku ange ha miniti ʻe taha ke nau hiki ai ha lisi ki he lahi taha ʻa e ngaahi meʻafoaki ʻo e Laumālié ʻoku nau lava ʻo fakakaukau ki aí. ʻI heʻene ʻosí, fakaafeʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau vahevahe e meʻa ne nau tohí kae ʻoua kuo nau lave ki he meʻafoaki kotoa pē ne nau lisi. ʻE lava leva ke kumi ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí ha ngaahi meʻafoaki kehe ke tānaki ki heʻenau ngaahi lisí ʻaki ʻenau fekumi ʻi he 1 Kolini-tō 12 mo e lisi ʻa ʻEletā Marvin J. Ashton ʻi he “Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Kehé.” Ko e fē ʻi he ngaahi meʻa-foaki ko ʻení kuo fakatokangaʻi ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí ʻi he kakai ʻoku nau ʻiló? ʻE tokoni fēfē kiate

kitautolu hano fakatupulaki e ngaahi meʻafoaki ko ʻení ke tau hoko ʻo hangē ko Sīsū Kalaisí?

• Ke tokoni ke ʻiloʻi ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí ʻa e founga ʻoku tokoni ai hono fakatupulaki ʻenau ngaahi meʻafoaki ke fakamāmaʻi e Siasí, fakakau-kau ke fakaafeʻi kinautolu ke nau fakakaukau ki ha ngaahi meʻafoaki fakalaumālie naʻe maʻu ʻe he kakai ʻi he folofolá. Ke maʻu ha ngaahi fakakaukau, ʻE lava ke ke vahe ange ke nau fekumi ʻi ha taha ʻo e ngaahi potufolofola ʻi he “Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Kehé” pea vahevahe e meʻafoaki fakalaumālie ʻoku nau pehē naʻe maʻu ʻe he tokotaha ko iá. Naʻe faitā-puekina fēfē ʻe he ngaahi meʻafoaki fakalaumālié ʻa e kakai ko ʻení mo e niʻihi kehé? Te tau lava fēfē ʻo fakaʻaongaʻi ʻetau ngaahi meʻafoaki fakalaumālié ke tāpuekina e niʻihi kehé mo fakamaama e sino ʻo Kalaisí, pe ko e Siasí? (vakai, 1 Kolinitō 12:12–31; vakai foki, 1 Kolinitō 14:12).

• Ke tokoni ke mahino ki he kau mēmipa hoʻo kalasí e founga ke fakatupulaki ai e ngaahi meʻafoaki fakalaumālié, fakaafeʻi kinautolu ke nau lau ʻa e 1 Kolinitō 12:27–31; Molonai 7:48; 10:23, 30; Tokā-teline mo e Ngaahi Fuakavá 46:8; pea mo e lea naʻe fai ʻe Palesiteni George  Q. Cannon ʻi he “Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Kehé.” Ko e hā ʻoku akoʻi mai ʻe he ngaahi maʻuʻanga tokoni ko ʻení fekauʻaki mo e founga ke maʻu ai e ngaahi meʻafoaki fakalaumālié? ʻOku founga fēfē ʻetau tatau ange mo Kalaisi ʻi hono fakatupulaki e ngaahi meʻafoaki fakalaumālié? Faka-afeʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau fili ha meʻafoaki te nau fie maʻu pea kolea e tokoni ʻa e ʻEikí ʻi heʻenau feinga ke maʻu e meʻafoaki ko iá.

1 KOLINITŌ 13

Ko e manavaʻofá ko e meʻafoaki fakalaumālie māʻongoʻonga tahá ia. • ʻOku fakakaukau ha kakai ʻe niʻihi ko e manavaʻofá ko

e foaki ha ngaahi koloa maʻá e masivá pe angaʻofa ki he niʻihi kehé. Neongo ʻoku fakahoʻata moʻoni ʻe he ngaahi meʻá ni ʻa e manavaʻofa, ka ʻoku toe mahulu hake e fakamatala ʻa Paulá. Ke tokoni ke ʻanalaiso ia ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí te ke lava ʻo kole ange ke nau fakalaulauloto fakalongolongo ki he 1 Kolinitō 13 pea fakakaukau ki ha taha ʻoku nau ʻilo, ko ha sīpinga lelei ʻo ha tafaʻaki ʻe taha pe

102

26 ʻAOKOSí–1 SEPITEMá 

lahi ange manavaʻofa naʻe lea ki ai ʻa Paulá. ʻE lava ke fakamatalaʻi ʻe ha kau mēmipa ʻe niʻihi ʻa e tokotaha ne nau fakakaukau ki aí pea mo ha aʻusia naʻe faka-fōtunga ai ʻe he tokotaha ko ʻení ʻa e manavaʻofá. ʻE lava foki ke ke lisi ha ngaahi konga ʻo e fakamatala ʻa Paulá ʻi he palakipoé pea fakaafeʻi ʻa e kau memipa ʻo e kalasí ke nau vahevahe ha ngaahi fakakaukau fekauʻaki mo e ʻuhinga ʻo e “kātaki fuoloá” pe “ʻikai ke ʻita ngofuá” (1 Kolinitō 13:4–5). Naʻe fakahaaʻi fēfē ʻe he Fakamoʻuí ʻa e ngaahi ʻulungaanga manavaʻofa ko ʻení? ʻOku tau fakatupulaki fēfē ʻa e manavaʻofá? (vakai, Molonai 7:46–48).

Poupouʻi e Akó ʻi A̒pi

ʻOku ʻilo nai ʻe he kau mēmipa hoʻo kalasí ʻoku faka-matala e Tohi Tapú ki he tokāteline ʻo e papitaiso maʻá e kakai pekiá mo e ngaahi nāunau ʻe tolú? Talaange te nau ako fekauʻaki mo e ngaahi moʻoni ko ʻení ʻi heʻenau ako he uiké ni ʻa e 1 Kolinitō 14–16.

Ngaahi Ma̒ uʻanga Tokoni Kehé

Ngaahi meʻafoaki fakalaumālie mahalo naʻe ʻikai ke ke fakakaukau ki ai. Naʻe vahevahe ʻe Marvin  J. Ashton e sīpinga ko ʻeni ʻo e meʻa naʻá ne ui ko e “ngaahi meʻafoaki ʻoku ʻikai hā mahino” ʻo e Laumālié: “Ko e meʻafoaki ʻo e kolé; ʻa e meʻafoaki ʻo e fakafanongó; ʻa e meʻafoaki ʻo e fanongo mo fakaʻaongaʻi ʻa e kihiʻi leʻo siʻí; ʻa e meʻafoaki ʻo e malava ke tangí; ʻa e meʻafoaki ʻo e fakaʻehiʻehi mei he fekeʻikeʻí; ʻa e meʻafoaki ʻo e felotoí; ʻa e meʻafoaki ʻo e fakaʻehiʻehi mei hono toutou fai ʻo ha meʻa taʻe ʻaongá; ʻa e meʻafoaki ʻo e fekumi ki he meʻa ʻoku māʻoniʻoní;

ʻa e meʻafoaki ʻo e ʻikai ke loto fakamāú; ʻa e meʻafoaki ʻo e falala ʻe tataki koe ʻe he ʻOtuá; ʻa e meʻafoaki ʻo e hoko ko ha ākongá; ʻa e meʻafoaki ʻo e tokanga ki he niʻihi kehé; ʻa e meʻafoaki ʻo e malava ʻo fakalaulaulotó; ʻa e meʻafoaki ke lotú; ʻa e meʻafoaki ʻo hono fai ʻo ha fakamoʻoni mālohí; ʻa e meʻafoaki ʻo hono maʻu ʻo e Lau-mālie Māʻoniʻoní” (“There Are Many Gifts,” Ensign, Nov. 1987, 20).

Ngaahi sīpinga fakafolofola ʻo e ngaahi meʻafoaki fakalaumālié.

Sēnesi 40–41

Lute 1

1 Ngaahi Tuʻi 3:5–15

Mātiu 1:18–24; 2:13–15, 19–22

Ngāue 3:1–8; 5:12–16

Molomona 1:1–5

ʻEta 2:14–25; 3:1–20

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 6:5, 10–12

Mōsese 6:22–27, 31–43; 7:2–4, 13, 17–21

Fekumi ki he ngaahi meʻafoaki fakalaumālié. Naʻe pehē ʻe Palesiteni George  Q. Cannon (1827–1901) ʻo e Kau Palesitenisī ʻUluakí ko hotau fatongiá ia ke “lotu ki he ʻOtuá ke foaki mai [maʻatautolu] ha ngaahi meʻafoaki te ne fakatonutonu [ʻetau] ngaahi tōnounoú. . . . ʻOku fakataumuʻa kinautolu ki he meʻá ni. ʻOku ʻikai totonu ke pehē ʻe ha taha, ‘ʻIo, he ʻikai ke u lava ʻe au; ko hoku natulá pē ia ʻoʻoku.’ ʻOku ʻikai fakatonuhiaʻi ia ai, he kuo ʻosi talaʻofa e ʻOtuá ke foaki ha ivi ke fakatonutonu e ngaahi meʻa ko ʻení, pea mo foaki e ngaahi meʻafoaki te ne fakangata kinautolú. Kapau ʻoku ʻi ai ha tangata ʻoku masiva ʻi he potó, ko hono fatongiá ke kole ki he ʻOtuá ha poto. Tatau mo e meʻa kotoa pē” (Millennial Star, Apr. 23, 1894, 260).

Fakatupulaki ʻo ʻEtau Founga AkoʻíMoʻui ʻaki e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻokú ke akoʻí. ʻE tokoni atu ke toe mālohi ange hoʻo fakamoʻoniʻi kinautolú ʻi hoʻo moʻui ʻaki e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻokú ke akoʻí. Naʻe akoʻi ʻe Paula, “Pea kuo tuʻutuʻuni ʻe he ʻEikí ke pehē foki, ke ʻilonga ʻa kinautolu ʻoku malanga ʻaki ongoongoleleí, ke nau maʻu ʻi he ongoongoleleí ʻa e meʻa ki he sinó.” (1 Kolinitō 9:14).

103

2–8 SEPITEMA

1 Kolinitō 14–16“ʻOku ʻIkai Mei he ʻOtuá ʻa e Maveuveú, ka ko e Melinó”

Kimuʻa pea toe fakamanatu e fakamatala ko ʻení, lau ʻa e 1 Kolinitō 14–16. Lekooti e ngaahi ongo naʻá ke maʻu fekauʻaki mo e ngaahi moʻoni te ne tokoniʻi e kau mēmipa hoʻo kalasí, pea hokohoko atu hoʻo fekumi ki ha fakahinohino makehe mei he Laumālié he lolotonga e uiké.

L E K O O T I E N G A A H I O N G O ʻ O K Ú K E M A ʻ Ú

Fakaafeʻi Ke Vahevahe

Tuku ha ngaahi miniti siʻi ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau toe fakamanatu ai ʻa e 1 Kolinitō 14–16 mo kumi ha veesi ʻoku nau ongoʻi ʻoku makehe ʻene mahu-ʻingamālié. Fakaafeʻi kinautolu ke nau kumi ha taha ʻi he kalasí te nau lava ʻo vahevahe mo ia ʻenau vēsí mo fakamatalaʻi e ʻuhinga ne nau fili ai iá.

Akoʻi e Tokāteliné1 KOLINITŌ 14

ʻI he taimi ʻoku fakatahataha ai e Kāingalotú, ʻoku totonu ke nau feinga ke fefakamaamaʻaki ʻiate kinautolu. • Fakakaukau ke ke fakaʻaongaʻi e ngaahi akonaki

ʻa Paula ʻi he 1 Kolinitō 14 ke fakamanatu ki he kau mēmipa ʻo e kalasí te tau lava kotoa ʻe kitau-tolu ʻo fefakamaamaʻaki—pe fepoupouʻaki mo

felangakihakeʻaki—kitautolu ʻi he lotú. Ko ha founga faingofua ke toe vakaiʻi ai e vahe ko ʻení ko hano hiki ʻi he palakipoé ha fehuʻi, hangē ko e Ko e hā ʻoku totonu ke hoko ko ʻetau taumuʻá ʻi he taimi ʻoku tau fakatahataha aí? Fakaafeʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau fekumi ha ngaahi tali ʻi he 1 Kolinitō 14. ʻE lava ke maʻu mo ha ngaahi fakakaukau kehe ʻi he Molonai 6:4–5 mo e Tokāteline mo e Ngaahi Fua-kava 50:17–23. ʻI hono vahevahe ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí e meʻa ne nau maʻú, te ke lava ke ʻeke ange ʻenau ongoʻi ki he tuʻunga hoʻo kalasí ʻi hono fakahoko e ngaahi taumuʻa ko ʻení. ʻE lava foki ke nau vahevahe ha ngaahi aʻusia ne nau ongoʻi ne fakamāmaʻi ai kinautolu ʻe ha meʻa naʻe vahevahe ʻe ha mēmipa ʻo e kalasí.

• Ke tokoni ke mahino ki he kau mēmipa ʻo e kalasí e faleʻi ʻa Paula ʻoku totonu ke feinga e kāingalotú ke kikité, fakakaukau ke ke kole ange ke nau fokotuʻu atu ha ngaahi ʻuhinga ki he foʻi lea kikité. ʻE lava ke ke tohi pe ko e kau mēmipa ʻo e kalasí e ʻuhinga takitaha ʻi he palakipoé pea mou vakaiʻi fakataha e ʻuhinga ʻo e kikité ʻi he Fakahinohino ki he Ngaahi

104

2–8 SEPITEMA 

Folofolá mo e faleʻi ʻa Paula ʻi he 1 Kolinito 14:3, 31, 39–40. Ko e hā te tau lava ʻo tānaki ki he ngaahi ʻuhinga mei he ngaahi maʻuʻanga tokoni ko ʻení? (Vakai foki, Fakahā 19:10.) Ko e hā ʻoku ueʻi kitautolu ke tau fai ʻi he lotú/siasí pea mo ʻapi tuʻunga ʻi he ngaahi akonaki ʻa Paulá?

1 KOLINITŌ 15

Koeʻuhí naʻe toetuʻu ʻa Sīsū Kalaisi, te tau toetuʻu kotoa. • Te ke lava fēfē ʻo fakaʻaongaʻi e fakamoʻoni ʻa Paula

ʻi he 1 Kolinitō 15 ke fakamālohia e fakamoʻoni ʻa e kau mēmipa hoʻo kalasí ki he Toetuʻú? Ko e founga ʻe taha ko hano vaeua e kalasí ki ha kulupu ʻe ua pea kole ki ha kulupu ʻe taha ke nau kumi ʻi he 1 Kolini-tō 15 e ngaahi nunuʻa te tau fehangahangai mo ia kapau naʻe ʻikai toetuʻu ʻa Sīsū Kalaisi. ʻE lava ke kumi ʻe he kulupu ʻe tahá e ngaahi tāpuaki ʻoku tau maʻu koeʻuhí ko ʻEne Toetuʻú. ʻE lava leva ke hiki ʻe he kulupú takitaha e meʻa ne nau akó ʻi he palaki-poé. Ko e hā te nau lava ʻo tānaki ki heʻenau lisí hili ʻenau lau e lea ʻa ʻEletā D.  Todd Christofferson ʻi he “Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Kehé”? Ke tokoni ke ongoʻi ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí e Laumālié he lolo-tonga e fealēleaʻakí, fakakau ke fakaʻaliʻali ha fakatātā ʻo e Fakamoʻui kuo toetuʻú (vakai, fokotuʻutuʻu ki he uike ní ʻi he Haʻu, ʻo Muimui ʻIate Au—Maʻá e Fakafoʻi-tuituí mo e Ngaahi Fāmilí).

• Koeʻuhí naʻe fakataumuʻa e tali ʻa Paulá ki he kakai naʻe ʻikai tui ki he toetuʻú, ʻe lava ke ʻaonga ki hoʻo kalasí hano fakatātaaʻi ha tūkunga tatau. Hangē ko ʻení, te nau fakamālohia fēfē nai e tui ʻa hanau ʻofaʻanga ki he Toetuʻú? Ko e hā ʻoku maʻu ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí ʻi he 1 Kolinitō 15 ʻe tokoni ke nau fakamatalaʻi e mahuʻinga pea mo e fakamoʻo-ni ki he Toetuʻu ʻa Sīsū Kalaisí? Ko e hā ha ngaahi potu folofola kehe te nau lava ʻo fakaʻaongaʻi? (Vakai ki he Luke 24:1–12, 36–46; ʻAlamā 11:42–45 ki ha sīpinga.)

• ʻOku toutou fakamatala ʻa Paula ʻi heʻene ngaahi tohí ki ha nāunau ʻe tolu ʻo e toetuʻú (vakai, 1 Kolini-tō 15:40–42 and 2 Kolinitō 12:1–2). Ke tokoni ki hoʻo kalasí ke nau ʻilo e founga ʻoku fakamatalaʻi ai ʻe he fakahā ʻo onopōní e ngaahi akonaki ʻa Paulá, te ke vahevahe ʻa e kalasí ki ha kulupu ʻe tolu pea

ʻoange ki he kulupu takitaha ha laʻi pepa ʻoku fōtunga hangē ha laʻaá (TF 76:50–70), ha māhiná (TF 76:71–80), pe ko ha fetuʻu (TF 76:81–89). Fakaafeʻi kinautolu ke nau lau e ngaahi veesi folofola mei he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76 pea vahevahe ʻa e meʻa ʻoku fie maʻu ke tau fai ke maʻu e ngaahi nāu-nau kehekehe naʻe fakamatala ki ai ʻa Paulá. Vakai foki ki he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 131:1–4; 137:7–10.

“ʻOku ai ʻa e nāunau ʻe taha ʻo e laʻaá” (1 Kolinitō 15:41).

• ʻOku kau ʻa e 1 Kolinitō 15 ʻi ha taha ʻo e ngaahi fei-tuʻu ʻi he folofolá ʻoku ʻasi ai e papitaiso maʻá e kakai pekiá (vakai, veesi 29; vakai foki, TF 128:18). ʻE lava ke vahevahe ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí ha ngaahi aʻusia ne nau maʻu ʻi haʻanau fakahoko e papitaisó pe ko e ngaahi ouau kehé maʻa ʻenau ngaahi kuí. Fakakaukau ke ke vahevahe e aʻusia ʻa Uilifooti Utalafi ʻi he “Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Kehé” ko ha konga ʻo e fealēleaʻakí. Ko e hā ka ʻuhinga ai ʻa Paula ki he papitaiso maʻá ke kakai pekiá ko ha fakamoʻoni ki he Toetuʻu? Kapau ʻe tokoni ke aleaʻi e ʻuhinga ʻoku mahuʻinga ai e papitaiso maʻá e kakai pekiá, vakai, “Baptisms for the Dead,” Gospel Topics, topics.lds.org. ʻOku fakamatalaʻi ʻe he foʻi vitiō ko e “Glad Tidings: The History of Baptisms for the Dead” (LDS.org) ʻa e founga hono fakafoki mai ʻo e tefitoʻimoʻoni ko ʻení ʻi hotau kuongá.

Poupouʻi e Akó ʻi A̒pi

Kole ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau fakakaukau ki he ngaahi faingataʻa ʻoku nau fehangahangai mo iá pe ko hanau ngaahi vaivaiʻanga. Talaange kiate kinautolu te nau ako ʻi heʻenau lau e 2 Kolinitō, ki he meʻa naʻe

105

1 KOLINITŌ 14–16

tokoni kia Paula ke ne kātekina e ngaahi faingataʻá pea mo e anga ʻene vakai ki hono ngaahi vaivaiʻangá.

Ngaahi Ma̒ uʻanga Tokoni Kehé

Mahuʻinga ʻo e ToetuʻúNaʻe akoʻi ʻe ʻEletā D.  Todd Christofferson:

“Fakakaukau angé ki he mahuʻinga ʻo e Toetuʻú ki hono aofangatuku pe ko hai moʻoni koā ʻa Sīsū ʻo Nāsaletí pea mo e ngaahi fakafekiki fakafilōsefá mo e ngaahi fehuʻi ʻo e moʻuí. Kapau ko e moʻoni naʻe toetuʻu ʻa Sīsū, ʻoku pau pē ke muiaki ai ko e tokotaha fakalangi Ia. ʻOku ʻikai maʻu ʻe ha tokotaha matelie ha mālohi ʻiate ia pē ke toe moʻui hili haʻane mate. Ka koeʻuhí naʻá Ne toetuʻu, he ʻikai lava ai ʻa Sīsū ko ha tangata tufunga, fai-ako, taulaʻeiki pe palōfita pē. Ka koeʻuhí naʻá Ne toetuʻu, kuo pau pē ko ha ʻOtua ʻa Sīsū, ʻio, ko e ʻAlo Tofu pē Taha ʻo e Tamaí.

“Ko ia, ʻoku moʻoni e meʻa naʻá Ne akoʻí; he ʻoku ʻikai lava ke loi ʻa e ʻOtuá.

“Ko ia, ko Ia ʻa e Tupuʻanga ʻo māmaní ʻo hangē ko ʻEne folofolá.

“Ko ia, ʻoku ʻi ai ʻa hēvani mo heli, ʻo hangē ko ia naʻá Ne akoʻí.

“Ko ia, ʻoku ʻi ai ha maama tataliʻanga ʻo e ngaahi laumā-lié ʻa ē naʻá Ne ʻaʻahi ki ai hili ʻEne pekiá.

“Ko ia, hangē ko e lea ʻa e ʻāngeló, te Ne toe hāʻele mai ʻo “pule ʻi he māmaní.”

“Ko ia, ʻoku ʻi ai ʻa e Toetuʻu mo e fakamaauʻanga fakaʻosi ki he taha kotoa” (“Ko e Toetuʻu ʻa Sīsū Kalaisí,” Ensign pe Liahona, Mē 2014, 113).

Ngaahi Ouau Maʻá e Kakai Pekiá: “Ko ha tapa ʻa ha ʻuhila mei he taloni ʻo e ʻOtuá.”Naʻe pehē ʻe Uilifooti Utalafi ko e taimi naʻá ne ʻilo ai ʻoku lava ʻe he kau mēmipa moʻui ʻo e Siasí ʻo maʻu e ngaahi ouau fakamoʻuí maʻanautolu ko ʻenau ngaahi kui kuo mālōloó, “Naʻe hangē ia ha tapa ʻa ha ʻuhila mei he taloni ʻo e ʻOtuá ki homau lotó. Naʻá ne fakaava ha feituʻu naʻe fuʻu lahi ki heʻemau fakakaukaú ʻo hangē ko ʻitānití.” Naʻá ne toe pehē, “Naʻe hā kiate au ko e ʻOtuá [naʻá Ne] fakahā ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení ki he tangatá, naʻe poto, angatonu pea mo moʻoní, naʻá Ne fakatou maʻu ʻa e ngaahi ʻulungaanga lelei tahá fakataha mo e fakakaukau leleí mo e ʻiló. Naʻá ku ongoʻi ʻoku tatau maʻu ai pē ʻa ʻEne ʻofá, ʻaloʻofá, angatonú mo e faka-maau totonú, pea naʻá ku ongoʻi ke u ʻofa lahi ange ki he ʻEikí ʻo laka hake ʻi ha toe taimi ki muʻa ʻi heʻeku moʻuí. . . . Naʻá ku ongoʻi ke u pehē haleluia ʻi he taimi ne hoko mai ai ʻa e fakahaá ʻo fakahā kiate kimautolu ʻa e papitaiso maʻá e kau pekiá. . . .”

Naʻá ne pehē, “Ko e ʻuluaki meʻa naʻe haʻu ki heʻeku fakakaukaú, ʻoku ʻi he maama tataliʻanga ʻo e ngaahi laumālié ʻa ʻeku faʻeé. Naʻe mālōlō ia ʻoku ou kei  māhina  14 pē. . .” Naʻá ne toki fakamatala kimui ange fekauʻaki mo e taimi naʻe faifai peá ne maʻu ai ha faingamālie ke fakamaʻu ʻene faʻeé ki heʻene tamaí, “Te ne kau ʻi he ʻulu-aki toetuʻú; pea ʻe fakapaleʻi au ʻe he meʻá ni ʻataʻatā pē ʻi he ngaahi ngāue kotoa ʻo ʻeku moʻuí” (Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Uilifooti Utalafi [2011], 185–86).

Fakatupulaki ʻo ʻEtau Founga AkoʻíFeinga ke ke ʻilo ʻa kinautolu ʻokú ke akoʻí. ʻOku ʻikai ke tatau ha taha mo ha taha; ʻoku kehe e puipuituʻa, fakakaukau, mo e ngaahi talēniti ʻo e tokotaha kotoa pē ʻokú ke akoʻi. Lotua ke ke ʻilo e founga te ke lava ʻo fakaʻaongaʻi ai e ngaahi meʻá ni ke ke maʻu e tokanga hoʻo kau akó. ʻI he mahino ange kiate koe ʻa kinautolu ʻokú ke akoʻí, te ke lava leva ke fokotuʻu ha ngaahi taimi akoʻi ʻuhingamālie mo manatua fuoloa maʻanautolu (vakai, Ko e Faiako ʻi he Founga ʻa e Fakamoʻuí, 7).

106

9–15 SEPITEMA

2 Kolinitō 1–7“Mou Fakalelei mo e ʻOtuá”

ʻI hoʻomou lau ʻi he uiké ni ʻa e 2 Kolinitō 1–7, fakakaukau ki ha kau mēmipa pau ʻo e kalasí—ʻa kinautolu ʻoku omi ki he kalasí mo kinautolu ʻoku ʻikaí. ʻE tāpuekina fēfē kinautolu ʻe he ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ngaahi vahe ko ʻení?

L E K O O T I E N G A A H I O N G O ʻ O K Ú K E M A ʻ Ú

Fakaafeʻi Ke Vahevahe

Tuku ha taimi ke vahevahe ai ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí ha ngaahi fakakaukau ʻokú ne ʻai ke lelei ange ai ʻenau ako folofolá.

Akoʻi e Tokāteliné2 KOLINITŌ 1:3–7; 4:6–10, 17–18; 7:4–7

ʻE lava ke hoko hotau ngaahi faingataʻá ko ha tāpuaki. • Mahalo ʻoku ʻi ai ha taha ʻi hoʻo kalasí ʻokú ne foua

ha palopalema faingataʻa. ʻOku tokoni e ngaahi aʻusia naʻe fakamatalaʻi ʻe Paulá mo e faleʻi naʻá ne fakahoko ʻi he 2 Kolinitoó ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau fakakaukau ki he ngaahi tāpuaki ʻe lava ke maʻu mei honau ngaahi faingataʻaʻiá. Ke kamataʻi ha fealēleaʻakí, te ke lava ʻo kole ki ha mēmipa ʻo e kalasí ke nau mateuteu mai ke lea fekauʻaki mo ha founga naʻe tāpuekina ai ʻe ha faingataʻa ʻene moʻuí pe ko ha meʻa naʻá ne ako mei ha taha kehe naʻá

ne kātekina ha faingataʻa. Peá ke toki ʻoange leva ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau toe vakaiʻi ʻa e 2 Kolinitō 1:3–7; 4:6–10, 17–18; mo e 7:4–7, ʻo kumi pe ko e hā e meʻa naʻe akoʻi ʻe Paula fekauʻaki mo e ngaahi taumuʻa mo e tāpuaki ʻo e ngaahi fainga-taʻá. (Ki ha sīpinga ʻo ʻene ngaahi akonakí, vakai ki he fokotuʻutuʻu ʻo e uike ní ʻi he Haʻu, ʻo Muimui ʻIate Au—Maʻá e Fakafoʻituituí mo e Ngaahi Fāmilí. Kole ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau vahevahe e meʻa ne nau maʻú. ʻE lava ke ke fokotuʻu ange ke nau lau leʻolahi ʻa e veesi ne nau maʻu ai ha akonaki pau pea vahevahe leva ha aʻusia pe ko ha fakamoʻoni ʻoku felāveʻi mo e akonaki ko iá.

• Fakakaukau ke ke tuku ange ha taimi ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau fakalaulauloto ki he founga ʻe lava ke tāpuekina ai ʻe he ngaahi faingataʻá ʻetau moʻuí, kau ai mo e akonaki ʻa Paula ʻi he 2 Kolinitō 1:3–7; 4:6–10, 17–18; mo e 7:4–7. ʻE lava ke nau tohi ʻi he taimi ko ʻení e founga ʻe lava ke felāveʻi ai e ngaahi akonaki ʻa Paulá mo e ngaahi faingataʻa ʻoku nau fehangahangai mo ia ʻi heʻenau moʻuí.

• Ke tānaki atu ki hoʻomou fealēleaʻakí, fakakaukau ke hivaʻi fakataha ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí ʻa

107

2 KOLINITŌ 1–7

ʻenau ngaahi himi manako ʻa ia ʻoku fakamoʻoni ki he fiemālie mo e ngaahi tāpuaki ʻoku foaki mai ʻe he Tamai Hēvaní mo e Fakamoʻuí ʻi he taimi ʻo e fainga-taʻá—hangē ko e “ʻE Kāinga Kuo Langa Ha Tuʻunga” (Ngaahi Himi, fika 37). Hili hoʻomou hiva fakatahá, ʻe lava ke ke fakaafeʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau kumi ha kupuʻi lea ʻi he 2 Kolinitō 1 mo e 4 ʻoku nau ongoʻi ʻoku feʻunga mo e pōpoaki ʻo e himí.

2 KOLINITŌ 2:5–11

ʻOku tau maʻu e ngaahi tāpuakí mo tāpuekina e niʻihi kehé ʻi he taimi ʻoku tau faʻa fakamolemole aí. • Kuo tau aʻusia kotoa ha taimi naʻe “fakatupu

mamahi” mai ai ha taha kiate kitautolu pe ki he fāmilí (veesi 5). ʻE lava ke vakai e kau mēmipa ʻo e kalasí ki he 2 Kolinitō 2:5–11, ʻo kumi e faleʻi ʻa Paula fekauʻaki mo e founga ke tau fakafeangai ai ki ha taha naʻá ne fakamamahiʻi kitautolu. Fakakaukau ke fakaafeʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau toe vakaiʻi e Luke 15:11–32; Sione 8:1–11; pea mo e lea ʻa ʻEle-tā Kevin  R. Duncan (vakai, “Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Kehé”) ke ʻilo lahi ange fekauʻaki mo e founga ʻoku totonu ke tau fakafeangai ai kiate kinautolu kuo nau faiangahalá. ʻOku tau uesia fēfē nai kitautolu mo e niʻihi kehé ʻi he taimi ʻoku ʻikai ke tau fie fakamole-moleʻi aí?

2 KOLINITŌ 5:14–21

ʻE lava ke tau fakalelei ki he ʻOtuá tuʻunga ʻi he Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí. • ʻOku omi ha kakai tokolahi ki he lotú mo ha loto holi

ke ongoʻi ofi ange ki he ʻOtuá, pea ʻe lava ke tokoni kiate kinautolu hano aleaʻi ʻo e 2 Kolinitō 5:14–21. Ke kamata e kalasí, ʻe lava ke kumi ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí ʻa e ʻuhinga ʻo e foʻi lea fakaleleí, mahalo te nau kamata kumi e foʻi leá ʻi he tikisinalé. Ko e hā ha ʻilo ʻoku ʻomi ʻe he meʻá ni fekauʻaki mo e fakalelei ki he ʻOtuá? Ko e hā ha ngaahi ʻilo kehe ʻoku tau maʻu mei he fakamatala ʻi he Fakahinohino ki he Ngaahi

Folofolá fekauʻaki mo e “Fakalelei”? ʻOku tokoni fēfē e ngaahi ʻilo ko ʻení ke mahino kiate kitautolu ʻa e 2 Kolinitō 5:14–21? ʻE lava ke ke fakaafeʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau vahevahe e ngaahi ongo ʻoku nau maʻu fekauʻaki mo e Fakamoʻuí, ʻa ē ʻoku hanga ʻe Heʻene Fakaleleí ʻo fakaʻatā ke tau toe faka-taha mo e ʻOtuá.

2 KOLINITŌ 7:8–11

ʻOku fakaiku ʻa e mamahi faka- ̒Otuá ki he fakatomalá. • ʻOku ʻomi ʻe he 2 Kolinitō 7:8–11 ha fakamatala

ʻaonga fekauʻaki mo e mamahi faka- ̒Otuá, mo hono fatongia ʻi he fakatomalá. Ko e hā ʻoku tau ako fekauʻaki mo e mamahi faka- ̒Otuá mei he 2 Kolini-tō 7:8–11 mo e ngaahi lea ʻa Palesiteni Dieter  F. Uchtdorf ʻi he “Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Kehé”? Ko e hā ʻoku mahuʻinga ai ʻa e mamahi faka- ̒Otuá ki he fakatomalá?

• Mahalo te ke ongoʻi mālohi ke poupouʻi ha fealēlea-ʻaki ʻoku toe loloto ange fekauʻaki mo e fakatomalá. Kapau ko ia, ʻe lava ke ke fai ʻeni, Hiki ʻi he palakipoé Ko e fakatomalá ko e . Kole ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau kumi ha ngaahi founga ke fakakakato ai e kupuʻi lea ko ʻení, ʻo fakaʻaongaʻi e ngaahi meʻa ʻoku nau ako mei he 2 Kolinitō 7:8–11, pea pehē mo e ngaahi folofolá mo e ngaahi tokoni ʻoku maʻu ʻi he “Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Kehé.” Te nau fakaʻaongaʻi fēfē nai e ngaahi akonaki ko ʻení ke tokoni ki ha taha ke mahino kiate ia e founga ke fakatomala fakamātoato aí?

Poupouʻi e Akó i A̒pi

ʻEke ki he kau mēmipa ʻo e kalasí pe kuo nau lotu ke toʻo ha ʻahiʻahi pe ko ha faingataʻa meiate kinautolu. ʻI he 2 Kolinitō 8–13, te nau maʻu ai e tali ʻa Paula ʻi he taimi naʻá ne lotu ai ki he meʻá ni ka naʻe ʻikai tali ʻene lotú ʻi he founga naʻá ne fie maʻú.

108

9–15 SEPITEMA 

Ngaahi Ma̒ uʻanga Tokoni Kehé

ʻOku tokoni ʻetau vakai ki he niʻihi kehé ʻo hangē ko e ʻafio hifo ʻa e ʻOtuá ke tau faʻa fakamolemole. Naʻe akonaki ʻa ʻEletā Kevin  R. Duncan: “Ko e kī ki hono fakamolemoleʻi e niʻihi kehé ko e vakai kiate kinautolu ʻo hangē ko e ʻafio hifo ʻa e ʻOtuá kiate kinautolú. Ko e taimi ʻe niʻihi ʻe tāpuakiʻi kitautolu ʻe he ʻOtuá ʻaki ha meʻafoaki ke tau vakai ki he loto mo e laumālie ʻo ha taha kehe kuó ne fakaʻitaʻi kitautolu. ʻE lava ke iku e fakakaukau ko ʻení ki ha ʻofa lahi ki he taha ko iá” (“Ko e Faitoʻo Faifakamoʻui ʻo e Fakamolemolé,” Ensign pe Liahona, Mē 2016, 34).

‘Oku ueʻi ‘e he mamahí ‘a e liliú mo e ‘amanaki leleí. Naʻe fakamatala ʻa Palesiteni Dieter  F. Uchtdorf ʻo pehē:

“ʻOku ueʻi fakalaumālie ʻe he mamahi faka- ̒Otuá ʻa e liliú mo e ʻamanaki leleí tuʻunga ʻi he Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí. ‘Oku fusi hifo kitautolu ʻe he mamahi fakamāmanípea toʻo atu e ‘amanaki leleí, pea fakalotoʻi kitautolu ke tau fakavaivai ki he ngaahi ‘ahiʻahi lahi.

“ ‘Oku fakatupu ‘e he mamahi ‘faka- ‘Otuá ‘a e uluí mo ha liliu ‘o e lotó. ‘Okú ne ngaohi kitautolu ke tau fehiʻa ‘i he angahalá kae ‘ofa ‘i he meʻa ‘oku leleí. ʻOkú ne poupouʻi kitautolu ke tau tuʻu hake pea ʻaʻeva ʻi he maama ʻo e ʻofa ʻa Kalaisí. Ko e fakatomala moʻoní ko hano liliu ka ʻoku ʻikai ko hano fakamamahiʻi” (“Te Ke Lava ʻo Fai ia He Taimí Ni!” Ensign pe Liahona, Nōvema 2013, 56).

Ko e hā ʻa e fakatomala?• ʻIsikeli 18:30–31• Mōsaia 3:19; 5:2

• ʻAlamā 5:11–21; 42:29–30• 3 Nīfai 9:13–14, 20–22• Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 58:42–43• Fakahinohino ki he Ngaahi Folofolá, “Fakatomala”• “Repentance,” Gospel Topics, topics.lds.org• Dale  G. Renlund, “Fakatomala: Ko ha Fili Fakafiefia,”

Ensign pe Liahona, Nōvema 2016, 121–24

Naʻe akonaki ʻa ʻEletā Neil L. Andersen ʻo pehē:

“ʻOku tau tafoki mei he ʻOtuá he taimi ʻoku tau faianga-hala aí. ʻI he taimi ʻoku tau fakatomala aí, ʻoku tau tafoki ai ki he ʻOtuá.

“ʻOku tātātaha ke hoko e fakaafe ke fakatomalá, ko ha leʻo ʻo e tautea, ka ko ha tautapa ia ʻi he angaʻofa ke tafoki pea ʻfoki’ ki he ʻOtuá [vakai, Hilamani 7:17]. Ko e taʻalo mai ia ʻa ha Tamai angaʻofa mo Hono ʻAlo Tofu Pē Tahá ke tau toe lelei ange ʻi he tuʻunga ʻoku tau ʻi aí, ke tau aʻu ki ha tuʻunga moʻui māʻolunga ange, ke tau liliu pea ongoʻi ʻa e fiefia he tauhi e ngaahi fekaú. ʻI heʻetau hoko ko e kau muimui ʻo Kalaisí, ʻoku tau fiefia ʻi he tāpuaki ʻo e fakatomalá pea mo e fiefia ʻo hono fakamolemoleʻí. ʻOku nau hoko ko e konga ʻetau moʻuí, pea ʻokú ne takiekina ʻa e anga ʻo ʻetau fakakaukaú mo e ongo ʻoku tau maʻú. . . .

“Ki ha tokolahi, ʻoku hangē ʻa e fakatomalá ko ha hala fononga kae ʻikai ko ha meʻa ʻoku hoko tuʻo taha pē. ʻOku ʻikai ke faingofua. ʻOku faingataʻa ʻa e liliú. ʻOku fie maʻu ki ai ʻa e feinga mālohi mo taʻetūkuá. Naʻe folofola ʻa Sīsū, ‘Kapau ʻe muimui ha taha ʻiate au, tuku ke ne liʻaki ʻe ia ia, pea toʻo hake ʻene ʻakau mafasiá ʻo muimui ʻiate au [Mātiu 16:24]. Ko e fakatomalá ko e tafoki mei he ngaahi meʻa, hangē ko e taʻe- faitotonú, hīkisiá, loto lilī mo e ngaahi fakakaukau ʻulí, pea hanga atu ki ha meʻa kehe hangē ko e manavaʻofá, taʻe- siokitá, faʻa- kātakí, mo e anga fakalaumālié. Ko e ʻtoe tafoki ia ki he ʻOtuá” (Fakatomala . . . Koeʻuhí Ke u Fakamoʻui ʻa Kimoutolu,” Ensign pe Liahona, Nōvema 2009, 40–41.

Fakatupulaki ʻo ʻEtau Founga AkoʻíFakakau ʻa kinautolu ʻoku faingataʻaʻiá. Taimi ʻe niʻihi ʻoku fie maʻu pē ʻe he kau mēmipa ia ʻo e kalasí ʻoku faingataʻaʻiá ke nau ongoʻi ʻoku ʻofaʻi kinautolu. Fakakaukau ke ke ʻoange ha ngāue ke nau kau ai ʻi ha lēsoni he kahaʻú. ʻOua naʻá ke foʻi kapau he ʻikai ke nau tali hoʻo fuofua tokoní. (Vakai, Faiako ʻi he Founga ‘a e Fakamo‘uí, 8–9.)

109

16–22 SEPITEMA

2 Kolinitō 8–13“ʻOku ʻOfa ʻa e ʻOtuá ki ha Taha Foaki Fiefia”

ʻI hoʻo lau ʻa e 2 Kolinitō 8–13, fakakaukau ki he kakai ʻokú ke akoʻí pea palani ha ngaahi ʻekitivitī ʻe tokoni kiate kinautolu ke nau ʻiloʻi e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻi he ngaahi vahe ko ʻení. Vakaiʻi leva e fakamatala ko ʻení ke maʻu ha ngaahi fakakaukau kehe.

L E K O O T I E N G A A H I O N G O ʻ O K Ú K E M A ʻ Ú

Fakaafeʻi Ke Vahevahe

Ko ha founga ʻeni ʻe taha ki hono fakaafeʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau vahevahe ʻa e meʻa ne nau ako mei he 2 Kolinitō 8–13. Kole ki ha niʻihi tokosiʻi ʻo kinautolu ke nau hiki ʻi he palakipoé ha kupuʻi lea mei heʻenau laukongá, pea kole ange leva ki he toenga ʻo e kalasí ke kumi ia ʻi heʻenau folofolá. Fakaafeʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau vahevahe ʻa e ʻuhinga ʻoku ʻuhingamālie ai e ngaahi kupuʻi lea ko ʻení kiate kinautolú.

Akoʻi e Tokāteliné2 KOLINITŌ 8:1–15; 9:6–15

ʻOku vahevahe fiefia ʻe he Kāingalotú ʻa e meʻa ʻoku nau maʻú, ke tāpuekina ʻa e masivá mo faingataʻaʻiá. • Kuo fekauʻi ʻe he ʻOtuá Hono Kāingalotú ke nau

tokoni ke tokangaʻi ʻa kinautolu ʻoku faingataʻa-ʻiá, pea ʻe lava ke tataki fakalaumālie ʻe he ngaahi

potufolofola ʻi he 2 Kolinitō 8–9 e feinga ʻa e kau mēmipa hoʻo kalasí. Ke tokoni kiate kinautolu ke nau maʻu e ngaahi potufolofola ko ʻení, ʻe lava ke ke hiki ʻi he palakipoé ha ngaahi fehuʻi hangē ko e Ko e hā ʻoku tau foaki aí? mo e Te tau foaki fēfē? ʻE lava ke kumi ʻe ha vaeua ʻo e kalasí ʻa e ngaahi talí ʻi he 2 Kolinitō 8:1–15, pea kumi ʻe he vaeua ʻe tahá ʻi he 2 Kolinitō 9:6–15. (Te ke lava ʻo fakamatalaʻi ange naʻe lea ʻa Paula ʻi he vahe 8, veesi 1–5, fekauʻaki mo e Kāingalotu Masetōniá ko ha sīpinga ʻo e foaki ʻofá.) ʻE tokoniʻi fēfē nai kitautolu ʻe he ngaahi tefitoʻi moʻoni naʻe akoʻi ʻe Paulá ke tau toe tokanga ange ki he kakai masivá mo faingataʻaʻiá?

• ʻOku lahi ha ngaahi maʻuʻanga tokoni ʻoku lisi ʻi he “Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Kehé” ke tokoni ke mahino ange ki he kau mēmipa ʻo e kalasí e founga naʻe feau ai ʻe he ʻEikí e ngaahi fie maʻu fakatuʻa-sino ʻa Hono Kāingalotú, ʻE lava ke ke vahe ki ha kau mēmipa ʻe niʻihi ʻo e kalasí ke nau toe vakaiʻi ha maʻuʻanga tokoni ʻe taha pe lahi ange pea vahevahe ʻa e meʻa ʻoku makehe kiate kinautolú. ʻE lava ke maʻu ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí ha ngaahi faka-kaukau ʻi he 2 Kolinitō 8:1–15; 9:6–15, ʻoku fakahaaʻi

110

16–22 SEPITEMA 

ai naʻe tokanga e Kāingalotu ʻi he taimi ʻo Paulá ki he kakai masivá ʻo hangē ko ia ʻoku tau fai he ʻaho ní?

2 KOLINITŌ 11:13–33

ʻOku feinga e kau palōfita loí ke kākā. • Koeʻuhí ʻoku tau tatau mo e Kāingalotu Kolinitoó,

ʻo tākiekina ngofua ʻe he ngaahi akonaki halá, ʻe malava ke ʻaonga kiate kitautolu hano toe vakaiʻi e ngaahi fakatokanga ʻa Paula ki he kakai Kolinitoó fekauʻaki mo e “kau ʻaposetolo loí.” ʻE lava ke maʻu ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí ha sīpinga ʻo e ngaahi akonaki loi ʻokú ne tākiekina kitautolu ʻi he ʻaho ní, ʻi he pōpoaki ʻa ʻEletā Quentin  L. Cook “Toʻa ʻi he Fakamoʻoni ʻo Sīsuú” (Ensign pe Liahona, Nōvema 2016, 40–43). Mahalo ʻe lava ke ke vahe ki ha taha ke ne tomuʻa lau e pōpoaki ko ʻení pea vahevahe mo e kalasí ʻa e meʻa ʻoku akoʻi mai ai fekauʻaki mo e founga ʻe lava ke tau fakaʻehiʻehi ai mei he “ngaahi maka tūkiaʻanga” ʻokú ne taki halaʻi kitautolu mei he ongoongoleleí. Ko e hā mo ha ngaahi akonaki kehe ʻoku angamaheni ʻi he māmani ʻo e ʻaho ní te ne lava ʻo tohoakiʻi kitautolu mei he ngaahi moʻoni ʻo e ongoongoleleí? Te ke ala kole ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau toe vakaiʻi ʻa e 2 Kolinitō 11:21–33 pea vahevahe ʻa e meʻa ʻoku nau ako mei he ngaahi veesi ko ʻení fekauʻaki mo e “kau faifekau [moʻoni] ʻa Kalaisí.”

2 KOLINITŌ 11:3; 13:5–8

ʻOku totonu ke tau “vakavakaiʻi” ʻetau faivelenga ʻi he ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí. • ʻOku ongoʻi lōmekina e kau mēmipa ʻo e Siasí he

taimi ʻe niʻihi ʻi he ngaahi fie maʻu ʻo e moʻuí—kau ai e ngaahi meʻa ʻoku nau pehē ko ha ngaahi fie maʻu ʻo e hoko ko ha mēmipa ʻo e Siasí. ʻE lava ke tokoni kiate koe mo e kau mēmipa ʻo e kalasí e faleʻi ʻa Paula ke “ʻeke kiate kimoutolu, pe ʻoku mou ʻi he tuí” ke mou tokanga pē ki he “angatotonu ʻa ia ʻoku ʻia Kalaisí” (2 Kolinitō 13:5; 11:3). ʻE lava ke mou lau fakataha ʻa e 2 Kolinitō 11:3 pea aleaʻi pe ko e ʻuhinga ki he hā ʻa e “angatotonu ʻa ia ʻoku ʻia Kalaisí”. ʻE lava foki ke ke kole ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau fakakaukau naʻe fakaafeʻi kinautolu ke nau tohi ha fakamatala fekauʻaki mo e ongoongolelei ʻo

Sīsū Kalaisí ki ha nusipepa, ʻo fakangatangata ki ha foʻi lea ʻe 100. Tuku ange ha taimi ke hiki ai ʻenau ngaahi fakamatalá, pea tuku ke nau fevahevaheʻaki e ngaahi meʻa ne nau hikí. Kapau ʻoku nau fie maʻu tokoni, te nau ala vakai ki he Sione 3:16–17; 3 Nīfai 27:13–21; mo e Tuʻu Maʻu ʻi he Tuí, 76. Fakaafeʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau fakalaulauloto pe ʻoku nau fai- pau ki he ngaahi tefitoʻi moʻoni mahuʻinga ʻo e ongoongoleleí.

• Ke tokoni ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke “sivisiviʻi” e founga ʻe lava ke nau fakatonutonu ai ʻenau moʻuí ke hoko ko ha kau ākonga lelei angé, ʻe lava ke ke vahevahe mo kinautolu e fakamatala ʻa Palesiteni Dieter  F. Uchtdorf ʻi he “Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Kehé.” ʻE lava ke aleaʻi ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí ʻa e founga te nau lava ʻo fakaʻaongaʻi ʻa e fakaafe ʻa Palesiteni ʻUkitofa ke nau “tokanga taha ki he ngaahi tefitoʻi tokāteliné, tefitoʻi moʻoní, mo e fakaʻaongaʻi ʻo e ongoongoleleí.” Ko e hā mo ha toe ngaahi fakakaukau ʻoku maʻu ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí fekauʻaki mo e founga te tau lava ai ʻo sivisiviʻi kitau-tolu ke fakapapauʻi ʻoku tau tuʻu maʻu ʻi he tuí?

2 KOLINITŌ 12:5–10

ʻOku feʻunga e ʻaloʻofa ʻa e Fakamoʻuí ke ne tokoniʻi kitautolu ke tau maʻu ha mālohi ʻi hotau vaivaiʻangá. • Ko e hā te ke talaange ki hao kaungāmeʻa kuó ne

lotua ha fakafiemālie mei ha mamahi fakatuʻasino, ka ʻokú ne ongoʻi ʻoku ʻikai tali ʻa e lotu ko ʻení? ʻE lava ke ke fakaafeʻi e kalasí ke nau fakalaulauloto ki he fehuʻi ko ʻení ʻi heʻenau lau fakalongolongo ʻa e 2 Kolinitō 12:5–10. Pea te nau lava leva ke vahe-vahe ʻa e ngaahi ʻilo mei he ngaahi veesi ko ʻení ʻe ala tokoni ʻi he tūkunga ko ʻení. Te nau lava foki ke vahevahe ha ngaahi aʻusia, ʻi ha taimi naʻe fakamā-lohia ai honau vaivaiʻangá, ʻo fakafou ʻi he ʻaloʻofa ʻa Sīsū Kalaisí. Naʻe faitokonia fēfē ʻe he aʻusia ko iá ʻenau moʻuí?

Poupouʻi e Akó ʻi A̒pi

ʻE lava ke ke ʻeke ange pe ʻoku nau ʻilo ha taha kuo hē mei he ongoongoleleí ke poupouʻi e kau mēmipa hoʻo

111

2 KOLINITŌ 8–13

kalasí ke nau lau ʻa e tohi ʻa Kalētiá. Kapau ʻoku ʻi ai, mahalo te nau fie lau e founga naʻe fakaafeʻi ai ʻe Paula e kakai Kalētia ne hē mei he ongoongoleleí ke nau foki maí.

Ngaahi Ma̒ uʻanga Tokoni Kehé

Ko e founga ʻa e ʻEikí ki hono tokoniʻi ʻo e paeá mo e masivá. • Mōsaia 4:16–27; ʻAlamā 34:27–29; Tokāteline mo e

Ngaahi Fuakava 104:14–18.• Tohi Tuʻutuʻuni Fika 2: Ko Hono Puleʻi ʻo e Siasí

(2010), 6.1.• Vahehongofulú mo e Ngaahi Foakí, Ki Hono Fakamā-

lohia ʻo e Toʻu Tupú (2011), 38–39.• Ngaahi Himí: “Kuo Lahi Hoku Tāpuakí,” “ʻEiki, Te u

Muimui Atu,” “Kuó U Fai ha Lelei?” (Ngaahi Himí, fika 126, 127, 129).

• Ngaahi vitiō ʻi he LDS.org: “Welfare Facilities––Bishops’ Storehouse,” “The Labor of His Hands,” “Thanks Be to God,” and “Fast Offerings: Are We All Not Beggars.”

• Ngaahi Tefito ʻo e Ongooongoleleí, “Welfare,” topics.lds.org.

ʻE lava ke tau fakafaingofuaʻi ʻetau founga moʻui ʻaki e ongoongoleleí. Naʻe akonaki ʻa Palesiteni Dieter F. Uchtdorf ʻo pehē:

“Kāinga, ʻoku ʻikai fie maʻu ke faingataʻa hono moʻui ʻaki e ongoongoleleí.

ʻOku mātuʻaki mahino pē. ʻE lava ke fakamatalaʻi ia ʻo hangē ko ʻení:

• ʻOku hanga ʻe he fanongo ki he folofola ʻa e ʻOtuá ʻi he loto fakamātoató, ʻo tataki kitautolu ke tau tui ki he ʻOtuá mo falala ki Heʻene ngaahi talaʻofá.

• Ko e lahi ange ʻetau falala ki he ʻOtuá, ko e lahi ange ia hono fakafonu hotau lotó ʻaki ha ʻofa kiate Ia mo e niʻihi kehé.

• Koeʻuhí ko ʻetau ʻofa ki he ʻOtuá, ʻoku tau holi leva ke muimui kiate Ia mo ʻai ke fenāpasi ʻetau tōʻonga moʻuí mo ʻEne folofolá.

• Koeʻuhí ko ʻetau ʻofa ki he ʻOtuá, ʻoku tau fie tauhi leva kiate Ia; ʻoku tau fie faitāpuekina e moʻui ʻa e niʻihi kehé mo tokoniʻi e masivá mo e faingataʻaʻiá.

• Ko e lahi ange ʻetau fononga ʻi he hala ʻo e tuʻunga fakaākongá, ko e lahi ange ia ʻetau holi ke ʻilo e folo-fola ʻa e ʻOtuá.

Pea ʻoku pehē ai pē, mei he sitepu ki he sitepu, ʻa hono fakafonu kitautolu ʻaki e tui, ʻamanaki lelei, mo e ʻofa faka- Kalaisi ʻoku fakautuutu.

ʻOku mātuʻaki faingofua, pea ʻoku ngāue lelei ʻaupito.

“ʻE kāinga, kapau ʻe faifaiange peá ke pehē ʻoku ʻikai fuʻu ʻaonga fēfē ongoongoleleí kiate koe, ʻoku ou fakaafeʻi koe ke ke kiʻi tuʻu, ʻo vakaiʻi ki hoʻo moʻuí, mei ha tuʻunga ʻoku māʻolunga pea fakafaingofuaʻi hoʻo foungá ki he tuʻunga fakaākongá. Tokanga ki he ngaahi tefitoʻi tokāteliné, tefitoʻi moʻoní, mo e fakaʻaongaʻi ʻo e ongo-ongoleleí. ʻOku ou palōmesi atu ʻe tataki mo tāpuakiʻi koe ʻe he ʻOtuá ʻi ho halá ke ke aʻusia ha moʻui ʻoku fiefia ange pea ʻe ʻaonga lelei ange ai e ongoongoleleí kiate koe” (“ʻOku ʻAonga ʻAupito,” Ensign pe Liahona, Nōvema 2015, 22).

Fakatupulaki ʻo ʻEtau Founga AkoʻíNgāue fakataha mo e kau mēmipa ʻo e fāmilí. “Ko e kakai ko ia ʻoku nau maʻu e ivi takiekina mālohi taha ʻi ha tahá—ʻo tatau pē he leleí pe koví—ʻoku meimei ko kinautolu ia ʻi hono ʻapí. Koeʻuhí ko ʻapi ʻa e tefitoʻi feituʻu ʻoku moʻuiʻaki mo ako ai e ongoongoleleí, ʻe ola lelei ange hoʻo ngaahi feinga ke fakamālohia ha mēmipa ʻo e kalasí, ʻi he taimi ʻokú ke ngāue fakataha ai mo ha . . . kau mēmipa ʻo e fāmilí.” (Ko e Faiako ‘i he Founga ‘a e Fakamoʻuí, 8).

112

23–29 SEPITEMÁ

Kalētia“ʻAʻeva ʻi he Laumālié”

ʻI hoʻo lau e tohi ʻa Kalētiá ʻi he faʻa lotu mo fakalaulaulotó, ʻe akoʻi atu ʻe he ʻEikí ʻa e meʻa ʻoku fie maʻu ke ke vahevahe mo hoʻo kalasí. ʻI hono lekooti hoʻo ngaahi ongó ʻoku fakahaaʻi ai hoʻo houngaʻia ʻi he ʻOtuá ʻi Heʻene ngaahi tokoní (vakai, Paula  B. Pieper, “Ke Tauhi ke Toputapu” Ensign pe Liahona, Mē 2012, 109).

L E K O O T I E N G A A H I O N G O ʻ O K Ú K E M A ʻ Ú

Fakaafeʻi Ke Vahevahe

ʻOku faʻa fakaiku ʻe ako folofolá ki ha ngaahi fealēleaʻaki ʻuhingamālie mo e fāmilí pe ngaahi kaungāmeʻá ki he ongoongoleleí. Naʻe hoko ʻeni ki he kau mēmipa hoʻo kalasí he uiké ni? Fakaafeʻi kinautolu ke nau vahevahe ʻenau ngaahi aʻusiá.

Akoʻi e TokātelinéKALĒTIA 1:6–7; 3:1–5; 4:8–21; 5:1, 13–14

ʻOku ʻomi ʻe he ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí ʻa e tauʻatāiná. • ʻE faingofua ange ke ako ha faʻahinga tohi pē ʻi

he folofolá ʻi heʻetau ʻilo e ʻuhinga naʻe tohi aí. ʻI he ʻuhinga ko ʻení, ʻe lelei ke kamata ʻaki hoʻomou fealēleaʻaki fekauʻaki mo e tohi ʻa Kalētiá ha fehuʻi hangē ko e “ʻOkú ke pehē ko e hā e taumuʻa ʻa Paulá ʻi heʻene hiki e tohí ni?” pe “Ko e hā e palopalema

naʻe feinga ʻa Paula ke fakaleleiʻí?” Fakaafeʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau kumi ha fanga kiʻi tokoni ʻi he Kalētia 1:6–7; 3:1–5; 4:8–21. ʻOku fekauʻaki fēfē nai e pōpoaki ʻa Paulá mo kitautolu ʻi he ʻahó ni?

• Naʻe pehē ʻe ha Kāingalotu Kalētia ʻe niʻihi ʻoku fie maʻu ke hokohoko atu ʻenau moʻui ʻaki e fono ʻa Mōsesé. Naʻe hangē ʻeni kia Paula ko ha moʻui mo e “haʻamonga ʻo e pōpulá” ʻo fakatatau ki he tauʻatāina ʻoku ʻomi ʻe he fono ʻa Kalaisí (Kalētia 5:1). Neongo ʻoku ʻikai ke tau faʻa fehangahangai mo e palopalemá ni ʻi he kuongá ni, ka ʻoku tau fehangahangai mo ha fili meimei tatau ʻi he vahaʻa ʻo e pōpula fakalaumālié mo e tauʻatāiná ʻo fakafou ʻia Sīsū Kalaisi. Ke tokoni ki he kau mēmipa ʻo hoʻo kalasí ke nau vakavakaiʻi e ngaahi akonaki ʻa Paula fekauʻaki mo e tauʻatāiná mo e pōpulá, ʻe lava ke ke kole ange ke nau ʻoatu e ngaahi ʻulungaanga mo e ngaahi ngāue ʻe lava ke fakaiku ki he pōpula fakalau-mālié (hangē ko e ngaahi tōʻonga moʻui fakafonuá, ngaahi ʻulungaanga koví, ngaahi tui halá, pe ko e tokanga ki he ngaahi toʻonga ki tuʻá kae ʻikai ko e ului fakaelotó). Fakatatau ki he Kalētia 5:1, 13–14, te tau

113

KALĒTIA

maʻu fēfē ʻa e tauʻatāina mei he pōpula fakalaumā-lié? Kuo aʻusia fēfē nai ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí e tauʻatāina naʻe talaʻofa ʻi he ongoongolelei ʻa Kalaisí? Te ke lava foki ʻo fakaafeʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke vahevahe ʻenau talí mo ha taha ʻokú ne ongoʻi ʻoku fakangatangata ʻe he moʻui ʻaki e ongoongoleleí ʻene tauʻatāina fakatāutahá.

KALĒTIA 5:16–26

Kapau te tau “ʻaʻeva ʻi he Laumālié,” te tau maʻu ʻa e “fua ʻo e Laumālié.”• ʻOku fāifeinga ha kakai tokolahi ke nau ʻiloʻi e ivi

tākiekina ʻo e Laumālié. ʻE lava ke tokoni ʻa e Kalē-tia 5 ki he kau mēmipa hoʻo kalasí ke nau ʻiloʻi ʻa e fua ʻo e Laumālié. ʻE lava ke ke kamata ʻaki hano kole ange ke nau kumi ʻi he Kalētia 5:22–25 ʻa e ngaahi lea naʻe fakaʻaongaʻi ʻe Paula ke fakamatalaʻi ʻaki e fua ʻo e Laumālié. Ko e hā ʻoku hoko ai e fuá ko ha fakatātā lelei ki he founga ʻoku tākiekina ai kitautolu ʻe he Laumālié? Mahalo ʻe lava ke vahevahe ʻe ha kau mēmipa ʻo e kalasí e founga kuo hoko ai e fua ko ʻení ko ha fakamoʻoni ʻi heʻenau moʻuí pe moʻui ʻa ha kakai ʻoku nau ʻiloʻi. ʻE lava ke kau he ngaahi maʻuʻanga tokoni ke vakaiʻí ʻa eMātiu 7:16–18; Sione 14:26–27; Molonai 7:13–17; Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 11:12–13; pea mo e lea ʻa Kōtoni B. Hingi-kelī ʻi he “Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Kehé.”

ʻE malava ke tau maʻu e “fua ʻo e Laumālié” ʻi haʻatau fekumi ki aí.

• ʻE lava ke tau ako he taimi ʻe niʻihi fekauʻaki mo ha tefitoʻi moʻoni ʻaki haʻatau ako ki hono fehanga-hangaí. Hangē ko ʻení, ʻi he Kalētia 5:16–26, naʻe fakafehoanaki ai ʻe Paula e “ngaahi ngāue ʻo e kakanó” mo e “fua ʻo e Laumālié.” Ke tokoni ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau fakalaulauloto ki he

tuʻunga ʻoku nau “ʻaʻeva [ai] ʻi he Laumālié,” ʻe lava ke ke fokotuʻu ange ke nau lau ʻa e Kalētia 5:16–26 pea faʻu leva ha sivi fakataautaha tatau mo e ʻEkitivitī ki he ʻUlungāngá ʻi he peesi 150 ʻo e Malangaʻaki ʻEku Ongoongoleleí. Hangē ko ʻení, ko e meʻa kotoa pē ʻoku lisi ʻi he veesi 19–23, ʻe lava ke nau faʻu ha fehuʻi hangē ko e “ʻOku ou meheka nai ki hoku toʻú?” pe “ʻOku ou ongoʻi nai ʻa e ʻofá ʻi he ʻaho kotoa?” ʻOku ʻikai totonu ke vahevahe e ngaahi tali ʻa e kau mēmipa ʻo e kalasí ki heʻenau ngaahi sivi fakafoʻitui-tuí, ka te ke lava ʻo fakaafeʻi kinautolu ke nau vahe-vahe ha ngaahi fakakaukau ke tokoni ke nau “ʻaʻeva ʻi he Laumālié.” Kapau ʻoku ʻikai feʻunga e taimí ke fakaʻosi ai e ʻekitivitī ko ʻení ʻi he kalasí, ʻe lava ke ke fokotuʻu ange ke fakakakato ia ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí ʻi api.

KALĒTIA 6:7–10

ʻI he taimi ʻoku tau tūtuuʻi ai “ʻi he Laumālié,” te tau utu e ngaahi tāpuakí ʻi he taimi totonu.• ʻE lava ke tokoni hono ako e Kalētia 6:7–10 ki he

kau mēmipa ʻo e kalasí ke toe loloto ange ʻenau fakakaukau ki he nunuʻa taimi lōloa ʻo ʻenau ngaahi filí. Ke tokoni kiate kinautolu, ʻe lava ke ke ʻomi ha ngaahi tengaʻi ʻakau kehekehe, fakataha mo ha ngaahi fuʻu ʻakau, fuaʻiʻakau, pe vesitapolo ʻoku tupu mei he ngaahi tengaʻi ʻakau ko ʻení (pe te ke ʻomi ha ngaahi tā ʻo e ngaahi meʻa ko ʻení). ʻE lava ke ngāue fakataha e kau mēmipa ʻo e kalasí ke fakatauhoa e tengaʻi ʻakau takitaha mo e meʻa ʻokú ne fakatupú. ʻE lava leva ke nau lau e veesi 7–10 pea talanoa fekauʻaki mo e ʻuhinga ʻo e tūtuuʻi “[ʻi he] kakanó” mo e “Laumālié.” (ʻE ala tokoni e pōpoaki ʻa ʻEletā Ulisses Soares ʻi he “Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Kehé”.) Ko e hā ʻoku tau utu ʻi heʻetau tūtuuʻi ʻi he kakanó? Ko e hā ʻoku tau utu ʻi heʻetau tūtuuʻi ʻi he Laumālié? (vakai, Kalētia 5:22–23). Fakakaukau ke ke fakaafeʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau fakalaulauloto ki he ngaahi tāpuaki fakalaumālie ʻoku nau ʻamanaki ke maʻú. Ko e hā ʻa e “tūtuuʻi” ʻe lava ke nau fai he taimí ni ke teuteu ai ke maʻu e ngaahi tāpuaki ko iá? Te ke ala fakaafeʻi kinautolu ke nau tohi ʻenau ngaahi fakakaukaú pea vahevahe ia, kapau te nau fiemālie ki ai.

114

23–29 SEPITEMá 

• ʻE ʻi ai ha kau mēmipa ʻe niʻihi ʻo e kalasí te nau ongoʻi “fiu ʻi he faileleí” (Kalētia 6:9)—mahalo koeʻuhí he ʻoku ʻikai ke nau fakapapauʻi ʻoku ʻi ai ha fua ʻo ʻenau ngaahi feingá. ʻE ngali ʻaonga hano aleaʻi ʻo e Kalētia 6:7–10. Ke fakafeʻiloaki e ngaahi veesi ko ʻení, te ke ala fakaafeʻi ha tokotaha ʻi he kalasí ke lea nounou fekauʻaki mo ha taimi naʻe fie maʻu ai ke kātaki ʻi haʻane feinga ke tō ha faʻahinga meʻa. Ko e hā ʻe lava ke akoʻi mai ʻe he aʻusia ʻa e tokotaha ko ʻení, faka-taha mo e Kalētia 6:7–10, fekauʻaki mo ʻetau feinga ke “ʻaʻeva ʻi he Laumālié”? (Kalētia 5:25).

Poupouʻi e Akó ʻi A̒pi

Ke poupouʻi e kau mēmipa hoʻo kalasí ke nau lau e Tohi ki he kakai ʻEfesoó, te ke ala talaange te nau ʻilo ʻi he tohi ko ʻení e founga ʻe lava ke nau “faʻa tuʻu hake ai ki he ngaahi tuʻutuʻuni kākā ʻa e tēvoló” ( ʻEfesō 6:11).

Ngaahi Ma̒ uʻanga Tokoni Kehé

Ko e ngaahi fua hono moʻuiʻaki e ongoongoleleí. Naʻe akoʻi ʻe Palesiteni Gordon  B. Hinckley: “ʻE founga fēfē haʻatau ʻiloʻi e ngaahi meʻa ʻo e Laumālié? ʻOku founga fēfē haʻatau ʻiloʻi ʻoku mei he ʻOtuá iá? ʻI hono ngaahi fuá. Kapau ʻoku fakaiku ki he tupulakí mo e faka-lakalaká, kapau ʻoku fakaiku ki he tuí mo e fakamoʻoní, kapau ʻoku fakaiku ki ha founga lelei ange hono fai ʻo

e ngaahi meʻá, kapau ʻoku fakaiku ki he anga fakaʻotuá, pea ta ʻoku ʻo e ʻOtuá ia. Kapau ʻokú ne holoki kitautolu, kapau ʻokú ne ʻomi kitautolu ki he fakapoʻulí, kapau ʻoku fakatupu puputuʻu mo fakatupu hohaʻa kiate kitautolu, kapau ʻoku fakaiku ki he taʻe- tuí, pea ta ʻoku ʻo e tēvoló.”

Naʻe pehē ʻe Palesiteni Gordon B. Hinckley, ʻi ha faka-tahaʻanga ʻe taha: “Te mou ʻilo ʻa e ueʻi ʻa e Laumālié ʻi hono ngaahi fuá—ko ia ʻoku fakamāmá, ko ia ʻoku langa haké, ko ia ʻoku lelei mo pau mo langaki moʻui mo faka-iku ki ha ngaahi fakakaukau ʻoku lelei ange mo e ngaahi ngāue ʻoku lelei angé ʻoku ʻo e Laumālie ia ʻo e ʻOtuá. Ko ia ʻoku holokí, ʻa ia ʻoku taki kitautolu ki he ngaahi hala ʻoku tapuí—ʻoku ʻo e filí ia. Te u pehē ʻoku mahino pehē, ʻo faingofua pehē” (Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Kōtoni B. Hingikelī [2016], 133).

Tūtuuʻi ʻi he Laumālié. Naʻe fakamatala ʻa ʻEletā Ulisses Soares ʻo pehē: “ʻOku ʻuhinga e tūtuuʻi ʻi he Laumālié kuo pau ke hanga ʻe heʻetau ngaahi fakakaukaú, leá mo e ngāue kotoa pē ʻo ʻohake kitautolu ki he tuʻunga faka- ̒Otua ʻo ʻetau ongomātuʻa fakalangí. Ka ʻoku fakamatala ʻa e folofolá ko e kakanó ko e natula fakaesino pe fakaekakano ia ʻo e tangatá, ʻokú ne fakaʻatā e kakaí ke tākiekina ʻe heʻenau fie maʻu fakakakanó, holí, uʻá, pea mo e mālohi ʻo e kakanó kae ʻikai ke nau fekumi ki he ueʻi fakalau-mālie mei he Laumālie Māʻoniʻoní. Kapau he ʻikai ke tau tokanga, ʻe lava ke hanga ʻe he ivi tākiekina ko iá fakataha mo e mālohi ʻo e kovi ʻi he māmaní, ʻo tataki kitautolu ke tau ohi mai ha ngaahi ʻulungaanga kovi mo taʻetokanga ʻe lava ke hoko ko ha konga ʻo ‘etau tōʻonga moʻuí” (“Nofo ʻi he Tafaʻaki ʻo e ʻEikí!” Ensign pe Liahona, Mē 2012, 39).

Fakatupulaki ʻo ʻEtau Founga AkoʻíTokoni ke felangakihakeʻaki ʻa e kau akó. “Ko e tokotaha kotoa pē ʻi hoʻo kalasí ko ha maʻuʻanga tokoni fungani ia ʻo e fakamoʻoní, ʻiló, mo e taukei ʻi hono moʻuiʻaki e ongoongoleleí. Fakaafeʻi kinautolu ke nau fevahevaheʻaki mo felangakihakeʻaki” (Faiako ʻi he Founga ʻa e Fakamoʻuí, 5).

115

30 SEPITEMÁ–13  ʻOKATOPÁ

ʻEfesō“Ko hono Fakahaohaoaʻi ʻo e Kakai Māʻoniʻoní”

Te ke maʻu e ngaahi fakakaukau mo e ngaahi ongo fekauʻaki mo e meʻa pea mo e founga ke faiako aí ʻi hoʻo ako ʻi he faʻa lotu e tohi ʻa ʻEfesoó, ngaahi lea ʻi he konifelenisi lahi naʻe toki ʻosí, lēsoni ko ʻení, mo e Haʻu, ʻo Muimui ʻIate Au—Maʻá e Fakafoʻituituí mo e Ngaahi Fāmilí.

L E K O O T I E N G A A H I O N G O ʻ O K Ú K E M A ʻ Ú

Fakaafeʻi Ke Vahevahe

Fakakaukau ke ke fakaafeʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau tohi ha fakamatala nounou feʻunga mo ha sētesi ʻe taha ʻo ha meʻa ne nau ʻilo mei heʻenau ako he uike ní pea fakapipiki leva ia ki he palakipoé. Fili ha ngaahi fakamatala nounou ʻe niʻihi, pea fakaafeʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ne nau hiki iá ke nau vahevahe ʻenau ngaahi fakakaukaú.

Akoʻi e Tokāteliné ʻEFESŌ 2:19–22; 4:4–8, 11–16

ʻOku hanga ʻe he kau palōfitá, mo e kau ʻaposetoló—mo kitautolu kotoa—ʻo fakamālohia mo fakauouongatahaʻi ʻa e Siasí.• Te ke lava mo hoʻo kalasí ke langa fakataha ha meʻa

ke ne fakahaaʻi ʻa e founga ʻoku “fokotuʻu [ai ʻa e Siasí] ki he tuʻunga [ʻo] e kau ʻaposetoló mo e kau palōfitá” pea mo e founga ʻoku hoko ai ʻa e Faka-moʻuí “ko hono fuʻu maka tulikí”? ( ʻEfesō 2:20). ʻE lava ke fakahingoa ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí ha ngaahi foʻi poloka pe ʻū ipu pepa pea fokotuʻutuʻu

kinautolu ko ha taua pe pilamita, pea fokotuʻu ʻa Sīsū Kalaisi mo e kau ʻaposetoló mo e kau palōfitá ko e fakavaʻé. Hili ia pea ke fakatātaaʻi leva ʻa e meʻa ʻe hoko kapau ʻe toʻo ʻa Kalaisi pe kau ʻaposetoló mo e kau palōfitá. Ko e hā ʻoku hoko ai ʻa e maka tulikí ko ha fakafofonga lelei ʻo Sīsū Kalaisi mo Hono fato-ngia ʻi he Siasí? (Ki ha toe fakamatala fekauʻaki mo e makatulikí, vakai ki he “Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Kehé.”) ʻE lava ke kumi e kau mēmipa ʻo e kalasí ʻi he ʻEfesō 2:19–22; 4:11–16 ki he ngaahi tāpuaki ʻoku tau maʻu koeʻuhí ko e kau ʻaposetoló, kau palōfitá, mo e kau taki kehe ʻo e Siasí. Ko e hā te tau lava ʻo fai ke langa ai ʻetau moʻuí ʻi heʻenau ngaahi akonakí?

Ko Sīsū Kalaisi ʻa e makatuliki ʻo e Siasí.

116

30 SEPITEMá–13  ʻOKATOPá 

• Ke fakatātaaʻi e founga ʻe lava ai ke maʻu hala ʻa e tokāteliné ʻi he ʻikai ha fakahinohino mei he kau palōfitá mo e kau ʻaposetoló, te mou lava ʻo fai ha vaʻinga ʻo ke fai ai ha kiʻi talanoa nounou ki ha mēmipa ʻo e kalasí ʻo ʻikai ʻai ke fanongo atu ki ai ha taha kehe. Fakaafeʻi leva ʻa e mēmipa ko ia ʻo e kalasí ke ne toe fai e talanoaʻi ki ha mēmipa kehe ʻo e kalasí pea fai pehē ai pē kae ʻoua kuo ʻoatu e talanoá ki ha niʻihi fakafoʻituitui tokolahi. Kole ange leva ki he tokotaha fakaʻosi naʻe fanongo ki he talanoá ke ne fakamatala ki he toenga ʻo e kalasí ʻa e meʻa naʻá ne fanongo ki aí. Naʻe liliu ha ngaahi fakaikiiki ʻi he talanoá? Ko e hā naʻe mei hoko kapau naʻe fakatonutonu ʻe he faiakó ʻa e ngaahi fehalākí ʻi heʻene hokó? Ko e hā ʻoku akoʻi mai ʻe he ʻekitivitī ko ʻení fekauʻaki mo e ʻuhinga kuo pau ke langa ai ʻa e Siasi ʻo Kalaisí “ʻi he tuʻunga ʻo e kau ʻaposetoló mo e kau palōfitá”?

• Kapau naʻe fanongo e kau mēmipa hoʻo kalasí ki he konifelenisi lahí talu mei he taimi fakaʻosi ne mou fakataha aí, fakaafeʻi kinautolu ke nau vahevahe ʻa e founga naʻe tokoni ai e ngaahi meʻa naʻe akoʻi ʻi he konifelenisí ke fakakakato ʻa e taumuʻa ʻoku ʻasi ʻi he ʻEfesō 4:11–16.

• ʻE lava ke ke tuku ange ha kiʻi miniti ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau lisi ha niʻihi ʻo e ngaahi “ui” pe ngaahi fatongia kuo uiuiʻi kinautolu ke nau fua ʻi he siasí (vakai, ʻEfesō 4:1)—hangē ko ʻení, ko ha faiako fakaʻapi pe faiako ʻaʻahi, ko ha mātuʻa, ko ha ākonga ʻa Kalaisi, mo e alā meʻa peheé. Te nau lava leva ʻo fakafetongi lisi mo ha mēmipa ʻe taha ʻo e kalasí, lau ʻa e ʻEfesō 4:4–8, 11–16, pea vahevahe e founga ʻoku tokoni ai e ngaahi uiuiʻi mo e ngaahi ngāue ʻi heʻenau ngaahi lisí ke fakamaama e sino ʻo Kalaisí Te tau lava fēfē ʻo ngāue fakataha ke hoko ʻo taha ʻi he malumalu ʻo ha “ʻEiki pē taha, tui pē taha, mo e papitaiso pē taha”?

ʻEFESŌ 5:22–6:4

ʻE lava ke fakamālohia ʻe he sīpinga ʻa e Fakamoʻuí e ngaahi fetuʻutaki fakafāmilí. • Neongo naʻe moʻui e kakai ʻEfesoó ʻi ha anga faka-

fonua naʻe ʻikai tuʻunga tatau ai ʻa e uaifí mo hono husepānití, ka ʻoku maʻu ʻe he tohi ko ʻení ha ngaahi faleʻi mahuʻinga ki he ngaahi hoa mali ʻo e kuonga

ní. Te ke ala hiki ha ngaahi fehuʻi hangē ko ʻení ʻi he palakipoé pea fakaafeʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau aleaʻi kinautolu ʻi heʻenau lau fakakulupu ʻa e ʻEfesō 5:22–33: Naʻe fakahaaʻi fēfē ʻe Kalaisi ʻEne ʻofa ki he Siasí? Ko e hā te tau lava ʻo fai ke muimui ai ʻi Heʻene sīpinga ki he founga hotau anga ki hotau malí? ʻE lava ke ke fakaafeʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau vahevahe ha ngaahi sīpinga ʻo ha ongo hoa mali ʻokú na moʻui ʻi ha ngaahi founga faka- Kalaisi. Te tau fakaʻaongaʻi fēfē nai e ngaahi tefitoʻi moʻoni ko ʻení ʻi he ngaahi fetuʻutaki fakafāmili kehé?

• Neongo naʻe fakahoko e faleʻi ʻa Paula ke “fakaʻapa-ʻapa ki hoʻo tamaí mo hoʻo faʻeé” ( ʻEfesō 6:2) ki he fānaú, ka ʻe lava ke ʻaonga ia kiate kitautolu takitaha, neongo pe ko e hā hotau taʻu motuʻá pe tūkunga hotau fāmilí. Fakaafeʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau fakakaukau ki he founga ʻe lava ke nau fakaʻao-ngaʻi ai e faleʻi ʻa Paula ʻi he ʻEfesō 6:1–3 ʻi honau ngaahi tūkungá. Hangē ko ʻení, te tau fakaʻapaʻapaʻi fēfē ʻetau mātuʻá neongo kapau ʻoku ʻikai fenāpasi ʻena ngaahi filí mo e ngaahi akonaki ʻa Sīsū Kalaisí? ʻE lava ke ke tuku ange ha ngaahi miniti siʻi ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau tohi ʻa e meʻa te nau lava ʻo fai ke nau toe fakaʻapaʻapa ange ai ki heʻenau mātuʻá.

• Kapau ʻoku ʻi ai ha ngaahi mātua—pe ʻamanaki hoko ko ha mātuʻa—ʻa ha fānau iiki ʻi hoʻo kalasí, ʻe ʻaonga kiate kinautolu hono aleaʻi ʻa e ʻEfesō 6:4. Ko e ʻuhinga ki he hā ʻa e pehē ke ohi hake hoʻo fānaú “ʻi he founga ohi mo e akonaki ʻa e ʻEikí”? Mahalo ʻe lava ke vahevahe ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí ʻoku ʻi ai haʻanau fānau ʻoku kiʻi lalahi angé ʻene ʻuhinga ʻo e meʻá ni kiate kinautolu pea mo e founga kuo nau feinga ai ke fakaʻaongaʻi ʻa e faleʻi ko ʻení ʻi honau ngaahi fāmilí.

ʻEFESŌ 6:10–18

ʻE tokoni e teunga tau ʻo e ʻOtuá ke maluʻi kitautolu mei he koví. • Ko e hā ʻe ala tokoni ke ueʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí

ke nau feinga ke tui ʻa e teunga tau kakato ʻo e ʻOtuá ʻi he ʻaho kotoa pē? ʻE lava ke ke teuteu ha ʻekitivitī ke fakatauhoa ai ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí e ngaahi kongokonga ʻo e teunga taú mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni pe ʻulungaanga ʻoku nau fakafofongaʻi

117

ʻEFESŌ

ʻi he ʻEfesō 6:14–17. ʻE tokoni fēfē e konga takitaha ʻo e teunga taú ke maluʻi kitautolu mei he faianga-halá? (Ki ha ngaahi tokoni, vakai ki he “Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Kehé.”) Kuo tui fēfē ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí e teunga tau ko ʻení? Te ke ala vahevahe e fakamatala ʻa Palesiteni N.  Elton Tanner ʻi he “Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Kehé” ko ha konga ʻo e fealēleaʻaki ko ʻení. Ko e hā te tau lava ʻo fai ke ʻilo mo fakamālohia ai ha faʻahinga matavaivai ʻi hotau teunga taú?

Poupouʻi e Akó ʻi A̒pi

ʻE lava ke ke talaange ʻoku fakatefito ha taha ʻo e Ngaahi Tefito ʻo e Tuí ʻi ha veesi mei ha taha ʻo e ngaahi tohi ko ʻení ke ueʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau lau ʻa e tohi ʻa Filipaí mo Kolosé. Te nau lava ʻo maʻu ia ʻi heʻenau ako ʻi he uike ní?

Ngaahi Ma̒ uʻanga Tokoni Kehé

Ko e hā ʻa e fungani makatuliki?Ko e fungani makatulikí ko e fuofua maka ia ʻoku fokotuʻu ʻi ha fakavaʻe. ʻOku hoko ia ko ha fakaʻilonga ki hono fua mo hono fokotuʻu ʻo e ngaahi maka kehé, ʻa ia kuo pau ke fakafenāpasi mo e makatulikí. Koeʻuhí ko ʻene fuesia e mamafa kotoa ʻo e falé, kuo pau ke fefeka, tuʻu maʻu, mo falalaʻanga ʻa e fuʻu makatulikí (vakai, “The Cornerstone,” Ensign, Jan. 2016, 74–75).

Ko e teunga tau ʻo e ʻOtuá. Nonoʻo ʻaki ʻa e moʻoní e kongalotó:  ʻOku hangē e konga ko ʻeni ʻo e teunga taú ko ha leta ʻoku nonoʻo takai ʻi he kongalotó. ʻE lava foki ke ʻuhinga ʻe foʻi lea nonoʻó ki hano maluʻi, fakamālohia, pe poupouʻi.

Sifa- fatafatá:  ʻOku maluʻi ʻe he sifa- fatafatá ʻa e mafú mo e ngaahi kongokonga mahuʻinga kehé.

Topuvaʻé:  ʻOku ʻuhinga ʻeni ki he sū maluʻi ʻo e vaʻe ʻo ha sōtia:

Pā:  ʻE lava ʻe ha pā ʻo maluʻi ha faʻahinga konga pē ʻo e sinó mei he faʻahinga kehekehe ʻo e ʻohofí.

Tatā:  ʻOku maluʻi ʻe he tataá e ʻulú. Heletā:  ʻOku ʻai ʻe he heletaá ke tau lava ʻo fakafepa-kiʻi hotau filí.

“Sivisiviʻi ho teunga taú.”Naʻe fakaafeʻi ʻe Palesiteni N.  Eldon Tanner, naʻe hoko ko ha tokoni ki he Kau Palesitenī ʻUluakí, ʻa e kau mēmipa ʻo e Siasí ke nau toe vakaiʻi ʻa e mālohi ʻo honau teunga tau fakatāutahá ʻaki ʻenau fakalaulauloto ki heʻenau feinga ke moʻui ʻaki e ongoongoleleí. Naʻá ne fakamatalaʻi leva:

“Kapau . . . ʻoku ngāvaivai hotau teunga taú, ʻoku ʻi ai leva ha konga ʻoku ʻikai malu ʻa ia ʻe lava ke ʻiloʻi, ko ha konga ia ʻe laveangofua, pea te tau moʻulaloa ai ki he fakamamahi pe ko e fakaʻauha ʻa Sētané, ʻa ia te ne fekumi pē kae ʻoua kuó ne maʻu hotau vaivaiʻangá, kapau ʻoku ʻi ai.

“Sivisiviʻi ho teunga taú. ʻOku ʻi ai nai ha feituʻu ʻoku ʻikai leʻohi pe maluʻi? Fakapapauʻi he taimí ni ke tānaki ha konga pē ʻoku mole. Neongo e motuʻa pe taʻe kakato ho teunga taú, manatuʻi maʻu pē ʻokú ke maʻu ʻa e mālohi ke fakahoko ʻa e ngaahi liliu ʻoku mahuʻinga ke fakakakato ai ho teunga taú.

“Te ke lava ʻo kamata foʻou hoʻo moʻuí ʻo fakafou ʻi he tefitoʻi moʻoni maʻongoʻonga ʻo e fakatomalá pea kamata hono ʻai kiate koe e teunga tau ʻo e ʻOtuá ʻi he akó, lotú, mo ha loto fakapapau ke tauhi ki he ʻOtuá mo tauhi ʻEne ngaahi fekaú” (“Put on the Whole Armor of God,” Ensign, May 1979, 46).

Fakatupulaki ʻo ʻEtau Founga AkoʻíFeinga ke maʻu ʻa e ʻofa faka- Kalaisí. ʻOku totonu ke tākiekina ʻe he ʻofá hoʻo fengāueʻaki mo kinautolu ʻokú ke akoʻí. ʻE faitāpuekina koe mo hoʻo kau akó ʻi hoʻomou lotua ke fakatupulaki ʻa e ʻofa faka- Kalaisí mo fekumi ki ha ngaahi founga ke fakahaaʻi ai iá (vakai, Ko e Faiako ʻi he Founga ʻa e Fakamoʻuí, 6; Molonai 7:48).

118

14–20 ʻOKATOPÁ

Filipai; Kolose“ʻOku Ou Faʻa Fai ʻa e Meʻa Kotoa Pē ʻia Kalaisi ʻOkú Ne Fakamālohia Aú”

Kamata ʻaki hano lau e tohi ʻa Filipaí mo Kolosé, pea fakalaulauloto ʻi he faʻa lotu ki he tokāteline ʻoku finangalo ʻa e ʻEikí ke ke akoʻí. Tuku ke tataki koe ʻe he Laumālié ʻi hoʻo fakakaukau ki he ngaahi fehuʻi mo e maʻuʻanga tokoni te ke lava ʻo fakaʻaongaʻi ke akoʻi e tokāteline ko ʻení.

L E K O O T I E N G A A H I O N G O ʻ O K Ú K E M A ʻ Ú

Fakaafeʻi Ke Vahevahe

Fakaafeʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau hiki ʻi he palakipoé ha foʻi lea pe kupuʻi lea ʻe taha ʻokú ne faka-matalaʻi fakanounou e meʻa ne nau ako mei he tohi ʻa Filipai mo Kolosé pea fakamatalaʻi leva e meʻa ne nau filí. Poupouʻi kinautolu ke nau vahevahe e ngaahi veesi folofolá ko ha konga ʻo ʻenau fakamatalá.

Akoʻi e TokātelinéFILIPAI 2:1–5, 14–18; 4:1–9; KOLOSE 3:1–17

ʻOku hoko ʻo “foʻou” ʻa e kau ākonga ʻa Sīsū Kalaisí ʻi heʻenau moʻui ʻaki ʻEne ongoongoleleí. • ʻE lava ke ke tokoni ki he kau mēmipa hoʻo kalasí ke

nau sioloto ki he ʻuhinga ʻo e “siʻaki . . . ʻa e tangata

motuʻá” mo e “ʻai ʻe kimoutolu ʻa e tangata foʻoú” ʻo fakafou ʻia Sīsū Kalaisí (Kolose 3:9–10). Ke fai ʻeni, ʻe lava ke ke fakaʻaliʻali ha meʻa motuʻa mo ha meʻa foʻou (hangē ko ha fuaʻi ʻakau ʻoku fuʻu momoho mo ha fuaʻi ʻakau ʻoku kei foʻou pe ko ha konga tupenu motuʻa mo foʻou). ʻE lava ke aleaʻi ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí e founga ʻoku tau hoko ai ʻo “foʻou” ʻi heʻetau tui kia Sīsū Kalaisí mo ʻetau loto fiemālie ke moʻui ʻaki ʻEne ongoongoleleí. ʻE lava ke ke fakakau ʻi he fealēleaʻaki ko ʻení hano kole ki ha vaeua ʻe taha ʻo e kalasí ke nau ako ʻa e Filipai 2:1–5, 14–18; 4:1–9 pea ako ʻe he vaeua ʻe tahá ʻa e Kolose 3:1–17, ʻo kumi e ʻulungaanga ʻo e “tangata motuʻá” pea mo e “tangata foʻoú.” Te ke lava foki ʻo fakaafeʻi ha kau mēmipa ʻe niʻihi ʻo e kalasí ke nau vahevahe e founga naʻe tokonia ai kinautolu ʻe heʻenau tui kia Sīsū Kalaisi mo ʻEne ongoongolelei moʻuí ke nau hoko ko ha kakai foʻoú. ʻOku kau ʻi he ngaahi folofola te ke lava ʻo vakavakaiʻí ai ʻa e Loma 6:3–7; Mōsaia 3:19; mo e ʻAlamā 5:14, 26.

119

FILIPAI; KOLOSE

FILIPAI 4:1–13

ʻE lava ke tau maʻu ʻa e fiefiá ʻia Sīsū Kalaisi, neongo pe ko e hā hotau ngaahi tūkungá. • Neongo ʻoku kehekehe hotau ngaahi tūkungá meia

Paula, ka te tau lava kotoa ʻo ako mei heʻene loto fiemālie ke nonga pea ke fiefia ʻi he ngaahi tūkunga kotoa pē ʻo ʻene moʻuí. Ke kamataʻi ha fealēleaʻaki ʻi he kaveinga ko ʻení, te mou lava ʻo fakamanatu ha niʻihi ʻo e ngaahi faingataʻa naʻe aʻusia ʻe Paulá (vakai, hangē ko ʻení, 2 Kolinitō 11:23–28). Te ke ala kole ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau toe vakai ki he Fili-pai 4:1–13 ke maʻu e faleʻi naʻe fai ʻe Paula te ne ala tokoniʻi kitautolu ke tau fiefia, pea naʻa mo e ngaahi taimi ʻo e faingataʻá. Kapau te ke fie vakavakaiʻi lahi ange ʻa e kaveinga ko ʻení, ʻe lava ke ke kole ki ha mēmipa ʻo e kalasí ke ne vahevahe ha ngaahi talanoa pe fakamatala ʻoku ueʻi fakalaumālie mei he lea ʻa Palesiteni Russell  M. Nelson “Fiefiá mo e Moʻui Fakalaumālié” (Ensign pe Liahona, Nōvema 2016, 81–84). Naʻe maʻu fēfē ʻe he kakai ʻi he lea ʻa Palesiteni Nalesoní pe ko e fefine ʻi he foʻi vitioó ʻa e fiefiá, neongo ʻa e ngaahi tūkunga faingataʻa ne nau tofanga aí?

• ʻE lava ke maʻu ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí ha faleʻi mei he Filipai 4 ʻe lava ke ne tokoniʻi kinautolu ʻi he taimi ʻoku nau aʻusia ai e ngaahi faingataʻá. ʻE lava ke ke ʻoange ki he mēmipa takitaha ʻo e kalasí ha kiʻi kaati koeʻuhí ke nau hiki ai e meʻa te nau maʻú. Kole ange ke nau tuku ia ʻi ha feituʻu te nau lava ʻo sio ki ai ʻi ha taimi te nau fie maʻu ai ia.

• Ko e taimi ʻe niʻihi ʻe lava ʻe ha himi ʻo faitokonia ʻetau mahino ki he folofolá. Hangē ko ʻení, hili hono lau e Filipai 4:7, 13, ʻe lava ke mou hiva fakataha ʻa e “Te U Maʻu ʻi Fē ʻa e Mēlinó?” pe ko e veesi ʻuluaki ʻo e “ʻEiki, te U Muimui Atu” (Ngaahi Himi, fika  63, 127). Ko e hā e ngaahi fehokotaki ʻoku ʻilo ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí ʻi he fakalea ʻo e ongo himi ko ʻení mo e Fili-pai 4:7, 13? Mahalo te nau ala vahevahe ha ngaahi aʻusia ʻi ha taimi ne nau ongoʻi ai ʻa e “melino ʻa e ʻOtuá, ʻa ia ʻoku lahi hake ʻaupito ʻi he faʻa ʻiloá” pe ko ha taimi ne nau ongoʻi ai ʻoku fakamālohia kinautolu “ʻo fakafou ʻia Kalaisi” ke ikunaʻi ha meʻa naʻe ʻikai ke nau lavaʻi. ʻE ala tokoni e aʻusia ʻa ʻEletā Jay E. Jensen,

ʻi he “Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Kehé,” ke fakatupu ha fealēleaʻaki fekauʻaki ki he ngaahi veesi ko ʻení.

• Koeʻuhí ko e tupulaki ʻa e koví ʻi he māmani ʻo e ʻaho ní, ʻe ʻaonga ki hoʻo kalasí e faleʻi ʻa Paula ke nau “tokanga ki he” ngaahi meʻa ʻoku māʻoniʻoni, fakaʻofo-ʻofa, ongoongo lelei, pe leleí (Filipai 4:8). ʻE lava ke ke vahe ki he mēmipa takitaha ʻo e kalasí (pe faka-kulupu iiki) ha taha ʻo e ngaahi ʻulungaanga ʻoku lisi ʻi he Filipai 4:8 pe Ngaahi Tefito ʻo e Tuí 1:13. Te nau ala kumi ha ngaahi potu folofola ʻi he Ngaahi Tefito ʻo e Ongoongoleleí fekauʻaki mo e ʻulungaanga kuo vahe ange kiate kinautolú pea vahevahe mo e kalasí e meʻa ne nau maʻú. ʻE lava foki ke nau vahevahe ha ngaahi sīpinga ʻo e ʻulungaanga lelei ko iá ʻi he moʻui ʻa e kakaí. ʻOku founga fēfē ʻetau “fekumi ki he ngaahi meʻa ko ʻení”?

KOLOSE 1:12–23; 2:3–8

ʻI he taimi ʻoku “aka” ai ʻetau tuí ʻia Sīsū Kalaisí, ʻoku fakamālohia leva kitautolu ke tau matuʻuaki ʻa e ngaahi ivi tākiekina fakamāmaní. • ʻOku ʻomi ʻe he fakamoʻoni ʻa Paula ki he Fakamoʻuí

ʻi he Kolose 1:12–23; 2:3–8 ha faingamālie lelei ke fakalaulauloto ai e kau mēmipa ʻo e kalasí mo faka-mālohia ʻenau tuí. ʻE lava ke fekumi e kau mēmipa ʻo e kalasí ʻi he ngaahi veesi ko ʻení ke maʻu e ngaahi meʻa ʻokú ne fakamālohia ʻenau tui kia Sīsū Kalaisí. Ko e ʻuhinga ki he hā ʻa e “aka mo langa hake ʻia [Sīsū Kalaisi]”? (Kolose 2:7). ʻE lava ke tokoni ʻa e fakatātā ʻo e fuʻu ʻakau ʻi he fokotuʻutuʻu ki he uiké ni ʻi he Haʻu, ʻo Muimui ʻIate Au—Maʻá e Fakafoʻitui-tuí mo e Ngaahi Fāmilí pea mo e foʻi vitiō “Spiritual Whirlwinds” (LDS.org) hono aleaʻi ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasi ʻa e veesi ko ʻení. (Vakai foki ki he Neil  L. Andersen, “Ngaahi Faingataʻa Fakalaumālié,” Ensign pe Liahona, Mē 2014, 18–21.) Ko e hā te ne lava ʻo fakamālohia pe fakavaivaiʻi e ngaahi aka ʻo ha fuʻu ʻakau? ʻOku fakamālohia fēfē kitautolu ʻe he “aka mo langa hake ʻia [Sīsū Kalaisí]” ke tau matuʻuaki e ngaahi ivi tākiekina fakamāmaní? (vakai, Kolose 2:7–8; vakai foki, Hilamani 5:12; ʻEta 12:4).

• Mahalo kuo ʻilo e kau mēmipa hoʻo kalasí ki he ngaahi fiepoto mo e ngaahi talatupuʻa ʻa e tangatá te ne lava ʻo “fakaheeʻi” e tui ʻa ha taha kia Kalaisi

120

14–20 ʻOKATOPá 

koeʻuhí ʻoku nau fakafepakiʻi e ngaahi moʻoni ʻo e ongoongoleleí mo fakafaingataʻaʻiaʻi hono moʻui ʻaki ʻo e ongoongoleleí (Kolose 2:8). ʻE lava ke lisi ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí ha niʻihi ʻo e ngaahi meʻá ni (ʻe ala tokoni e ngaahi fakakaukau naʻe fokotuʻu mai ʻe ʻEletā Dallin  H. Oaks ʻi he “Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Kehé.”) Pea te mou lava ke aleaʻi e founga ʻoku tokoniʻi ai kitautolu ʻi heʻetau tuʻumaʻu ʻi he ngaahi akonaki ʻa Sīsū Kalaisí ke tau muimui ʻi he faleʻi ʻa Paula: “Ko ia ʻi hoʻo mou maʻu ʻa Kalaisi Sīsū ko e ʻEikí, ke mou ʻaʻeva ʻiate ia” (Kolose 2:6). Te tau fepoupouʻaki fēfē nai ʻi heʻetau feinga ke muimui ki he Fakamoʻuí kae ʻikai ko e ngaahi talatupuʻa faka-māmani halá?

Poupouʻi e Akó ʻi A̒pi

Kuo ongoʻi nai ʻe he kau mēmipa hoʻo kalasí hano fakatangaʻi kinautolu koeʻuhí ko ʻenau tui ki he ongo-ongoleleí? Talaange kiate kinautolu ʻoku maʻu ʻi he 1 mo e 2 Tesaloniká ha faleʻi naʻe fai ʻe Paula ki he Kāingalotu ne nau moʻui ʻi he lotolotonga ʻo ha faingataʻa lahi mo nau kei faivelenga pē.

Ngaahi Ma̒ uʻanga Tokoni Kehé

Melino ʻoku lahi ʻaupito ia ʻi he faʻa ʻiloá. Naʻe vahevahe ʻe ʻEletā Jay E. Jensen ʻa e aʻusia ko ʻení he lolotonga ʻene kei hoko ko ha mēmipa ʻo e Kau Fitungofulú:

“Naʻe fāʻeleʻi mai homa mokopuna tangata ko Kenitoní mo ha ngaahi faingataʻaʻia fakaesino lahi pea naʻe

mālōlō ʻi ha toe e uike ʻe tolu pea taʻu tahá, pea naʻe lahi ʻene toutou tokoto falemahaki he vahaʻataimi ko iá. Ne u nofo mo Sisitā Seniseni ʻi ʻāsenitina he taimi ko iá. Ne ma fakaʻamu ke ʻi ai mo tonu ʻema fānaú ke fakafiemālieʻi kinautolu mo nau fakafiemālieʻi kimaua. Ko homa mokopuna ʻeni ne ma ʻofeina mo fie nofo ofi ki aí. Ne ma lava pē ʻo lotu pea naʻá ma fai fakamāto-ato ia!

“Naʻá ma lolotonga fakahoko ha ʻaʻahi fakamisiona mo Sisitā Sieniseni ʻi hono maʻu e tala kuo mālōlō ʻa Kenitoní. Ne ma tuʻu ʻi he holo ʻo ha ʻapisiasi ʻo fāʻofua mo fefakafiemālieʻaki. ʻOku ou fakamoʻoni atu naʻá ma maʻu ha fakapapau mei he Laumālie Māʻoniʻoní, ha nonga ʻoku mahulu hake ʻi he ʻiló kotoa pea ʻoku kei hoko pehē ia he ʻahó ni (vakai, Filipai 4:7). Ne ma toe fakamoʻoniʻi foki e meʻafoaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní ʻi he moʻui homa fohá mo e ʻofefine ʻi he fonó mo ʻena fānaú, he kuo nau talanoa ki he ʻaho ko iá ʻi he tui, melino mo e fiemālie” (“Ko e Laumālie Māʻoniʻoní mo e Fakahaá,” Ensign pe Liahona, Nōvema 2010, 78).

Ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí mo e ngaahi talatupuʻa ʻa e tangatá. Naʻe ʻomi ʻe ʻEletā Dallin  H. Oaks ha ngaahi talatupuʻa fakamāmani ʻe niʻihi ʻoku fepaki mo e ngaahi moʻoni ʻo e ongoongoleleí (vakai, “Repentance and Change,” Ensign pe Liahona, Nov. 2003, 37–40):

• Taʻe tokanga ki he fono ʻo e angamaʻá• ʻIkai ʻalu maʻu pē mo e koloa pē ke ʻalu ki he lotú• Maumauʻi e Lea ʻo e Potó• Taʻefaitotonú• Feinga ke “hiki hake” ʻi he ngaahi tuʻunga he Siasí• Ko ha tukufakaholo ʻoku fakafalala kae ʻikai ke fato-

ngiaʻaki fakafoʻituitui

Fakatupulaki ʻo ʻEtau Founga AkoʻíFakaʻaongaʻi e hivá. ʻOku fakaafeʻi ʻe he ngaahi mūsika toputapú ʻa e ivi tākiekina ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní. ʻE lava ke ne ʻomi ha ʻātakai ʻo e loto- ̒apasia mo ueʻi fakalaumālie ha tukupā mo ha ngāue. Fakakaukau ki he founga ʻe lava ke hoko ai e “feakonakiʻaki mo e fetokoniʻaki ʻi he ngaahi saamé, mo e ngaahi himí” ko ha konga hoʻo kalasí (Kolose 3:16; vakai foki, Ko e Faiako ‘i he Founga ‘a e Fakamoʻuí, 22).

121

21–27 ʻOKATOPÁ

1 mo e 2 Tesalonika“Ke ʻOua Naʻa Ueʻingofua Homou Lotó, pe Puputuʻu”

Naʻe akonaki ʻa ʻAlamā, “ʻOua te mou falala ki ha tokotaha ke ne hoko ko homou faiako, pe ko hoʻomou faifekau, tuku kehe pē ʻo kapau ko ha tangata ia ʻa e ʻOtuá, pea ʻokú ne ʻaʻeva ʻi hono ngaahi halá mo tauhi ʻene ngaahi fekaú” (Mōsaia 23:14). Ko e hā ʻoku fokotuʻu mai ʻe he veesi folofola ko ʻení fekauʻaki mo e founga ʻoku totonu ke ke teuteu ai ke faiakó?

L E K O O T I E N G A A H I O N G O ʻ O K Ú K E M A ʻ Ú

Fakaafeʻi Ke Vahevahe

Tuku ange ha ngaahi miniti siʻi ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau vakaiʻi nounou ʻa e 1 mo e 2 Tesalonika pea kumi ha veesi ʻoku mahuʻinga kiate kinautolu. Fakaafeʻi kinautolu ke vahevahe ʻenau vēsí mo ha taha kehe ʻi he kalasí, pea kole ki ha ngaahi hoa ʻe niʻihi ke vahevahe ʻa e meʻa ne nau feakoʻaki ki aí.

Akoʻi e Tokāteliné1 TESALONIKA 1:5–8; 2:1–13

ʻOku malanga e kau faifekau ʻo e ongoongoleleí ʻi he fakamātoato mo e ʻofa. • Naʻe kamata e Tohi ʻa Paula ki he kakai Tesaloniká

ʻaki ʻene fakamanatu ki he Kāingalotú e founga kuó ne vahevahe ai mo e niʻihi kehé e ongoongoleleí mo kinautolú. ʻE lava ke hoko ʻeni ko ha faingamālie

lelei ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau sivisiviʻi ai e founga ʻo ʻenau feakoʻiʻakí mo e feakoʻakí. ʻE lava ke ke fakaafeʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau lau ʻa e 1 Tesalonika 1:5–8; 2:1–13 pea kumi ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻoku fekauʻaki mo hono vahevahe lelei ʻo e ongoongoleleí. ʻE lava ke nau hiki ha ngaahi fehuʻi ʻo makatuʻunga ʻi he ngaahi veesi ko ʻení ʻa ia ʻe tokoni ke nau sivisiviʻi ʻaki ʻenau feinga ke akoʻi e ongoongoleleí ki he niʻihi kehé. Hangē ko ʻení, ʻe lava ke pehē ʻe ha fehuʻi ʻe taha “Ko ha sīpinga nai au ʻo e ngaahi meʻa ʻoku ou ʻiló?” (vakai, 1 Tesalonika 1:7). ʻE tokoniʻi fēfē nai kitautolu ʻe heʻetau muimui ʻi he ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e potufolofola ko ʻení ke toe lelei ange ʻetau tokoni kiate kinautolu ʻoku tau akoʻí?

• ʻI hono lau ʻo e 1 Tesalonika 1:5–8; 2:1–13, te ne ala fakamanatu ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ha faiako anga faka- Kalaisi naʻá ne tākiekina lelei kinautolu “ʻo hangē ko [ha] tamai ki heʻene fānaú” (1 Tesalo-nika 2:11). Fakaafeʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí kenau fekumi ʻi he ngaahi potufolofola ko ʻení ke maʻu ha ʻulungaanga ʻo e faifekau faivelengá pea faka-kaukau ki ha faiako ʻoku nau ʻilo ʻokú ne maʻu ʻa e

122

21–27 ʻOKATOPá 

ʻulungaanga ko iá. ʻE lava ke ke kole ange ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau fai ha tohi pe faʻu ha tohi fakamoʻoni ko ha pale ki he faiako ʻoku nau fakakaukau ki aí. Poupouʻi kinautolu ke fakakau ʻi he tohí pe palé ha veesi mei he 1 Tesaloniká pea mo ha fakamatala ʻo e founga ʻoku tatau ai ʻa e faiakó mo e veesi ko iá. ʻE lava foki ke nau ongoʻi ʻoku ueʻi kinautolu ke foaki e tohí pe palé ki he tokotaha ne nau tohi fekauʻaki mo iá.

1 TESALONIKA 3:9–13; 4:1–12

Te tau lava ʻo māʻoniʻoni ʻi heʻetau muimui ʻia Sīsū Kalaisí. • Naʻe akoʻi ʻe Paula e Kāingalotu Tesaloniká “naʻe ʻikai

ui ʻa kitautolu ʻe he ʻOtuá ki he fakalielia, ka ki he māʻoniʻoni” (1 Tesalonika 4:7). Ke kamataʻi ha fealē-leaʻaki fekauʻaki mo e māʻoniʻoní, ʻe lava ke hivaʻi ʻe he kalasí pe ko ha taha ʻa e “Fakatapuʻi Au” (Ngaahi Himí, fika 64). Kole ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau aleaʻi e ngaahi ʻulungaanga ʻo e māʻoniʻoni ʻoku ʻasi ʻi he himí ʻa ia ʻoku makehe kiate kinautolú. Hiki ʻi he palakipoé ʻa e Fakatapuʻi au, . . . , pea fakaafeʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau kumi ha ngaahi lea pe kupuʻi lea mei he 1 Tesalonika 3:9–13; 4:1–12 ke fakakakato e sētesí. Te tau fakatupulaki fēfē e ngaahi ʻulungaanga ko ʻení?

• ʻE ngali mafatukutuki ki ha niʻihi ʻa e fakaafe ke anga māʻoniʻoní. ʻE lelei kapau ʻe mahino ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ko hono fakatupulaki ko ia ʻo e anga māʻoniʻoní, ko ha founga ia ʻoku hoko māmā-lie mo fie maʻu ke tau “tupulekina lahi ʻaupito” ʻi he fakalau mai ʻa e taimí (1 Tesalonika 4:10). Ke fakatātaaʻi e founga ko ʻení, ʻe lava ke ke fakaafeʻi ha mēmipa ʻo e kalasí ke fakamatala fekauʻaki mo ha talēniti pe lavameʻa naʻe fie maʻu ke ngāueʻi taʻetūkua mo taimi lōloa, hangē ko hano ngaahi ha monomono pe fakaʻaongaʻi ha meʻalea. ʻOku tatau fēfē nai ʻeni mo e feinga ke māʻoniʻoní? Fakaafeʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau toe vakaiʻi ʻa e 1 Tesalonika 3:9–13; 4:1–12 pea vahevahe ha ngaahi fakakaukau fekauʻaki mo e lahi ʻo e ngāue ʻoku fie maʻu ke te māʻoniʻoni ai ʻi he ngaahi founga naʻe fakamatalaʻi ʻe Paulá. Ko e hā kuó ne tokoniʻi kitautolu ke tau fakalakalaka atu ki he māʻoniʻoní?

1 TESALONIKA 4:11–12; 2 TESALONIKA 3:7–13

ʻOku totonu ke tau ngāue ke maʻu ʻetau ngaahi fie maʻú mo kinautolu ʻoku masivá. • ʻE lava ke kamataʻi ʻe he ngaahi fehuʻi pehení ha

fealēleaʻaki fekauʻaki mo e faleʻi ʻa Paula kau ki he ngāué: Ko e hā e ngaahi ikuʻanga ʻo e fakapikopikó? ʻOkú ke pehē ko e hā e ʻuhinga ʻa Paula ki he foʻi lea “fakalongo pē”? (1 Tesalonika 4:11; 2 Tesalonika 3:12). ʻE lava ke ke hiki ʻi he palakipoé ha ngaahi fehuʻi peheni ke fakalaulauloto ki ai e kau mēmipa ʻo e kalasí ʻi heʻenau lau ʻa e 1 Tesalonika 4:11–12 mo e 2 Tesalonika 3:7–13. Fakaafeʻi kinautolu ke nau aleaʻi tautau toko ua e ngaahi fehuʻi ko ʻení, ʻi ha fanga kiʻi kulupu iiki, pe fakakalasi. Ko e hā mo ha ngaahi veesi folofola kehe ʻoku tokoni mai ke mahino kiate kitautolu ʻa e mahuʻinga ʻo e ngāué mo e fakatuʻutā-maki ʻo e fakapikopikó? (vakai ki he ngaahi fokotuʻu ʻi he “Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Kehé”).

2 TESALONIKA 2

ʻE tomuʻa hoko ha hē mei he moʻoní ki muʻa ʻi he Hāʻele ʻAnga Ua ʻa Sīsū Kalaisi. • ʻE lava ke fakamālohia ʻe he mahino fekauʻaki mo

e Hē Fakaʻaufuli mei he Moʻoní ʻa e fakamoʻoni ʻa e kau mēmipa hoʻo kalasí ki hono toe Fakafoki Mai e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí. ʻOku kau ʻi he fokotuʻu-tuʻu ki he uiké ni ʻi he Haʻu, ʻo Muimui ʻIate Au—Maʻá e Fakafoʻituituí mo e Ngaahi Fāmilí ha ngaahi maʻuʻanga tokoni fekauʻaki mo e Hē mei he Moʻoní. ʻE lava ke ke fakaafeʻi ha kau mēmipa ʻe niʻihi ʻo e kalasí ke nau omi mateuteu ke vahevahe ha ngaahi fakakaukau mei heʻenau ako e ngaahi maʻuʻanga tokoni ko ʻení, pe te mou ako mo aleaʻi fakataha kinautolu ʻi he kalasí. ʻOku lahi foki mo ha ngaahi vitiō fekauʻaki mo e Hē mei he Moʻoní ʻi he “Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Kehé” ʻe lava ʻo tokoni atu ki hoʻomou fealēleaʻakí.

• ʻE lelei ke mou aleaʻi e tala fakatātā kuo fakaʻaongaʻi ʻe he kau palōfitá ke fakamatalaʻi ʻaki ʻa e Hē mei he Moʻoní, hangē ko ha liliu kovi (vakai, 2 Tesalonika 2:3), ko ha honge (vakai, ʻAmosi 8:11–12), hū ʻa e fanga ulofi fakamālohí ki ha tākanga sipi (vakai, Ngāue 20:28–30), mo e telinga velí (vakai, 2 Tīmote 4:3–4). ʻE lava ke ke vahevahe e kalasí ke nau tauhoa pea kole ange ke nau lau ha potufolofola ʻe taha pe

123

1 MO E 2 TESALONIKA

lahi ange (pe ha ngaahi potufolofola kehe te ke fili) pea fakamatalaʻi ʻa e meʻa ʻoku akoʻi mai ʻe he ngaahi vēsí fekauʻaki mo e Hē Fakaʻaufuli mei he Moʻoní. Ko e hā naʻe akoʻi ʻe he kau palōfitá fekauʻaki mo e Hē mei he Moʻoní pea mo e kovi ʻe hoko aí?

• Ke tokoni ke ʻilo lahi ange e kau mēmipa ʻo e kalasí fekauʻaki mo e Hē Fakaʻaufuli mei he Moʻoní, faka-afeʻi kinautolu ke nau fakakaukauloto ʻoku ʻi ai hanau kaungāmeʻa ʻoku ʻikai mahino kiate ia ʻa e mahuʻinga hono toe fakafoki mai ʻo e ongoongoleleí. Tā ha saati ʻoku kōlomu ua ʻi he palakipoé pea fakahingoa ko e Ngaahi Tupuʻanga ʻo e Hē mei he Moʻoní mo e Ngaahi kovi ʻo e Hē mei he Moʻoní. Fakaafeʻi ʻa e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau kumi tautau toko ua pe ʻi ha fanga kiʻi kulupu iiki ʻa e konga “Ko e Hē Fakaʻau-fuli mei he Moʻoní” ʻi he Malanga ʻAki ʻEku Ongoongo-leleí (peesi 39–40), pea kumi e ngaahi tupuʻanga mo e kovi ʻo e Hē mei he Moʻoní ke hiki ʻi he palakipoé. Ko e hā ha ngaahi fakakaukau mei he saati ko ʻení ʻe lava ke nau fakaʻaongaʻi ke tokoni ki honau kaungā-meʻá ke mahino kiate ia ʻa e mahuʻinga hono Toe Fakafoki mai ʻo e ongoongoleleí?

• ʻE ʻaonga nai ki hoʻo kalasí ha fealēleaʻaki ʻi he founga ke tau fakaʻehiʻehi ai mei he “liliu koví”? ʻE lava ke ke fakaafeʻi kinautolu ke nau kumi ʻi he 2 Tesalonika 2 pea kumi ha faleʻi te nau lava ʻo fai ki ha kaungāmeʻa ʻe tokoni kiate ia ke fakaʻehiʻehi mei he hē fakataau-taha mei he moʻoní.

Poupouʻi e Akó ʻi A̒pi

Ke ueʻi ʻa e kalasí ke nau lau ʻa e 1 mo e 2 Tīmote, Tai-tusi, mo Filimone ʻi he uiké ni, fakaafeʻi kinautolu ke nau fakakaukauloto ne nau maʻu ha tohi fakataautaha mei ha ʻAposetolo ʻoku ʻi loto ha faleʻi fekauʻaki mo e founga ki hono fua honau ngaahi fatongia faka- Siasí. Fokotuʻu ange ke nau fakakaukau fekauʻaki mo honau ngaahi fatongiá ʻi heʻenau lau e ngaahi tohi fakataautaha ʻa Paula ko ʻeni ki he kau taki ʻo e Siasí ʻi he kuonga muʻá.

Ngaahi Ma̒ uʻanga Tokoni Kehé

Ngaahi potu folofola fekauʻaki mo e ngāué mo e fakapikopikó.

Sēnesi 3:19

Mātiu 21:28–32

Mōsaia 2:10–16

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 42:42; 58:27; 60:13; 75:29

Ngaahi vitiō ʻi he LDS.org fekauʻaki mo e Hē mei he Moʻoní.

“Ko e Hē Lahi mei he Moʻoní”

“Hē mei he Moʻoní—Sānuali”

“Ko e Hē mei he Moʻoní mo e Fakafoki mai ʻo e Ongoongoleleí—Ko e ʻUhinga ʻo e Fakafoki mai ʻo e Ongoongoleleí kiate Aú”

Fakatupulaki ʻo ʻEtau Founga AkoʻíFakaʻaongaʻi ha ngaahi founga kehekehe. ʻE faingofua ke te fiemālie pē ʻi ha founga fakafaiako ʻe taha, ka ʻe lelei e ngaahi founga fakafaiako kehekehé ki ha kau mēmipa kehekehe ʻo e kalasí. Kumi ha ngaahi founga ʻe lava ke kehekehe ai hoʻo founga akoʻí, hangē ko hono fakaʻaongaʻi ʻo e ngaahi vitioó, ʻātí, pe hivá pe tuku ange ha faingamālie ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau faiako (vakai, Ko e Faiako ‘i he Founga ‘a e Fakamoʻuí, 22).

124

28 ʻOKATOPA–3 NŌVEMA

1 mo e 2 Tīmote; Taitusi; Filimone“Ke Ke ʻi he Kakai Tuí ko e Fakaʻilonga”

Lau ʻa e 1 mo e 2 Tīmote; Taitusi; mo Filimone mo fakakaukau ki he kau mēmipa hoʻo kalasí. ʻE tokoni atu e ngaahi fakakaukau mo e ngaahi ongo te ke maʻú ke ke tataki e kau mēmipa ʻo e kalasí ki ha ngaahi potufolofola mahuʻinga mo fakaafea e Laumālié ki homou loki akó.

Fakaafeʻi Ke Vahevahe

ʻE ʻaonga ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau fanongo ki he ngaahi lea takitaha fekauʻaki mo ʻenau ngaahi lavameʻá mo e ngaahi faingataʻaʻia he ako fakafoʻituitui mo fakafāmili e folofolá. ʻE lava ke kamata e kalasí ʻaki hano fakaafeʻi ha kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau faka-matala fekauʻaki mo e meʻa ʻoku lelei ʻi heʻenau ako folofolá.

Akoʻi e Tokāteliné1 MO E 2 TĪMOTE; TAITUSI

ʻI he mahino kiate kitautolu e tokāteline moʻoní ʻe lava leva ke tau fakaʻehiʻehi mei hono kākaaʻi kitautolú. • ʻOku moʻui e kau mēmipa hoʻo kalasí ʻi ha kuonga

ʻoku lahi hono akoʻi ai ha ngaahi tokāteline loi. Naʻe moʻui foki ʻa Tīmote mo Taitusi ʻi ha taimi pehē, ko ia ʻe malava ke tokoni ki he kau mēmipa hoʻo kalasí ʻa e faleʻi ʻa Paula kiate kinauá. ʻOku maʻu ha niʻihi ʻo e ngaahi peesi ʻoku ʻi ai e faleʻi ʻa Paulá ʻi he “Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Kehé.” ʻE lava ke ke vahe ange ki he mēmipa takitaha ʻo e kalasí ke nau lau ha taha

ʻo e ongo potufolofola ko ʻení pea vahevahe e meʻa ne nau ako fekauʻaki mo e mahuʻinga ʻo e tokāteline moʻoní (vakai foki ki he ʻAlamā 31:5).

1 TĪMOTE 4:10–16

Kapau ʻoku tau “ʻi he kakai tuí ko [ha] fakaʻilonga,” te tau lava ʻo tataki e niʻihi kehé ki he Fakamoʻuí mo ʻEne ongoongoleleí. • ʻE malava pē ke taʻe fakatokangaʻi ʻe he kau mēmipa

hoʻo kalasí e mālohi ʻo e sīpinga lelei ʻoku nau taá. Fakakaukau ke ke fakaafeʻi kinautolu ke nau talanoa fekauʻaki mo e founga kuo hoko ai e kakai ʻoku nau ʻiló, kau ai mo ha kaungākalasi, ko ha ngaahi sīpinga ʻo ha kau ākonga ʻa Kalaisi. ʻE lava ke tokoni ki he fealēleaʻakí hano lisi ʻi he palakipoé e ngaahi lea ʻi he veesi 12 ʻokú ne fakamatalaʻi e founga ʻoku totonu ke tau hoko ai ko ha sīpinga—lea, fepōtalanoaʻaki (ʻa ia ʻe lava foki ke ʻuhinga ki he ngāué pe ʻulungāngá), manavaʻofa, laumālie, tui, mo e loto maʻa. ʻE lava ke aleaʻi ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí e founga te tau lava ai ʻo hoko ai ko ha ngaahi sīpinga ʻo e kakai tuí ʻi he ngaahi founga takitaha ko ʻení.

125

1 MO E 2 TīMOTE; TAITUSI; FILIMONE

2 TĪMOTE 1

“He naʻe ʻikai foaki ʻe he ʻOtuá kiate kitautolu ʻa e laumālie ʻo e manavasiʻí; ka ko e mālohi, mo e ʻofa, mo e loto fakapotopoto.”• Naʻe fakaafeʻi ʻa e kau mēmipa hoʻo kalasí ʻi he foko-

tuʻutuʻu ki he uiké ni ʻi he Haʻu, ʻo Muimui ʻIate Au—Maʻá e Fakafoʻituituí mo e Ngaahi Fāmilí, ke nau vakai ki he 2  Ki he faleʻi naʻe fai ʻe Paula kia Tīmote ke poupouʻi ia ʻi heʻene ngāué. Kole ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau vahevahe ha faʻahinga fakakau-kau pē ne nau maʻu, pe te ke tuku ange ha ngaahi miniti siʻi ke nau kumi mo vahevahe ai ha niʻihi ʻo e ngaahi faleʻi ʻa Paulá (ʻoku ʻi ai ha ngaahi sīpinga lelei ʻi hevahe 1). ʻE lava foki ke nau vahevahe ha aʻusia naʻe tokoniʻi ai kinautolu ʻe he ʻOtuá ke ikunaʻi ʻenau ilifiá mo foaki ange e “laumālie ʻo e . . . mālohí, mo e ʻofá, mo e loto fakapotopotó” (2 Tīmote 1:7).

2 TĪMOTE 3

ʻE lava ke tokoni hono ako e folofolá ke tau ikunaʻi ai e ngaahi fakatuʻutāmaki ʻo e ngaahi ʻaho fakaʻosí. • Hili e fakatokanga kia Tīmote fekauʻaki mo e “ngaahi

kuonga fakatuʻutāmaki” ʻe hoko maí, naʻe fakamoʻoni ʻa Paula ki he mālohi mo e mahuʻinga ʻo e folofolá (vakai, 2 Tīmote 3:1, 14–17). Ke kamataʻi ha fealē-leaʻaki fekauʻaki mo e mahuʻinga ʻo e folofolá ʻi he ngaahi taimi faingataʻá, ʻe lava ke ke fakaafeʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau toe vakaiʻi e fakamatala ʻa Paula ki he fakatuʻutāmaki ʻo e ngaahi ʻaho faka-ʻosí ʻi he 2 Tīmote 3:1–7. ʻE lava ke nau fekumi mo vahevahe e ngaahi veesi folofola kuo tokoni ʻi hono maluʻi kinautolu mei he ngaahi fakatuʻutāmaki pehe-ní (ʻoku lisi ha ngaahi sīpinga ʻe niʻihi ʻi he “Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Kehé”). Kuo maluʻi fēfē nai kitau-tolu ʻe heʻetau ako e folofolá mei he ngaahi fakatuʻu-tāmaki ʻi he māmani ʻo e ʻaho ní?

• ʻE lava ke hoko hono ako e faleʻi ʻa Paula fekauʻaki mo e mālohi ʻo e folofolá ko ha faingamālie ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau fepoupouʻaki ai ʻi heʻenau feinga ke ako e folofola ʻa e ʻOtuá. ʻE lava ke lau ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí ʻa e 2 Tīmote 3:14–17 pea kumi e ngaahi tāpuaki mo e ngaahi maluʻi ʻoku tau

maʻu mei hono ako e folofolá. Pea te nau vahevahe e ngaahi aʻusia ne fakahoko ai e ngaahi tāpuaki ko ʻení ʻi heʻenau moʻuí koeʻuhí ko ʻenau ako e folofolá. Te ke lava foki ke tuku ange ha ngaahi miniti siʻi ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau fakalaulauloto ki he meʻa ʻe lava ke nau fai ke nau maʻu ai ha ngaahi aʻusia ʻuhingamālie ange ʻi he folofolá, fakafoʻituitui mo fakafāmili fakatouʻosi.

FILIMONE

ʻOku fefakamolemoleʻaki e kau ākonga ʻa Kalaisí. • Kimuʻa pea fakahoko ha fealēleaʻaki fekauʻaki mo

e Tohi ʻa Filimoné, te ke ala kole ki ha mēmipa ʻo e kalasí ke ne vahevahe ha fakamatala ʻe niʻihi fekau-ʻaki mo Filimone mo ʻene tamaioʻeiki ko ʻOnesimosí (ʻoku ʻi ai ha fakamatala nounou ʻi he fokotuʻutuʻu ki he uike ní ʻi he Haʻu, ʻo Muimui ʻIate Au—Maʻá e Fakafoʻituituí mo e Ngaahi Fāmilí). Te ke ala vaeua hoʻo kalasí ki ha ongo kulupu ʻe ua pea ʻoange ki he kulupú takitaha ha taha ʻo e ongo fehuʻi ko ʻení: Ko e hā ha ngaahi meʻa faitatau ʻokú ke fakatokangá ʻi he meʻa naʻe loto fiemālie ʻa Paula ke fai maʻa ʻOnesimosí mo e meʻa naʻe finangalo e Fakamoʻuí ke fai maʻatautolú? Neongo naʻe ngali faingataʻa kia Filimone ke ne fakamolemoleʻi ʻene pōpula naʻe holá, ka ʻoku fakafaingofuaʻi fēfē nai ʻe he ongo-ongolelei ʻo Sīsū Kalaisí ʻa e faʻa fakamolemolé? Hili hono vahevahe ʻe he ongo kulupú e meʻa ne nau akó, ʻe lava ke ke fakaafeʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau vahevahe ha potufolofola pe ngaahi aʻusia kuo tokoni ke mahino ange ai kiate kinautolu ʻa e faʻa fakamolemolé. ʻE ala tokoni e pōpoaki ʻa ʻEletā Kevin  R. Duncan ʻi he “Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Kehé” ki he fealēleaʻaki ko ʻení.

Poupouʻi e Akó ʻi A̒pi

Ke fakaʻai e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau lau e Tohi Hepeluú, ʻeke ange pe ʻoku nau ʻilo ha taha ʻokú ne ongoʻi ʻoku mamaʻo ʻa e ʻOtuá, taʻe fiefeohi, pe faingataʻa ke te fetuʻutaki mo Ia. Talaange te nau maʻu ha ngaahi veesi ʻi he Hepelū 1–6 ʻe lava ke nau vahevahe mo ha taha ke fakahaaʻi ʻoku manavaʻofa ʻa e ʻOtua ko e Tamaí

126

28 ʻOKATOPA–3 NŌVEMA 

mo Sīsū Kalaisi, ʻokú Na finangalo ke tokoniʻi kitautolu ʻi he taimi ʻoku tau faingataʻaʻia aí.

Ngaahi Ma̒ uʻanga Tokoni Kehé

Ko e faleʻi ʻa Paula fekauʻaki mo e tokāteline moʻoní. • 1 Tīmote 1:1–7; 4:1–2, 6; 6:3–5, 20–21• 2 Tīmote 3:13–17; 4:2–4• Taitusi 1:7–9; 2:1, 7–8

Ko e ngaahi potu folofola ʻokú ne maluʻi kitautolu mei he ngaahi fakatuʻutāmaki ʻo e ngaahi ʻaho fakaʻosí ʻoku fakamatalaʻi ʻi he 2 Tīmote 3:2.Ngaahi fakatuʻutāmaki ʻo e Ngaahi ʻAho Fakaʻosí

Ngaahi Folofola ʻOkú ne Maluʻi Kitautolú

ʻOfa kiate kinautolu pē Sione 15:12–13Manumanu Tokāteline mo e Ngaahi Fua-

kava 88:123Kau Polepole Mōsaia 2:24–25Laukau ʻAlamā 5:27–28Kau Lea Kovi Tokāteline mo e Ngaahi Fua-

kava 63:64Talangataʻa ki he mātuʻá ʻEfesō 6:1–3Taʻefakafetaʻi Tokāteline mo e Ngaahi Fua-

kava 78:19Taʻemāʻoniʻoni Teutalōnome 7:6

ʻOku tokoni mai e faitoʻo faifakamoʻui ʻo e Fakalelei ʻa e Fakamoʻuí ke tau fakamolemoleʻi e niʻihi kehé. Naʻe akoʻi ʻe ʻEletā Kevin  R. Duncan:

“ʻOku ʻikai ke ʻi ai ha taha moʻui ʻe taʻehoko ki ai ha ngā-ue taʻetokanga, ʻulungaanga fakamamahi pe naʻa mo e

tōʻonga faiangahala ʻa ha niʻihi kehe. Ko ha meʻa [ʻeni] ʻoku tau tōfuhia ai.

“Kae fakamālō kuo hanga ʻe he ʻOtuá ʻi Heʻene ʻofá mo e ʻaloʻofá ʻo teuteuʻi ha hala ke tau fou ai he ngaahi taimi faingataʻa ko ʻeni ʻo e moʻuí. Kuó Ne ʻomi ha founga ke hao kotoa ai ʻa kinautolu kuo uesia ʻe he ngāue kovi ʻa e niʻihi kehé. Kuó Ne akoʻi mai ʻe lava ke tau fakamolemoleʻi! . . .

“Ne tolounua hoku nimá lolotonga haʻaku monomono ha ʻā he ngaahi taʻu lahi kuohilí. Ne u feinga ke toʻo peá u fakakaukau kuo matoʻo kotoa ka tā naʻe ʻikai. Hili ha taimi, ne tupu e kilí ʻi ʻolunga he kiʻi mei ʻakaú, ʻo ake ai hoku foʻi tuhú. Naʻe fakatupuʻita pea mamahi he taimi ʻe niʻihi.

“Hili ha ngaahi taʻu mei ai ne u pehē ke u fai ha meʻa. Ne u vali e kiʻi pupulá ʻaki ha kilimi peá u haʻi. Ne u toutou fakahoko e foungá ni. Heʻikai ke mou lava ʻo mafakakaukaua ʻeku ʻohovalé ʻi heʻeku toʻo ʻa e haʻí he ʻaho ʻe taha, kuo ʻosi homo hake e kiʻi meʻi ʻakaú mei hoku tuhú.

“Ne hanga ʻe he kilimí ʻo fakamolū e kilí pea tupu ai e homo hake ʻa e meʻa kuó ne fakatupu e mamahí he ngaahi taʻu lahi. ʻI hono toʻo pē e meʻi ʻakaú, ne vave e moʻui e foʻi tuhú pea ʻi he ʻaho ní, ʻoku ʻikai toe ʻilonga ha lavea ia.

“ʻOku pehē pē e kei loto mamahi lahi ʻa e loto taʻefi-efakamolemolé. Ko e taimi ʻoku tau ʻai ai e faitoʻo fai-fakamoʻui ʻo e Fakalelei ʻa e Fakamoʻuí, te Ne fakamolū hotau lotó mo tokoni ke tau liliu. Te Ne lava ʻo fakamoʻui ʻa e laumālie kuo kafó (vakai, Sēkope 2:8)” (“Ko e Faitoʻo Faifakamoʻui ʻo e Fakamolemolé,” Ensign pe Liahona, Mē 2016, 33).

Fakatupulaki ʻEtau Founga AkoʻíʻOku hoko ʻa e tupulaki fakalaumālié ʻi ʻapi. Ko ha kiʻi taimi siʻi pē ʻokú ke fakataha ai mo hoʻo kalasí ʻi he Sāpaté. ʻI he lolotonga ʻo e uiké, ʻoku ʻi ai honau tokolahi ʻoku nau maʻu ha ngaahi aʻusia ʻuhingamālie. ʻEke ha ngaahi fehuʻi ʻokú ne fakalotolahiʻi kinautolu ke nau vahevahe e meʻa ne nau ako ʻi tuʻa he kalasí. (Vakai, Ko e Faiako ʻi he Founga ʻa e Fakamoʻuí, 18.)

127

4–10 NŌVEMÁ

Hepelū 1–6Sīsū Kalaisi, “ko e Tupuʻanga ʻo e Moʻui Taʻengatá”

Fakakaukau ke ke vahevahe mo e kau mēmipa hoʻo kalasí ha niʻihi ʻo e ngaahi ongo naʻá ke maʻu mei he Laumālie Māʻoniʻoní fekauʻaki mo e Hepelū 1–6. ʻI hono fai iá, ʻe lava ke ueʻi kinautolu ke nau takitaha fekumi ki ha ngaahi ongo ʻanautolu pē ʻi heʻenau ako ʻa e ngaahi folofolá.

L E K O O T I E N G A A H I O N G O ʻ O K Ú K E M A ʻ Ú

Fakaafeʻi Ke Vahevahe

Mahalo naʻa fie maʻu ʻe he kau mēmipa ʻe niʻihi ʻo e kalasí ʻoku ʻikai ke nau faʻa vahevahé ʻi he kalasí ha kiʻi fakaafe makehe pea mo ha kiʻi taimi ke nau teuteu ai. ʻE lava ke ke tomuʻa fetuʻutaki ki ha niʻihi ʻo kinautolu ʻi ha ʻaho ʻe taha pe ua kimuʻa ʻo kole ange ke nau omi mateuteu ke vahevahe ha veesi mei he Hepelū 1–6 ʻoku ʻuhingamālie kiate kinautolu.

Akoʻi e TokātelinéHEPELŪ 1–5

Ko Sīsū Kalaisi ʻa e “tupuʻanga ʻo e moʻui taʻengatá.”• Te ke poupouʻi fēfē ʻa e kau mēmipa ʻo e kalasí ke

nau vahevahe ha ngaahi potu folofola ʻoku ʻuhinga-mālie fekauʻaki mo Sīsū Kalaisi ne nau maʻu ʻi heʻe-nau ako fakataautaha pe fakafāmili ʻi he ʻuike ní? ʻE lava ke ke faʻu ha ngaahi kōlomu ʻe nima ʻi he palaki-poé ke fakafofonga ʻa e ʻuluaki vahe ʻe nima ʻi he

tohi ʻa Hepeluú. Fakaafeʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau tohi ʻi he kōlomu totonú ha ngaahi kupuʻi lea mei he ngaahi vahe ko ʻení naʻá ne akoʻi kinautolu fekauʻaki mo Sīsū Kalaisi pea mo e veesi ʻoku maʻu ai kinautolú. ʻOku liliu fēfē ʻe heʻetau ʻilo fekauʻaki mo e ngaahi meʻa ko ʻení ʻa ʻetau tui kiate Iá mo ʻetau loto fiemālie ke muimui ʻiate Iá?

• ʻOku fakaʻaongaʻi ʻe he Hepelū 1–5 ha ngaahi faka-tātā kehekehe ke fakamatalaʻi ʻaki ʻa e Fakamoʻuí. Mahalo te ke ala fakaʻaongaʻi ʻa e ngaahi fakatātā ko ʻení ke tokoni ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke fakaloloto ʻenau mahino ki Hono misioná. Hangē ko ʻení, ʻe lava ke ke tomuʻa fetuʻutaki ki ha kau mēmpa ʻe niʻihi ʻo e kalasí ʻi ha ngaahi ʻaho kimuʻa pea kole ange ke nau ʻomi ha ngaahi meʻa ki he kalasí ʻokú ne fakafofongaʻi ha taha ʻo e ngaahi fakamatala fekauʻaki mo Sīsū Kalaisi pe ko Hono misioná mei he Hepelū 1–5 (tautautefito ki he Hepelū 1:3; 2:10; 3:1, 6; 5:9). ʻE lava ke nau fakamatalaʻi ki he kalasí ʻa e meʻa ʻoku akoʻi ʻe he meʻa ne nau omi mo ia ʻoku fekauʻaki mo Sīsū Kalaisí pea lau hono ngaahi vēsí mei he tohi ʻa Hepeluú. ʻOku liliu fēfē ʻetau moʻuí ʻe heʻetau ʻilo ki he ngaahi moʻoni ko ʻeni fekauʻaki mo e tākiekina ʻe he Fakamoʻuí ʻetau moʻuí?

Lolo

Fai

toʻo

ʻo Ki

liatí,

tā fa

katā

taaʻi

ʻe

Anne

Hen

rie

128

4–10 NŌVEMá  

HEPELŪ 2:9–18; 4:12–16; 5:7–8

Naʻe kātekina ʻe Sīsū Kalaisi ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē koeʻuhí ke lava ʻo mahino kiate Ia mo tokoniʻi ʻa kinautolu ʻoku faingataʻaʻiá. • Mahalo ʻoku ʻi ai ha kau mēmipa hoʻo kalasí ʻoku

nau faingataʻaʻia pea ongoʻi he taimi ʻe niʻihi ʻoku liʻekina kinautolu mo siva ʻenau ʻamanakí. ʻE lava ke langaki hake ʻe he Hepelū 2:9–18; 4:12–16; 5:7–8 ʻa ʻenau tuí ʻe lava ke nau tafoki ki he Tamai Hēvaí mo e Fakamoʻuí ke maʻu ha tokoni. Ko ha founga ʻe taha ke kamataʻi ai ha fealēleaʻaki ko hano fakaafeʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau fakakaukau ki ha taha ʻoku nau ʻilo ʻoku faingataʻaʻia pea mahalo kuo siva ʻene ʻamanakí. Ko e hā ha ngaahi moʻoni ʻoku nau ʻilo ʻi he ngaahi veesi ko ʻení ʻe lava ke nau vahevahe mo e tokotaha ko iá? ʻE lava foki ke vahevahe ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí ʻa e founga naʻe fakafiemālieʻi mo pouaki ai ʻe he Fakamoʻuí kinautolu. Fakakaukau ke ke vahevahe ʻa e lea ʻa Palesiteni Sione Teila ʻi he “Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Kehé” ko ha konga ʻo e fealēleaʻakí.

• ʻE lava foki ke tokoni ʻa e Hepelū 2:9–18; 4:12–16 ki he kakai ʻoku nau mamata ki he faingataʻaʻia ʻi he māmaní pea nau fifili pe ʻoku ʻafioʻi nai ʻe he ʻOtuá pe tokanga ki ai. Mahalo ʻe lava ke fekumi ʻa e kau mēmipa ʻo e kalasí ʻi he ngaahi veesi ko ʻení ke maʻu ʻa e ngaahi moʻoni ʻe ala tokoni ki he faʻahinga fehuʻi peheé. Ko e hā ʻoku nau akoʻi mai fekauʻaki mo e founga tokoni ʻa e Fakamoʻuí ki he faingataʻaʻia ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá? ʻE ala ʻaonga foki ke fakaafeʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau vahevahe ha ngaahi sīpinga mei he folofolá naʻe tokoniʻi ai ʻa e kakaí ʻe Sīsū Kalaisi ʻi honau ngaahi faingataʻaʻiá (vakai, “Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Kehé”) Mou aleaʻi fakataha ʻa e meʻa ʻoku tau ako fekauʻaki mo e founga ʻe lava ke tokoniʻi ai kitautolu ʻe he Fakamoʻuí ʻi he taimi ʻoku tau fehangahangai ai mo e ngaahi ʻahiʻahi faingataʻá.

HEPELŪ 3:7–4:2

ʻOku ʻatā e ngaahi tāpuaki ʻa e ʻOtuá kiate kinautolu ʻoku “ʻikai fakafefeka honau lotó.”• ʻOku ʻi he Hepelū  3 mo e 4 ha kole ki he Kāingalotú

ke ʻoua naʻa fakafefeka honau ngaahi lotó he ʻoku

nau fakafīsingaʻi ai ʻa e ngaahi tāpuaki ʻoku finangalo ʻa e ʻOtuá ke foaki kiate kinautolú. ʻI hono lau ʻe hoʻo kalasí ʻa e Hepelū 3:7–4:2, aleaʻi ʻa e ngaahi founga ʻe lava ke ʻaonga ai e ngaahi aʻusia ʻa e kakai ʻIsileli ʻi he kuonga muʻá kiate kitautolu, ʻo hangē ko ʻene ʻaonga ki he kakai Hepeluú ʻi he kamataʻanga ʻo e Siasí (ʻe lava ke mou vakai ki he nāunau ako fekauʻaki mo e ngaahi veesi ko ʻení ʻi he fokotuʻutuʻu ki he uike ní ʻi he Haʻu, ʻo Muimui ʻIate Au—Maʻá e Fakafoʻituituí mo e Ngaahi Fāmilí). Ko e hā ʻokú ne ʻai ʻa e kakaí ke fakafefeka honau lotó ʻi hotau kuongá? Ko e hā te tau lava ʻo fai ke fakamolū ai hotau lotó mo ongo-ngofua ki he finangalo ʻo e ʻEikí? (vakai, ʻEta 4:15; ʻAlamā 5:14–15).

HEPELŪ 5:1–5

Kuo pau ke ui ʻe he ʻOtuá ʻa kinautolu ʻoku ngāue ʻi he puleʻanga ʻo e ʻOtuá. • ʻOku ʻikai maʻu ʻe he mēmipa kotoa pē hoʻo kalasí ʻa

e lakanga fakataulaʻeikí, ka ʻoku ʻaonga ki he toko-taha kotoa pē ʻoku nau maʻu ha ngaahi fatongia faka- Siasi ʻa e pōpoaki ʻi he Hepelū 5 fekauʻaki mo hono ui ʻe he ʻOtuá ʻa e kau maʻu lakanga fakataula-ʻeikí. Ke tokoni ki he kau mēmipa hoʻo kalasí ke nau ʻilo ʻa e ʻuhinga ʻo e “ui ʻe he ʻOtuá, ʻo hangē ko ʻĒloné,” fakakaukau ke ke fakaafeʻi kinautolu ke nau toe vakaiʻi ʻa e talanoa ki he maʻu ʻe ʻĒlone hono uiuiʻí ʻi he ʻEkesōtosi 4:10–16, 27–31; 28:1. Ko e hā ha ngaahi fakakaukau mei he talanoa ko ʻení ʻe tokoni ke mahino kiate kitautolu ʻa e Hepelū 5:1–5? Ko e fē nai ha taimi kuo maʻu ai ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí, kau ai mo e kau taki faka- uōtí, ha fakapapau naʻe ui ʻe he ʻOtuá ha taha ke ne fua ha fatongia pau? Naʻe tokoni fēfē ʻa e fakapapau ko iá kiate kinautolu ke nau poupouʻi lelei ange ai ha taha ʻi hono fatongiá? (Mahalo te ke fie kole ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke ʻoua naʻa nau ʻomi ha ngaahi fakamatala fakaikiiki ʻoku fakataautaha.) Mahalo ʻe ʻi ai foki mo ha kau mēmipa ʻo e kalasí te nau lava ʻo fakamoʻoni ki hono tataki kinautolu ʻe he ʻOtuá ʻi heʻenau fua honau ngaahi uiuiʻí.

129

HEPELū 1–6

Poupouʻi e Akó ʻi A̒pi

Kuo ongoʻi nai ʻe he kau mēmipa hoʻo kalasí ko ha “kau muli mo [ha] kau aunofo ʻa kinautolu ʻi he māmaní” (Hepelū 11:13) koeʻuhí he naʻe kehe ʻenau tuí meiate kinautolu naʻa nau feohí? Talaange kiate kinautolu te nau maʻu ʻi heʻenau lau ʻa e Hepelū 7–13, ha ngaahi sīpinga ʻo ha niʻihi fakafoʻituitui ne nau maʻu mo faka-hīkihikiʻi ʻa e ngaahi talaʻofa ʻa e ʻOtuá neongo naʻe taʻe tui ha tokolahi naʻa nau feohi.

Ngaahi Ma̒ uʻanga Tokoni Kehé

ʻOku ʻafioʻi ʻe Sīsū Kalaisi ʻa e tuʻunga ʻokú te ʻi ai ʻi heʻeta aʻusia ʻa e mamahí. Naʻe akoʻi ʻe Palesiteni Sione Teila: “Naʻe mahuʻinga ʻi he kei ʻi māmani ʻa e Fakamoʻuí, ke ‘ʻahiʻahiʻi ia ʻi he meʻa kotoa pē ʻo hangē ko kitautolú,’ pea ‘mo ne ongo ki ai ʻa hotau ngaahi vaivaí,’ [vakai, Hepelū 4:15] ke mahino ki Ai hotau vaivai mo e ivi; pea pehē ki he natula haohaoa mo taʻe haohaoa ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá kuo hingá; pea ʻi heʻene fakakakato ʻa e meʻa naʻá Ne hāʻele mai ki māmani ke fakahokó; ʻo ne fakatonutonu ʻa e mālua-loí, anga taʻe totonú, vaivaí, pea mo e fakavalevale ʻa e tangatá— ʻi heʻene fehangahangai mo e ʻahiʻahi pea mo e faʻahinga kehekehe ʻo e faingataʻá pea ikuná; kuó ne hoko ai ‘Ko ha taulaʻeiki lahi angatonu’ [vakai, Hepelū 2:17] ke taukapoʻi kitautolu ʻi he puleʻanga taʻengata ʻo ʻene Tamaí. ʻOkú ne ʻafioʻi e founga ke fakafuofuaʻi mo

fakamahuʻingaʻi totonu ai e natula ʻo e tangatá, ʻi hono tuku ia ki he tuʻunga tatau mo ia ʻoku tau ʻi aí, ʻokú Ne ʻafioʻi ʻa e founga ke fuesia ai hotau ngaahi vaivaí mo ʻetau ngaahi mamahí, pea lava ʻo mahino kakato ki ai ʻa hono lahi, ʻa e mālohi, mo e ivi ʻo ʻetau ngaahi mamahí mo hotau ngaahi faingataʻaʻiá, ʻa ia kuo pau ke fekuki mo e tangatá ʻi he māmaní, pea ʻi he mahino ki ai mo Ne fouá, ʻa e hala tataú ʻokú Ne lava ai ʻo kātakiʻi kitau-tolu” (Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Sione Teila [2001], 62).

Ngaahi sīpinga fakafolofola ʻo e kakai naʻe fakafiemālieʻi ʻe Sīsū Kalaisi. • Sione 8:1–11: Naʻe fakafiemālieʻi ʻe he ʻEikí ʻa e fefine

naʻe moʻua ʻi he tono tangatá. • Sione 11:1–46: Naʻe fakafiemālieʻi ʻe he ʻEikí ʻa

Mele mo Maʻata hili ʻa e pekia hona tuongaʻané, ʻa Lāsalosi.

• ʻīnosi 1:4–6: Naʻe fakamolemoleʻi ʻe he ʻEikí ʻa ʻīnosi mo toʻo ʻene ongoʻi halaiá.

• Mōsaia 21:5–15: Naʻe fakamolū ʻe he ʻEikí ʻa e loto ʻo e kau Leimaná koeʻuhí ke nau fakamaʻamaʻa ʻa e ngaahi kavenga ʻo e kakai ʻo Limihaí.

• Mōsaia 24:14–15: Naʻe fakamaʻamaʻa ʻe he ʻEikí ʻa e ngaahi kavenga ʻo e kakai ʻo ʻAlamaá.

• ʻEta 12:23–29: Naʻe fakafiemālieʻi ʻe he folofola ʻa e ʻEikí ʻa Molonai.

• 3 Nīfai 17:6–7: Naʻe fakamoʻui ʻe he Fakamoʻuí ʻa e kakai Nīfaí mei heʻenau ngaahi vaivaí.

• Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 121:7–10: Naʻe fakafiemālieʻi ʻe he ʻEikí ʻa Siosefa Sāmita (vakai foki ki he TF 123:17).

Fakatupulaki ʻo ʻEtau Founga AkoʻíFokotuʻu ha ʻātakai ʻoku fakalaumālié. ʻI he taimi ʻokú ke fokotuʻu ai ʻi ho loki akó ha ʻātaki ʻo e melinó mo e ʻofá, ʻe lava ke Ueʻingofua ange ai ʻe he Laumālié ʻa e loto ʻo kinautolu ʻokú ke akoʻí. Ko e hā te ke lava ʻo fai ke fakaafeʻi ʻa e ivi tākiekina ʻo e Laumālié ki homau loki akó? Te ke lava ʻo toe fokotuʻutuʻu ʻa e ngaahi seá pe fakaʻaongaʻi ha ngaahi fakatātā pe fasi ke fakaafea ʻa e Laumālié? (Vakai, Ko e Faiako ʻi he Founga ʻa e Fakamoʻuí, 15

130

11–17 NŌVEMÁ

Hepelū 7- 13“Ko e Taulaʻeiki Lahi ʻo e Ngaahi Meʻa Lelei ʻe Hokó”

ʻI hoʻo lau ʻa e Hepelū 7–13, fakalaulauloto pe ko e hā e pōpoaki ʻa e ʻEikí ki he Kāingalotu Hepeluú. Vakai foki ki Heʻene ngaahi pōpoaki kiate koe mo e kakai ʻokú ke akoʻí.

L E K O O T I E N G A A H I O N G O ʻ O K Ú K E M A ʻ Ú

Fakaafeʻi Ke Vahevahe

Kimuʻa pea kamata e kalasí, fakaafeʻi ha kau mēmipa ʻe niʻihi ʻo e kalasí ke nau omi mateuteu ke vahevahe ha ngaahi veesi mei he Hepelū 7–13 ʻe lava ʻo tokoni ke nau “ʻunuʻunu atu [ki he ʻOtuá] ʻi he loto moʻoni mo e ʻamanaki mālohi ʻo e tuí” (Hepelū 10:22).

Akoʻi e TokātelinéHEPELŪ 7:1–22

ʻOku fakatau e moʻui taau mo e ngaahi fuakava mo e ngaahi tāpuaki ʻo e Lakanga Taulaʻeiki Faka- Melekisētekí ki he hakeakiʻí. • Ko e founga ʻe taha ke vakaiʻi ai e vahe ko ʻení ko

hono fakaafeʻi ha kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau tohi ʻi he palakipoé ha ngaahi fakamatala moʻoni fekauʻaki mo e Lakanga Taulaʻeiki Faka- Melekisētekí

(ʻe lava ke nau lau ʻa e “Lakanga Taulaʻeiki Faka- Melekisētekí” ʻi he Tuʻu Maʻu ʻi he Tuí, 91- 92 ke maʻu ha ngaahi fakakaukau). ʻE lava ke nau fekumi ʻi he Hepelū 7:1–22 ki ha ngaahi kupuʻi lea ʻoku nau pou-pouʻi e ngaahi fakamatala ʻi he palakipoé. ʻE lava foki ke nau fakaʻaongaʻi ʻa e Fakahinohino ki he Ngaahi Folofolá ke maʻu mo ha ngaahi potufolofola tokoni.

• Naʻe fehuʻi ʻe Paula ʻi he Hepelū 7:11, “Ko e hā hono ʻaonga ʻo e fokotuʻu mo e taulaʻeiki ʻe taha ʻi he lakanga ʻo Melikisētekí, kae ʻikai ui ʻi he lakanga ʻo ʻĒloné?” ʻI hono fakalea ʻe tahá, ko e hā ʻoku tau fie maʻu ai e Lakanga Taulaʻeiki Faka- Melekisētekí ke toe tānaki mai ki he Lakanga Taulaʻeiki Faka- ̒Ēloné.? ʻE lava ke kumi ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí ha ngaahi tali ʻi he Tuʻu Maʻu ʻi he Tuí, “Lakanga Taulaʻeiki Faka- ʻĒlone” mo e “Lakanga Taulaʻeiki Faka- Melekisēteki.” Te ke ala fakaafeʻi foki kinautolu ke nau fakakaukau ki he ngaahi tāpuaki ʻoku tau maʻu koeʻuhí ko e ongo lakanga fakataulaʻeiki ko ʻení (vakai foki ki he lea ʻa Sisitā Seli L. Tiu ʻi he “Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Kehé”). Kuo aʻusia fēfē ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí e ngaahi tāpuaki ko ʻení?

Tāpu

akiʻi

ʻe M

elekis

ētek

i ʻa ʻĒ

pala

me,

faka

tāta

aʻi ʻe

Wal

ter R

ane

131

HEPELū 7- 13

HEPELŪ 8–10

ʻOku fakataumuʻa e ngaahi ouau ʻo e kuonga muʻá mo e lolotongá kia Sīsū Kalaisi. • Neongo ʻoku ʻikai ke tau faifeulaulauʻaki e monu-

manú, ka ʻoku tau kau ki ha ngaahi ouau ʻi he kuongá ni ʻoku faitatau, ʻo fakataumuʻa hotau ngaahi laumālié kia Kalaisi mo ʻomi ha “ngaahi founga kuo fakamafaiʻi ke tafe mai ai e ngaahi tāpuaki mo e mālohi ʻo e langí ki heʻetau moʻui fakafoʻituituí” (David  A. Bednar, “Tauhi Maʻu Ai Pē ha Fakamole-mole ʻo Hoʻomou Ngaahi Angahalá,” Ensign pe Liahona, Mē 2016, 60). ʻE lava ke mou kumi fakataha ha ngaahi fakaikiiki fekauʻaki mo e ngaahi ouau ʻo e kuonga muʻá ʻoku fakamatalaʻi ʻi he Hepelū 8–10 pea mo honau ngaahi ʻuhinga fakataipé. Hangē ko ʻení, ko e hā ʻoku fakafofongaʻi ʻe he toto ʻo e fanga pulú mo e fanga kosí. (vakai, Hepelū 9:13–14). Ko e hā ʻoku fakafofongaʻi ʻe he taulaʻeiki lahí? (vakai, Hepelū 9:24–26). ʻE lava ʻo tokoni ʻa e foʻi vitiō “Sacrifice and Sacrament” (LDS.org). Kuo tāpuekina fēfē kitau-tolu ʻe he ngaahi ouau lolotongá mo fakataumuʻa kitautolu kia Sīsū Kalaisí? Ko e hā te tau lava ʻo fai ke toe ʻuhingamālie ange ai e ngaahi ouau ko ʻení mo nofotaha ʻi he Fakamoʻuí?

HEPELŪ 10:34–38; 11

ʻOku fie maʻu ʻe he tuí ke tau falala ki he ngaahi talaʻofa ʻa e ʻOtuá. • Ke tokoni ke mahino ki he kau mēmipa ʻo e kalasí

e ngaahi akonaki ʻa Paula fekauʻaki mo e tuí, ʻe lava ke mou kamata ʻaki hano kole ange ke nau fakakau-kau ki he founga ʻe lava ke nau fakamatalaʻi ai ʻa e tuí ʻi ha foʻi sētesi pē taha. Mou lau leva mo aleaʻi fakakalasi e ʻuhinga naʻe ʻomi ʻe Paula ʻi he Hepelū 11:1. ʻE lava leva ke ke vahevahe e kalasí ki ha fanga kiʻi kulupu iiki pea vahe ki he kulupu takitaha ke nau ako ki ha taha ʻo e kakai ʻi he Hepelū 11. ʻE lava ke fakaʻaongaʻi ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí ʻa e ngaahi futinoutí pe ko e Fakahinohino ki he Ngaahi Folofolá ke toe vakaiʻi e aʻusia ʻa e tokotahá ʻi he Fuakava Motuʻá, pea toki vahevahe ʻe ha fakafofonga mei he kulupu takitaha e meʻa naʻe maʻu ʻe he kulupú. Naʻe fakahaaʻi fēfē nai ʻe he kakai ko ʻení ne nau ongoʻi ha “[fakapapau] ʻo e ngaahi meʻa ʻoku ʻamanaki ki ai”?

(Liliu ʻa Siosefa Sāmita, Hepelū 11:1 [ʻi he Hebrews 11:1, footnote b]). Ko e hā mo ha ngaahi sīpinga kehe ʻo e kakai faivelengá ʻe lava ke vahevahe ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí? Ko e fē nai ha taimi kuo tau tui ai ki ha ngaahi talaʻofa ʻoku teʻeki fakahoko?

• ʻE ngali fakafiefia ke fokotuʻu ha foʻi vaʻinga ke tokoni ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau ako fekauʻaki mo e tuí mei he Hepelū 11. Hangē ko ʻení, ʻe lava ke ke vaeua e kalasí ki ha timi ʻe ua pea ʻeke ange ha ngaahi fehuʻi fekauʻaki mo e tuí ʻoku tali ʻi he Hepe-lū 11 (vakai ki he “Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Kehé” ki ha ngaahi sīpinga). ʻE maʻu ʻe he ʻuluaki timi te ne maʻu ha tali ʻoku poupouʻi ʻe he folofolá ha poini. Kole ki he kalasí ke nau aleaʻi e meʻa ne nau ako mei he ngaahi veesi ko ʻení ʻoku tokoni ke mahino lelei ange kiate kinautolu ʻa e tuí.

• Hili hano ako e ngaahi akonaki ʻa Paula fekauʻaki mo e tuí ʻi he Hepelū 10:34–38; 11, ʻe ʻaonga nai ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ka nau ako fekauʻaki mo e tuí mei ha ngaahi maʻuʻanga tokoni kehe? ʻE lava ke ke vahe ki ha kau mēmipa ʻe niʻihi ʻo e kalasí ke nau tomuʻa ako ha fehuʻi fekauʻaki mo e tuí hangē ko ʻení: Ko e hā ʻa e tui? ʻOku tau fakatupulaki fēfē ʻa e tuí? Ko e hā ha ngaahi founga ʻoku tāpuekina ai kitautolu ʻi heʻetau ngāueʻi ʻetau tuí? Ko e hā ʻoku hoko ʻi he taimi ʻoku ʻikai ke tau fili ai ke ngāueʻi ʻetau tuí? ʻE lava ke nau toki vahevahe ʻi he kalasí e meʻa ne nau akó. Pe te ke fakaafeʻi ha kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau ngāue fakataha ʻi ha ngaahi kulupu ke kumi e ngaahi talí. ʻE lava ke kau ʻi he ngaahi maʻuʻanga tokoni ke nau fakaʻaongaʻí ʻa e ʻAlamā 32:21–43; ʻEta 12; “Tui kia Sīsū Kalaisí,” ; mo e Fakahinohino ki he Ngaahi Folofolá, “Tui.” Hili hono vahevahe ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí e meʻa ne nau akó, kole ange ke nau fakakaukau ki he meʻa te nau fai ke fakamālohia ai ʻenau tuí. Fakaafeʻi ha kau mēmipa ʻe niʻihi ʻo e kalasí ke nau vahevahe ʻenau ngaahi fakakaukaú.

• ʻE lava ke mahuʻinga ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ʻa ia ʻoku fefaʻuhi mo ʻenau ngaahi fakamoʻoní, ʻa e faleʻi ki he Kāingalotu Hepelū naʻe ʻahiʻahiʻi ke nau “[holomui]” mei heʻenau tuí. ʻE lava ke lau ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí ʻa e Hepelū 10:34–38 mo e fakamatala ʻa ʻEletā Jeffrey  R. Holland ʻi he “Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Kehé” ke ʻiloʻi e faleʻi ko ʻení. Ko e hā ʻoku siʻaki ai ʻe he kakai ʻo e kuonga ní ʻenau

132

11–17 NŌVEMá 

loto falala (vakai, Hepelū 10:35) ki he ʻEikí mo ʻEne ongoongoleleí? Ko e hā te tau lava ʻo fai ke langa mo pukepuke ʻetau tui mo e loto falala ke “maʻu ʻa e talaʻofa [ʻa e ʻOtuá]”? (Hepelū 10:36). ʻE lava ke toko-niʻi e fealēleaʻakí ni ʻe he ongo foʻi vitiō ko e “Good Things to Come” and “An High Priest of Good Things to Come” (LDS.org)

Poupouʻi e Akó ʻi A̒pi

Mahalo kuo feangainga e kau mēmipa ʻo e kalasí mo e aʻusia ʻa Siosefa Sāmita ʻi heʻene lau ʻa e Sēmisi 1:5, ʻa ia naʻe fakaiku ki he ʻUluaki Mata Meʻa- Hā- Maí. Fakaafeʻi kinautolu ke nau kumi ha ngaahi fakakaukau foʻou fekauʻaki mo e Sēmisi 1:5 ʻi heʻenau lau ia he uiké ni ʻi he pōpoaki ʻo e pōpoaki ʻa Sēmisí.

Ngaahi Ma̒ uʻanga Tokoni Kehé

Ngaahi fehuʻi fekauʻaki mo e tuí mei he Hepelū 11.• ʻOku fakaʻuhingaʻi fēfē ʻe he Hepelū 11 ʻa e tuí?

(vakai, veesi 1).• Ko e hā naʻe fakafaingofuaʻi ʻe he tuí ke lava ʻe ʻĒpeli

ʻo faí? (vakai, veesi 4).• Fakatatau ki he Hepelū 11, ko e hā ʻoku faingataʻa ke

fai taʻe kau ai ʻa e tuí? (vakai, veesi 6).• Ko e hā naʻe ueʻi fakalaumālie ʻe he tuí ʻa ʻĒpalahame

ke fekumi ki aí? (vakai, veesi 10).• Ko e hā naʻe fai ʻe ʻAisake ki heʻene tuí? (vakai,

veesi 20).• Ko e hā naʻe ueʻi fakalaumālie ʻe he tuí ʻa Mōsese ke

tukuangé? (vakai, veesi 24–27).

ʻOku ʻatā e ngaahi tāpuaki ʻo e Lakanga Taulaʻeiki Faka- Melekisētekí ki he tokotaha kotoa pē. Naʻe pehē ʻe Sisitā Seli L. Tiu, ko e tokoni mālōlō ʻi he Kau Palesitenisī Lahi ʻo e Fineʻofá: “ʻOku ʻatā e ngaahi tāpuaki ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ki he tangata mo e fefine angatonu kotoa pē. Te tau lava kotoa ʻo maʻu ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní, maʻu ha fakahā fakafoʻituitui pea fakakoloaʻi kitautolu ʻi he temipalé, ʻa ia ʻoku tau hū mei ai kuo ʻfakateunga’ kitautolu ʻaki ha mālohi. ʻOku hanga ʻe he mālohi ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻo fakamoʻui, maluʻi mo fakafeʻungaʻi ʻa e mālohi kotoa ʻo e māʻoniʻoní ʻi hono fakafepakiʻi ʻo e ngaahi mālohi ʻo Sētané” (“It Is Not Good for Man or Woman to Be Alone,” Ensign, Nov. 2001, 13).

“ʻOua naʻa siʻaki hoʻomou loto- falalá.”Naʻe akonaki ʻa ʻEletā Jeffrey  R. Holland ʻo pehē:

“ʻIo ʻoku faingataʻa—kimuʻa peá ke kau ki he Siasí, lolotonga hoʻo feinga ke kau ki aí, mo e hili hoʻo kau ki aí. ʻOku pehē ʻe Paula, kuo pehē maʻu pē ʻa e foungá, kae ʻoua ʻe tafoki. ʻOua ʻe loto hohaʻa pea holomui. ʻOua ʻe mole hoʻo loto- falalá. ʻOua naʻa ngalo e anga hoʻo ongoʻí. ʻOua naʻa taʻe- falala ki he aʻusia naʻá ke maʻú. . . .

“ʻI he fili maʻongoʻonga kotoa pē, ʻoku ʻi ai maʻu pē hano ngaahi fakatokanga mo ha meʻa ke fakakaukauʻi, ka ko ʻene hoko pē hano fakamāmaʻi, tokanga telia ʻa e ʻahi-ʻahi ke ke holomui mei he meʻa ʻoku leleí. Kapau naʻe tonu ʻi he taimi naʻá ke lotua ai mo falala pea mo moʻui ke ke maʻu iá, ʻoku kei tonu ai pē ia ʻi he taimí ni. ʻOua ʻe foʻi ʻi he taulōfuʻu mai ʻa e faingataʻá. . . . Fehangahangai mo e ngaahi meʻa ʻokú ke veiveiua aí. Puleʻi e ngaahi meʻa ʻokú ke manavasiʻi aí. ‘ʻOua naʻa siʻaki hoʻomou loto falalá.’ Nofo maʻu ʻi he halá mo mamata ki he hoko mai kiate koe ʻa e fungani ʻo e moʻuí” (“Cast Not Away The-refore Your Confidence,” Ensign, Mar. 2000, 6–11).

Fakatupulaki ʻo ʻEtau Founga AkoʻíFuofua vakai ki he ngaahi folofolá. ʻOku totonu ke hoko ʻa e folofolá ko e tefitoʻi maʻuʻanga tokoni ki hoʻo akó mo hoʻo teuteú. Ko e folofolá mo e ngaahi lea ʻa e kau palōfita moʻuí ʻa hoʻo tefitoʻi maʻuʻanga tokoní (vakai, Ko e Faiako ‘i he Founga ‘a e Fakamoʻuí, 17).

133

18–24 NŌVEMÁ

Sēmisi“Ke Fai ʻe Kimoutolu ki he Folofolá, pea ʻOua Naʻa Ngata ʻi he Fanongó”

Kimuʻa pea lau e lēsoni ko ʻení, lau e Tohi ʻa Sēmisí pea tokanga ki he ngaahi ongo te ke maʻú. Ko e hā e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻokú ke maʻu te ne faitāpuekina mo fakamaama e kau mēmipa hoʻo kalasí? Vakai ki he lēsoni ko ʻení ki ha ngaahi fakakaukau fakafaiako kehe.

L E K O O T I E N G A A H I O N G O ʻ O K Ú K E M A ʻ Ú

Fakaafeʻi Ke Vahevahe

Fakaafeʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau vahevahe ha ngaahi veesi mei he tohi ʻa Sēmisí ʻokú ne ueʻi fakalau-mālie kinautolu ke nau “fai . . . ki he folofolá” (Sēmisi 1:22). Kapau ʻoku ʻikai fuʻu fakataautaha, ʻe lava ke nau toe vahevahe mo e meʻa ʻoku nau ongoʻi ʻoku totonu ke nau ngāue ki ai, fakafoʻituitui pe fakafāmilí.

Akoʻi e TokātelinéSĒMISI 1:5–6

ʻI he taimi ʻoku tau kole ai ʻi he tuí, ʻoku foaki lahi mai ʻe he ʻOtuá. • Naʻe tākiekina ʻe he tefitoʻi moʻoni ʻoku akoʻi ʻi he

Sēmisi 1:5–6 ʻa Siosefa Sāmita ki ha aʻusia liliu- moʻui fakalaumālie, pea ʻokú ne tāpuekina kitautolu ʻi ha ngaahi founga kehekehe. ʻE lava ke ke tohi ha ngaahi fehuʻi hangē ko ʻení ʻi he palakipoé mo kole ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau fakalaulauloto

fakalongolongo ki ai: Ko e hā e ivi tākiekina naʻe maʻu ʻe he Sēmisi 1:5–6 ʻi hoʻo moʻuí? Ko e hā kuo akoʻi atu ʻe he aʻusia ʻa Siosefa Sāmitá mo e ngaahi veesi ko ʻení fekauʻaki mo e fekumi ki he tali hoʻo ngaahi fehuʻí? (vakai, Siosefa Sāmita—Hisitōlia 1:10–17). Ko e hā e ngaahi aʻusia kuó ne akoʻi atu “[ʻoku] moʻoni e faka-moʻoni ʻa Sēmisí”? Siosefa Sāmita—Hisitōlia 1:26). Fakaafeʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke vahevahe e ngaahi fakakaukau ʻoku nau maʻu hili ʻenau fakalau-lauloto ki he ngaahi fehuʻi ko ʻení.

• ʻE lava ke fakalea ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí ʻa e Sēmisi 1:5–6 ʻi he ngaahi lea pē ʻanautolu. ʻOku tokoni fēfē nai ʻeni ke mahino ange kiate kinautolu e ngaahi veesi ko ʻení?

• Kole ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau vahevahe ha ngaahi aʻusia naʻe fakahoko ai e talaʻofa ʻi he Sēmisi 1:5–6 ʻi heʻenau moʻuí ke tokoni ke manatuʻi ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí kuo ʻosi talaʻofa ʻe he ʻOtuá ke foaki lahi maʻa ʻEne fānaú ʻi he taimi ʻoku nau fakataufolofola ai kiate Ia ʻi he lotú. Ko e hā ne nau ako ʻi heʻenau kole ki he Tamai Hēvaní ke faka-papauʻi ʻenau ngaahi fehuʻi fekauʻaki mo e moʻoni ʻo e ongoongoleleí?

Ko ʻĒ

pala

ham

e ʻi h

e Fon

ua ko

Mam

ilí, tā

fa

katā

taaʻi

ʻe G

rant

Rom

ney C

laws

on

134

18–24 NŌVEMá 

SĒMISI 1:2–4; 5:7–11

ʻOku fakatau e faʻa kātakí ki he haohaoá. • Ke kamataʻi ha fealēleaʻaki ʻi he ngaahi akonaki ʻa

Sēmisi fekauʻaki mo e faʻa kātakí ʻi he ngaahi veesi ko ʻení, ʻe lava ke ke fakaafeʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau vahevahe ha ngaahi aʻusia ne fie maʻu ai ke nau faʻa kātaki pea mo e meʻa ne nau ako mei he aʻusia ko iá. ʻE lava leva ke nau fekumi ʻi he Sēmisi 1:2–4; 5:7–11 ki ha ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻe lava ke nau fakaʻaongaʻi ʻi heʻenau ngaahi aʻusiá. ʻE lava foki ke nau maʻu mo ha ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻaonga ʻi he pōpoaki ʻa Palesiteni Dieter  F. Uchtdorf, “Fai Atu Ai Pē ʻi he Faʻa Kātaki” (Ensign pe Liahona, Mē 2010, 56–59). Ko e hā ʻoku mahuʻinga ai ʻa e faʻa kātakí ʻi heʻetau feinga ke haohaoá? Ko e hā kuo tokoni ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke fakatupulaki ʻa e faʻa kātakí ʻi heʻenau moʻuí?

SĒMISI 1:3–8, 21–25; 2:14–26

“Ko e tui taʻe- ̒i ai ʻa e ngāué ʻoku maté.”• Ko e founga ʻe taha ke aleaʻi ai e ngaahi akonaki

ʻa Sēmisi fekauʻaki mo e tuí mo e ngāué ko hono vaeua hoʻo kalasí ki ha kulupu ʻe ua—taha ke nau kumi e ʻuhinga ʻoku fie maʻu ai ʻe he tuí ʻa e ngāué mo e tahá ke nau kumi e ʻuhinga ʻoku fie maʻu ai ʻe heʻetau ngaahi ngāué ʻa e tuí. Ke fai ʻení, ʻe lava ke mou lau ʻa e Mātiu 7:21–23; Sēmisi 1:6–8, 21–25; 2:14–26; mo e Siosefa Sāmita—Hisitōlia 1:19. ʻE lava leva ke vahevahe ʻe he kulupu takitaha e meʻa ne nau maʻú mo aleaʻi e ʻuhinga ʻoku mahuʻinga ai ʻa e tuí mo e ngāué fakatouʻosi.

• Ke tokoni ke fakalaulauloto lahi ange e kau mēmipa ʻo e kalasí ki he kupuʻi lea ʻiloa ko e “Tui taʻe ʻi ai ʻa e ngaahi ngāué, ʻoku mate foki ia” (James 2:26), ʻe lava ke ke hiki e sētesi ko ʻení ʻi he palakipoé: Ko e tui taʻe ngāué ʻoku hangē ia ha ʻoku hala ha . Fakaafeʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau fakakaukau ki ha founga lelei ke fakakakato ai e sētesí, pea tuku ke hiki ʻenau ngaahi fakakaukaú ʻi he palakipoé. ʻE lelei foki kiate kinautolu ʻenau tauhoa pe fakakulupu ʻo fai ai ʻa e ʻekitivitī ko ʻení. ʻE lava ke tokoni e talanoa ʻa Palesiteni Dieter  F. Uchtdorf ʻi he “Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Kehé” ke tānaki atu ki he mahino ʻoku nau maʻu fekauʻaki mo e tefitoʻi moʻoni ko ʻení. Ko e hā te tau lava ʻo fai ke hokohoko atu hono ngāueʻi ʻetau tui kia Sīsū Kalaisí?

SĒMISI 2:1–9

ʻI heʻetau hoko ko e kau ākonga ʻa Sīsū Kalaisí, ʻoku totonu ke tau ʻofa ki he kakai kotoa pē, ʻo tatau ai pē pe ko e hā honau ngaahi tūkungá. • Ke tokoni ke fakaʻaiʻai e kau mēmipa ʻo e kalasí ke

nau fakahaaʻi ʻa e ʻofa faka- Kalaisí ki he tokotaha kotoa neongo pe ko e hā e tūkunga pe fōtunga ʻo e niʻihi kehé, ʻe lava ke ke kole ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau fetongitongi hono lau e ngaahi veesi mei he Sēmisi 1:9–11; 2:1–10; 5:1–6. Aleaʻi ha ngaahi fehuʻi hangē ko ʻení: Ko e ʻuhinga ki he hā ʻa e “filifilimānako ki he kakaí”? (Sēmisi 2:9). Ko e hā ʻoku faʻa kehe ai hotau anga kiate kinautolu ʻoku ʻi ai ʻenau paʻangá, ongoongoa, pe mālohí ʻiate kinautolu ʻoku ʻikai peheé? ʻE founga fēfē nai haʻatau taʻofi ʻa e kehe hotau angá ki ha niʻihi koeʻuhí ko honau ngaahi tūkungá? Ko e hā e founga ʻoku koloaʻia taha ai e kau muimui faivelenga ʻo e Fakamoʻuí? (vakai, Sēmisi 2:5).

SĒMISI 3

ʻOku maʻu ʻe he ngaahi lea ʻoku tau fakaʻaongaʻí ʻa e mālohi ke uesia pe tāpuekina e niʻihi kehé. • ʻE lava ke ʻomi ʻe he ngaahi fakatātā lelei naʻe faka-

ʻaongaʻi ʻe Sēmisí ha ngaahi fakatokanga mo ha pou-pou ke fakaʻaongaʻi e ngaahi lea—ʻoku fakatoutohi pe lea ʻakí—ke langaki hake ʻaki ʻa e niʻihi kehé. ʻE lava ke ke fakaafeʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau lau vave ʻa e Sēmisi 3 ʻo kumi e ngaahi fakatātā ʻokú ne fakamatalaʻi e founga ʻoku fakaʻaongaʻi ai e leá ke uesia pe tāpuekina e niʻihi kehé; mahalo ʻe saiʻia ha kau mēmipa ʻe niʻihi ʻo e kalasí ke tā ha ngaahi ʻata ʻo e ngaahi fakatātā ko ʻení. ʻOku fakatātaaʻi fēfē ʻe he ngaahi ʻata ko ʻení e ngaahi fakahinohino ʻa Sēmisi ʻi he vahe ko ʻení? Hangē ko ʻení, ʻe founga fēfē ha hoko ʻetau ngaahi leá ʻo hangē ko ha afí? Ko e hā ha ngaahi ʻata ʻoku lava ke fakakaukau ki ai e kau mēmipa ʻo e kalasí ke fakatātaaʻi ʻaki e mālohi lelei ʻe lava ke maʻu ʻe he leá? ʻE lava ke ke fakaafeʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau fakalaulauloto ki he founga ʻe lava ke nau fakaʻaongaʻi ai e faleʻi ʻa Sēmisí.

135

SĒMISI

Poupouʻi e Akó ʻi A̒pi

Ke poupouʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau lau ʻa e 1 mo e 2 Pitá, fakaafeʻi kinautolu ke nau kumi e ngaahi akonaki fakatokāteline ʻi he ngaahi tohi ko ʻení, ʻoku mahino ange koeʻuhí ko hono Toe Fakafoki Mai ʻo e ongoongoleleí. ʻOku fakamoʻoniʻi fēfē ʻe he ngaahi ako-naki ko ʻení e ngāue fakapalōfita ʻa Siosefa Sāmitá?

Ngaahi Ma̒ uʻanga Tokoni Kehé

Tuí mo e ngāué. Naʻe akonaki ʻa Palesiteni Dieter F. Uchtdorf ʻo pehē:

“ ‘Oku ʻi ai ha talanoa faka- Siu motu‘a fekauʻaki mo ha taha ngaohi koa naʻe ‘ikai ke tui ʻOtua. Lolotonga haʻana fononga ʻi ha ʻaho ʻe taha mo ha lāpai, naʻá ne pehē, ‘ʻOku ʻi ai ha meʻa ʻoku ʻikai ke lava ʻo mahino kiate au.

Kuo taʻu ʻe lauiafe ʻetau maʻu e tui fakalotú. Ka ko e potu kotoa pē ʻokú ke vakai ki ai, ʻoku ʻi ai ʻa e koví, fai-halá, taʻe- faitotonú, fakamaau taʻe- totonú, mamahí, fie-kaiá, mo e fetāʻaki. ‘Oku hangē ʻoku ʻikai teitei fakaleleiʻi ʻe he tui fakalotú ia ʻa e māmaní. ʻOku ou fehuʻi atu ai, ko e hā hano ʻaonga?’

“Na‘e ʻikai ke tali ange ʻe he lāpaí kae hoko atu pē ʻene fononga mo e taha ngaohi koá. Fāifai peá na aʻu mai ki ha malaʻe vaʻinga naʻe vaʻinga ai ha fānau ʻi he kelekelé kuo nau efua.

Pehē ange leva ʻa e lāpaí, “ʻOku ʻi ai ha meʻa ʻoku ʻikai mahino kiate au. Vakai atu ki he fānau ko eé. Kuo tau ma‘u ʻa e koá ʻi ha taʻu ʻe lauiafe, ka ʻoku kei likoliko pē fānau ko eé. Ko e hā hano ʻaonga ʻo e koá?’

“Tali ange ʻe he taha ngaohi koá, ‘Ka ʻe Lāpai, ʻoku ʻikai taau ke tukuakiʻi e koá ʻi he fānau likoliko ko ʻení. Kuo pau ke ngāue ʻaki e koá kae toki lava ʻo fakahoko hono taumuʻá.’

“Naʻe mamali leva e Lāpaí mo pehē ange, ‘Tonu–pasika’ (“ʻE Moʻui ʻa e Angatonú ʻi he Tui,” Ensign pe Liahona, ʻEpeleli 2017, 4).

Fakatupulaki ʻo ʻEtau Founga AkoʻíPoupouʻi ha ʻātaki ʻoku fakaʻapaʻapá. “Tokoni ke mahino ki he kau mēmipa hoʻo kalasí ʻoku ʻi ai ʻenau kaunga kotoa ki he laumālie ʻo e kalasí. Poupouʻi kinautolu ke nau tokoni atu ke fokotuʻu ha ʻātakai ʻoku tauʻatāina, ʻofa mo fakaʻapaʻapa ke ongoʻi ʻe he tokotaha kotoa pē ʻokú ne tauʻatāina ke vahevahe ʻene ngaahi aʻusiá, fehuʻí mo e fakamoʻoní” (Faiako ʻi he Founga ʻa e Fakamoʻuí, 15).

136

25 NŌVEMÁ–1 TĪSEMÁ

1 mo e 2 Pita“Fiefia ʻaki ʻa e Fiefia Taʻefaʻalaua mo Fungani Leleí”

Manatuʻi ko hoʻo taumuʻá ke akoʻi ʻa e kakaí, kae ʻikai ko hano ʻoatu pē ʻo e lēsoní. ʻI hoʻo lau ʻa e Tohi ʻa Pitá, fakakaukau ki he kau mēmipa fakafoʻituitui ʻo e kalasí. Ko e hā ha tefitoʻi moʻoni ʻe tokoni ke langaki hake ʻenau tuí?

L E K O O T I E N G A A H I O N G O ʻ O K Ú K E M A ʻ Ú

Fakaafeʻi Ke Vahevahe

Hiki ʻi he palakipoé ʻa e ʻuluʻi tohi 1 Pita mo e 2 Pita. Tuku ange ha taimi ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau toe vakaiʻi ai ʻa e ngaahi vahe ko ʻení, pea fakaafeʻi leva kinautolu ke tohi ʻi lalo ʻi he ngaahi ʻuluʻi tohi ko ʻení ʻa e ngaahi lea pe kupuʻi lea mei he ngaahi vahé ne nau pehē ʻoku ʻuhingamālie. Fakaʻaongaʻi leva ʻa e lisí ke fakaafeʻi ʻa e kakaí ke nau vahevahe ʻenau ngaahi fakakaukaú.

Akoʻi e Tokāteliné1 PITA 1:3–9; 2:19–24; 3:14–17; 4:12–19

ʻE lava ke u maʻu ʻa e fiefiá ʻi he ngaahi taimi ʻo e faingataʻá mo e mamahí. • ʻE lava ke ke ʻoange ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ha

ngaahi laʻi pepa pea kole ange ke nau tohi ha kupuʻi lea mei he 1 Pita 1:3–9; 2:19–24; 3:14–17; 4:12–19

ʻe ala tokoni kiate kinautolu ʻi he ngaahi taimi ʻo e ʻahiʻahí pe faingataʻá ke tokoni ki he niʻihi ʻokú ke akoʻí ke mahino ange mo nau moʻui ʻaki ʻa e faleʻi ʻa Paula fekauʻaki mo e fekumi ki he fiefiá ʻi he ngaahi tūkunga faingataʻá. ʻI he tafaʻaki ʻe taha ʻo e laʻi pepá, ʻe lava ke nau tohi ai kau ki ha taimi faingataʻa ne nau ongoʻi nonga ai pe fiefia. ʻE lava ke vahevahe ʻe ha niʻihi ʻoku nau loto fiemālie ke vahevahe ʻenau kupuʻi leá mo ʻenau aʻusiá, pea aleaʻi leva ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí ʻa e meʻa ne nau akó.

• Ko ha founga ʻe taha ke toe vakaiʻi ai ʻa e faleʻi ʻa Paula ʻi he 1 Pita 1:3–9; 2:19–24; 3:14–17; 4:12–19, ko hano fakaafeʻi ha kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau fakakaukau ki ha taha ʻoku nau ʻilo ʻoku tofanga ʻi ha faingataʻa. Tuku ange ha taimi he lolotonga ʻa e kalasí ke nau fai ai ha tohi ki he tokotaha ko iá, faka-kau ai mo ha ngaahi moʻoni mei he ngaahi veesi ko ʻení ʻe lava ke ne poupouʻi ʻa e tokotaha ko iá (vakai foki, TF 121:1–8; 123:17). ʻE lava ke toki talanoa leva ʻa e kau mēmipa ʻo e kalasí fekauʻaki mo e ngaahi moʻoni ne nau filí.

Ko e

Mal

anga

ʻa S

īsū K

alai

si ʻi h

e Maa

ma

Tata

liʻang

a ʻo

e Nga

ahi L

aum

ālié,

faka

tāta

aʻi ʻe

Rob

ert T

. Bar

rett

137

1 MO E 2 PITA

1 PITA 1:13–20; 2:1–12

ʻOku ui kitautolu ke tau hoko ko e “kakai ʻo e ʻOtuá.”• ʻI heʻetau hoko ko e kau mēmipa ʻo e Siasí ʻa Kala-

isí, ʻoku ui kitautolu ke tau muimui ʻia Sīsū Kalaisi. ʻOku ʻuhinga ʻeni ʻe faʻa kehe ʻetau ngaahi filí mei he ngaahi fili ʻa e kakai kehé. ʻOku tokoni fēfē ʻa e ngaahi akonaki ʻa Pita ʻi he 1 Pita 1:13–20; 2:1–12 kiate kinautolu ʻokú ke akoʻí ke mahino ange kinau-tolu ʻa e misiona ʻo e Fakamoʻuí pea mo nau holi ke hangē ko Iá? ʻE lava ke ke fakaafeʻi ʻa e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau fekumi ʻi he ngaahi veesi ko ʻení ki he ngaahi fakamatala ʻo e hoko ko e “kakai ʻo e ʻOtuá” (1 Pita 2:10) pea aleaʻi leva ʻa e meʻa ʻoku nau maʻú. ʻE lava ke ke fakamatalaʻi ange ʻoku ʻuhinga ʻa e foʻi lea “makehe” ʻi he 1 Pita 2:9 ki he “fakatau” pe “maluʻi” Ko e hā ʻoku akoʻi mai ʻe he meʻá ni fekau-ʻaki mo e meʻa ʻoku ongoʻi ʻe he ʻOtuá fekauʻaki mo kitautolú pea mo e founga ʻokú Ne finangalo ke tau moʻui aí?

1 PITA 3:18–20; 4:6

ʻOku malangaʻi e ongoongoleleí ki he kau pekiá kae lava ʻo fakamaauʻi totonu kinautolu. • ʻOku maʻu ʻi he ʻUluaki tohi ʻa Pitá ha taha ʻo e ngaahi

fakamoʻoni ʻi he Tohi Tapú ki he ʻaʻahi ʻa Sīsū Kalaisi ki he maama tataliʻanga ʻo e ngaahi laumālié hili ʻEne pekiá—ʻa ia ʻoku tokoni ʻa e fakahā ʻo onopōní ke toe mahino ange kiate kitautolu. Ke tokoni ke fakaloloto ange ʻa e mahino ʻoku maʻu ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí ki he maama tataliʻanga ʻo e ngaahi laumā-lié, ʻe lava ke ke fakaafeʻi kinautolu ke nau lau ʻa e ngaahi potu folofola ko ʻení pea hiki ʻi he palakipoé ʻa e meʻa ʻoku nau akó: Sione 5:25; 1 Pita 3:18–20; 4:6; ʻAlamā 40:7–14, 21; Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 138:11–32.ʻOku fakahaaʻi mai ʻe he ngaahi fakamatala ʻi he “Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Kehé” naʻe mahino pē ʻa e ʻaʻahi ʻa Kalaisi ki he maama tataliʻanga ʻo e ngaahi laumālié pea naʻe ʻikai ngata pē hono akoʻi ʻe Heʻene Kau ʻAposetoló ka naʻe akoʻi foki ʻe he kau akonaki faka- Kalisitiane ʻo e kuonga muʻá. ʻE lava ke tokoni ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ʻa e mahino naʻe mole

ʻa e ʻilo ko ʻení ʻi he hoko ʻa e Hē Fakaʻaufuli mei he Moʻoní pea toe fakafoki mai ʻi hotau kuongá ke faka-mālohia ʻenau ngaahi fakamoʻoni kia Siosefa Sāmita mo hono Toe Fakafoki Mai ʻo e ongoongoleleí.

• ʻE lava ke ʻaonga ki he kau mēmpa ʻo e kalasí hano aleaʻi ʻa e 1 Pita 3:18–20; 4:6 ke ueʻi kinautolu ke nau longomoʻui ange ʻi he hisitōlia fakafāmilí mo e ngāue fakatemipalé. Ke fai ʻení, ʻe lava ke ke vahevahe ʻa e kalasí ki ha kulupu ʻe tolu pea ʻoange ki he kulupu takitaha ha taha ʻo e ngaahi fehuʻi ko ʻení fekauʻaki mo hono huhuʻi ʻo e kau pekiá: Ko e hā ʻa e fatongia ʻo e Fakamoʻuí ʻi hono huhuʻi ʻo e kau pekiá? Ko e hā ʻa e fatongia ʻo kinautolu kuo nau maté—ʻa e kau fai-velengá mo kinautolu ne mate teʻeki ai ha ʻilo ki he ongoongoleleí? Ko e hā hotau fatongiá? Kole ki he kulupu takitaha ke nau toe vakaiʻi ʻa e 1 Pita 3:18–20; 4:6; Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 128:17–18; 138:11–32, 57–59, ʻo kumi ʻa e tali ki heʻenau ngaahi fehuʻí. Kole ki he kulupu takitaha ke nau vahevahe ʻa e meʻa ne nau akó, pea fakakaukau ke vahevahe ʻa e lea ʻa ʻEletā D. Todd Christofferson pe ha taha ʻo e ngaahi vitiō ʻi he “Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Kehé.” Ko e hā ha ngaahi tāpuaki kuo tau sio tonu ai ʻi heʻetau kau ʻi hono ʻomi ʻo e fakamoʻuí ki heʻetau ngaahi kui kuo pekiá?

2 PITA 1:1–11

ʻE lava ke tau fakatupulaki hotau natula faka- ̒Otuá, ʻo fakafou ʻi he mālohi ʻo Sīsū Kalaisí. • Ke poupouʻi ʻa kinautolu ʻokú ke akoʻí ʻi heʻenau

feinga ke hangē ko Sīsū Kalaisí, ʻe lava ke ke faka-afeʻi kinautolu ke nau kumi ʻa e ngaahi ʻulungaanga faka- Kalaisi naʻe fakamatalaʻi ʻi he 2 Pita 1:1–11. ʻE lava ke ke hiki ʻa e ngaahi ʻulungaanga lelei ko ʻení ʻi he palakipoé pea kole ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau fakaʻuhingaʻi kinautolu. ʻE lava leva ke aleaʻi ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí ʻa e founga ʻoku tupu mei hono fakatupulaki ha ʻulungaanga lelei ʻe tahá ke fakatupulaki ai mo ha ngaahi ʻulungaanga lelei kehe. Tuku ange ha taimi ke nau fakalaulauloto ai pe ko e ʻulungaanga lelei fē te nau fie fakatupulaki kakató (vakai foki, Malanga ʻAki ʻEku Ongoongoleleí, 150).

138

25 NŌVEMá–1 TīSEMá 

Poupouʻi e Akó ʻi A̒piʻE lava ke ke fakamatalaʻi ange ʻe ako ʻa

e kau mēmipa ʻo e kalasí ki he Tohi ʻa Sioné ʻi he uike kahaʻú. ʻOku tokoni ʻa e ngaahi tohi ko ʻení ke fakatonu-tonu ʻa e ngaahi akonaki hala fekauʻaki mo Sīsū Kalaisí pea lava ke ne fakamālohia ʻetau ngaahi fakamoʻoni ki he moʻoni moʻui ʻo e Fakamoʻuí.

Ngaahi Ma̒ uʻanga Tokoni Kehé

ʻOku fakamoʻoni ʻa e ngāue ki hono huhuʻi ʻo e kau pekiá ki he misiona ʻo Kalaisí. Naʻe akoʻi ʻe ʻEletā D.  Todd Christofferson:

“Kuo fuoloa e fekuki ʻa e kau ako lotu fakakalisitiané mo e fehuʻi, Ko e hā ʻa e ikuʻanga ʻo e laui piliona kuo mate taʻe ʻi ai haʻanau ʻilo kia Sīsuú? Ne maʻu ʻi hono Fakafoki mai ʻo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí ʻa e mahino ki he founga ʻoku fakamoʻui ai ʻa e kakai pekia ne ʻikai ke papi-taisó he ko e ʻOtuá ‘ko ha ʻOtua haohaoa, mo angatonu, pea ko ha ʻOtua ʻaloʻofa foki’ [ ʻAlamā 42:15].

“Ne kikite ʻa Sīsū he lolotonga ʻEne kei moʻuí te Ne toe malanga pē ki he kau pekiá [vakai, Sione 5:25]. ʻOku fakahā mai ʻe Pita ne hoko ʻeni ʻi he vahaʻa ʻo hono tutuki ʻo e Fakamoʻuí mo ʻEne Toetuʻú [vakai, 1 Pita 3:18–19]. Naʻe fakamoʻoniʻi ʻe Palesiteni Siosefa F. Sāmita ʻi ha meʻa- hā- mai naʻe ʻaʻahi ʻa e Fakamoʻuí ki he maama tataliʻanga ʻo e ngaahi laumālié [vakai, TF 138:30, 33]. . . .

“Ko ʻetau vēkeveke ke huhuʻi ʻa e kakai pekiá pea mo e taimi mo e ngaahi maʻuʻanga tokoni ʻoku tau faka-ʻaongaʻi ke fakahoko ʻaki iá, ko hono fakahā ia ʻo ʻetau fakamoʻoni fekauʻaki mo Sīsū Kalaisí. Ko ha fakamatala mālohi ia ʻoku lava ke tau fai ʻo kau ki Hono ʻulungaangá pea mo Hono misiona fakalangí. ʻUluakí, ʻokú ne faka-moʻoni ki he Toetuʻu ʻa Kalaisí; uá, ki he taʻefakangata-ngata ʻo ʻEne Fakaleleí; tolú, ko Ia tokotaha pē ʻe maʻu ai ʻa e fakamoʻuí; faá, kuó Ne ʻosi fokotuʻu ʻa e ngaahi tuʻunga ke maʻu ai ʻa e fakamoʻuí, pea nimá, te Ne toe hāʻele mai” (“The Redemption of the Dead and the Tes-timony of Jesus,” Ensign pe Liahona, Nov. 2000, 9–10).

Ngaahi tohi ʻa e kau faiako faka- Kalisitiane (senituli ʻuluakí ki he tolú) fekauʻaki mo e malanga ki he kau pekiá. Origen: “ʻI he taimi naʻe hoko ai ʻa [Sīsū] ko ha [laumā-lie], taʻe ʻi ai ha sinó, naʻá Ne ʻafio ʻi he lotolotonga ʻo e ngaahi laumālie naʻe ʻikai hanau sinó, ʻo fakaului ʻa kinautolu ʻa ia naʻe loto fiemālie ki Hono finangaló” (ʻi he The Ante- Nicene Fathers, ed. Alexander Roberts and James Donaldson [1907], 4:448).

Hermas: “Hili ʻa e malōlō ʻa e kau ʻaposetolo mo e kau akonaki ne nau malangaʻi ʻa e huafa ʻo e ʻAlo ʻo e ʻOtuá ʻi he mālohi mo e tui ki he ʻAlo ʻo e ʻOtuá, ne nau toe malangaʻi foki mo kinautolu ne tomuʻa pekia ʻiate kinau-tolú” (ʻi he The Apostolic Fathers, trans. J. B. Lightfoot [1898], 472).

Ngaahi vitiō fekauʻaki mo e ngāue hisitōlia fakafāmilí (vakai, LDS.org).

Fakatupulaki ʻo ʻEtau Founga AkoʻíAkoʻi ʻa e “ʻuhingá.” “Taimi ʻe niʻihi ʻoku fifili e kau akó—tautautefito ki he toʻu tupú—ki he founga ʻoku fekauʻaki ai e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí mo kinautolu pe ʻuhinga ʻoku totonu ai ke nau talangofua ki ha ngaahi fekau tukupau. Neongo ia, kapau ʻoku mahino kiate kinautolu e palani taʻengata ʻa e Tamai Hēvaní ki he fiefia ʻEne fānaú, ʻoku toe mahino lelei ange ai e ngaahi ʻuhinga ʻo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí mo e ngaahi fekaú pea tupulaki ange ai e holi ke talangofuá” (Faiako ʻi he Founga ʻa e Fakamoʻuí, 20).

139

2–8 TĪSEMÁ

1–3 Sione; Sute“Ko e ʻOtuá ko e ʻOfa”

Ko e hā ha ngaahi kaveinga mo ha ngaahi sīpinga ʻoku makehe kiate koe ʻi hoʻo lau ʻa e Sione 1–3 mo e tohi ʻa Suté? Te ke fakaʻaongaʻi fēfē kinautolu ke tokoni ki he kau mēmipa hoʻo kalasí?

L E K O O T I E N G A A H I O N G O ʻ O K Ú K E M A ʻ Ú

Fakaafeʻi Ke Vahevahe

Fakaafeʻi ha kau mēmipa ʻe niʻihi ʻo e kalasí ke nau vahevahe ʻa e ngaahi kaveinga pe moʻoni naʻe makehe kiate kinautolu ʻi heʻenau ako ʻa e Tohi ʻa Sioné mo Suté. Ko e hā ʻa e ngaahi pōpoaki mei he ongo tohi ko ʻení naʻe mahuʻinga taha kiate kinautolu mo honau ngaahi fāmilí?

Akoʻi e Tokāteliné1 SIONE 1:5–10; 2:3–11; 3:1–3; 4:7–21; 5:1–3

Ko e Tamai Hēvaní mo Sīsū Kalaisi ʻa e ongo sīpinga haohaoa ʻo e māmá mo e ʻofá. • Te ke tokoni fēfē nai kiate kinautolu ʻokú ke akoʻí ke

nau ʻiloʻi ʻa e maama mo e ʻofa ʻa e Tamai Hēvaní ʻi heʻenau moʻuí? ʻE lava ke ke kamata ʻaki hano tohi e ongo foʻi lea maama mo e ʻofa ʻi he palakipoé. Kole ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau vahevahe ʻa e ngaahi foʻi lea ʻoku ʻuluaki haʻu ki honau ʻatamaí

ʻi heʻenau fakakaukau ki he ongo foʻi lea ko ʻení. ʻE lava ke ke vahevahe ʻa e kalasí ki ha ngaahi kulupu pea ʻoange ki he kulupu takitaha ha taha ʻo e ngaahi potufolofola ko ʻení: 1 Sione 1:5–10; 2:3–11; 3:1–3; 4:7–12; 4:16–21; 5:1–3. ʻE lava ke fekumi ʻa e ngaahi kulupú ʻi he ngaahi veesi ko ʻení ke maʻu ha faka-moʻoni ki he maama mo e ʻofa ʻa e ʻOtuá pea mo e ngaahi meʻa te tau lava ʻo fai ke fakahaaʻi ʻetau ʻofa ki he ʻOtuá mo ʻEne fānaú. ʻE lava leva ke vahevahe ʻe he kau mēmipa ʻo e kulupu takitaha ki he kalasí ʻa e meʻa ne nau maʻú. Te ke lava foki ʻo fakaafeʻi ʻa e kau mēmipa ʻo e kalasí ke vahevahe ha taimi ne nau ongoʻi ai ʻa e maama mo e ʻofa ʻa e Tamai Hēvaní.

• Te ke tokoni fēfē ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau fakalaulauloto ki he maama fakalaumālie ʻi heʻenau moʻuí? ʻE lava ke ke fakaafeʻi ʻa e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau sio ki ha maama ʻi he ʻaofí pe ko ha maama mei ha matapā sioʻatá pea vahevahe ʻa e meʻa ʻoku nau ʻilo fekauʻaki mo e maama fakatuʻa-sinó. ʻOku tatau fēfē ʻa e maama fakatuʻasinó mo e maama fakalaumālié? ʻE lava ke ke fekumi ʻi he Saa-me 27:1; Sione 1:4–5; 1 Sione 1:5–7; 3 Nīfai 11:11; Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 88:6–13 mo kumi

ʻOfa

Hao

haoá

, tā

faka

tāta

aʻi ʻe

De

l Par

son

140

2–8 TīSEMá 

ha ngaahi fakakaukau kehe fekauʻaki mo e founga ʻoku ʻomi ai ʻe he ʻOtuá mo Hono ʻAló ʻa e māmá ki heʻetau moʻuí. ʻE lava foki ke vahevahe ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí ha ngaahi aʻusia ʻi haʻanau fekumi ke maʻu ʻa e maama fakalaumālié ʻi heʻenau moʻuí.

• Mahalo ʻe fiefia ʻa e kalasí ʻi haʻanau hiva fakataha pe fanongo ki ha foʻi hiva fekauʻaki mo e māmá, hangē ko e “Ko e ʻEikí ko ʻEku Maama” (Ngaahi Himi, fika 45). Ko e hā ʻoku akoʻi mai ʻe he foʻi hivá fekauʻaki mo e founga ʻoku hangē ai ʻa e ʻEikí ko ha maama? ʻE lava ke ʻomi ʻe he pōpoaki ʻa ʻEletā Robert  D. Hales ʻi he “Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Kehé” ha ngaahi faka-kaukau loloto ange fekauʻaki mo e founga ke maʻu ai ha maama ʻoku lahi ange ʻi heʻetau moʻuí.

1 SIONE 2:18–23, 26–28; 4:3; 2 SIONE 1:7–11; 3 SIONE 1:9–11; SUTE

Kuo pau ke tau fakamālohia kitautolu ke fehangahangai mo e ngaahi akonaki halá. • Mahalo ʻoku ʻi ai ha niʻihi ʻi he kau mēmipa hoʻo

kalasí pe ko honau ngaahi ʻofaʻangá ʻoku nau fai-ngataʻaʻia ke fakafepaki ki he ngaahi akonaki hala ʻoku tuʻu fakatuʻutāmaki ʻenau tuí. ʻE ala ʻaonga kiate kinautolu haʻanau ako ki he meʻa naʻe akoʻi ʻe Sione mo Sute fekauʻaki mo e hē mei he moʻoní. ʻE lava ke ke fakaafeʻi ha vaeua ʻe taha ʻo e kalasí ke nau kumi ha ngaahi fakamatala ʻo e ngaahi akonaki halá pe hē mei he moʻoní ʻi he 1 Sione 2:18–23, 26–28; 4:3; 2 Sione 1:7–11; 3 Sione 1:9–11 pea fekumi ʻa e vaeua ʻe tahá ki ha ngaahi fakamatala tatau ʻi he tohi ʻa Suté. Pe te nau kumi ʻa e tali ki he ngaahi fehuʻi hangē ko ʻení: ʻOku fakaʻuhingaʻi fēfē ʻe Sione mo Sute ʻa e fili ʻo Kalaisí? (vakai foki ki he Fakahinohino ki he Ngaahi Folofolá, “Fili ʻo Kalaisí,” scriptures.lds.org). ʻOku ʻi ai nai ha meʻa ʻi he ngaahi veesi ko ʻení ʻoku ngali felāveʻi mo e ngaahi faingataʻa ʻoku tau fehangahangai mo ia ʻi he ʻaho ní? Te tau fakamā-lohia fēfē kitautolu ke fehangahangai mo e ngaahi akonaki halá?

• ʻOku fakaʻaongaʻi ʻe Sute ha ngaahi fakataipe mālie ke fakamatalaʻi ʻaki ʻa e kau akonaki loí, pe ko kinau-tolu ʻoku “lea kovi . . . ki he ngaahi meʻa ʻoku ʻikai te nau ʻiloʻi” ( Jude 1:10). ʻE lava ke ke fakaafeʻi ha kau mēmipa ʻe niʻihi ʻo e kalasí ke nau tā ʻi he palakipoé

ha niʻihi ʻo e ngaahi fakataipe naʻe fakamatalaʻi ʻi he Sute 1:12–13 kae mateʻi ʻe he kau mēmipa kehe ʻo e kalasí pe ko e kupuʻi lea fē ʻoku tā ʻe he tokotaha ko iá. ʻOku fakamatalaʻi fēfē ʻe he ngaahi fakataipe ko ʻení ʻa e kau akonaki loí mo e fili ʻo Kalaisí? Hangē ko ʻení, ʻoku fakatupu fēfē ʻe he ngaahi ngāue koví ha “ngaahi ʻila . . . ʻi homou ngaahi kātoanga ʻofá”? Ko e hā te tau lava ʻo fai ke fakamālohia kitautolu ke fehangahangai mo e “kau manukí”? (vakai, Sute 1:18–21). Ko e hā ka fokotuʻu mai ai ʻe Sute ke tau “manavaʻofa” (Sute 1:22) ki he niʻihi ʻoku nau manuki ki he ongoongoleleí.

1 SIONE 5

ʻI he ngāueʻi ʻetau tuí kia Kalaisi mo fanauʻi ʻi he ʻOtuá, te tau lava ʻo ikunaʻi ʻa e māmaní. • ʻOku fokotuʻu mai ʻe ha taha ʻo e ngaahi ʻekitivitī ki he

uike ní ʻi he Haʻu, ʻo Muimui ʻIate Au—Maʻá e Fakafoʻi-tuituí mo e Ngaahi Fāmilí ke fekumi ʻi he 1 Sione 5 ke ʻilo ʻa e founga ʻe lava ke tau ikunaʻi ai ʻa e māmaní. ʻE lava ke ke fakaafeʻi ha kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau vahevahe ʻa e meʻa ne nau maʻú pea hiki ia ʻi he palakipoé. (Mahalo te ke fie tuku ange ha taimi ʻi he kalasí ke nau vakai taimi siʻi ai ki he vahé.) Pe te ke fakaafeʻi ʻa e kalasí ke nau lau ha ngaahi konga ʻo e pōpoaki ʻa ʻEletā Neil  L. Andersen “Ko Hono Ikunaʻi ʻo e Māmaní” (Ensign pe Liahona, Mē 2017, 58–62) pea vahevahe ʻa e meʻa ʻoku nau akó. Hangē ko ʻení, ko e hā ha ngaahi fakakaukau ʻoku nau maʻu mei he ngaahi talanoa naʻe vahevahe ʻe ʻEletā ʻEnitaseni fekauʻaki mo Palesiteni Tēvita O. Makei mo ʻEletā Bruce  D. Porter? Mahalo ʻe lava ke vahevahe ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí ha ngaahi sīpinga pē ʻanau-tolu ʻo ha kakai ʻoku nau ongoʻi ne nau feinga ke ikunaʻi ʻa e māmaní.

3 SIONE 1:1–4

ʻOku tau maʻu ʻa e fiefiá ʻi heʻetau tokoni ki he niʻihi kehé ke nau “ʻaʻeva ʻi he moʻoní.”• Mahalo ʻoku ʻi ai ha kakai ʻi hoʻo kalasí ʻe lava ʻo

mahino ki ai e meʻa naʻe ongoʻi ʻe Sione ʻi he taimi naʻá ne pehē ai “ʻikai ha fiefia lahi ange” ka ko ʻene fanongo ʻoku ʻaʻeva ʻa Keio (taha ʻo ʻene fānaú) ʻi he

141

1–3 SIONE; SUTE

moʻoní. ʻE ala ʻaonga ki he kau mēmipa ʻo e kalasí haʻanau fevahevaheʻaki ʻenau ngaahi aʻusiá. ʻE lava ke mou kamata ʻaki hano lau fakataha ʻa e 3 Sione 1:1–4 pea mo e ngaahi veesi folofola ʻi he “Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Kehé.” Ko e hā ʻoku akoʻi mai ʻe he ngaahi veesi folofola ko ʻení fekauʻaki mo e tupu-ʻanga ʻo e fiefia moʻoní? ʻE lava ke talanoa ʻa e kau mēmipa ʻo e kalasí fekauʻaki mo ʻenau ongo ko e ngaahi mātuʻa, kau faifekau, kau taki ʻo e Siasí, pe kau faiakó, ʻi heʻenau ʻilo ʻoku ʻaʻeva ʻa e kakai ne nau akoʻí ʻi he moʻoní. ʻE lava ke ke fetuʻutaki ki ha kau mēmipa ʻe niʻihi ʻo e kalasí kimuʻa pea kamatá ke nau omi mo ha ngaahi laʻitā ʻo e kakai ne nau tokoniʻi ke nau haʻu kia Kalaisi pea fakamatala fekauʻaki mo ʻenau ngaahi aʻusiá.

Poupouʻi e Ako ʻi A̒pí

ʻE akoʻi fēfē nai kitautolu ʻe he ngaahi fakataipe hangē ko e ngatá, fanga manu kapakaú, mo e fanga lami naʻe tāmateʻí, fekauʻaki mo e palani ʻa e ʻOtuá ki Heʻene fānaú? Fakaafeʻi ʻa e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau fakakaukau ki he fehuʻi ko ʻení ʻi heʻenau ako ʻa e tohi ʻa Fakahaá ʻi he ngaahi uike ka hoko maí.

Ngaahi Ma̒ uʻanga Tokoni Kehé

ʻOku kapusi ʻe he māmá ʻa e fakapoʻulí. Naʻe akoʻi ʻe ʻEletā Robert  D. Hales ʻa e founga te tau lava ai ʻo kapusi ʻa e fakapoʻulí mei heʻetau moʻuí kae ʻaʻeva ʻi he māmá:

“ʻI heʻeku kei siʻí, naʻá ku faʻa heka ʻi heʻeku pasikalá ki ʻapi mei he ako pasiketipoló ʻi he poʻulí. Naʻá ku faka-pipiki ha kiʻi fakafonu hangē ha foʻi peá ki he vaʻe ʻo ʻeku pasikalá. Pea ʻi heʻeku ʻaká, ʻe hanga ʻe he vilo ʻa e foʻi vaʻé ʻo faʻu ha ʻuhila ʻa ia naʻá ne ʻomi ha kiʻi ulo. Ko ha foʻi ʻenisinia siʻisiʻi ka naʻe ola lelei. Ka naʻe fie maʻu ia ke u ʻaka kae toki moʻui! Naʻá ku ʻilo ai kapau ʻe tuku ʻeku ʻaká, ʻe mate ʻa e kiʻi māmá. Naʻá ku ʻilo foki ko e taimi ʻoku ou ‘femoʻuekina’ ai [TF 58:27] ʻi he ʻaká, ʻe toe ulo lahi ange ʻa e kiʻi māmá pea ʻe mole ai ʻa e fakapoʻuli ʻi muʻa ʻiate aú.

“ʻOku maʻu ʻa e maama fakalaumālié mei he ʻaka fakalaumālie ʻi he ʻaho kotoa peé. ʻOku maʻu ia mei he lotú, ako ʻo e folofolá, ʻaukaí, mo e ngāue tokoní—mei hono moʻui ʻaki ʻo e ongoongoleleí mo e talangofua ki he ngaahi fekaú” (“Out of Darkness into His Marvelous Light,” Ensign, May 2002, 71).

Ngaahi veesi folofola fekauʻaki mo e tokoni ki he niʻihi kehé ke nau ʻaʻeva ʻi he moʻoní.

Teutalōnome 6:6–7

Lea Fakatātā 22:6

Sione 4:36

1 Tesalonika 3:9

Mōsaia 4:14–15

ʻAlamā 17:1–2; 26:11–37

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 18:10–16; 50:22

Fakatupulaki ʻo ʻEtau Founga AkoʻíLotua ʻa e kau mēmipa hoʻo kalasí. Hangē ko e lotu ʻa e Fakamoʻuí maʻa Pitá (vakai, Luke 22:32), ʻoku totonu ke ke lotua ʻa e ngaahi hingoa ʻo kinautolu ʻokú ke akoʻí, ʻo feinga ke ʻiloʻi ʻenau ngaahi fiemaʻu tukupaú. ʻI hoʻo fai iá, ʻe hanga ʻe he Tamai Hēvaní ʻo “teuteuʻi honau lotó” ( ʻAlamā 16:16) mo tokoni atu ke ke ʻilo ʻa e meʻa ke akoʻí kae lava ke ke feau ʻenau ngaahi fie maʻú (vakai, Ko e Faiako ʻi he Founga ʻa e Fakamoʻuí, 6).

142

9–15 TĪSEMÁ

Fakahā 1–11“Ki he Lamí ʻa e . . . Ongoongolelei mo e Mafimafi, ʻo Taʻengata pea Taʻengata”

ʻOku tokoni hoʻo maʻu e ngaahi ueʻi fakalaumālié ke ke ʻiloʻi ai ʻoku fie maʻu ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní ke akoʻi koe. ʻOku fakafōtunga ʻe he lekooti mo hono muimuiʻi e ngaahi ueʻi ko iá ʻokú ke fakamahuʻingaʻi kinautolu mo fie maʻu ha ngaahi meʻa lahi ange.

L E K O O T I E N G A A H I O N G O ʻ O K Ú K E M A ʻ Ú

Fakaafeʻi Ke Vahevahe

ʻI hoʻo kamataʻi ha fealēleaʻaki fekauʻaki mo e tohi ʻa Fakahaá, ʻe lelei ke ke fakaafeʻi ha kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau vahevahe ha faʻahinga fakamatala faka-puipuituʻa ne nau ako fekauʻaki mo e tohi ʻa Fakahaá lolotonga ʻenau ako fakatāutahá pe fakafāmilí. ʻE lava ke mou vakaiʻi fakataha ha niʻihi ʻo e ngaahi fakamatala ʻoku ʻomi ʻi he Haʻu, ʻo Muimui ʻIate Au—Maʻá e Fakafoʻi-tuituí mo e Ngaahi Fāmilí pe lau fakataha e ngaahi faka-matala ʻi he Fakahinohino ki he Ngaahi Folofolá “Sione, Foha ʻo Sēpetí” mo e “Fakahā kia Sioné.”

Akoʻi e TokātelinéFAKAHĀ 1

Ko Sīsū Kalaisí ʻa e ʻAlo Moʻui ʻo e ʻOtua Moʻuí.• Neongo ʻoku fakaʻaongaʻi ʻe Sione ha ngaahi fakatātā

mo ha ngaahi fakataipe ʻi he Fakahā 1 ke fakamatalaʻi ʻaki e toetuʻu ʻa e Fakamoʻuí mo ʻEne ngaahi ngāué,

ʻoku hoko hono ako e vahe ko ʻení ko ha founga lelei ke fakatupulaki ai ʻa e tui ʻokú Ne moʻui pea ʻokú Ne tataki Hono Siasí. ʻE lava ke hiki ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí ha ngaahi kupuʻi lea ʻi he palakipoé mei he Fakahā 1 ʻoku kau ai ha fakatātā pe ko ha fakataipe pea vahevahe pe ko e hā ʻoku nau takitaha akoʻi mai fekauʻaki mo Sīsū Kalaisí. Hangē ko ʻení, ko e hā ʻoku tau ako mei he ngaahi fakataipe ko ʻení fekauʻaki mo e founga ʻoku tataki ai ʻe Kalaisi Hono Siasí ʻi he kuongá ni? ʻOku fekauʻaki fēfē nai e fakamatala ʻa Sione ki he Fakamoʻuí mo e fakamatala ʻi he Tokāte-line mo e Ngaahi Fuakava 110:1–4?

FAKAHĀ 2–3; 7:13–17

ʻE lava ke tau ikunaʻi e ngaahi faingataʻá ʻo fakafou ʻia Sīsū Kalaisi. • ʻOku tau hangē kitautolu ko e Kāingalotu naʻe tohi ki

ai ʻa Sione ʻe ʻi ai pē ha founga: te tau fehangahangai ai mo e filí. Fakaafeʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau fekumi ʻi he Fakahā 2–3 ki he ngaahi faingataʻa naʻe fehangahangai mo e Kāingalotu ʻi he kuonga ʻo Sioné, pea tokoni ke mahino kiate kinautolu naʻe

Ko e

Tauh

isipi

Leleí

,tā ʻe

Del

Par

son

143

FAKAHā 1–11

ʻafioʻi ʻe Sīsū Kalaisi e ngaahi faingataʻa mo e mālohi-nga ʻo e kolo takitaha. Mahalo ʻe lava ke nau vahevahe ha ngaahi aʻusia ne nau ongoʻi ai naʻe ʻafioʻi ʻe he Fakamoʻuí e ngaahi tūkunga makehe ne nau ʻi ai. Ko e hā ha faleʻi naʻe fai ʻe he ʻEikí ki he Kāingalotú ʻe toe lava ʻo tokoni mai ke tau ikunaʻi hotau ngaahi faingataʻá?

• Naʻe fakahoko foki ʻe he ʻEikí ʻi he vahe ko ʻení ha ngaahi talaʻofa fakalaumālie kiate kinautolu ʻe ikuná. Te ke ala fakaafeʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau tauhoa ʻo ngāue ai ke kumi ʻi he Fakahā 2–3; 7:13–17 ʻa e ngaahi talaʻofa ʻa e ʻEikí. ʻE lava foki kenau toe tā ha ngaahi fakatātā ke ne fakafofongaʻi ha niʻihi ʻo e ngaahi talaʻofa ko ʻení, pea vahevahe mo e kalasí e ngaahi meʻa ʻoku nau maʻú. ʻOku ueʻi fēfē nai kinau-tolu ʻe he ngaahi talaʻofa ko ʻení ke hokohoko atu ʻenau feinga ke ikunaʻi honau ngaahi faingataʻá mo e vaivaiʻangá?

FAKAHĀ 5

Ko Sīsū Kalaisi pē taha naʻe malava ke Ne fakahoko e palani ʻa e Tamai Hēvaní. • ʻE tokoni nai ha lēsoni fakatātā ki hoʻo kalasí ke

mahino kiate kinautolu ʻa e fakataipe ʻi he Faka-hā 5 fekauʻaki mo hono fakaava ʻe he Fakamoʻuí ʻa e tohi naʻe fakamaʻú? ʻE lava ke ke haʻu mo ha kiʻi fakaneifua ʻi ha kiʻi puha tāpuni malu ke vahevahe mo e kalasí. Kimuʻa pea kamata e kalasí, ʻoange fakapulipuli ki ha tokotaha ʻa e kī ki he loká. Faka-matalaʻi ange ki he kalasí ʻa e meʻa ʻi he loto puhá, pea fakaʻatā ha niʻihi ʻo e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau feinga ke fakaava e puhá kimuʻa pea toki fakaava ʻe he tokotaha ʻokú ne maʻu ʻa e kií. ʻE lava leva ke fakafehoanaki ʻe he kalasí ʻa e lēsoni fakatātā ko ʻení ki he Fakahā 5. ʻE ala ʻaonga e ngaahi fehuʻi pehení: ʻOku tatau fēfē e fakamoʻui ʻo e fānau ʻa e Tamai Hēvaní mo e puha loká pe tohi naʻe fakamaʻú? Ko e hā nai e ʻuhinga ne hoko ai ʻa Sīsū Kalaisi ko e tokotaha pē te Ne lava ʻo fakaava ʻa e ngaahi faka-maʻú? (vakai ki he lea ʻi he “Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Kehé”). Ko e hā ʻa e ngaahi tāpuaki naʻe fakafalala ki he malava ʻe he Fakamoʻuí ʻo fakaava e ngaahi fakamaʻú? (vakai, Fakahā 7:14–17).

• Hangē ko e kakai fiefia ʻi he Fakahā 5, ʻoku tau lava foki he ʻahó ni ʻo hiki hake hotau leʻó ʻi he fakafetaʻi

ki he Fakamoʻuí ko e Tokotaha ʻoku taau ke foaki mai ʻa e fakamoʻuí. ʻE lava ke hiva fakataha ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí ha ngaahi himi fakafetaʻi fekauʻaki mo e Fakamoʻuí. Hangē ko ʻení, ʻe lava ke mou hiva ʻa e “Kolōlia ki he ʻOtua” (Ngaahi Himi, fika  42; pea kumi ʻa e ngaahi moʻoni ʻoku akoʻi mai ʻe he himi ko ʻení fekauʻaki mo Sīsū Kalaisí. Ko e hā ha ngaahi aʻusia kuo tokoni mai ke tau maʻu ai ha ngaahi fakamoʻoni ki he ngaahi moʻoni ko ʻení? Ko e hā ha ngaahi meʻa faitatau ʻoku tau fakatokangaʻi ʻi he pōpoaki ʻo ʻetau ngaahi himi fakafetaʻí pea mo e ngaahi fakahā ʻi he Fakahā 5:9–14? ʻE founga fēfē haʻatau fakaʻaongaʻi lelei ange e ngaahi himí ʻi ʻapi pea ʻi he lotú ke Lotu mo fakafetaʻi ki he ʻEikí?

FAKAHĀ 7

Kimuʻa he Hāʻele ʻAnga Uá, ʻe tānaki ʻe he ʻEikí ʻa e kau māʻoniʻoní pea teuteuʻi kinautolu ke nofo mo Ia. • ʻOku fakamatalaʻi ʻe he Fakahā 7 ʻa e ngaahi meʻa

naʻe hoko ʻi he “vete hono ono ʻo e meʻa fakamaʻú,” ʻa ia ʻoku fakafofongaʻi ʻe ha ngaahi meʻa ʻe niʻihi ai hotau kuongá. ʻOkú ne tali foki mo e fehuʻi ʻi he faka-ʻosinga ʻo e vahe 6: “He kuo hokosia ʻa e ʻaho lahi ʻo hono houhaú; pea ko hai ʻe faʻa tuʻu ai?” (veesi 17). ʻE lava ke kumi ʻe he kau akó ha ngaahi tali ki he fehuʻi ko ʻení ʻi he vahe 7. Ko ha ngaahi fehuʻi ʻeni ʻe niʻihi ʻe lava ke nau aleaʻi: Ko e hā naʻe fakatatali ai ʻe he ʻEikí hono fakaʻauha ʻo e māmaní ʻi ha vahaʻa taimí? ‘Oku founga fēfē hono hanga ʻe he ngaahi ouaú mo e ngaahi fuakavá ʻo “fakamaʻu ʻa [kitautolu] ki he ʻaho ʻa ia ʻe lilingi hifo ai ʻa e houhau ʻo e ʻOtuá”? (TF 1:9). Ko hā hotau fatongiá ʻi hono teuteuʻi ʻa e māmaní ki he Hāʻele ʻAnga Uá? ʻE lava ke ʻomi ʻe he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 1:4–23; 77:8–11 ha ngaahi fakakaukau kehe.

FAKAHĀ 1–11

ʻOku akoʻi ʻe he vīsone ʻa Sioné e founga naʻe fakamoʻui ai ʻe he Tamai Hēvaní ʻEne fānaú. • Mahalo ʻe pehē ʻe ha niʻihi ʻo e kau mēmipa ʻo e

kalasí ʻoku faingataʻa ʻa e tohi ʻa Fakahaá ke mahino kiate kinautolu. ʻE lelei kapau te nau fakakaukau ki he ngaahi tohi ʻa Sioné ʻi he taumuʻa ʻo e palani ʻa e

144

9–15 TīSEMá  

Tamai Hēvaní ke hākeakiʻi ʻEne fānaú. ʻI hono lau ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí ʻi ʻapi ʻa e Fakahā 1–11, ʻe lava ke nau maʻu ai ha ngaahi moʻoni ʻoku tokoni ke mahino kiate kinautolu e palani ʻa e Tamai Hēvaní ki Heʻene fānaú (vakai, fokotuʻutuʻu ki he uike ní ʻi he Haʻu, ʻo Muimui ʻIate Au—Maʻá e Fakafoʻituituí mo e Ngaahi Fāmilí). Fakaafeʻi ke nau fakamatala ki he meʻa naʻa nau ‘iló. ʻE ʻaonga foki kiate kinautolu ke nau toe vakaiʻi ʻa e konga ʻi he “Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Kehé” ʻoku ui ko e “Ngaahi Folofola fekauʻaki mo e palani ʻo e fakamoʻuí.” Poupouʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke hokohoko atu ʻenau fekumi ki he ngaahi folofola ʻokú ne akoʻi mai ha ngaahi moʻoni fekauʻaki mo e palani ʻo e fakamoʻuí ʻi heʻenau lau e toenga ʻo e tohi ʻa Fakahaá, pea tuku ange ha faingamālie ʻi he ngaahi lēsoni he kahaʻú ke nau vahevahe ʻa e meʻa ʻoku nau maʻú.

Poupouʻi e Akó ʻi A̒pi

Kole ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau fakakaukau ki heʻenau tukufakaholo manakoa taha ʻi he Kilisimasí. Fakaafeʻi kinautolu ke nau toe vakaiʻi ʻa e fokotuʻutuʻu ki he uike kahaʻú ki ha ngaahi fakakaukau he founga ʻe lava ke fakatefito ai ʻenau fakafiefiaʻi ʻa Sīsū Kalaisí.

Ngaahi Ma̒ uʻanga Tokoni Kehé

Ngaahi folofola fekauʻaki mo e palani ʻo e fakamoʻuí.

Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí

Fakahā 1:5, 17–18; 5:9; 7:14

Moʻui ʻi he maama fakalaumālié

Fakahā 5:9; 12:7–11

Moʻui fakamatelié

Fakahā 3:10; 7:14

Moʻui hili ʻa e maté

Fakahā 3:21; 20:12

Ko Sīsū Kalaisi pē ʻe lava ʻo huhuʻi kitautolu. Naʻe akoʻi ʻe ʻEletā Jeffrey  R. Holland ʻi haʻane fakamata-laʻi e ngaahi meʻa naʻe hoko ʻi he maama fakalaumālié:

“Naʻe fili loto fiemālie ʻa Kalaisi ke Ne fakaʻapaʻapaʻi ʻa e tauʻatāina ke fili ʻa e faʻahinga kotoa ʻo e tangatá pea ke Ne fai ʻa e fakalelei maʻa ʻenau ngaahi angahalá. ʻI Heʻene fakahoko ʻení, te Ne fakafoki ki he Tamaí ʻa e lāngilangi kotoa pē ʻo e huhuʻi ʻofa ko iá.

“Naʻe lava ke hoko ʻa e Fakalelei taʻefakangatangata ko ʻeni ʻa Kalaisí koeʻuhí (1) Ko e tangata pē ia ʻe taha naʻe moʻui ʻi he māmaní taʻe ʻi ai Haʻane angahala, ko ia naʻe ʻikai moʻulaloa Ia ki he mate fakalaumālie ko e ola ʻo e faiangahalá, (2) Ko Ia e ʻAlo pē Taha ʻo e Tamaí naʻe Fakatupú pea ko ia ai naʻá Ne maʻu e ngaahi ʻulunga-anga ʻo e ʻOtuá peá Ne maʻu ai ʻa e mālohi ke ikunaʻi ʻa e mate fakaesinó, pea (3) Ko Ia pē tokotaha naʻá Ne loto fakatōkilalo feʻunga mo loto fiemālie ʻi he fakataha alēlea ʻi he maama fakalaumālié, ke tomuʻa fakanofo Ia ki he ngāue ko iá” (“Ko e Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí,” Ensign pe Liahona, Maʻasi 2008, 35).

Fakatupulaki ʻo ʻEtau Founga AkoʻíFakaʻaongaʻi e folofolá mo e ngaahi lea ʻa e kau palōfita ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní. “Kuo fekauʻi kitautolu ʻe he ʻEikí ke tau ‘feakoʻiʻaki ʻiate kitautolu ʻa e tokāteline ʻo e puleʻangá’ (TF 88:77) ke fakaʻaongaʻi ʻa e folofolá ke akoʻi ʻaki ‘ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo [ʻEne] ongoongoleleí’ (TF 42:12). Ko e folofolá mo e ngaahi lea ʻa e kau palōfita mo e kau ʻaposetolo he ngaahi ʻaho kimui ní, ʻa e feituʻu ʻoku maʻu mei ai e ngaahi moʻoni ʻoku tau akoʻí” (Ko e Faiako ʻi he Founga ʻa e Fakamoʻuí, 21).

145

16–22 TĪSEMÁ

Kilisimasí“Ko e Ongoongo Lelei ʻo e Fiefia Lahi”

ʻOku ʻi ai ha mālohi fakalaumālie ʻi he ngaahi fealēleaʻaki ʻo e ongoongoleleí ʻi he taimi ʻoku fakatefito ai kinautolu ʻia Sīsū Kalaisí. ʻI hoʻo ako he uiké ni ki he ʻaloʻi mo e ngāue fakafaifekau ʻa Sīsū Kalaisí, fekumi ki ha tataki fakalaumālie mei he Laumālie Māʻoniʻoní ke ʻiloʻi e founga lelei taha ke fakatefito ai e fealēleaʻaki hoʻo kalasí ʻi he Fakamoʻuí.

L E K O O T I E N G A A H I O N G O ʻ O K Ú K E M A ʻ Ú

Fakaafeʻi Ke Vahevahe

Fakaafeʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau vahevahe e meʻa ʻoku nau fai pe kuo nau fai fakafoʻituitui pe fakafāmili ʻi he kuo hilí, ke fakamanatua ʻaki e ʻaloʻi ʻo e Fakamoʻuí ʻi ha ngaahi founga ʻokú ne ʻomi kinautolu ke nau toe ofi ange ai kiate Ia.

Akoʻi e TokātelinéMĀTIU 1:18–25LUKE 1:26–382:1–20

Naʻe āfeitaulalo ʻa Sīsū Kalaisi ke ʻaloʻi ia ʻi he māmaní. • ʻOku ʻuhinga e āfeitaulaló ki ha loto fiemālie ke

hifo mei ha tuʻunga māʻolunga pe langilangi (vakai, 1 Nīfai 11:14–26). Ko e kilisimasí ko ha taimi lelei ia ke fakalaulauloto ai mo fakamanatua e āfeitaulalo ʻa Kalaisí—ko ʻEne finangalo lelei ke mavahe “(mei he ʻafioʻanga ʻo ʻEne Tamaí ʻi he langí, ko ha tangata

moʻui, ke hāʻele hifo ʻo pekia)” (“Again We Meet around the Board,” Hymns, no. 186). Ke kamataʻi ha fealēleaʻaki ʻi he kaveinga ko ʻení, ʻe lava ke ke ʻeke ki he kau mēmipa ʻo e kalasí e meʻa ne nau ako ʻi heʻenau ako fakataautaha pe fakafāmili ʻi he uiké ni fekauʻaki mo e tuʻunga ʻo Sīsū Kalaisi kimuʻa pea ʻaloʻi Iá (vakai, Sione 17:5; Mōsaia 7:27; TF 76:12–14, 20–24; Mōsese 4:2). ʻE lava leva ke ke fakaʻaliʻali ange e fakatātā ʻi he fokotuʻutuʻu ki he uike ní ʻi he Haʻu, ʻo Muimui ʻIate Au—Maʻá e Fakafoʻituituí mo e Ngaahi Fāmilí ʻi he laukonga ʻa e kau mēmipa ʻo e kalasí fekauʻaki mo e ʻaloʻi ʻo e Fakamoʻuí (vakai, Mātiu 1:18–25; Luke 1:26–38; 2:1–20). Ko e hā e ngaahi fakakaukau mo e ngaahi ongo ʻoku nau maʻu ʻi heʻenau fakafehoanaki e langilangi ʻo e Fakamoʻuí ʻi he maama fakalaumālié ki hono ʻaloʻi maʻulalo Iá?

• ʻE lava ke hoko e fehuʻi hangē ko e fehuʻi naʻe fai ʻe he ʻāngeló kia Nīfai ʻi he 1 Nīfai 11:16 ko ha founga lelei ke kamata ʻaki ha fealēleaʻaki fakakalasi, neongo ka kehe hoʻo fakaleá ʻaʻau. ʻE lava ke ke tohi ʻi he palakipoé Ko e hā e āfeitaulalo ʻa e ʻOtuá? pea kole ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau fakalaulauloto ki

Mal

u ʻi h

a Fa

le Ta

uhiʻa

nga

ʻo e F

anga

M

onum

anú,

tā fa

katā

taaʻi

ʻe D

an B

urr

146

16–22 TīSEMá 

he fehuʻi ko ʻení ʻi heʻenau lau ʻa e 1 Nīfai 11:17–33. Kole ange ke nau vahevahe ha faʻahinga fakakaukau pē fekauʻaki mo e fakamoʻuí ʻoku ʻomi ʻe he ngaahi veesi ko ʻení. Ko e hā ha ngaahi fakatātā te ke lava ʻo fakaʻaliʻali ki he kalasí ʻokú ne ʻomi ha ngaahi ʻata mei he moʻui ʻa e Fakamoʻuí naʻe fakamatalaʻi ʻe Nīfai? Te nau ala fakakaukauʻi foki e āfeitaulalo ʻa e Faka-moʻuí ʻi heʻenau mamataʻi ha foʻi vitiō kau ki Hono ʻAloʻí, hangē ko e “Infant Holy, Infant Lowly (Music Video)—Mormon Tabernacle Choir,” or “He Is the Gift” ʻe lava ke maʻu kotoa ʻeni ʻi he LDS.org).

• ʻOku hoko ʻa e mūsiká ko ha founga lelei ke faka-afeʻi ʻaki e Laumālié ki hoʻo kalasí. ʻE lava ke ke tā ha ngaahi himi Kilisimasi ʻoku hivaʻi ʻe he Kuaea Tāpane-kalé (vakai, mormontabernaclechoir.org), fakaafeʻi ha taha ke ne hivaʻi ha foʻi hiva Kilisimasi, pe lau pe hivaʻi fakakalasi fakataha ha ngaahi himi (vakai, Ngaahi Himi, nos. 110- 23). ʻE lava ke kumi ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí ha ngaahi kupuʻi lea ʻi he ngaahi himi ko ʻení pea mo e ngaahi folofola ʻoku lisi atu ʻi he ngaahi himí ʻokú ne fakatupulaki ʻenau houngaʻia ʻi he Fakamoʻuí mo ʻEne finangalo ke hāʻele hifo ki he māmaní.

LUKE 4:16–21; SIONE 3:16

Naʻe fakakakato ʻe Sīsū Kalaisi ʻEne ngāue fakafaifekaú, ʻa ia ʻoku tupunga mei ai ʻetau malava ke maʻu ʻa e moʻui taʻengatá. • Ke tokoni ki hono aleaʻi ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí

e ngaahi ʻuhinga naʻe ʻaloʻi ai ʻa Sīsū Kalaisí, ʻe lava ke ke fakaafeʻi kinautolu ke nau kumi mo vahevahe e ngaahi folofola ʻokú ne fakamatalaʻi fakanounou ʻEne ngāue fakafaifekaú (vakai, fokotuʻutuʻu ki he uike ní ʻi he Haʻu, ʻo Muimui ʻIate Au—Maʻá e Fakafoʻituituí mo e Ngaahi Fāmilí ki ha ngaahi sīpinga). ʻE lava ke kumi ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí mo lau ha ngaahi veesi ʻi ha ngaahi hoa pe ngaahi kulupu iiki. Ko e hā ʻoku nau ako fekauʻaki mo e ngāue fakafaifekau ʻa Kalaisí mei he ngaahi veesi ne nau maʻú? Ko e hā ʻoku tau ako fekauʻaki mo ʻEne ngāue fakafaifekaú mei ha niʻihi ʻo Hono ngaahi huafa ʻi he folofolá? (vakai, Fakahinohino ki he Ngaahi Folofolá, “Sīsū Kalaisi”).

• ʻE lava ke ako e kau mēmipa ʻo e kalasí fekauʻaki mo e ngāue fakafaifekau ʻa e Fakamoʻuí ʻaki ʻenau lau

ʻa e “Ko e Kalaisi Moʻuí: Ko e Fakamoʻoni ʻa e Kau ʻAposetoló” (Ensign pe Liahona, Mē 2017, ʻi loto ʻi he takafi muʻá) mo vahevahe e ngaahi fakamatala ʻoku nau maʻu ʻokú ne fakamatalaʻi e ʻuhinga naʻá Ne hāʻele hifo ai ki he māmaní. Pe te nau toe vakaiʻi e pōpoaki meia Palesiteni Gordon  B. Hinckley ʻi he “Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Kehé” mo aleaʻi e meʻa ʻoku nau ako fekauʻaki mo e Fakamoʻuí. Te tau lava fēfē nai ʻo tuku ha taimi ʻi he faʻahitaʻu Kilisimasi ko ʻení ke tau “fakakaukauloto fakalongolongo ai” ki he Fakamoʻuí mo ʻEne ngāue fakafaifekaú?

• Tuku ha taimi ke fakakaukau ai e kau mēmipa ʻo e kalasí ki heʻenau fakamoʻoni kia Sīsū Kalaisí mo ʻEne ngāue fakafaifekaú. Te nau lava nai ʻo vahevahe ha ngaahi aʻusia fakataautaha pe ngaahi talanoa mei he moʻui ʻa e Fakamoʻuí kuó ne fakatupulekina ʻenau tuí pe ʻofa kiate Iá? Kuo tokonia fēfē nai ʻe he ako ki he Fuakava Foʻoú ʻi he tau ní ke toe ʻuhingamālie ange ai ʻa e faʻahitaʻu Kilisimasí? Ke fakamanatu ha niʻihi ʻo e ngaahi fakamatala kuo maʻu ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí he Fuakava Foʻoú he taʻu ní, te ke ala huluʻi ʻa e foʻi vitiō ko e “For God So Loved the World” pe “To This End Was I Born” (LDS.org).

Poupouʻi e Akó ʻi A̒pi

Fokotuʻu ange ki he kau mēmipa hoʻo kalasí ʻe lava ke fakalahi ʻenau houngaʻia he ngaahi fatongia ʻa e Faka-moʻuí ʻi he palani ʻo e fakamoʻuí mo ʻuhingamālie ange kiate kinautolu ʻa e Kilisimasí ʻi heʻenau ako ʻa e Fakahā 12–22.

Ngaahi Ma̒ uʻanga Tokoni Kehé

Ko e ʻelito moʻoni ʻo e Kilisimasí. Naʻe akonaki ʻa Palesiteni Gordon  B. Hinckley ʻo pehē:

Ko e aofangatukú, . . . ʻoku ʻikai ha meʻa ia ʻe fakaʻofoʻofa, fakaʻeiʻeiki, pe toe kāfakafa ange ʻo tatau mo e tōʻonga ʻofa ʻo e foaki ʻa e ʻAlo ʻo e Fungani Māfimafí, . . . ʻa ē naʻe ui ko Sihová, naʻe āfeitaulalo ke hifo mai ki māmani ko ha valevale ne ʻaloʻi ʻi Pētelihema, ʻa Siʻene moʻui ʻi ha founga fakamā mo fakamamahi kae lava e ngaahi

147

KILISIMASí

foha mo e ʻofefine ʻo e ʻOtuá ʻi he toʻu tangata kotoa ʻo e moʻuí, ʻa e taha kotoa kuo pau ke maté, ʻo ʻaʻeva mo moʻui ʻo taʻengatá. Naʻá Ne fai maʻatautolu ʻa e meʻa he ʻikai lava ʻe hatau taha ʻo fai maʻatautolú. . . .

“Ko e talanoa fakaofo mo moʻoni ʻeni ʻo e Kilisimasí. ʻOku fakafeʻiloaki ai ʻa e ʻaloʻi ʻo Sīsū ʻi Pētelihema ʻi Siuteá. ʻOku talamuʻaki ai ʻa e taʻu ʻe tolu ʻo e ngāue ʻa e ʻEikí. Ko e ʻelito mahuʻinga ʻo e talanoá ko ʻEne feilaulaú, ʻa e ngāue taʻesiokita kakato ʻo ʻEne pekia mamahi he kolosi ʻi Kale-valé ke fakalelei maʻa ʻetau ngaahi angahalá kotoa.

Ketisemani, tā fakatātaaʻi ʻe J. Kirk Richards

“Ko e konga mahuʻinga ne hoko aí ko e Toetuʻú, ʻo faka-papauʻi mai ai ‘ʻoku mate kotoa pē ʻia ʻātama, ʻe pehē foki, ʻe moʻui kotoa pē ʻia Kalaisi’ (1 Kolinitō 15:22).

“He ʻikai ha Kilisimani kapau naʻe ʻikai ha Toetuʻu. Naʻe mei hoko pē valevale ko Sīsū ʻo Pētelihemá ko ha toe pēpē angamaheni pē ka ne taʻeʻoua e Kalaisi huhuʻi ʻo Ketisemani mo Kālevalé, pea mo e foʻi moʻoni fakaʻei-ʻeiki ʻo e Toetuʻú.

“ʻOku ou tui ki he ʻEiki ko Sīsū Kalaisí, ko e ʻAlo ʻo e ʻOtua Moʻui mo Taʻengatá. ʻOku hala ha taha maʻongoʻonga pehē kuo moʻui ʻi māmani. Kuo ʻikai ha toe taha kuó ne fai ha feilaulau pe foaki ha tāpuaki taʻemafakatataua pehē. Ko Ia ʻa e Fakamoʻui mo e Huhuʻi ʻo e māmaní. ʻOku ou tui kiate Ia. ʻOku ou fakahā Hono fakalangí, ʻikai ha toe veiveiua pe momou. ʻOku ou ʻofa ʻiate Ia. ʻOku ou takua Hono huafá ʻi he ʻaʻapa mo e vīkiviki. . . .

“Fakatauange pē te mou takitaha maʻu ha Kilisimasi fie-fia. Ka ko e meʻa mahuʻinga tahá, ʻoku ou fakatauange ke mou takitaha tuku ha taimi, mahalo ko ha houa pē taha, ke fakalaulauloto fakalongolongo ai ki he fakaofo mo e fakaʻeiʻeiki ʻo e tokotahá ni, ko e ʻAlo ʻo e ʻOtuá. ʻOku tau fiefia ʻi he faʻahitaʻu ko ʻení koeʻuhí naʻá Ne hāʻele mai ki he māmaní. Ko e nonga ʻoku haʻu meiate Iá, ko ʻEne ʻofa taʻengata ʻoku malava ke tau ongoʻí, mo e houngaʻia kāfakafa ki he meʻa kuó Ne foaki mai maʻa-tautolu ʻi Heʻene faingataʻaʻia lahí—ko e ngaahi ʻelito moʻoni ʻeni ʻo e Kilisimasí” (“The Wondrous and True Story of Christmas,” Ensign, Dec. 2000, 4–5).

Fakatupulaki ʻo ʻEtau Founga AkoʻíTuku ha taimi ke vahevahe ai e kau akó. ʻI he taimi ʻoku vahevahe ai ʻe he kau akó e meʻa ʻoku nau akó, ʻoku ʻikai ngata pē heʻenau ongoʻi hono fakamālohia ʻe he Laumālié ʻenau fakamoʻoní, ka te nau fakalotolahiʻi foki e toenga ʻo e kalasí ke nau ʻiloʻi e moʻoní ʻiate kinautolu pē. . . . Tuku ha taimi ke feʻinasiʻaki ai e kau akó he lēsoni kotoa pē—mahalo ko e taimi ʻe niʻihi te ke ʻiloʻi ko e ngaahi fealēleaʻaki ko ʻení ko e lēsoní ia” (Ko e Faiako ʻi he Founga ʻa e Fakamoʻuí, 31).

148

23–29 TĪSEMÁ

Fakahā 12–22“Ko Ia ia ʻe Ikuná, ʻE Maʻu ʻe Ia ʻa e Ngaahi Meʻa Kotoa Pē”

Ko e hā ʻoku akoʻi atu ʻe he tau ʻi he vahaʻa ʻo e leleí mo e koví naʻe fakamatalaʻi ʻi he tohi ʻa Fakahaá fekauʻaki mo e mahuʻinga ʻo e muimui ʻia Kalaisi ʻi he māmaní? Hili hoʻo fakalaulauloto ki he tefitoʻi moʻoni ko ʻení, fakakaukau ki he ngaahi fie maʻu ʻa e kau mēmipa hoʻo kalasí. Ko e hā ha ngaahi moʻoni mei he tohi ʻa Fakahaá ʻe lava ʻo tokoni kiate kinautolu ke nau fai ʻa e ngaahi fili ʻoku māʻoniʻoní?

L E K O O T I E N G A A H I O N G O ʻ O K Ú K E M A ʻ Ú

Fakaafeʻi Ke Vahevahe

ʻI he fakaʻosinga ʻo e ako ʻa e kau mēmipa hoʻo kalasí ki he Fuakava Foʻoú, poupouʻi ke nau vahevahe ʻenau ngaahi fakakaukau fekauʻaki mo e Fuakava Foʻoú. Kuo fakamālohia fēfē nai ʻe heʻenau ako folofolá ʻenau ngaahi fakamoʻoní?

Akoʻi e TokātelinéFAKAHĀ 12:7–11

ʻOku tau ikunaʻi ʻa Sētane “ʻi he taʻataʻa ʻo e Lamí, pea ʻi he lea ʻo [ʻetau] fakamoʻoní.”• ʻE lava ʻe he ako fekauʻaki mo e Tau ʻi he Langí ʻo

tokoniʻi kitautolu ke mahino ange ʻa e moʻui ʻi he

māmaní. ʻE lava ke lau ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí ʻa e Liliu ʻa Siosefa Sāmita, Fakahā 12:7–11 (ʻi he Fakahinohino ki he Ngaahi Folofolá) pea kumi ʻa e founga ne tau ikunaʻi ai ʻa Sētane mo ʻene ngaahi kau taú ʻi he Tau ʻi he Langí. Ko e hā mo ha ngaahi fakakaukau kehe ʻoku tau maʻu mei he ngaahi faka-matala ki he Tau ʻi he Langí ʻi he Fakahinohino ki he Ngaahi Folofolá . (topics.lds.org). Ko e hā ʻoku tau ako ʻe lava ʻo tokoni mai kiate kitautolu ke tau ikunaʻi ʻa e filí he lolotonga ʻetau moʻui ʻi he māmaní?

• Ko e ʻuhinga ki he hā ʻa e Lami “kuo tāmateʻi talu mei hono ʻai ʻa e tuʻunga ʻo e māmaní”? (Fakahā 13:8; vakai foki, Fakahā 5:6). ʻE lava ke ke tokoni ki he kau mēmipa hoʻo kalasí ke maʻu ha ngaahi tali ki he fehuʻi ko ʻení ʻaki hono lau fakakalasi ʻa e Mōsaia 3:13 mo e Mōsese 7:47. Ko e ʻuhinga ki he hā ʻa e ikunaʻi ʻa Sētane “ʻi he taʻataʻa ʻo e Lamí”? (Fakahā 12:11).

Ko e

Kolo

Taʻen

gatá

, tā

faka

tāta

aʻi ʻe

Ke

ith L

arso

n

149

FAKAHā 12–22

FAKAHĀ 17–18

Kuo pau ke tau fakamavaheʻi kitautolu mei he faiangahala ʻo e māmaní. • ʻOku ʻikai fakamānako ʻa e laukonga fekauʻaki mo e

faiangahala ʻa Papiloné mo hono fakaʻauhá Faka-hā 17–18, ka ko ha fakahinohino ia koeʻuhí ʻe lava ke hoko ʻa Papilone ko ha fakataipe ʻo e māmani faiangahala ʻoku tau moʻui ai ʻi he kuonga ní. ʻE lava ke ke vahevahe ʻa e ngaahi vahe ko ʻení ki ha fanga kiʻi kulupu iiki ʻo e kau mēmipa ʻo e kalasí pea kole ange ke nau kumi ha tali ki he ngaahi fehuʻi ko ʻení: Ko e hā ʻoku tohoakiʻi ai ʻa e kakaí ki Papilone, pe ko e anga fakamāmaní? Ko e hā ʻoku fakatuʻutāmaki ai ʻa Papiloné? Ko e hā ʻe hoko ki Papiloné? Ko e hā ʻa e ngaahi fakatokanga naʻe ʻomi ʻe Sione ke tokoni mai ke tau fakaʻehiʻehi mei he ikuʻanga ʻo Papiloné?

• Hili hono lau ʻo e Fakahā 18:4, mahalo ʻe fie maʻu ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau aleaʻi ʻa e founga ʻe lava ke nau “haʻu mei” Papilone pea “ʻoua naʻa mou moʻua ʻi heʻene ngaahi malaʻiá.” Hangē ko ʻení, ko e hā ha ngaahi veesi folofola pe pōpoaki mei he kau taki ʻo e Siasí kuo tokoni mai ke tau faka-ʻehiʻehi mei he ngaahi ʻahiʻahi ʻo Papiloné, pe ko e māmaní? ʻE lava ke mou lau ʻa e fakamatala ʻa ʻEletā Quentin  L. Cook ʻi he “Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Kehé” pe fakakaukau ke mamata ʻi he foʻi vitiō “Dare to Stand Alone” or “Separating Ourselves from the World” (LDS.org). Ko e hā ha ngaahi fakakaukau ʻe lava ke vahevahe ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí fekauʻaki mo e founga ke fakaʻaongaʻi ai ʻa e ongo tefitoʻi moʻoni naʻe fakamatala ki ai ʻa ʻEletā Kukí? Ko e hā ʻa e tūkunga ʻoku tau “haʻu [ai] mei” Papiloné? (vakai, hangē ko ʻení, TF 133:12–14). Ko e hā te tau lava ʻo fai ke poupouʻi ʻa e niʻihi kehé ke nau fai ʻa e meʻa tatau?

FAKAHĀ 19:5–20:15

ʻE lava ke tau teuteu ki he Hāʻele ʻAnga Ua Mai ʻa e ʻEikí mo e ʻAho Fakamāú. • ʻOku faʻa ui ʻa e Hāʻele ʻAnga Ua Mai ʻa Sīsū Kalaisí

ko e “ʻaho lahi pea fakamanavahē ʻo Sihová” (Soeli 2:31), pea fakatatau ki he Fakahā 19–20, ko ha faka-matala lelei ia. ʻE lava ke ke hiki ʻi he palakipoé ha niʻihi ʻo e ngaahi meʻa naʻe fakamatalaʻi ʻi he Fakahā 19:5–20:15. Fakaafeʻi ʻa e kau mēmipa ʻo e kalasí ke

nau kumi ha ngaahi veesi ʻoku fakamatalaʻi ai ʻa e ngaahi meʻa naʻe hoko ko ʻení. Ko e hā ʻoku ui ai ʻa e ngaahi meʻá ni ʻoku lahi pea fakamanavahē? Ko e hā ʻoku tau ako mei he ngaahi veesi ko ʻení fekauʻaki mo e Fakamoʻuí mo kinautolu ʻoku muimui ʻiate Iá? Ko e hā te tau lava ʻo fai he taimí ni ke tau kau ʻiate kinautolu ʻe fiefia ʻi he taimi ʻo ʻEne hāʻele maí?

• Ke ueʻi ʻa e kalasí ke kamataʻi ha fealēleaʻaki fekauʻaki mo e tohi ʻo e moʻuí, ʻe lava ke ke fakaafeʻi ʻa e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau faʻu ha kiʻi tohi faingofua ʻaki hano peluki ha laʻi pepa ke konga fā. ʻE lava leva ke nau lau ʻa e Fakahā 20:12–15, fakalaulauloto ki he meʻa ʻoku nau loto ke tohi fekauʻaki mo kinau-tolu ʻi he tohi ʻo e moʻuí, pea tohi ʻa e ngaahi meʻa ko iá ʻi heʻenau kiʻi pepá. (ʻE lava ke maʻu ʻa e ngaahi ʻuhinga ʻo e “tohi ʻo e moʻuí” ʻi he “Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Kehé.”) Te tau ongoʻi fēfē nai kapau naʻe ui kitautolu ki he ʻao ʻo e ʻOtuá ʻi he ʻahó ni? ʻE lava ke ke fakaʻaongai ʻa e pōpoaki ʻa ʻEletā Jörg Klebingat “Hū ki he ʻAfioʻanga ʻo e ʻOtuá ʻi he Loto- Falala” (Ensign pe Liahona, Nōvema 2014, 34–37) ko ha konga ʻo e fealēleaʻakí. Te ke lava foki ʻo toe vakaiʻi ʻa e pōpoaki ʻa ʻEletā Jeffrey  R. Holland“Ko Ia Ke Haohaoa ʻA Kimoutolu” (Ensign pe Liahona, Nōvema 2017, 40–42). Ko e hā ʻoku tānaki mai ʻe he ngaahi pōpoaki ko ʻení ki he fealēleaʻaki ko ʻení fekauʻaki mo e teuteu ki he ʻAho Fakamāú.

FAKAHĀ 21:1–22:5

Kapau ʻoku tau faivelenga, ʻe tāpuekina ʻaki kitautolu ʻa e nāunau fakasilesitialé. • Neongo naʻe kikiteʻi ʻa e ngaahi ʻaho fakaʻosí ke fonu

ʻi he faiangahalá mo e fakatuʻutāmakí, ʻoku mahulu ange ʻa e pale naʻe mamata ʻa Sione ʻe maʻu ʻe he kau faivelengá ʻi he ngaahi ʻahiʻahi ʻe muʻamuʻa mai aí. Ke tokoni ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau vakavakaiʻi ʻa e fakaʻosinga fakaʻofoʻofa ʻo e tohi ʻa Fakahaá, ʻe lava ke ke fakaafeʻi kinautolu ke nau toe vakaiʻi ʻa e Fakahā 21:1–22:5, ʻo kumi ʻa e ngaahi kupuʻi lea ʻokú ne ueʻi kinautolu ke nau fāifeinga ki he nāunau fakasilesitialé. Ko e hā ʻa e ngaahi talaʻofa naʻe fai maʻá e kau faivelengá? ʻOku tokoni fēfē mai nai ʻa e fakamatala ko ʻení ʻi he taimi ʻoku tau fehangahangai ai mo e ngaahi faingataʻa mo e ʻahiʻahi ʻoku tau lolotonga tofanga aí?

150

23–29 TīSEMá 

Poupouʻi e Ako ʻi A̒pí

Ke ueʻi ʻa e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau ako ʻa e Tohi ʻa Molomoná he taʻu foʻoú—fakafoʻituitui pea mo honau ngaahi fāmilí—vahevahe ha niʻihi ʻo e ngaahi pōpoaki fakaepalōfita ko ʻení.

Palesiteni Kōtoni B. Hingikelī: “ʻOku ou palōmesi taʻe toe veiveiua atu kapau te mou[lau ʻa e Tohi ʻa Molomoná], ʻo tatau ai pē pe ko e hā e lahi hoʻo toutou lau iá, ʻe haʻu ki hoʻo moʻuí mo e ʻapí ha Laumālie lahi ange ʻo e ʻEikí, ko ha fakamālohia ke ke liliu ʻo ʻaʻeva ʻi he talangofua ki Heʻene ngaahi fekaú, mo ha fakamoʻoni mālohi ange ʻo e moʻui moʻoni ʻa e ʻAlo ʻo e ʻOtuá” (“A Testimony Vibrant and True,” Ensign, Aug. 2005, 6).

Palesiteni Thomas  S. Monson: “ʻOku ou kole kiate kitautolu takitaha ke tau ako ʻi he faʻa lotu mo faka-laulauloto ki he Tohi ʻa Molomoná ʻi he ʻaho kotoa. ʻI heʻetau fai iá, te tau ʻi ha tuʻunga ai ke fanongo ki he leʻo ʻo e Laumalie, ke tekeʻi e ʻahiʻahí, ke ikunaʻi ʻa e veiveiuá mo e ilifiá, pea maʻu ha tokoni fakalangi ʻi heʻetau moʻui” (“Ko e Mālohi ʻo e Tohi ʻa Molomoná,” Ensign pe Liahona, Mē 2017, 87).

Ngaahi Ma̒ uʻanga Tokoni Kehé

Ko e fili ki he māʻoniʻoní kae ʻikai ko e faiangahala ʻa Papiloné. Naʻe akoʻi ʻe ʻEletā Quentin  L. Cook:

“He ʻikai ke tau lava ʻo sītuʻa mei he māmaní. ʻOku ʻikai ko e nofo mūnoá ʻa e talí. ʻI ha founga lelei, ko ʻetau tokoni ki he māmaní ko ha konga ia ʻo hotau ʻahiʻahiʻí pea ʻoku mahuʻinga ia kapau ʻoku tau fie fakatupulaki hotau ngaahi talēnití. . . . ʻOku fie maʻu ke nofo lelei ʻa e kau mēmipa ʻo e Siasí ʻi he māmaní. ʻE fēfē leva ai ʻetau fakafenāpasi ʻa e fie maʻu ke tau tokoni lelei ki he māmaní mo ʻikai ke tau tukulolo ki he ngaahi angahala ʻo e māmaní? (Vakai, TF 25:10; TF 59:9.) ʻE fakahoko ʻe he tefitoʻi moʻoni ʻe uá ha kehekehe lahi.

“1. Tuku ke ʻilo ʻe he kakaí ko ha mēmipa faivelenga koe ʻo e Siasí. . . .

“2. Ke ke maʻu ha loto falala mo moʻui ʻaki ʻa e ngaahi meʻa ʻokú ke tui ki aí” (“Lessons from the Old Tes-tament: In the World but Not of the World,” Ensign, Feb. 2006, 54–55).

Ko e tohi ʻo e moʻuí. Filipai 4:3; Fakahā 3:5; 17:8; 2 Nīfai 29:11; ʻAlamā 5:58; Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 127:6–7, 9; 128:6–7.

“ʻOku ʻuhinga ʻa e Tohi ʻo e Moʻuí ʻi he tafaʻaki ʻe taha ki hono fakakātoa ʻo e ngaahi fakakaukau mo e ngaahi ngāue ʻa ha taha—ʻa ia ko e lekooti ʻo ʻene moʻuí. Neongo iá, ʻoku toe fakamahinoʻi mai foki ʻe he folofolá ʻoku tauhi ha lekooti fakalangi ʻo e kakai tui faivelengá, pea ʻoku kau ai honau hingoá mo e ngaahi fakamatala ki heʻenau ngaahi ngāue māʻoniʻoní” (Fakahinohino ki he Ngaahi Folofolá, “Tohi ʻo e Moʻuí”).

Fakatupulaki ʻo ʻEtau Founga AkoʻíʻOku sai pē ke te pehē “ʻOku ʻikai ke u ʻilo.” “Neongo ʻoku fakanatula pē ke tau loto ke tali e foʻi fehuʻi kotoa, ka ʻe ʻi ai ha ngaahi tūkunga ʻe lelei ke ke pehēange pē, ‘ʻOku ʻikai ke u ʻilo. Tau ako ki he fehuʻi ko iá ʻiate kitautolu pē he uike kahaʻú, pea te tau lava ʻo aleaʻi ia he kalasi hokó’” (Ko e Faiako ‘i he Founga ‘a e Fakamoʻuí, 25). Kole leva ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau kumi ha ngaahi tali ʻi he folofolá mo e ngaahi maʻuʻanga tokoni ʻa e Siasí.

HA

ʻU, ʻO

MU

IMU

I ʻIATE AU

—M

AʻÁ

E LAU

TOH

I FAK

A- SĀ

PATÉ: FUA

KA

VA FO

ʻOÚ

2019