E Ō MAI ʻOE E HOʻOLEHUA EĀ. UA SILA PAʻA ʻIA KE … Adolpho, a me Peter Kau Kawaʻa no ke alakaʻi ʻana mai iaʻu ma kēia huakaʻi ʻana. ... wahi pana ponoʻī, eia kā, ʻo

E Ō MAI ʻOE E HOʻOLEHUA EĀ.

UA SILA PAʻA ʻIA KE ALOHA ʻĀINA A HOME KULĀIWI I LOKO.

I PEPA NUI LAEOʻO KĒIA I WAIHO ‘IA

I MUA O KA MĀHELE HOʻOMALU KULANUI O HAWAIʻI MA MĀNOA

I MEA E KŌ AI KEKAHI O NĀ KOINA O KE KEKELĒ

LAEOʻO ʻIMI NAʻAUAO

MA KA

ʻŌLELO HAWAIʻI

MEI 2012

NA

Tilana Kalei Kawaʻa

Kōmike Pepa Nui Laeoʻo:

Kapā Oliveira, Luna Hoʻomalu

Kekeha Solis

Puakea Nogelmeier

i

ʻAOʻAO KULEANA KOPE

© Kuleana Kope 2012

na Tilana Kalei Kawaʻa

ii

ʻŌLELO HOʻOMAIKAʻI

He mau maka laha ʻole (Pukui, 1983, p. 88). I kaʻu noʻonoʻo ʻana no kaʻu ʻōlelo

hoʻomaikaʻi, ʻaʻole nō i laha nā maka o koʻu mau kākoʻo ma kēia papahana. Ua piha

pono koʻu naʻau i ke aloha a me ka mahalo, no laila, eia au, e hōʻike ana aku i ke ākea i

koʻu mahalo no kēia mau maka laha ʻole.

Mahalo au i ke Akua no nā pōmaikaʻi a pau. Nāna nō i hoʻonohonoho iaʻu ma

kēia honua me ka ʻohana maikaʻi. Mahalo e nā kūpuna no ka hoʻīli ʻana aku i nā ʻike

waiwai iā kākou, nā mamo o kēia au e neʻe nei. He wahi mahalo kēia i kuʻu mau kūpuna

ponoʻī, ʻo Johh Wise, Albert Puniʻai Keawe, Victoria Kaʻōnohi Kekahuna , Blossom

Puanani Adolpho, a me Peter Kau Kawaʻa no ke alakaʻi ʻana mai iaʻu ma kēia huakaʻi

ʻana.

No kuʻu ʻohana kuʻu aloha pau ʻole. Ua komo nā Kawaʻa i kēia hana. Mahalo

nui e kuʻu mau mākua aloha, ʻo Kaʻeo lāua ʻo Kahoʻiwai no ka paipai ʻana mai iaʻu e

holomua ma ka pae laeoʻo, a no ka hele pū ʻana me aʻu ma kēia huakaʻi. ʻO ʻolua nō nā

hoʻokele o ka waʻa, a na ʻolua i aʻo mai iaʻu, e ʻauamo pono au i koʻu kuleana. Mahalo e

koʻu mau kaikuanāne, ʻo Kaʻeo lāua ʻo Kūpono, a pēlā pū nō me kuʻu kaikaina, ʻo

Kalehua no ka hoe pū ʻana me aʻu ma ka waʻa, a no ke kōkua ʻana mai iaʻu me ka

hōʻiliʻili ʻana i nā mea e pono ai ka huakaʻi hele ʻana. Nui nō hoʻi kuʻu mahalo i kuʻu lei

liko lokelani, ʻo Kilohana nō hoʻi. I ke komo ʻana mai o ke kai, nāu nō i kā aku i ka wai

mai ka waʻa aku. Ua pae nō hoʻi ka waʻa, a ua ola nō kākou!

Mahalo a nui e nā lālā o kaʻu kōmike, ʻo Kapā, ʻo Kekeha, a ʻo Puakea, no ko

ʻoukou hoʻomanawanui, a me ko ʻoukou kākoʻo ʻana mai iaʻu. Mahalo e nā hoa papa

laeoʻo, ʻo Jon, Kamu, Kaʻanoʻi, Maiko, Kawena, Ali a me nā hoa ʻē aʻe a pau no ka

iii

hālāwai pū ʻana me aʻu, no ka paka ʻana i kaʻu mau kākau mua, a no ke kōkua ʻana mai

iaʻu ma nā ʻano hana like ʻole.

E kuʻu mau kumu ʻōlelo Hawaiʻi, mahalo iā ʻoukou pākahi a pau. Mahalo e ke

kula ʻo Kawaihuelani no ka mālama ʻana iaʻu no ʻehiku makahiki. Mahalo e kuʻu mau

kumu Hoʻokulāiwi no ke kākoʻo ʻana mai iaʻu, a me ka paipai ʻana iaʻu e holomua ma

kēia pae o ka ʻōlelo Hawaiʻi.

He wahi mahalo kēia i kuʻu ʻāina kulāiwi, ʻo Hoʻolehua, a me nā kupa o ia ʻāina

nani lā. No kuʻu ʻāina kulāiwi ke aloha i sila paʻa ʻia i loko oʻu. No nā ʻohana o

Hoʻolehua kuʻu aloha pau ʻole. E ka ʻāina panoa lā, e kuʻu home ʻo Hoʻolehua nō hoʻi, e

hoʻi ana nō au e pili!

iv

PAPA KUHIKUHI I NĀ MEA O LOKO

ʻAOʻAO KULEANA KOPE .......................................................................................... i

ʻŌLELO HOʻOMAIKAʻI ............................................................................................. ii

PAPA KUHIKUHI I NĀ KIʻI O LOKO .................................................................... vi

MOKUNA 1. MOʻA NOPU KA LĀ I KE KULA O HOʻOLEHUA ........................... 1

Hoʻolauna ....................................................................................................................... 1

ʻŌlelo Mua o ka Mokuna .............................................................................................. 5

Ke Kaʻina ....................................................................................................................... 7

ʻŌlelo Hope o ka Mokuna ........................................................................................... 10

MOKUNA 2. “E HOʻI NŌ AU E PILI” ....................................................................... 13

ʻŌlelo Mua o ka Mokuna ............................................................................................ 13

No ka Pilina .................................................................................................................. 14

No ke Kaʻina Hana ...................................................................................................... 23

Ma nā Puke ................................................................................................................ 24

Ma nā Nūpepa ............................................................................................................ 27

No nā Palapala Hōʻike a ke Aupuni .......................................................................... 29

Nā Leo Kūpuna .......................................................................................................... 30

Nā ʻIke o ke Kino ....................................................................................................... 31


MOKUNA 3. “ME MOLOKAʻI NUI A HINA, ʻĀINA I KA WEHIWEHI,” .......... 37


“Ua nani nā hono aʻo Piʻilani” ................................................................................... 39

“O kuʻu pua kukui, aia i Lanikaula” ......................................................................... 41

v

“E ka makani ē, uiha!” ............................................................................................... 44

“Kiʻekiʻe Hālawa i ke alo o nā pali” .......................................................................... 46

Ka nani o Hoʻolehua ................................................................................................... 47


MOKUNA 4. “KAULANA E KA NANI O HOʻOLEHUA ʻEĀ” ............................... 49


No nā Moʻolelo Kaʻao ................................................................................................. 50

No ka Hoʻolaupaʻi ʻia ʻana o nā Kona ...................................................................... 53

No nā Palapala o ke Aupuni ....................................................................................... 61

No ka Papahana Home Hawaiʻi ................................................................................. 63

“Kuʻu ʻāina hoʻopulapula lā” ..................................................................................... 66

Ke ʻAno o ka Nohona ................................................................................................. 72

Ka Wai Ola ................................................................................................................ 77

Puʻupeʻelua ................................................................................................................ 78

Nā Hoa Kūkākūkā ...................................................................................................... 81

I Kēia Mau Lā .............................................................................................................. 84

“E hoʻi nō au e pili.” .................................................................................................... 86

KA PAPA KŪMOLE ...................................................................................................... 88

vi

PAPA KUHIKUHI I NĀ KIʻI O LOKO

Kiʻi 1. Nā loko iʻa o Kona, Molokaʻi (Monsarrat, 1885) ................................................. 55

Kiʻi 2. Hoʻihoʻi ʻo Kalaimoku i ka ʻāina ʻo Hoʻolehua iā Kauikeaouli. ........................... 61

Kiʻi 3 Nā palena o ke ahupuaʻa Hoʻolehua (Monsarrat, 1886). ........................................ 62

Kiʻi 4 Nā pā hale o Hoʻolehua-Pālāʻau mai ka lihi pali, a i kekahi ʻaoʻao ʻo Farrington

(Kanahele, 1924) ............................................................................................................... 84

Kiʻi 5 Nā pā hale o Hoʻolehua ma kahi o ke kahua mokulele (Evans, 1932). .................. 85

Kiʻi 6 Nā pā hale o Hoʻolehua ma kahi o Kaluakoʻi (Wall, 1891). .................................. 85

1

MOKUNA 1. MOʻA NOPU KA LĀ I KE KULA O HOʻOLEHUA

Hoʻolauna

Mai ka piʻina o ka lā i ke kihi o Kapuʻupoʻi ma naʻe, a i ka napoʻo ʻana o ka lā i

ʻō aʻe o Kalaeokalāʻau, mai Kahiʻu o Kalaupapa a i nā pā pōhaku o Pohoʻele ma Pālāʻau,

e kuʻu mea heluhelu ē, aloha kāua. E naue pū paha kāua i ka moku kama a Hina, a e ʻike

kāua i nā kula pālahalaha o Molokaʻi1, e waiho ahuwale ana ma waena o nā kiaʻi, ʻo

Kamakou lāua ʻo Maunaloa. He ʻāina makani nō ia; hoʻokahi nō kīkīao makani a ka

Ikioe, pula ka maka i ka lepo ʻula o Kalaeloa.2 ʻĀnaʻanai mai ka lima i ka laʻolaʻo o ka

maka, a pau aʻe, i nānā iho ka hana o ka maka i ka umauma, ua uhi ʻia i ka lepo lehu ‘ula.

E koʻu kōkoʻolua o ka huakaʻi hele ʻana, ʻo kēia kuʻu ʻāina, kuʻu home, kuʻu

kulāiwi. Nona kuʻu aloha, ua sila paʻa ʻia i loko. A kau ka manaʻo i nā lālani mele a

Clarence Kinney. ʻO ia nō ke mele i mele ʻia e nā kamaliʻi o ke kula nani ʻo Hoʻolehua,

penei:

Haʻaheo nō kuʻu home lā,

I kau maila i ka laʻi

Hoʻopulu ʻia me ka ʻehukai

I ka nani o Hoʻolehua

Kuʻu home noho mai

1 E pela ʻia ana ka inoa ʻo Molokaʻi me ka ʻokina ma waena o ka “a” a me ka “i”. Wahi a kekahi, ʻo

Molokai ka inoa kūpono o ia ʻāina, no ka mea, ua kapa ʻia ua mokupuni lā no kahi o ka hui ʻana o nā kai

ʻehā o nā kai ʻewalu. Molo nā kai ʻehā a puni ia mokupuni lā. Ma kahi o ka makahiki 1930, ua loli ke ʻano

o ka puana ʻana o ia huaʻōlelo lā i nā puʻu kani o ia wā. Wahi a Harriet Ne, kekahi kupuna ʻeleu o

Molokaʻi, na nā puʻu kani i hoʻokomo i ka ʻokina i ia inoa lā (Cronin, 1992). ʻOiai he manaʻo waiwai kēia,

ua aʻo ʻia nō kou mea kākau, e kapa aku i ia mokupuni lā ʻo Molokaʻi. A na kekahi mau kūpuna o ia

mokupuni i aʻo mai, ʻo Molokaʻi ka inoa kūpono. 2He māhele kēia o ka ʻōlelo aʻoaʻo a Kaʻiulauahi iā Kalimahopu ma ka mo‘olelo penei, “…o kau paha ia e

hooleole la ianei, ahiki aku oe ilaila, hookahi no kikiao makani a ka Ikioe, pula ko maka i ka lepo ula o

Kalaeloa, lilo oe ilaila e anaanai ai i ka la’ola’o o ko maka, a pau ae, i nana iho ko hana, ua kahi ka neo i ko

omole (huewai-ihiloa)” (K., 1921a).

2

I ka ʻolu o ka makani

I ka nou ʻia mai i ka ua Kanipili

Uʻi lā, koni lā, i ka uka ʻiuʻiu

I ka pā kolonahe a ke Kehau

Kuʻu home hoʻopulapula lā

I kau maila i ka laʻi

Hoʻopula ʻia me ka ʻehukai

I ka nani o Hoʻolehua (Kinney).

He wahi kūikawā ua ʻāina hoʻopulapula noʻu. Ma laila i noho ai a kupa ka ʻohana

o kou mea kākau. A kani oeoe ka lālani mele, “ʻAʻohe mea nāna e kūʻai i ke ēwe o kuʻu

mau iwi” i loko o koʻu naʻau (Kimura & Moon, 1989). He pilina ko kēia i koʻu kulāiwi,

a he kuleana nō hoʻi ko kēia e mālama i ia ʻāina i aloha nui ʻia. A na ka ʻāina o kuʻu iwi

e alakaʻi iaʻu ma kēia papahana nui.

‘O ke kula moʻa nopu i ka lā kahi a kēia i noho ai a kupa (Pukui, 1983, p. 235).

Ua ʻike maka kou mea kākau i ke ʻano ikaika o ka lā ma laila. I ke kauwela, panoa a

maloʻo ke kula. A i ka hoʻoilo, uluwehi ka ʻāina o Hoʻolehua, a he nani maoli nō. Ua

hele nō a kamaʻāina ke ʻano me nā hiʻohiʻona o ia ʻāina i nā maka o kou mea kākau. Eia

naʻe, ʻo ka moʻolelo o ia wahi kahi pohihihi i ka naʻau o kou mea kākau. ʻAkahi nō a

launa kekahi mau ʻike waiwai me kou mea kākau, a ʻaʻohe oʻu ʻiʻini e kaʻawale ia mau

mea mai ka naʻau aku. Ua launa mua paha kēia me ke ʻano pohihihi o ka moʻolelo o

Hoʻolehua i ko ka mea kākau wā e hele kula ana, ma ke kula kiʻekiʻe. Ua koi ʻia kēia e

hana i papahana pili i kekahi wahi pana ma ka papa ʻike Hawaiʻi. Wahi a ke kumu, na

3

kou mea kākau e koho i kāna wahi pana ponoʻī. Koho akula nā hoa papa i ko lākou mau

wahi noho, e lilo nā wahi noho i papahana wahi pana no lākou. Komo pū kēia i ia hana, a

ua koho kēia e ʻimi noiʻi iā Hoʻolehua.

ʻO kekahi hana e hana ai ma ia haʻawina ʻo ia nō ka ʻimi ‘ana i nā inoa a me nā

palena o ka moku, ke ahupuaʻa, a me nā ʻili pili i ia wahi pana. ʻImi akula kou mea

kākau i ka palapala ʻāina o Molokaʻi, a aia nō ʻo Hoʻolehua ma ka moku ʻo Kona. ʻAʻole

naʻe i hoʻākaaka ʻia nā palena o Hoʻolehua ma ia palapala ʻāina like. Ua hele a huikau

kēia i ka nui o nā ʻāpana ʻāina i kapa ʻia ʻo Hoʻolehua. A hoʻomaka kēia e hopohopo i ka

holomua ʻana ma kēia papahana. Hoʻololi koke ʻia ka manaʻo, a koho ʻia kekahi wahi

pana. ʻO Hālawa ka mea i koho ʻia no ka hana ʻimi noiʻi. No Hālawa ke kupunakāne o

kou mea kākau, no laila he kamaʻāina kēia no ia wahi. ʻOiai he awāwa ʻo Hālawa, ua

maʻalahi ke kuhi ʻana i nā palena o ia ʻāina. Ma muli paha o ke ʻano moloā o kou mea

kākau i ia wā, ʻaʻole i ʻimi noiʻi ʻia ka ʻāina panoa ʻo Hoʻolehua.

Hala ihola he mau makahiki, a komo akula kēia i ke kulanui, koikoi hou ʻia kēia e

hana i kekahi papahana wahi pana. A kupu hou maila ka manaʻo i loko, e ʻimi noiʻi ʻia

nō paha ke kulāiwi ponoʻī o kou mea kākau. Kainoa ʻo ka haumāna ke koho ana i kāna

wahi pana ponoʻī, eia kā, ʻo ke kumu kai koho. No laila, ua lilo kekahi ʻāpana ʻāina o

‘Ewa, ʻo ia ka wahi pana e ʻimi noiʻi ʻia. ʻO ka lua kēia o ka papahana wahi pana a kou

mea kākau i hana ai, a ua hoka nō kēia i ka ʻimi noiʻi ʻana i kona ʻāina kulāiwi ponoʻī.

Me he mea lā, ua hala ʻē ka Puʻulena.

Hōʻea akula kēia i ka pae laeoʻo, a hoʻomaka ʻia nō hoʻi ka hana ʻimi noiʻi, a ʻo

kekahi kupuna kualua, ʻo John Wise, ke kumuhana. He mau hana kāna ma ke ʻano he

kenekoa, he mea kākau nūpepa, he kumu ʻōlelo Hawaiʻi a pēlā aku, pēlā aku. Malihini

4

maoli ʻiʻo nō kēia mau hana a nā kūpuna. Manaʻo ihola au, he kuleana ko kēia e

hoʻolaha aku i ka hana ʻeleu a ke kupuna. A no laila, ua hoʻoholo kou mea kākau e lilo

ʻo John Wise, ʻo ia ke kumuhana no ka pepa laeoʻo. Ua holo pono ia hana, a loaʻa maila

iaʻu nā ʻano moʻolelo like ʻole. ʻO kekahi o ia moʻolelo, he moʻolelo nūpepa ia e pili ana

iā John Wise me Hoʻolehua. Ua makana ʻia ʻo ia he 500 ʻeka ma laila. I ka loaʻa ʻana

mai o ua moʻolelo nūpepa iaʻu, e kuhi ana kēia kupuna kāne kualua i ke alahele kūpono o

ka holomua ʻana. ʻAkahi nō a ʻike nā maka i ua ʻulu lā e kau ana i mua pono o ke alo.

ʻOiai ua ʻike maka ʻia ua ʻulu nui lā e kau ana i mua o ke alo ponoʻī o kou mea

kākau, e kau kiʻekiʻe ana ua ʻulu lā i ke kumu lāʻau. Kainoa ua hiki ke lou ʻia e kēia. Eia

kā, ua pōkole ka lou. He kupa kēia no ia ʻāina, pōkole naʻe ka lou i paʻa i ka lima. Ua

kānalua kēia i ka nui o nā mea i paʻi ʻē ʻia no Hoʻolehua. Lohe maila kēia no ka uʻi o nā

momi e waiho ana ma ka hale hōʻikeʻike o Pīhopa, a ua pau ke kānalua. ʻO Hoʻolehua nō

ke kumuhana kūpono no ka papahana laeoʻo.

Ke lana nei ka manaʻo, e ka mea heluhelu, e makaʻala ana kēia i ka hua ʻulu e kau

ana i mua pono o ke alo mai kēia mua aku. ʻOiai he kanaka wale nō kēia, ke noi haʻahaʻa

nei kou mea kākau, e ʻoluʻolu kou naʻau i nā manaʻo e hāpai ‘ia mai nei. Inā ʻano ʻē paha

ka naʻau i nā manaʻo o kou mea kākau, eia nō kēia, e mihi aku ana i ka mea heluhelu. Inā

he mau hemahema ko kēia papahana, na kou mea kākau iho nō ia mau hemahema.

Mahalo.

I ʻike ʻoe, e kuʻu kōkoʻolua, ke makemake nei kou mea kākau e huakaʻi hele pū

kāua ma ka huakaʻi i hoʻolālā ʻia e kēia. I kuʻu ʻāina kulāiwi ana kāua, a e lōʻihi ana

paha ka huakaʻi hele ʻana. No laila, i mōakāka ke ʻano o ka hana a kāua ma kēia huakaʻi

hele ʻana, e wehewehe mua kēia i ka manaʻo o ia mea.

5

ʻŌlelo Mua o ka Mokuna

Ua hele mua ʻia ua ala o ke kākau ʻana i ka pepa nui ma ka ʻōlelo Hawaiʻi e

kekahi mau kānaka ʻeleu, a na lākou i hōʻike mai i ke ʻano o ia ala. ʻO Laiana Wong

kekahi o nā alakaʻi mua, a nāna nō i waele i ke ala no kākou. Hōʻike maila ua alakaʻi lā i

ka waiwai o ke kau ʻana ma ia ala like lā. Wahi āna,

He mea nui ko‘iko‘i ke kākau ‘ana i nā hō‘ike papahana noi‘i ma ka ‘ōlelo

Hawai‘i, no ka mea, he wahi ia i kapu ma mua no ka ‘ōlelo haole wale nō. I komo

loa aku auane‘i ka ‘ōlelo Hawai‘i ma ia wahi, e pi‘i nō kona kūlana hanohano a

like a like me ka ‘ōlelo haole, a e helu ‘ia ho‘i ma nā ‘ōlelo mana o ka honua nei

(2009).

ʻAelike kēia me nā ʻōlelo e kau ana ma luna aʻe. ʻOiai he haumāna kulanui ka

mea kākau ma lalo o ka malu ‘o Kawaihuelani, he kuleana ko kēia e hoʻohanohano i ka

ʻōlelo makuahine o ka pae ʻāina ʻo Hawaiʻi . Pōmaikaʻi kākou i ka hoʻokumu ʻia o ke

kekelē laeoʻo Hawaiʻi, kahi e koi ʻia ai ke kākau ʻana ma ka ʻōlelo makuahine, i mea e

ulu ai ka nui o nā papahana noiʻi i hoʻokumu a hoʻolaha ʻia aku ma ka ʻōlelo Hawaiʻi. E

ʻauamo pono ʻia kēia kuleana, i haʻaheo nā kūpuna i kā lākou moʻopuna. A no laila, i

mea kēia huakaʻi hele ʻana o kāua e piʻi ai ke kūlana hanohano o ka Hawaiʻi. Mai ia wā

o ka hoʻokumu ʻia ʻana o kēia ʻano hana, ʻo ka haku ʻana i nā pepa nui ma ka ʻōlelo

Hawaiʻi, a i kēia manawa ʻānō, ua hele he mau kānaka ma ua ala like. He kuleana ko ka

mea kākau e kau pū ma ia pae like, a e hoʻonui i ia ala like no nā mamo ʻē aʻe o kēia au e

neʻe nei, a pēlā pū nō me ke au e hiki mai ana. Eia hou, “He hana ho‘okamani nō paha ke

6

kākau ‘ana, ma ka ‘ōlelo haole, i kahi pepa nui e pili ana i nā loina ‘ōlelo Hawai‘i”

(Wong, 2009). A he ʻoiaʻiʻo nō ia. ʻO nā loina Hawaiʻi, ua kūpono ka wehewehe ʻana i

ia mau mea ma ka ʻōlelo Hawaiʻi.

Ma nā nūpepa ʻōlelo Hawaiʻi, ua ʻike ʻia ka mana o ia mea ʻo ke paʻi ʻana i nā

manaʻo ma nā nūpepa, a ua komo ka ʻiʻini i loko o nā Hawaiʻi, e hoʻīkaika lākou i ke

kākau ʻana ma nā nūpepa. I ka ulu ʻana o ka hoi o nā Hawaiʻi i ia mea, ʻo ke kākau ʻana

ma nā nūpepa, ua kupu maila nā mea kākau Hawaiʻi ma nā nūpepa. No laila, ua komo pū

ka Hawaiʻi i ia hana, a ua hiki ke kiʻi hou ʻia ka mana o ka ʻōlelo e ka Hawaiʻi. Na ka

hanauna o ke au kahiko i hoʻīli aku i nā ʻike Hawaiʻi waiwai iā kākou, ka hanauna hou.

ʻO ke kākau ʻana kekahi kahua i kūkulu ʻia e ka hanauna kahiko, a ua holomua ka

Hawaiʻi ma o ka hoʻohana ʻana i ia pono hana, ʻo ke kākau, a ʻo ka palapala ʻana nō hoʻi

ma kekahi mau ala like ʻole. E nānā pono paha kāua i ia mau ala e kākoʻo ana iā kāua ma

kēia huakaʻi kūikawā.

E hoʻopili ana ke kaila kākau o kēia moʻolelo huakaʻi i nā moʻolelo o ka nūpepa

Hawaiʻi, ʻoiai he welina ko ka moʻolelo, he kino kona, a he panina kona. Mahalo au i ia

ʻano moʻolelo, a nui koʻu ʻiʻini e kau ma ia ala like, i kū like kēia huakaʻi hele ʻana me ko

nā kūpuna o Hawaiʻi nei. A, eia kekahi, ma ia ala, he pilina ko ka mea kākau me ka mea

heluhelu. Kākau ʻia ka moʻolelo me he mea lā e kamaʻilio ana ka mea kākau me kona

hoa, he alo a he alo, a i ʻole ia e huakaʻi mākaʻikaʻi ana kekahi hoa me kona hoa. Ma

kēia ʻano o ke kākau ʻana, kono ʻia ka mea heluhelu e komo pū me ka mea kākau i ka

wehewehe ʻana i kona mau manaʻo ponoʻī. Eia hoʻi kekahi, ua hoʻāʻo kou mea kākau e

hoʻokomo i nā ʻano ʻōlelo noʻeau like ʻole, a me nā mele like ʻole i kēia moʻolelo

huakaʻi. Ua ʻike nui ʻia kēia kaila o ke kākau ma nā nūpepa ʻōlelo Hawaiʻi, a he hōʻike

7

nō ia i ka pilina o ka moʻolelo i kākau ʻia i nā moʻolelo, nā mele, nā ʻōlelo noʻeau, a me

nā manaʻo i kākau ʻē ʻia. Hoʻohanohano ʻia nā ʻōlelo noʻeau o ke au kahiko ma kēia

kaila o ke kākau ʻana, a he mea maikaʻi nō ia, ka hoʻomanaʻo ana i ia mau ʻōlelo noʻeau

o nā kūpuna.

Ke Kaʻina

He ʻehā māhele o kēia pepa. Ma kēia mokuna, ua hoʻolauna ʻia kou mea kākau, a

me ke kumuhana nui o kēia pepa, ʻo Hoʻolehua nō hoʻi. A, ʻakahi a wehewehe ʻia ke

ʻano o ke kaila o kēia pepa. ʻO nā mea e koe nei, ʻo ia nō ka wehewehe ʻana i nā mea e

hiki mai ana ma nā mokuna ʻē aʻe o ka pepa. A no laila, e wehewehe piha aku kēia iā

ʻoe, e kuʻu mea heluhelu, i ke ʻano o kēia huakaʻi. ʻOiai ua nūnē kou mea kākau i ke

ʻano o ka hoʻomōhala ʻana i kēia haʻawina, e hōʻike ʻia ʻoe i nā mea a kāua e makaʻala ai

iā kāua e huakaʻi ana. No ka mea, nui nā mea i hoʻomākaukau ʻia e kou mea kākau no

kēia huakaʻi mākaʻikaʻi ʻana. ʻO kekahi hana a kou mea kākau i hana ai, ua huli ʻia kahi

kūpono o ka hoʻomaka ʻana o kēia huakaʻi.

ʻO ka mokuna ʻelua kahi e nānā ʻia ai ke ‘ano o ka pilina o ke kanaka i ka ʻāina.

ʻO nā manaʻo nui e hāpai ʻia ana ma kēia pepa iā kāua e mākaʻikaʻi ana, ua pili nō i ka

ʻāina. Mai ka ʻāina mai ka Hawaiʻi, a mai ka ʻāina mai ke ola o ke kanaka. E makemake

ana kou mea kākau e hōʻike aku i ka waiwai o ka moʻolelo o ka ʻāina. Aia nā ʻano loina

like ʻole o ka wā kahiko ma nā moʻolelo, a he pono ka hoʻomaopopo ʻana i ua mau mea.

Ma o ka hoʻomaopopo ʻana i ka moʻolelo me nā ʻike waiwai o loko, e ʻike ana nā

hanauna hou i nā hana a nā kūpuna. A pēlā e paʻa ai ka pilina o nā kūpuna i nā mamo o

8

kēia au, a me ke au e hiki mai ana nō hoʻi. Ke lana nei ka manaʻo o kou mea kākau, e

hoʻomau ʻia ka ʻimi ʻana i nā loina o nā kūpuna ma nā moʻolelo, i lilo ia mau loina i hōkū

alakaʻi no kākou.

A, eia hoʻi kekahi manaʻo, e nānā ʻia ana ke ʻano o ka pilina o ka mea kākau i ke

kumuhana o ka moʻolelo. ʻIke ʻia kēia ʻano manaʻo ma nā ʻano wahi like ʻole. Ua

heluhelu ʻia kekahi mau manaʻo no kēia pilina e kou mea kākau ma nā moʻolelo o ke au

kahiko. A lohea ua mau manaʻo ma o nā leo o nā kūpuna o Hawaiʻi, a ma o nā leo o nā

keiki papa o ka ʻāina. E makemake ana kou mea kākau e hōʻike i ke ʻano o ia pilina, a i

ke kumu i ʻike ai kākou, nā mamo o kēia au e neʻe nei, he pilina nō ko ka Hawaiʻi i kona

ʻāina ponoʻī.

A no laila, na nā koa wiwoʻole o ke kākau i hōʻike mai iā kāua i kahi o ka

hoʻomaka ʻana. Eia kekahi, ua kuhi ua mau koa i kahi o ka holomua ʻana. He pono ka

huli ʻana i ke ala o nā kūpuna o ke au i hala. Ua mamao ua ala lā mai kahi a kāua e kū

nei, a ua hala ia ala i ka hapa nui o nā kānaka ʻimi naʻauao ma mua. Eia naʻe, e mālie

kou naʻau, e kuʻu hoa ē. Na ka mea kākau i hoʻolālā i ke ʻano o ka holomua ʻana ma o ka

nānā ʻana i nā ʻōlelo i palapala ʻia e nā kānaka ʻimi naʻauao ʻeleu. He palapala ʻāina ia e

kuhi ana i kahi kūpono a kāua e holomua ai. E kuhi ana kekahi mau kānaka ʻē aʻe, ua

kaʻawale loa ke ala o nā kūpuna mai ke ala aku o kākou. ʻAʻole pēlā. Ma o ka hahai

ʻana i ka palapala a nā kūpuna, a pēlā pū nō me nā palapala a kekahi mau kānaka ʻeleu, e

alakaʻi ʻai ana kāua i kahi kūpono o ka holomua ʻana ma kēia huakaʻi. E waiho ana nā

manaʻo o ua mau alakaʻi lā me he ala mālaʻelaʻe lā, a no laila, e kaʻi paha kāua ma ia ala

like a nā kūpuna.

9

Ma ka mokuna ʻekolu, e walaʻau ana nō kāua no ka ʻāina makani ʻo Molokaʻi.

ʻOiai, he māhele ʻo Hoʻolehua no ia ʻāina makani lā, he mea nui ka nānā ʻana i nā

moʻolelo waiwai o ia mokupuni. E nānā ‘ia ana kekahi o nā moʻolelo no nā akua, nā

kāhuna, nā kāula, a me nā wahi o Molokaʻi. A laila, e wehewehe ʻia ana kekahi mau

manaʻo no ka pilina o Hoʻolehua i ia ʻāina nui a Hina. He kūpono ke kūkulu ʻana i ke

kahua o nā moʻolelo waiwai o ka mokupuni ma mua o ka wehewehe ʻana i nā moʻolelo

no kekahi ʻāpana ʻāina, no ka mea, he hōʻike kēlā i ka pōʻaiapili o ia mau moʻolelo.

ʻOkoʻa kēlā me kēia ʻāina, a ʻokoʻa nō hoʻi kēlā me kēia mokupuni. ʻAʻole paha i like nō

a like nā moʻolelo waiwai o Waipiʻo, Hawaiʻi me nā moʻolelo waiwai o Hoʻolehua,

Molokaʻi.

A, eia hoʻi kekahi, e hōʻike ana nō kou mea kākau i kona mau manaʻo ponoʻī no

ia mau moʻolelo, a me ka waiwai o ia mau moʻolelo i kēia mau lā. He mau haʻawina ko

nā moʻolelo o ka wā mamua, a he kūpono ka ʻike ʻana i ka waiwai o ia mau mea i kēia au

e neʻe nei, no ka mea, pēlā e hoʻomau ʻia ai ka pilina aloha o nā moʻopuna me nā kūpuna

o lakou. E like hoʻi me ka ʻōlelo a Poepoe,

...o ke kanu mau ana aku o ia moolelo iloko o ka opio a kanaka makua wale ae

oia, he hoomau ana aku no ia i ke aloha mawaena o ka hanauna hou a me ka

hanauna i nalo aku, a e nalo aku ana hoi ma ka welelau komohana o keia ola ana.

Ua olelo ae o Hoapililoihi he mea pono ma ka nee ana imua me ke au o ka

manawa: E waiho iho i hailona ma ka pu’e one o ke au o ka manawa i loaa ai ka

ike i ou mau hoa e nee mai ana, he alahele no keia ua hele mua ia, a loaa no ke

kupaa ana no ia nee ana aku imua ("Ka Ipu Alabata," 1905).

10

No laila, e hoʻāʻo ana nō kēia e kākoʻo i nā manaʻo o Poepoe, a e hoʻonohonoho pono i

nā manaʻo a me nā moʻolelo o nā kūpuna, i ʻike maoli ʻia ua pili aloha o ka hanauna hou i

ka hanauna i nalo aku.

Ma ka mokuna ʻehā o kēia pepa, e nānā ʻia ana ka moʻolelo o Hoʻolehua mai ka

wā ma mua, a i kēia wā. ʻO ka wā ma mua ma kēia pōʻaiapili, ʻo ia nō ka wā ma mua o

ka hoʻokumu ʻia ʻana o ka papahana ʻāina hoʻopulapula ma Hoʻolehua. E hōʻike ana kou

mea kākau i kekahi mau moʻolelo kaʻao e wehewehe ana i nā mea hoihoi, i ke ʻano o ka

ʻāina me ke ʻano o ka nohona ma Hoʻolehua i ia wā.

Ma ia māhele like, e nānā ʻia ana ka papahana Home Hawaiʻi ma Hoʻolehua, no

ka mea, he māhele nui kēlā no ka moʻolelo o Hoʻolehua. ʻOiai ʻo Hoʻolehua ka lua o nā

wahi i koho ʻia e ke Komisina o nā Home Hawaiʻi, e noho nā kānaka Hawaiʻi ma laila, he

moʻolelo nō ko ia wahi panoa lā. E nānā ʻia ana ka wā o ka hoʻokumu ʻia ʻana o ia

papahana. A laila, e nānā ʻia ana nō ka holomua o ia papahana ma o ka nānā ʻana i nā

moʻolelo like ʻole o nā kānaka e noho ana ma laila i ia wā. A, ma ka hopena o ia

mokuna, na ka mea kākau e hōʻike i kekahi o kona mau manaʻo no ka waiwai o ia mau

moʻolelo i kēia wā.

ʻŌlelo Hope o ka Mokuna

Nui nā ʻike pili i ka ʻāina a kou mea kākau i hōʻiliʻili mai ai, a i ka hala ʻana o nā

makahiki hou, e pākuʻi ʻia ana nō paha kekahi mau ʻike hou i ia ʻāina lā. ʻAʻohe wā e

pau ai kēia ʻano hana. E makemake ana kou mea kākau i kēia papahana e noho me he

kahua paʻa lā no nā mamo o ke au e hiki mai ana. E like me nā manaʻo o nā kūpuna o ke

au kahiko. Na lākou i palapala i nā ʻano mea like ʻole o ka moʻolelo Hawaiʻi i mea e

11

hoʻīli ʻia ai ua mau ʻike kuʻuna i o kākou, nā mamo o kēia au e neʻe nei. Ma ka moʻolelo

ʻo “He Moolelo no ka Hookumuia Ana o na Paemoku o Hawaii Nei a me Ka

Hoolaukanaka Ana i Hoikeia ma na Mele Hawaii Kahiko” a John Wise, ua hōʻuluʻulu ʻo

ia i ka moʻolelo Hawaiʻi. Ma ia hōʻuluʻulu ana, hoʻākaaka ʻo ia i ke kumu ona i

hōʻuluʻulu ai i ia moʻolelo lā. Iā ia e kākau ana no ke akamai o nā kūpuna i ka hana lāʻau

lapaʻau, eia kona mau manaʻo,

Oia keia e hoopuka ia aku nei no ka pomaikai o ka hanauna hou o Hawaii Lahui o

keia au e nee nei, a e hooiaio aku ana, aole i pau ka ko Hawaii nei ike lapaau ma

ka hana hoopunipuni wale elike me ka kekahi poe e olelo nei…a oia keia e hoike

ia aku nei no ka pono a me ka pomaikai o ko Ke Au Hou poe heluhelu, a me na

hoonaauao ana aku i ke ao holookoa ame ka hanauna hou e nee nei, ka ike, ka

naauao ame ke kuliu maoli o ka ike o na hanauna kahiko o keia lahui… (Wise,

1911, p. 28).

ʻAelike kēia me kona mau manaʻo no ka ʻike kūliʻu o nā hanauna kahiko. I

kekahi lā, e lilo ana kākou, nā mamo o kēia au e neʻe nei, ʻo kākou ka hanauna kahiko.

Me ia manaʻo, he aha kā kākou e hana ai i hoʻīli pono ʻia nā manaʻo o kākou i nā

hanauna hou o kēia au a pēlā pū nō me ke au e hiki mai ana? Noʻu, e hoʻīli ana au i ka

waiwai o ka ʻāina i ka Hawaiʻi. Na Poepoe i hāpai i nā manaʻo hopohopo no nā hanauna

hou o kona wā. Ua hemahema nā keiki Hawaiʻi i ka ʻōlelo makuahine. “Nokeaha mai ke

kumu o keia hemahema o keia au hou e nee nei? Hookahi wale no haina; ua nele maoli

no kakou i ka moolelo e apo koke mai ai la hoi na opio o ka aina…” ("Ka Ipu Alabata,"

1905). E ʻimi ana au i ke ala kūpono ma kēia huakaʻi hele ʻana o kāua, a e hoʻopaʻa ana

12

au i ia ala lā i pau ka nele o nā hanauna hou ma kekahi ʻaoʻao. ʻO koʻu pahuhopu nui o

nā hanauna hou, ʻo ia kēia, ʻaʻole e kaʻawale ka Hawaiʻi me kona ʻāina ponoʻī. E kūpaʻa

mau loa aku ka Hawaiʻi i ka pae ʻāina ʻo Hawaiʻi .

ʻO ka pahuhopu nui o kēia huakaʻi, e hōʻike aku kou mea kākau, he ʻike waiwai

ko ka moʻolelo o ka ʻāina i ia ʻāina lā. Ua hiki ke kuhi ʻia nā ʻano pilina like ʻole ma

loko o ka moʻolelo. Ua hiki ke kuhi ʻia ka pilina o ke kanaka i ka ʻāina, ka pilina o ke

ahupuaʻa i ka mokupuni, ka pilina o ke aliʻi i kona poʻe ponoʻī, a ia mea aku, a ia mea

aku. Ke lana nei ka manaʻo o kou mea kākau, e nānā ʻia nō nā moʻolelo o ka ʻāina, a e

hoʻomaopopo ʻia ka waiwai o ia mau moʻolelo, i mau ka pilina o nā kamaʻāina i ia ʻāina

lā.

13

MOKUNA 2. “E HOʻI NŌ AU E PILI”


E wehewehe ana kēia māhele o ka papahana i nā mea i loaʻa mai i kou mea kākau

i ka wā o ka ʻimi noiʻi ʻana. ʻElua māhele nui o kēia mokuna. E kamaʻilio ʻia ana nā

mea e pili ana i ka pilina o ke kanaka i ka ʻāina i ka māhele mua ma o ka nānā ʻana i nā

manaʻo o kekahi mau kānaka ʻimi naʻauao. Na lākou e hōʻike mai iā kāua i ka waiwai o

ia pilina, a me nā ala e hoʻīkaika ʻia ai ia pilina lā. E nānā mua ʻia ka waiwai o ke

kuanaʻike Hawaiʻi no ka hōʻikehonua ma Hawaiʻi nei, a me nā mea e hoʻopili ana i ke

kanaka i ka ʻāina ʻo Hawaiʻi. A laila, e nānā ʻia ana ke ʻano o ka pilina me ka nohona o

ke kanaka ma kona ʻāina ponoʻī, a me nā ʻike o ia kanaka lā. A, ma ka hopena o ia

māhele mua, e walaʻau ʻia ana nā mea i hiki ke hana ʻia i mea e hoʻīkaika ʻia ai ka pilina

o ke kanaka i ka ʻāina. Kuhi nō ia māhele mua i ke kuleana o ke kanaka nona ka pilina i

ka ʻāina.

Ma ka lua o nā māhele, e wehewehe ʻia ana nō ke kaʻina hana o ka ʻimi noiʻi ʻana

o kou mea kākau no ka ʻāina o Molokaʻi. E hōʻike ʻia ana kahi i loaʻa nā moʻolelo, nā

kaʻao, nā lola mānaleo a ia mea aku, a ia mea aku. Pēlā e ʻike ai ʻoe, e kuʻu hoa, i kahi o

ka huli ʻana i nā moʻolelo waiwai no Hoʻolehua. E kūkulu pono ʻia ana nō ka pōʻaiapili

o ia mau ʻike waiwai o Molokaʻi, i ʻike nā kānaka a pau, he moʻolelo nō ko laila, a laila, e

kūkulu ʻia ana ka moʻolelo no Hoʻolehua ma luna aʻe o ia kahua paʻa lā.

Ma o ka nānā ʻana i nā manaʻo o nā mea kākau, a me nā loea, e hoʻohanohano ʻia

aku ana ka hana a lākou, me ka maiau o ia hana. A, i mea hoʻi kēia hana hoʻohanohano i

14

hiki ai i kou mea kākau ke hōʻike i ke kūpono o ka holomua ʻana ma ia ala, me ka

hoʻomāhuahua ʻana i kekahi mau ʻike hou aku ma ia papahana like nō. No laila, e nanea

mai, e kuʻu hoa huakaʻi, i nā manaʻo o nā kānaka ʻeleu o kēia mau hana.

No ka Pilina

Ma ka pepa laeʻula a Andrade, hōʻike maila ʻo ia i kona mau manaʻo no ke ʻano o

ka hōʻikehonua i ke kuanaʻike o ka Hawaiʻi. Maʻa nā maka o nā kānaka o kēia au e neʻe

nei i ka heluhelu ʻana i nā puke hōʻikehonua i kākau ʻia no ka ʻāina Hawaiʻi. I kona

manaʻo, e aho paha e kākau ʻia ka moʻolelo hōʻikehonua o ka ʻāina o Hawaiʻi ma ke ʻano

i kū like me ko ka wā o ka hanauna kahiko ma Hawaiʻi nei,3 no ka mea, no ka Hawaiʻi

kēia ʻāina. ʻOkoʻa ke ʻano o ka hōʻikehonua a ka Hawaiʻi, ʻokoʻa nō hoʻi ke ʻano o

kekahi poʻe kānaka. Wahi a Andrade, i mea ka hōʻikehonua a ka Hawaiʻi e hoʻīkaika ai i

ka pilina o ke kanaka i ka ʻāina o Hawaiʻi, no ka mea, ua mokumoku ua pilina lā i ka

hōʻikehonua a kekahi (2001, pp. 272-273). Ma o ka hoʻi ʻana i ke ʻano o ka hōʻikehonua

Hawaiʻi, pēlā e hoʻi ai ka waiwai o ka hōʻikehonua i nā kānaka Hawaiʻi. A, eia hoʻi, pēlā

e hoʻīkaika ʻia ai ka pilina o ka Hawaiʻi i kona ʻāina ponoʻī.

Ua hōʻuluʻulu ʻo Andrade i nā ʻano moʻolelo like ʻole o ka ʻāina ʻo Hāʻena ma

kāna hana ʻimi noiʻi. Hālāwai kūkākūkā akula ʻo ia me nā kūpuna o ia wahi no ke ‘ano o

ko lākou nohona ma ia ʻāina i ka wā ma mua. A hōʻike ‘o Andrade i kona mau manaʻo

no ka waiwai o ke akamai o nā kūpuna, me ko lākou pilina i ko lākou ʻāina ponoʻī.

Mahalo kou mea kākau i ka hana a Andrade, no ka mea, nāna i hōʻike mai i kekahi ala o

ka ʻimi noiʻi ʻana i ka pilina o ke kanaka i ka ʻāina. He pilina kona i ka ʻāina ʻo Hāʻena, a

3 ʻO ka manaʻo nui o ia mea ʻo ka “hanauna kahiko”, ua pili i nā kūpuna o nā Hawaiʻi i ke au ma mua. Ma

mua nō hoʻi o ka hōʻea ʻana mai o nā mikionali, a pēlā pū nō me Kāpena Kuke.

15

no laila, he kuleana kona ma laila. ʻO ka puke ka hua o kāna hana, a e hoʻohanohano ana

ua puke lā i nā moʻolelo, a me nā kānaka o ia ʻāina. Eia kekahi, pēlā ʻo ia i hōʻike aku ai

i kona manaʻo no ke ʻano o ka hōʻikehonua Hawaiʻi. He nani maoli nō kēia ʻano hana, a

nui ka ʻiʻini o kou mea kākau e hoʻohanohano aku i ka ʻāina panoa ʻo Hoʻolehua, i kū

haʻaheo ʻo ia me nā ʻāina ʻē aʻe o ka pae ʻāina ʻo Hawaiʻi.

Ua hōʻike maila ʻo Andrade i kona mau manaʻo no ia mea, he hōʻikehonua

Hawaiʻi, a na Kānepuʻu i wehewehe maila i kona mau manaʻo paipai no ka hoʻomaopopo

‘ana o nā poʻe o Hawaiʻi i ka hōʻikehonua o Hawaiʻi. ʻO kekahi moʻolelo waiwai āna i

kākau ai ma ka nūpepa Ka Lahui Hawaii, ʻo ia nō ka moʻolelo ʻo “Ka Honua Nei”. Ma

ia moʻolelo, helu papa ʻo Kānepuʻu i nā waiwai o kēlā me kēia mokupuni o ka pae ʻāina

ʻo Hawaiʻi . ʻO ke kuahiwi ʻoe, ʻo ka muliwai ʻoe, ʻo ka wailele ʻoe, ʻo ke kaikuʻono

ʻoe, a pēlā aku, a pēlā aku, no ka mea, wahi āna, he mea waiwai ka hoʻomaopopo ʻana i

ia mau mea lā. Ma ia moʻolelo like, ua kākau ʻo ia i nā ʻike hōʻikehonua o nā ʻāina ʻē

kekahi. He manaʻo wale ko kou mea kākau no ke kumu o kāna hana ʻana i kēia ʻano

hana. Ma ia wā, ua waiwai nō paha ka hoʻomaopopo ʻana i kahi o nā ʻāina ʻē, ʻoiai he wā

nō ia o ka holo nui ʻana o nā kānaka ma ka moana. Pēlā lākou i huakaʻi hele ai mai

kekahi ʻāina a i kekahi ʻāina.

A, eia hou kekahi manaʻo no kā Kānepuʻu kākau ʻana i ka ʻike hōʻikehonua o ka

ʻāina ʻē. He hōʻike paha kēlā i ke akamai o ke kanaka Hawaiʻi i nā hōʻikehonua o ka

honua, ʻaʻole wale nō ma ka hōʻikehonua o Hawaiʻi. ʻOkoʻa nō hoʻi lāua. I ko Kānepuʻu

manaʻo, ‘aʻole e nānā ʻia kekahi a kāpae ʻia kekahi. He kumu kula ʻo ia ma mua ma

16

Pālolo. A ma muli paha o kona kūlana ma ke ʻano he kumu hōʻikehonua nō hoʻi, ua nui

kona ʻiʻini e mālama i ka ʻike i hoʻīli ʻia iā ia e nā kūpuna. Penei ʻo ia i wehewehe mai ai

i kona manaʻo,

A pehea la ka hoi kakou e hoomaauea ai, i ke ao ana i na haumana, i ke ano o ko

kakou mau aina, na lae, na kuahiwi, na papu, na luapele, na kai kuono, na makani,

na pohaku o kane, na heiau, na wahi noho mau a na’lii, na wai puna, na muliwai,

na anemoku, na puali, na wahi pana, na wahi e Kaao ia nei, na mahina ko nui i

keia Manawa, na wai lele.

Ina pela e kokua like ai kakou, alaila e loaa no he Hoikehonua hou no ka

pae aina Hawaii, e pakui hou iho ana maluna o ka Hoikehonua a na kumu

Purikano o Amerika i hoolaha uuku mai ai (Kānepuʻu, 1867a).

E paipai ana ʻo ia i ka hoʻohui ʻana i nā ʻike o nā ʻano hōʻikehonua Hawaiʻi a me ka

hōʻikehonua a nā kumu Purikano. Ke manaʻo nei kou mea kākau, i mea kona paipai ʻana

i ka Hawaiʻi e aʻo i ke ʻano o Hawaiʻi e paʻa ai ka pilina o ke kanaka i kona ʻāina ponoʻī.

Ua kālele nui ʻia nō paha ka hōʻikehonua a nā kumu Purikano i ia wā, ʻoiai ʻo lākou nā

kumu kula. Hauʻoli kou mea kākau i kēia ʻōlelo paipai a Kānepuʻu, no ka mea, i kona

manaʻo, ʻaʻole e kūʻē ana kekahi ʻano hōʻikehonua i kekahi ma ka hōʻikehonua hou.

No laila, ua hōʻike maila ʻo Andrade lāua ʻo Kānepuʻu i ko lāua manaʻo no ka

waiwai o ka hōʻikehonua Hawaiʻi. E kuhi ana nā manaʻo nui o lāua i ke kuleana. Kuhi

akula ʻo Andrade i ke kuleana o ka moʻopuna. He kuleana kona e mālama i nā ʻike i

hoʻīli ʻia mai e nā kūpuna. Kuhi akula ʻo Kānepuʻu i ke kuleana o nā kānaka e noho ana

ma Hawaiʻi nei. He kuleana ko ia mau kānaka lā e aʻo lākou i ka hōʻikehonua o Hawaiʻi.

17

Ma Ke alanui Kīkeʻekeʻe o Maui kamaʻilio ʻo Kapā Oliveira i nā manaʻo o Manu

Meyer no nā ʻano ʻike o ke kino o ka Hawaiʻi. ʻO ka ʻike o ka maka ʻoe, ʻo ka ʻike o ka

waha ʻoe, ʻo ka ʻike o ka ihu ʻoe a pēlā aku a pēlā aku. ʻElima lākou ʻike o ke kino i

kamaʻilio ʻia ma ka pepa a Meyer. I ko Meyer manaʻo, ua hele a maʻa nā Hawaiʻi i ke

ʻano o ka ʻāina ma o kēia mau ʻike ʻelima (Meyer, 1998, p. 37). Kilo ka maka i nā ʻōuli o

ka lewa lani, a honi ka ihu i ke ʻala o ka ua ma mua o ka heleleʻi ʻana ihola. Lohe ke

kanaka kuʻi ʻopihi i ka nehe ʻana o ke kai, a maʻa ka wāwae i ke ala e pakele ai ke kanaka

kuʻi ʻopihi, he ala pōhaku ʻaʻā nō ia. Hoʻohana ʻia nā ʻike ʻelima i mea e ola ai ke kanaka

ma ka ʻāina. A eia kekahi, hoʻohana ʻia ua mau ʻike lā i mea e aʻo ai ke kanaka i nā mea

like ʻole pili i kona nohona. ʻO kā Oliveira hana, ua hoʻomōhala akula ʻo ia i kēia

ʻōnaehana a Meyer ma o ka hāpai ʻana i ʻehā ʻike hou aʻe o ka Hawaiʻi ma kāna pepa nui.

A eia lākou, ʻo ka ʻike o ka naʻau, ʻo ka ʻike o ke kulāiwi, ʻo ka ʻike o ke au ʻāpaʻapaʻa, a

ʻo ka ʻike o ka moʻo (Oliveira, 2006, p. 22). Na kou mea kākau e hōʻike i kona mau

manaʻo no ka waiwai o kēia hana hoʻomōhala a Oliveira no ka ʻike o ke kino o ka

Hawaiʻi.

Ma o kēia hana a Oliveira i hana ai, e ʻike kākou, ʻaʻole i kau palena ʻia ka ʻikena

o ka Hawaiʻi e hoʻokahi kanaka. No ka Hawaiʻi ke kuleana o ka wehewehe ʻana i ke

ʻano o ke kuanaʻike o ka Hawaiʻi, a ʻaʻole no hoʻokahi wale nō Hawaiʻi ia kuleana. E

aho paha e ʻauamo ‘ia ua kuleana lā e nā kānaka Hawaiʻi. ʻO kekahi ʻike hou āna i hāpai

ai ma kāna pepa, ua pili i ka naʻau. Mai ka naʻau mai ke aloha, mai ka naʻau mai ke

kaumaha. Wahi āna, na ka naʻau e kuhi i ka hana kūpono a kūpono ʻole paha o kekahi

mea ma ka nohona o ka Hawaiʻi. ʻO ke kulāiwi kekahi ʻike āna i hāpai ai. He kahua ke

kulāiwi o ke aʻo ʻana o ke kanaka i ke kuleana. A ma o ka ʻauamo pono ʻana o ke kanaka

18

i kona kuleana, e kūpono ana kona nohona. ʻO kekahi ʻike, ʻo ia nō ke au ʻāpaʻapaʻa. ʻO

ka wā kēlā e pili ai ke kanaka i ka ‘āina. ʻO ia hoʻi, nānā ʻia ka manawa a me kahi a ke

kanaka e noho ai. He mau mea kūkulu pōʻaiapili nō hoʻi lāua. Ma kēlā me kēia ʻāina, he

wā kūpono paha no ke kanu ʻana i ke kalo, a he wā kūpono paha no ka lawaiʻa ʻana i

kekahi ʻano iʻa. Wahi a Oliveira, pēlā e pili ai ka wā i ka ʻāina, a pēlā pū nō i pili ai ke

kanaka i ka ʻāina. ʻO ka ʻike o ka moʻo, he kiahoʻomanaʻo ia i ka Hawaiʻi no nā mea o ke

au i hala, nā mea o ke au e neʻe nei, a pēlā pū nō me ke au e hiki mai ana. Ua pili ia mau

au a pau kekahi i kekahi. ʻAʻole e poina iā kākou nā hana o nā kūpuna, ʻo ia hoʻi, e mau

ke kūkulu ʻana i ke kahua ikaika no nā moʻopuna a kākou.

He kōkua nui kēia ala kīkeʻekeʻe o Maui, me he kiaʻi huakaʻi lā. E hōʻike ana ua

ala kīkeʻekeʻe lā i ke ala a kāua e holomua ai ma o kēia huakaʻi hele ʻana, e ka mea

heluhelu. Na Oliveira i hoʻonui i ke ʻano o ka wehewehe ʻana no ka pilina o ke kanaka

Hawaiʻi i kona ʻāina kulāiwi ponoʻī. ʻAʻole ʻo ia e kau palena ana i nā ʻike Hawaiʻi, he

wahi hoʻoʻuluʻulu manaʻo kāna i hana ai. He wahi ʻōlelo paipai kāna iā kākou, nā

kaikaina, e holomua ma ia ʻano hana. Ua lehulehu a manomano ka ʻikena a ka Hawaiʻi, a

ʻaʻole i pau nā ʻike a pau i ka wehewehe ‘ia. A eia kekahi, ʻo kēia mau manaʻo āna i

hāpai mai ai ma kāna pepa, ʻaʻole ia he mau ʻike hou i ka Hawaiʻi o ka hanauna kahiko.

Ua paʻa ʻē ua mau ʻike waiwai iā lākou, me he mau loina Hawaiʻi lā. Eia naʻe, ʻaʻole nō i

paʻa pono nā loina a pau iā kākou, ka hanauna o kēia au e neʻe nei. A no laila, e like me

ka hana a nā kūpuna o Hawaiʻi nei, e palapala ʻia ua mau ʻike waiwai i ʻole lākou e

nalowale loa mai Hawaiʻi aku.

Ma ka pepa laeʻula a Kanoelani Nāone, e kālele ana ʻo ia i ʻekolu mau mea e paʻa

ai ka pilina o ka Hawaiʻi i kona ʻāina. ʻO ka wahi, ka ʻōlelo, a me ke kaiāulu (Naone,

19

2008, pp. xiii-xiv).4 ʻOiai ua pili ke kumuhana i nā manaʻo o Andrade mā, ʻokoʻa nō hoʻi

ke ʻano o kā Nāone pepa nui. Wehewehe ʻo Nāone i kona mau manaʻo no nā hana a ka

Hawaiʻi e hana ai e hoʻīkaika i ka pilina o ka Hawaiʻi i ka ʻāina.

ʻO ka mālama ʻana i ka ʻāina kekahi mea āna i kamaʻilio ai. I kona manaʻo, e

hōʻike ana ke kanaka i kona mahalo i ka ʻāina ma o ka mālama ʻana i ua ʻāina lā. Hōʻike

maila ʻo ia i kona mau manaʻo no ka waiwai o ka mālama ʻana i nā inoa ʻāina. Ke kapa

inoa ʻia kekahi kanaka no ka ʻāina, he mea kēlā e hoʻīkaika ai i ka pilina o ke kanaka i ka

ʻāina, no ka mea, wahi a Nāone, ma o ke kapa ʻana i ke kanaka no ka ʻāina, a pēlā pū nō

me ka ʻāina no ke kanaka, e pilikino ana ua wahi i ke kanaka (2008, p. 10). A, eia hoʻi

kekahi, hōʻike ʻo ia i kona mau manaʻo no ka hoʻīkaika ʻana o ke kaiāulu i ka pilina me

ka ʻāina ma o ka mālama ʻana i ka ʻōlelo Hawaiʻi ma nā kaiāulu. Wahi āna, e mālama ʻia

nā inoa ʻāina Hawaiʻi, a me nā wahi pana e ke kaiāulu. A paipai ʻo ia iā kākou a pau e

hahai i kēia mau ʻike, a e ʻimi i nā ʻike kuʻuna o nā kūpuna o kākou, a hoʻokomo i ia mau

haʻawina i haʻawina kula.

Ua hōʻea aku kāua i kahi o nā hana waiwai a Rene Louis nō hoʻi. Ma kāna pepa

lae ʻula, hāpai maila ʻo ia i kona mau manaʻo no ke ʻano o ka haku palapala ʻāina o ke

kanaka Hawaiʻi a me ka haku palapala ʻāina o ke kanaka haole.5 E like me ko Oliveira,

lāua ʻo Andrade manaʻo, ʻokoʻa nā manaʻo o ka Hawaiʻi, ʻokoʻa nō hoʻi nā manaʻo o ka

haole. I ko Louis manaʻo, ʻaʻole ʻo ka hana haku palapala ʻāina o ka haole kekahi mea e

hoʻīkaika ana i ka pilina o ke kanaka i ka ʻāina (Louis, 2008, p. 44). Ma mua, ua

4 ʻO kona manaʻo ma laila, ua pilikino ka Hawaiʻi i kona ʻāina. ʻO ka ʻāina, kahi e noho ai, he mea nui ia.

ʻO ka ʻōlelo Hawaiʻi kekahi, a ʻo ke ʻano o nā kānaka e noho ana ma ia wahi like kekahi mea i wehewehe

ʻia e ia. 5 E hoʻohana ana kou mea kākau i ia mau huaʻōlelo ʻo ka haku palapala ʻāina ʻana no ka hana a ke kanaka

hōʻikehonua iā ia e palapala ana i ka ʻāina. E haku ana ʻo ia i kekahi ʻano palapala ʻāina, a no laila, he hana

haku palapala ʻāina nō ia. Nui ke kālele ʻana o Louis i ke kumuhana ‘o ka haku palapala ʻāina ma kāna

pepa.

20

hoʻopaʻanaʻau ʻia nā inoa ʻāina, a me nā palena ʻāina e nā konohiki me nā kālaiʻāina o

Hawaiʻi. A laila, ua hoʻomaka ʻia ka haku palapala ʻāina ʻana o nā ʻāina o Hawaiʻi. Ua

kākau ʻia nā inoa ʻāina ma ka palapala ʻāina, a ua ʻoi aku ka maʻalahi o ka huli ʻana i ka

inoa ʻāina ma kahi o ka hoʻopaʻanaʻau ana i ia mau inoa lā, no ka mea, na ka palapala

ʻāina e mālama i nā inoa ʻāina no nā kau a kau. He ʻōnaehana ka haku palapala ʻāina i

hoʻohana nui ʻia e nā aupuni iā lākou e ʻimi ana i nā wahi ʻē aʻe i hiki ai iā lākou ke

hoʻohui ʻāina ma kahi mamao aku o ko lākou mau palena.

Kākoʻo ʻo Rene Louis i nā manaʻo nui o Andrade mā no ke ʻano kūpono o ka

pilina o ke kanaka Hawaiʻi i ka ʻāina. A kamaʻilio ʻo ia no ke ʻano weliweli o ka haku

palapala ʻāina ʻana ma Hawaiʻi. ʻO ka haku palapala ʻāina kekahi hana i hoʻomaka ʻia

ma mua o ka hōʻea ʻana mai o nā mikionali i ke one o nā kai ʻewalu. Na nā kānaka

Kelamoku i haku i nā palapala ʻāina mua o Hawaiʻi. I ka hōʻea ʻana mai o ka palapala i

Hawaiʻi nei, hoʻomaka nā haumāna o Lahainaluna e palapala i nā ʻano mea like ʻole. Na

ua poʻe haumāna mua o Lahainaluna i hoʻomōhala i ka haku palapala ʻāina ʻana, a ʻoi

aku ke kūlike o ia mau palapala ʻāina i ka ʻāina o Hawaiʻi ke nānā aku. Wahi a Louis, i

ka māhuahua ʻana o ia ʻōnaehana haku palapala ma Hawaiʻi, ua emi maila ka nui o nā

inoa ʻāina Hawaiʻi ma nā palapala ʻāina.

ʻO ka hopohopo nui āna i hāpai mai ai ma kāna pepa, ʻo ia nō ke eo ʻana o nā inoa

ʻāina Hawaiʻi i nā inoa ʻāina haole. ʻOi aku kāna nānā ʻana i ia ʻaoʻao ma mua o kā

Nāone. Ma mua, ʻo nā inoa ʻāina Hawaiʻi kai kū i ka moku. Eia naʻe, i kēia mau lā, ʻo

nā inoa ʻāina haole a me nā inoa ʻāina hapa haole, hapa Hawaiʻi ke kū i ka moku.6 A, ua

6 Ma ka pepa a Louis, kamaʻilio ʻia ka mea a kou mea kākau e kapa nei he inoa hapa haole. ʻO ia ʻano inoa

kapakapa, he huaʻōlelo kumu kona ma ka ʻōlelo Hawaiʻi, a he huaʻōlelo kumu kona ma ka ʻōlelo haole.

Noho pū nā huaʻōlelo o nā ʻōlelo ʻelua, a hānau ʻia he huaʻōlelo hou. He huaʻōlelo hapa a hapa nō ia. ʻO

Hawaiʻi Kai kekahi laʻana o kēia ʻano inoa hapa haole. He mau huaʻōlelo Hawaiʻi nō ʻo Hawaiʻi lāua ʻo

21

hopohopo ʻo Pukui i ka nalowale ʻana o nā inoa ʻāina Hawaiʻi. Nāna nō i wehewehe

maila i kona mau manaʻo no ka weliweli o ia nalowale ʻana, penei,

A, pehea nā inoa ʻāina? Nalowale! Uhi maila nā inoa malihini. Mau ʻahu, ʻaʻohe

o kana mai ka uhi pau ʻia mai nā inoa malihini a, nalo wale nā inoa kahiko. Ma

hea lā kēia? Ma hea lā kēia? A, maopopo ʻole. Ke nānā nei ʻoe i ka palapala

ʻāina, he ʻokoʻa ka inoa…ka loaʻa ʻana mai kēia, he ʻokoʻa ka inoa, a, ʻaʻole i kū

like lā. A ʻo ia ka minamina o ka nalowale aku o kēia mau mea (Aubrey, 1961,

Malaki 9).7

Ua hoʻopuka ʻia kēia mau ʻōlelo iā Pukui e ninaninau ana iā James Pōʻahā ma

Molokaʻi. I ia manawa o ka hana ninaninau a Pukui, nui kāna nīnau ʻana i nā ʻōiwi i nā

nīnau pili i nā inoa ʻāina. Hāpai ʻo ia i nā inoa ʻāina Hawaiʻi, a kuhi kona hoa ninaninau,

he ʻōiwi ia no ka ʻāina i kahi o ua ʻāina lā. Me ia ʻike, ua haku ʻia ka puke ʻo Place

Names of Hawaiʻi. A mahalo nui ʻia ua puke lā. Aloha nō, he hakina wale nō ia huina

inoa ʻāina, ʻaʻole i pau nā inoa ʻāina a pau i kēia puke ʻo Place Names of Hawaiʻi. Ua ʻoi

aku paha ka mālama ʻana i kekahi o lākou ma o kēia puke ma kahi o ka nalowale loa ʻana

o ia mau inoa ʻāina a pau.

Ke ‘ike nei kāua, e kuʻu mea heluhelu, i ka nui o kēia nīnau no ka nalowale ʻana o

nā inoa ʻāina Hawaiʻi. Mai ka wā o Pukui, a i kēia wā, he pilikia nui nō ia, a ke nui aʻe

nei ua pilikia lā. E nānā ʻia ana nō kēia mau manaʻo o Louis no ka weliweli o ia nīnau

ʻoiai kāua e mākaʻikaʻi ana i nā ʻāina o Hoʻolehua. He mea nui ka inoa i ka Hawaiʻi, he

pono paha ka nānā ʻana i ke kumu i nalowale ai nā inoa. Hōʻike nā inoa ʻāina Hawaiʻi i

Kai, ʻo ka huaʻōlelo kumu o Kai ma ia inoa ʻāina, ʻo ia nō ʻo Kaiser. ʻO Kaiser ke kanaka nona ia ʻāpana

ʻāina (Louis, 1998). 7 He māhele kēia o ka hālāwai ninaninau a Pukui me James Pōʻahā ma Hoʻolehua. E wehewehe ana ʻo

Pukui i kona kumu no ka hōʻiliʻili ʻana i nā inoa ʻāina o kēlā me kēia ʻāina. E hopohopo ana ʻo ia i ka

nalowale ʻana o ia mau ʻike.

22

nā ʻano mea like ʻole. I kekahi manawa, hōʻike nā inoa ʻāina Hawaiʻi i ka moʻolelo o ka

ʻāina, i ke ʻano o ka ʻāina, a i ʻole i ke ʻano o ke kanaka ma ia ʻāina. Ke nalowale ka inoa

o ua ʻāina lā, nalowale nā moʻolelo a me kekahi o nā ʻike o ka moʻo iā kākou. A no laila,

e hoʻāʻo ana kēia e wehewehe i kekahi mau mea no ka inoa o ka ʻāina i kekahi wā ma o

ka huakaʻi hele ʻana o kāua.

Me ia mau manaʻo o ka nalowale ʻana o nā inoa Hawaiʻi, ʻaʻohe oʻu ʻiʻini e kāpae

i nā leo kupuna e hoʻīli mai ana i kēia mau manaʻo iā kākou, nā mamo o kēia au e neʻe

nei. No laila, e kuʻu kōkoʻolua, ʻimi noiʻi aku nei kēia i nā mea i palapala ʻia e nā

kūpuna. Na Pukui i hōʻiliʻili i nā ʻano ʻike Hawaiʻi like ʻole, a ua kākau nō hoʻi ʻo ia i nā

mea i loaʻa maila iā ia ma nā kāleka. 8

Nāna nō i hōʻike mai i kahi o nā moʻolelo pili i ka

ʻāina, me nā moʻolelo nūpepa waiwai i kou mea kākau. A ma ia mau moʻolelo nūpepa i

loaʻa maila i kou mea kākau, ua paʻa ka ʻike waiwai, a e hoʻāʻo ana kēia e hōʻike i ia mau

manaʻo, a laila e hoʻāʻo ana kēia e kūkulu ma luna o ia kahua paʻa.

No laila, e kuʻu kōkoʻolua, ua wehewehe ʻia ke ʻano o ka waiwai o ka

hōʻikehonua Hawaiʻi, me ka pilina o ke kanaka i ka ʻāina. A laila, ua nānā ʻia nā ʻike a

me nā mea e hoʻīkaika ana i ia pilina lā. Na Linda Tuhiwai Smith i kākau i puke e pili

ana i ke ʻano o ka ʻimi noiʻi ʻana. ʻO ke kaʻina hana o ka hana ʻimi noiʻi, a me ke kumu

o ka ʻimi noiʻi ʻana nā mea ʻelua āna i kālele nui ai ma kāna puke. A, nui ka mahalo o

kou mea kākau no nā manaʻo o Smith no ke ʻano o ka ʻimi noiʻi ʻana o ke kanaka i kona

poʻe kānaka ponoʻī. Wahi a Smith, he kūpono kēlā ʻano hana, no ka mea, na nā kānaka

ponoʻī e kau palena i nā mea e pono ai ka hana ʻimi noiʻi (1999, p. 127). A he kuleana ko

ke kanaka ʻimi naʻauao e makaʻala i nā palena o ka ʻimi noiʻi ʻana i kona poʻe kānaka

8 ʻO kēia mau kāleka, ʻo ia nō nā kāleka HEN. ʻO ia nō ka Hawaiian Ethnographic Notes. E waiho ana ua

mau kāleka HEN lā ma ka hale hōʻikeʻike o Pihopa.

23

ponoʻī. Ke hōʻike aku ke kanaka ʻimi noiʻi i ka hua o kāna hana, e ʻike ana nō ua poʻe

kānaka ponoʻī lā i ka waiwai me ka ʻole o ia hana. I ko Smith manaʻo, pono e hoʻi ka

waiwai o ka hana ʻimi noiʻi i kahi i loaʻa ai ka ʻike. I mea kēlā e paʻa pono ai ka pilina o

ke kanaka i kona poʻe kānaka ponoʻī (1999, p. 149).

No laila, e aho e makaʻala ke kanaka ʻimi noiʻi i kona kuleana ma ke ʻano he

kanaka no loko o ia kumuhana ʻimi noiʻi, a ma ke ʻano he kanaka ʻimi naʻauao nō hoʻi.

ʻO ka mea nui, e mālama ua kanaka ʻimi noiʻi lā i ia wahi āna e ʻimi noiʻi ai, a e mahalo

ʻia ana nō paha ia hana ʻimi noiʻi e nā mea i ʻimi noiʻi ʻia. He pahuhopu nui ia no kou

mea kākau, e mālama pono ʻia ʻo Hoʻolehua ma kēia papahana, a e hoʻi pono aku ka

waiwai o ia papahana i nā kānaka o ia wahi. Ua hahai ʻia kēia mau manaʻo o Smith e

kekahi mau kānaka ʻimi noiʻi, a na lākou i hōʻike mai i ka waiwai o ka pilina o ke kanaka

ʻimi noiʻi i ke kumuhana āna e ʻimi noiʻi ana.

No laila, ua kamaʻilio ʻia ke ʻano o ka pilina o ke kanaka i kona ʻāina ponoʻī. E

kū ia mau ʻike no ka pilina me he ʻaʻaliʻi kū makani lā, ʻaʻohe makani nāna e kulaʻi

(Pukui, 1983, p. 60). Ua lawa paha kēia kamaʻilio ʻana no kēia māhele, a he kūpono ka

holomua ʻana o kāua i kekahi māhele nui o ka pepa.

No ke Kaʻina Hana

Ma kēia māhele o ka mokuna, e wehewehe ʻia ana nō ka hana a kou mea kākau

ma ka ʻimi noiʻi ʻana i nā mea i paʻi ʻē ʻia no Molokaʻi. Wahi a Poepoe,

Ua hoolaia ae keia hana a ka Mea Kakau no kona makee a minamina maoli i ka

moolelo e pili ana i na hana, ka nohona ame na manao o ko Hawaii nei poe

kupuna i hala aku i ka po. A no ia kumu, ua hoakoakoaia, hoiliiliia, houluuluia a

24

hoonohonohoia na mahele o keia Moolelo, mai loko mai o na mele, na kuauhau

ame na moolelo i paa ma na buke, i kakaulimaia a pa’i maoli ia, a kekahi poe loea

pili moolelo Hawaii, a pela pu no hoi mailoko mai o kekahi mau nupepa kahiko i

loaa mai i ka mea kakau. He kakaikahi na buke o keia ano i loaa i ka mea kakau,

a he nui aku na mea i koe. O ka mea i paa a i loaa i ka mea kakau, e paa ana ia;

aka, o ka mea iloaa ole a i paa ole iaia, na ka nalowale aku ia. A he nui hoi ka

minamina no ka nalowale aku o kekahi mau mea ano nui iloko o ka ole mau loa

(Poepoe, 1906).

Nāna nō i hōʻike mai iā kāua, ua nui nā ʻano mea i hiki ke nānā ʻia no ka ʻāina makani o

Molokaʻi, mai ka wā kahiko a i kēia manawa ʻānō. Ua huli kou mea kākau i nā ʻike ma

nā puke, ʻo ia hoʻi ʻo nā puke i paʻi maoli ʻia, nā palapala hōʻike, a me nā pepa nui nō

hoʻi. Ua huli ʻia nā ʻike mai loko mai o nā lola ninaninau, a me nā hālāwai ninaninau

kekahi. A, eia hoʻi kekahi, ua huli ʻia nā ʻike waiwai o nā moʻolelo nūpepa. E hōʻike ʻia

ana nō ka hua o ka loaʻa o ia hana ʻimi noiʻi ʻana, a me ka pilina o ia mau mea i paʻi ʻē

ʻia i ke kumuhana nui, ʻo nā moʻolelo o Hoʻolehua nō hoʻi.

Ma nā Puke

ʻOiai ʻo ka moʻolelo o ka ʻāina ka mea i makemake nui ʻia ma kēia papahana, ua

ʻimi akula kou mea kākau i nā kaʻao ma ka puke kaʻao o ka Hale Hōʻikeʻike o Pīhopa.

Ma ia puke, helu papa ʻia nā kaʻao Hawaiʻi, a kuhi ʻia kahi o ia mau kaʻao e noho nei. I

ka nānā ʻana aku o kou mea kākau i nā kaʻao no Molokaʻi, he hoʻokahi hāneli a ʻoi iki

paha ka nui o nā kaʻao noia ʻāina makani lā. No laila, he mau moʻolelo ko kēia ʻāina, a

25

ua mālama ʻia nō kēia mau moʻolelo ma nā puke a Fornander, Thrum, Beckwith a ia mea

aku, a ia mea aku (Fornander, 1918-1919), (Thrum, 2001), (Beckwith, 1970).

I ka huli ʻana aku o kou mea kākau i nā puke waiwai, ua loaʻa maila he ʻelima

puke i piha pono i nā ʻike e pili ana iā Molokaʻi. ʻO ia nō ka puke ʻo Pule O O The Story

of Molokai na Gerrit P. Judd IV, ʻo Moolelo o Molokai na George Paul Cooke, ʻo Tales of

Molokai na Gloria L. Cronin, a ʻo ka puke ʻo Molokai: A Site Survey na Catherine C.

Summers.

He puke pōkole kā Judd e wehewehe ana i nā hiʻohiʻona o ka ʻāina ʻo Molokaʻi.

Hōʻike ʻo ia i ka nui o nā kānaka e noho ana i laila mai ka hōʻea mua ʻana o nā mikionali

i Molokaʻi, ke ʻano o ka nohona, ke ʻano o ke au o ka manawa, a ia mea aku, a ia mea

aku. He paukū pōkole kāna no nā moʻolelo kahiko o ia ʻāina (Judd IV, 1936, p. 6). ʻO

ka mea hoihoi, ʻaʻole i wehewehe ʻia ke kumu o ke kapa ʻana aku o ka puke ʻo Pule Oʻo.

ʻAʻohe moʻolelo no nā pule oʻo o nā kāhuna o Molokaʻi ma kēia puke.

Ma ka puke a Cooke, hōʻike ʻia nā mea āna i ʻike maka ai ʻoiai ʻo ia e noho ana

ma ka ʻāina ʻo Molokaʻi no nā makahiki he kanahā a ʻoi. He luna hoʻohana ʻo Cooke ma

lalo o Molokaʻi Ranch ma mua (Cooke, 1949, p. 8). Mai ka makahiki 1908 a i ka

makahiki 1949, ua hōʻea mai nā ʻano kānaka like ʻole i Molokaʻi no ka hana mahi kō, ka

hana mahi halakahiki, ka hana hānai pipi, a ia mea aku, a ia mea aku. Nui ko Cooke ʻike

ma ia mau mea, ʻoiai ua hana pū ʻo ia me nā kānaka like ʻole o kēlā me kēia hui. Eia

kekahi, i ka hōʻea ʻana mai o ka papahana ʻāina hoʻopulapula i Molokaʻi, ua noho ʻo

Cooke ma ke ʻano he lunamanahoʻokō, a he kākauʻōlelo no ke Komisina o nā Home

Hawaiʻi (Cooke, 1949, p. 11). Kākau ʻo ia i kekahi māhele no kāna hana ʻana ma laila

ma loko o kāna puke, a nāna nō i kākau i nā moʻolelo he nui no ka halawai ʻana o ke

26

Komisina ma Ka Nupepa Kuokoa. A, eia hoʻi kekahi, ua hōʻiliʻili mai ʻo Cooke i nā

moʻolelo, a me nā kaʻao mai nā kamaʻāina mai, a ua kākau ʻia ma kekahi māhele o kāna

puke. Ua ʻane like kekahi mau kaʻao a Cooke me nā kaʻao a Harriet Ne. He nui nā ʻike

waiwai ma kēia puke, a he hōʻike kēia puke i nā mea i waiwai ai ʻo Molokaʻi i nā kānaka

o waho. A, eia hoʻi kekahi, wehewehe mai ʻo ia i kekahi mau mea no ka ʻāina ʻo

Hoʻolehua a me Pālāʻau. He puke waiwai nō ia no kēia papahana.

Ua hōʻiliʻili mai ʻo Cronin i nā moʻolelo i haʻi waha ʻia e Harriet Ne (1992, p. xi).

Ua noho ia wahine ʻo Harriet Ne ma ka ʻāina momona o Pelekunu i kona wā e kamaliʻi

ana. Haʻalele maila kona ʻohana iā Molokaʻi no Honolulu, a hoʻi hou maila lākou i

Molokaʻi i ka wā o ka hoʻokumu ʻia ʻana o ka papahana o ka ʻāina hoʻopulapula ma

Hoʻolehua. Haʻalele hou maila ʻo Ne i ka ʻāina o Molokaʻi, a hoʻi hou maila ʻo ia i kona

wā oʻo. A i laila ʻo ia i noho ai a i kona hala ʻana (Cronin, 1992, pp. xvii-xviii). Ua noho

ʻia nā ʻāina like ʻole o Molokaʻi e ia wahine hoʻokahi lā, a no laila, ua paʻa iā ia nā ʻano

moʻolelo like ʻole. He hoʻokahi kaʻau a ʻoi iki paha ka nui o nā moʻolelo a Ne i haʻi ai.

Mai loko mai o ia kaʻau moʻolelo, he ʻelua wale nō moʻolelo no Hoʻolehua.

ʻO ka hā o nā puke, ʻo ia no ka puke a Summers. He wahine ʻimi naʻauao ʻo

Summers ma ka ʻaoʻao huli kanaka. Iā ia e hana ana ma lalo o ka Hale Hōʻikeʻike ʻo

Pīhopa, ua hōʻiliʻili mai ʻo ia i nā moʻolelo, nā palapala hōʻike, a me nā palapala ʻāina

like ʻole no ka ʻāina o Molokaʻi, a wahi āna, i mea kēlā e hoʻolaha ʻia aku ai kēia mau

‘ike i ke ākea (Summers, 1971, p. iii). Helu papa ʻo ia i nā inoa ʻāina like ʻole, a kuhi ʻia

kahi o ia mau ʻāina lā. I ka loaʻa ʻana mai o nā moʻolelo o ia wahi iā ia, ua kākau ʻia ua

moʻolelo lā ma ia wahi like me ka inoa ʻāina kūpono. He mau māhele ko Hoʻolehua, a

27

pēlā pū nō me Pālāʻau. A he waiwai ka puke holoʻokoʻa i kēia papahana, no ka mea, ua

hiki ke ‘ike ʻia ka waiwai o kēlā me kēia ʻāpana ʻāina i ka mokupuni ʻo Molokaʻi.

Ma nā Nūpepa

Pōmaikaʻi kākou iā nupepa.org ma Ulukau. ʻEleu maoli nō ka loaʻa ʻana mai o ka

ʻike mai ia ʻaoʻao pūnaewele lā. Kaomi ʻia ke pihi, a loaʻa maila nā moʻolelo nūpepa iā

kākou. Loaʻa koke maila nā moʻolelo waiwai i ke kanaka ʻimi naʻauao i kāna kaomi

wale ʻana i ke pihi o ke kamepiula. He hana kikoʻolā a hoʻokano nō hoʻi ka hōʻalo ʻana i

ka ʻimi noiʻi ʻana ma nā nūpepa ʻōlelo Hawaiʻi o Ulukau. Ma muli o ka maʻalahi o ia

hana, ʻo ka huli ʻana i nā moʻolelo nūpepa ma ka pūnaewele, he pono ka nānā ʻana o kou

mea kākau i nā moʻolelo o ia waihona waiwai lā. He hakina wale nō kēia ʻike i huli ʻia

ma Ulukau. ʻAʻole i nānā pono ʻia kēlā me kēia ʻaoʻao nūpepa, no ka mea, ua hiki wale

nō ke ʻimi ʻia nā huaʻōlelo kikoʻī no kekahi hapa ʻumi wale nō o nā nūpepa ʻōlelo

Hawaiʻi i luna o ka pūnaewele. No laila, ua ʻimi kou mea kākau i kekahi mau ala e

huakaʻi hele ai ma o ka ʻimi noiʻi ʻana ma nā nūpepa ʻōlelo Hawaiʻi. Na Chapin i ʻimi

noiʻi i nā nūpepa, a nāna nō i haʻi mai iā kākou, ʻaʻohe nūpepa ponoʻī o Molokaʻi ma

mua. No laila, ua huli akula kou mea kākau i kahi nui o nā moʻolelo nūpepa e pili ana iā

Molokaʻi. Aia ma kahi o 1,700 moʻolelo no Molokaʻi i hiki ke huli wikiwiki ʻia ma

Ulukau.

Holomua kou mea kākau ma ka ʻimi noiʻi ʻana i nā moʻolelo nūpepa ma nā kāleka

a Pukui. Nā Pukui nō i wae ʻano i nā mea like ʻole o ka ʻike Hawaiʻi, a ua palapala ʻo ia i

kahi e loaʻa ai ia mau ʻike iā kākou. Aia nō ia waihona kāleka ma ka Hale Hōʻikeʻike ʻo

Bīhopa, i kapa ʻia ʻo ka HEN. ʻO ka hana ma laila, ua nānā nui ʻia nā mea āna i kuhi ai

28

ma ia mau kāleka, pau pū nō me nā moʻolelo nūpepa. No ka nui o nā mea i wae ʻano ʻia

ma nā kāleka, ua ʻimi ʻia nā mea a pau e pili ana i ka ʻāina. ʻImi akula kēia i nā mea

kākau, no ka mea, ua kamaʻāina kekahi mau mea kākau i kou mea kākau. Ua heluhelu ʻē

ʻia kekahi mau moʻolelo nūpepa no Molokaʻi e kēia ma mua, a no laila, huli akula kēia i

nā mea kākau o ia mau moʻolelo nūpepa. ʻO Kānepuʻu kekahi, a ʻo S.K.K. kekahi (K.,

1861, p. 25). I ka loaʻa ʻana mai i kou mea kākau o nā moʻolelo like ʻole no Molokaʻi, ua

puka maila nā inoa o nā mea kākau ʻē aʻe. ʻO John Henry Wise ʻoe, ʻo George P. Cooke

ʻoe, ʻo Emma Nakuina ʻoe, a ia mea aku, a ia mea aku. E kamaʻilio iki ʻia ana kēia mau

mea kākau, me ka pilina o ia mau kānaka lā i ka ʻāina ʻo Molokaʻi.

Ua kamaʻilio iki ʻia ʻo Kānepuʻu ma mua, no kāna mau hana no ka hōʻikehonua.

No nā Molokaʻi, he mea nui kāna moʻolelo e pili ana i ka huakaʻi hele ʻana i ka ʻāina o

Molokaʻi. Wehewehe ʻo ia i ke ʻano o kāna huakaʻi hele ʻana mai Naʻe mai a i kekahi

ʻaoʻao o ka mokupuni o Molokaʻi. Wehewehe ʻia nō hoʻi nā hiʻohiʻona o ka ʻāina, a pēlā

pū nō me nā inoa ʻāina. ʻO Wise lāua ʻo Cooke nā kākauʻōlelo o ke Komisina o nā Home

Hawaiʻi. No laila, nui kā lāua kākau ʻana i nā moʻolelo no Molokaʻi ma mua o ka

hoʻokumu ʻia ʻana o ka papahana Home Hawaiʻi ma Kalamaʻula, Molokaʻi. A ua

hoʻomau lāua i ke kākau ʻana i nā moʻolelo o ia papahana i ia wā o ka neʻe ʻana o kekahi

mau kānaka i ka ʻāina hoʻopulapula ma Hoʻolehua. Nui ʻino nā ʻike waiwai o nā

moʻolelo a lāua.

Na Emma Nakuina, Moses Nakuina, a me S.K.K. i kākau i nā kaʻao me nā

moʻolelo kahiko o ka ʻāina o Molokaʻi. ʻIke ʻia nā moʻolelo a S.K.K. ma nā nūpepa, a

heluhelu ʻia nā moʻolelo a Nakuina mā ma nā puke. ʻAʻole i kamaʻāina ka inoa ʻo

S.K.K. i kou mea kākau. Nāna nō i kākau i ka moʻolelo no Kūapākaʻa, a me ka moʻolelo

29

no kekahi kanaka o Molokaʻi, ʻo Kalimahopu (K., 1861, p. 25), (K., 1921b). Kaulana ʻo

Moses Nakuina no kāna kākau ʻana i ka moʻolelo no Kūapākaʻa (Nākuina, 1976).9 ʻO

Emma Nakuina kāna wahine, a na Emma i kākau i kekahi mau moʻolelo kaulana o

Hawaiʻi. ʻO ke kaʻao ʻo Nanaue kekahi mea āna i kākau ai e pili ana i ka ʻāina ʻo

Molokaʻi (Summers, 1971, p. 206).

Ma waho aʻe o kēia mau mea kākau, ua kākau ʻia kekahi mau ʻike no Molokaʻi e

kekahi mau kānaka ʻē aʻe. ʻO ka hapa nui o ia mau moʻolelo, he mau moʻolelo e pili ana

i ka huakaʻi mākaʻikaʻi ʻana iā Molokaʻi, a he mau mele Kanikau e helu papa ana i nā

inoa ʻāina o ka mokupuni. He ʻike waiwai ko laila, ʻoiai ʻaʻole i hiki ke kuhi ʻia kahi o ia

mau inoa ʻāina ma nā palapala ʻāina i kēia mau lā

No nā Palapala Hōʻike a ke Aupuni

ʻOiai ua nānā ʻia nā puke no Molokaʻi, ua holomua kou mea kākau i ka ʻimi noiʻi

ʻana i nā puke a ke Aupuni o Hawaiʻi. Ua loaʻa maila i kou mea kākau ka puke a Felix

M. Keesing. Ua hoʻokuleana ʻia ʻo Keesing e hōʻiliʻili ʻo ia i nā moʻolelo no ka

hoʻokumu ʻia ʻana o ia papahana Home Hawaiʻi, a me ke ʻano o ka holomua o ia

papahana ma Molokaʻi. A, eia hoʻi kekahi, wehewehe akula ʻo ia i ka hopena o ka

holomua o ia mau hana ma Molokaʻi. ʻO Kalamaʻula kahi o nā Home Hawaiʻi mua o ka

pae ʻāina ʻo Hawaiʻi , a ʻo Hoʻolehua ka lua o nā wahi no ia papahana lā. Na ke au o ka

manawa e hōʻike mai iā kāua, ua hua o ka loaʻa o ia papahana. E ʻole ka holomua ʻana o

ka papahana Home Hawaiʻi ma Hoʻolehua, ola ai ka papahana. Kākau ihola ʻo ia i kēia

palapala hōʻike, a ua paʻi ʻia ua hōʻike lā e ke Kulanui o Hawaiʻi.

9 ʻO kēia kāne, ʻo Moses Nakuina, he mamo nō ia na Kaiākea, ke aliʻi kaulana o Molokaʻi i ka wā a

Kamehameha I. A no laila, he pilina ko Nakuina i ka ʻāina ʻo Molokaʻi (Charlot, 2005, p. 2).

30

Ma waho aʻe o ia puke a Keesing, ua nānā ʻia nā moʻolelo nūpepa i kākau ʻia e nā

kākauʻōlelo, ʻo Wise lāua ʻo Cooke. A, ua nānā ʻia nā ʻano palapala ʻāina like ʻole o ke

Aupuni no Molokaʻi a me ka ʻāina hoʻopulapula ʻo Hoʻolehua.10

He kōkua nui kēia mau

hōʻike a ke Aupuni i ke kūkulu pono ʻana i ka pōʻaiapili o nā moʻolelo o nā kānaka mua

o ka ʻāina hoʻopulapula ʻo Hoʻolehua.

Nā Leo Kūpuna

Ua ʻimi noiʻi aku kou mea kākau i nā lola ʻo Ka Leo Hawaiʻi, a me nā lola

mānaleo o ka waihona o ka Hale Hōʻikeʻike ʻo Pīhopa. Ma Ka Leo Hawaʻi, ua kamaʻilio

‘ia ka ʻāina ʻo Molokaʻi ma nā lola he iwakāluakūmākolu. Mai loko mai o ia mau lola he

iwakāluakūmākolu, hoʻokahi wale nō lola i pili i ka ʻāina ʻo Hoʻolehua. ʻO Henry

Kaʻalekahi kai ninaninau ʻia ma ia papahana lekiō lā, a ua wehewehe maila ʻo ia i ke ʻano

o ka nohona o nā kānaka o Hoʻolehua i ia wā o ka hoʻokumu ʻia ʻana o ka ʻāina

hoʻopulapula ma laila.

Ua nui aku nā lola no Hoʻolehua ma ka Hale Hōʻikeʻike ʻo Pīhopa. Na Pukui i

mālama i nā hālāwai kūkākūkā me kekahi mau kūpuna o Molokaʻi. Ua ʻoki leo ʻia he

iwakālua a ʻoi iki lola ma ka ʻāina ʻo Hoʻolehua e Pukui iā ia e mākaʻikaʻi ana iā

Molokaʻi. Mai loko mai o ia mau lola he iwakālua, ua kamaʻilio ʻia ke ʻano o ka ʻāina ʻo

Hoʻolehua, a me ke ʻano o ka nohona o nā kānaka o Hoʻolehua ma ʻeiwa wale nō lola.

ʻO ka hapa nui o nā moʻolelo i hoʻopaʻa ʻia ma ia mau lola ʻeiwa, ua pili i ka wā o ka

hoʻokumu ʻia ʻana o ka ʻāina hoʻopulapula, a ma mua iki paha. Kamaʻilio nui ʻia ka

hoʻomana Molomona, ʻoiai ʻo kekahi hapa nui o nā kānaka e noho ana ma laila i ia

manawa, he mau Molomona lākou. Ua mālama ʻia ua mau hālāwai kūkākūkā lā i ka

10

Ua hoʻokomo ʻia kekahi mau palapala ʻāina no ka ʻāina hoʻopulapula ʻo Hoʻolehua ma ka mokuna ʻehā.

31

makahiki 1961, he kanahā makahiki ma hope o ka hoʻokumu ʻia ʻana o ka papahana o ka

ʻāina hoʻopulapula ma Hoʻolehua.

Nā ʻIke o ke Kino

ʻO ka wahine ʻeleu o nā ʻeleu, ka mea nāna i hoʻokumu i ka puke wehewehe

ʻōlelo Hawaiʻi, ka puke ʻōlelo noʻeau, a me nā ʻano puke waiwai ʻē aʻe o ka ʻōlelo

Hawaiʻi, ʻo Mary Kawena Pukui nō hoʻi ia. Nona kuʻu mahalo palena ʻole. E launa paha

kāua me kāna mau mea i hana ai no nā kānaka ʻōiwi o Hawaiʻi nei. Nāna nō i huakaʻi

hele i ʻō a i ʻaneʻi a puni ka pae ʻāina ʻo Hawaiʻi , a ua ninaninau akula ʻo ia i nā ʻōiwi o

kēlā ʻāina kēia ʻāina i nā ʻike pili i ko lākou ʻāina ponoʻī.

Ma kāna mau puke, ua nui nō kāna hōʻike ʻana i ke ʻano o ka nohona o nā kānaka

ʻōiwi o Kaʻū, ʻoiai he kupa ia no ia ʻāina nui lā. Wehewehe ʻo ia i ke ʻano o ka pili

ʻohana, ke ʻano o ka ʻāina, ke ʻano o ka mahiʻai ʻana, me nā ʻano mea like ʻole e pili ana i

ka nohona o ia ʻāina kulāiwi ona. ʻAʻole naʻe i lawa kona mākaukau ma ia kūlana ʻōiwi

no ko Hawaiʻi pae ʻāina. A no laila, ʻimi akula ʻo ia i nā manaʻo o nā ʻōiwi o ka ʻāina. A

mai ia mau ninaninau mai ka ʻike i palapala ʻia ma nā puke wehewehe a kākou e

hoʻohana nei i kēia mau lā.11

Ma o kona mālama ʻana i nā ʻano hālāwai me nā kānaka ʻōiwi o kēlā me kēia

mokupuni o ka pae ʻāina ʻo Hawaiʻi, ua hōʻike ʻo ia iā kāua, e kuʻu hoa, i ka pilina o ke

kanaka i kona ʻāina kulāiwi, me ke ʻano o ka ninaninau ʻana. ʻO kekahi o nā pahuhopu

ma kēia huakaʻi ʻana, e ʻimi ʻia ana nā manaʻo o nā ʻōiwi o ka ʻāina, e like me ka hana a

Pukui. No ka mea, aia nō a loaʻa ka moʻolelo o ka ʻōiwi, e paʻa pono ana ke kahua o ka

11

Ke kapa aku nei kou mea kākau i ka puke wehewehe ʻōlelo Hawaiʻi, ka puke ʻo Place Names of Hawaiʻi

a pēlā pū nō me ka puke ʻŌlelo Noʻeau, ʻo lākou nā puke wehewehe a Pukui.

32

moʻolelo o ia wahi. A, eia kekahi, ʻoiai he kamaʻāina kēia no ka ʻāina a kou mea kākau e

ʻimi noiʻi nei, he kuleana ko kēia e mālama i nā ʻike o ia wahi. A e like me kā Linda

Smith i wehewehe mai ai, i ka ʻimi noiʻi ʻana o ke kamaʻāina i kona ʻāina ponoʻī, ʻaʻole

paha ia he hana kūpono ke kuhi ʻana o ke kamaʻāina ua ʻike ʻia nā mea a pau e pili ana i

kona ʻāina ponoʻī e ia. No laila, e ʻimi ʻia ana nā manaʻo o nā ʻōiwi ʻeleu o ka ʻāina

pālahalaha o Molokaʻi, a na lākou e hōʻike i kahi i hūnā ʻia ai nā momi waiwai o ia ʻāina.

E hoʻonui ʻia ana nō paha ke kahua no Hoʻolehua e kēia papahana. Eia hoʻi kekahi

manaʻo o Smith. Wahi āna, ke ʻimi noiʻi ʻia kekahi wahi, a i ʻole kekahi ʻano kanaka, he

pono ka hoʻihoʻi ʻana i ka hua o ka loaʻa o ia hana, ʻo nā hana waiwai nō hoʻi, i kahi i

hōʻea mai ai ia mau ʻike lā (Smith, 1999, pp. 139-140).

Ua loaʻa maila i kou mea kākau kekahi mau moʻolelo pili i ka ʻāina o Molokaʻi

ma ia mau kuhina a nā kāleka kaulana a Pukui. Ma ia mau moʻolelo, ua mālama ʻia nā

ʻike pili i ka ʻāina o Hoʻolehua, e like me nā inoa ʻāina. Ke lana nei ka manaʻo, e ola hou

ana kekahi o ia mau inoa nalowale lā i ka hopena o kēia huakaʻi ʻana o kāua. A no laila,

e nānā ʻia ana kēia mau mea ma kekahi māhele o ka huakaʻi hele ʻana, i kou mea kākau e

hōʻikeʻike ana i ke ‘ano o ia ʻāina kulāiwi o kou mea kākau.

E kuʻu hoa huakaʻi, ua walaʻau iki nō hoʻi kou mea kākau no nā manaʻo o Meyer

lāua ʻo Oliveira no ia mau mea, nā ʻike o ke kino. ʻO nā ʻike ʻelima maʻamau o ke kino a

Meyer i wehewehe mai ai, a me nā ʻike ʻehā a Oliveira i wehewehe ai.12

Ma kēia hana

ʻimi noiʻi, ua noʻonoʻo kou mea kākau no kēia mau ʻike o ke kino i ka wā o ka hālāwai

kūkākūkā pū ʻana me nā kamaʻāina o Hoʻolehua.

12

E nānā hou i nā manaʻo o Oliveira no ka wehewehena o ia mau ʻike. Aia nō ma ka māhele mua o kēia

mokuna.

33

He nani ia, ua hōʻiliʻili ʻia nā ʻike like ʻole i paʻi ʻē ʻia no Hoʻolehua, ʻimi akula

kou mea kākau i kekahi mau ʻike i paʻi ʻole ʻia ma mua. Ua ʻimi ʻia nā manaʻo o nā

kamaʻāina e noho ana ma Hoʻolehua i kēia mau lā, no ka mea, aia iā lākou nā ʻike waiwai

no ke ʻano o ka nohona ma Hoʻolehua. I ka hālāwai pū ʻana o kou mea kākau me nā hoa

kūkākūkā, walaʻau ʻia nā ʻike pilikino a lākou.

E ʻimi kēia i ia mau leo ma o ka hui hālāwai ʻana me nā kupa o ia ʻāina. E

hoʻomaka ʻia ana kēia hana, ʻo ka ʻimi ʻana i kahi kūpono o ka huakaʻi hele ʻana me ka

ninaninau ʻana i nā kupa o ia wahi lā no ke kūpono o kēia ʻano hana. Noʻu, he haʻawina

waiwai kēia huakaʻi hele ʻana no kākou, nā mamo o kēia au e neʻe nei. A ma kahi o ke

kūlana kupa o kou mea kākau no ia ʻāina ʻo Hoʻolehua, aia nō kekahi ʻaoʻao i pili i kona

ʻano haumāna. No ke ʻano pilikino o ka ʻāina kulāiwi i kou mea kākau, e pono ana kou

mea kākau e nānā i ka pōʻaiapili holoʻokoʻa ma nā ʻano ʻelua. A ma mua, nui ka

noʻonoʻo ʻana o kou mea kākau no ke ʻano mahaʻoi o ia hana ninaninau e ake ʻia nei .

ʻOiai he kuleana ko kēia ma Hoʻolehua, eia mai kēia, e mahaʻoi ana i nā moʻolelo o nā

kupa ʻē aʻe o ia ʻāina aloha. Ma o ka hana ninaninau, e kaʻana like ʻia ana nō paha nā

moʻolelo pilikino. He kuleana ko kēia e ʻauamo pono i kēia hana no ia ʻāina, nā kūpuna,

nā poʻe hoa kupa, a me nā hoa kupa o ke au e hiki mai ana. I ʻike ʻoe, e kuʻu hoa

huakaʻi, ʻo kēia ka hana paʻakikī o nā hana paʻakikī ma kēia papahana.

Eia mai kou mea kākau, e kū ana ma ke kūlana o ke kamaʻāina, a pēlā pū nō me

ke kūlana o ke kanaka ʻimi naʻauao. Me ia mau manaʻo, na ka naʻau e hōʻike mai i kou

mea kākau i ke ʻano kūpono a kūpono ʻole paha o nā hana. E like hoʻi me nā manaʻo o

Oliveira, i mea ka ʻike o ka naʻau e hōʻike ai i ka pilina o ke kanaka i ka ʻāina. No kou

34

mea kākau, he hōʻike ke ʻano o ka naʻau i ke aloha me ka hōʻihi o ke kanaka i kona ʻāina

kulāiwi, a me nā kānaka o ia wahi. No laila, e wehewehe ʻia ana nō ke kaʻina hana ma ka

hālāwai kūkākūkā ʻana.

Ua mālama ʻia nā hālāwai kūkākūkā ma ka ʻāina kulāiwi o kou mea kākau. He

mea kūpono kēia. ʻOiai e kamaʻilio ʻia ana ke ʻano o ka ʻāina, me ke ʻano o ka pilina o

ke kanaka me kona ʻāina kulāiwi, ua kūpono ka mālama ʻana i nā hālāwai kūkākūkā ma

Hoʻolehua. Na nā hoa kūkākūkā i kuhi mai i kahi o nā moʻolelo, i ke ʻano o ka ʻāina, i

kahi o nā wahi pana, a ia mea aku, a ia mea aku. Ua kipa ʻia aku nā hoa kūkākūkā ma ko

lākou hale ponoʻī. I ka hoʻolālā ʻia ʻana o nā hālāwai kūkākūkā, ua hoʻoholo ʻia ka

mālama ʻana i nā hālāwai ma ka hale o nā hoa kūkākūkā, no ka mea, ua ʻoi aku ka

ʻoluʻolu o ka naʻau o ka hoa kūkākūkā ma kona ōpū weuweu ponoʻī. A, no laila, i ke

kipa ʻana aku o kou mea kākau i nā hale o nā hoa, ua lawe pua ʻia ka hoʻokupu no ke

kamaʻāina. No ka mea, wahi a kahiko, ʻaʻohe uʻi hele wale o Kohala (Pukui, 1983, p.

25). E hōʻike paha kēia iā ʻoe, e kuʻu hoa heluhelu, i ke ʻano pōmaikaʻi maoli nō o kēia

mea kākau. Ua pōmaikaʻi kēia i ka ʻohana lokomaikaʻi. Na ka ʻohana ponoʻī o kou mea

kākau i hānai maila i kēia ma ka ʻāina momona o Hoʻolehua, a na ka ʻohana i paipai

maila, e ola pono kēia. A, e like me ka manaʻo o kou mea kākau, he mea nui no ka

pilina. No laila, he mea nui ka pilina o ka ʻohana o kou mea kākau i kēia papaphana nui e

hana ʻia nei. E wehewehe ʻia ana nō ke ʻano pili ʻohana o ke kanaka me kona ʻāina

kulāiwi. A, eia kekahi, inā pili ke kanaka me kona ʻāina kulāiwi, pili nō paha kona

ʻohana me ia ʻāina kulāiwi like. ʻOiai he kamaʻāina kou mea kākau no ia ʻāina

pālahalaha o Hoʻolehua, he wahi ʻōpio wale nō kēia. Inā i kū hoʻokahi kēia ma kēia

35

papahana, inā ua nāwaliwali nō hoʻi ke kahua o ka hana. A, no laila, ua pōmaikaʻi kēia i

ke komo pū ʻana o ka ʻohana i kēia hana.

I ka ʻimi ʻana o kēia i nā hoa ninaninau, ua kōkua nui nā mākua o kou mea kākau

i ka hoʻolālā ʻana i ka wā kūpono o ka hālāwai pū ʻana me ia mau hoa lā. Ua noho a

kupa ka ʻohana ma ia ʻāina mai ka wā o ka hoʻokumu ʻia ʻana o nā home Hawaiʻi ma

Hoʻolehua, a i kēia wā. Ua hoʻohoa ʻia nā hoa like ʻole o ke kaiāulu e ka ʻohana mai

kinohi loa mai a i kēia mau lā. No ka nui o ke aloha o nā hoa noho o Hoʻolehua i nā

kūpuna, nā mākua, a i ka ʻohana nō hoʻi o kou mea kākau, ua ʻae maila lākou e noho pū,

a e kaʻanalike i ko lākou mau manaʻo waiwai no ko mākou ʻāina i aloha nui ʻia. A, no

laila, na wai hoʻi e hōʻole i ka hele pū ʻana o ka ʻohana i nā hālāwai ninaninau? He pili

ʻohana ko mākou, nā kupa o Hoʻolehua. Ua pili nā moʻokūʻauhau o ko mākou mau

ʻohana i ka ʻāina like, a no laila, he pili ʻohana ko mākou. He kūpono ka hele pū ʻana o

ka ʻohana e kūkā kamaʻilio kekahi ʻohana me kekahi ʻohana. I ka manaʻo o kou mea

kākau, he kūpono kēia hana. I mea kēlā e mālie ai ka naʻau o nā hoa ninaninau i ke

kūkākūkā ʻana no kēia papahana, a i mea hoʻi kēlā e komo pū ai nā ʻohana o Hoʻolehua i

kēia papahana. He hana nui kēia, a no laila, he mea nui ke komo pū ʻana o nā ʻohana ʻē

aʻe i ka hana ʻimi noiʻi, no ka mea, he hōʻike kēlā i ke kākoʻo o nā kamaʻāina i ia ʻano

hana.


ʻO ka manaʻo nui o kou mea kākau e hāpai nei no ka ʻimi noiʻi ʻana i ka ʻāina, ʻo

ia nō kēia; ʻaʻohe wā e pau ai ka ʻimi noiʻi ʻana i ka ʻike. I ka loaʻa ʻana mai o nā ʻike

hou i kou mea kākau, huli hou ʻia nā manaʻo o nā kūpuna ma nā nūpepa ʻōlelo Hawaiʻi

36

no ia mea. ʻEkolu kumu no ka hana ʻana i kēia ʻano mea. ʻAkahi, i mea kēia e ʻike ai

kou mea kākau i nā manaʻo o nā kūpuna o ka hanauna kahiko. He nani ia, he hanauna

hou kēia, ʻokoʻa ke ʻano o ke kuanaʻike o nā kānaka o kēia wā, a ʻokoʻa nō hoʻi ke

kuanaʻike o nā kānaka o ka hanauna kahiko. A no laila, e ʻimi ana kēia i ko lākou

manaʻo no nā ʻano mea like ʻole, i ʻike leʻa kēia i nā ʻaoʻao like ʻole o kekahi mea.

ʻAlua, na ke kupuna e hōʻike mai i ke ʻano kūpono o ka wehewehe ʻana i ia mau manaʻo

waiwai ma ka ʻōlelo Hawaiʻi. ʻAkolu, na nā moʻolelo nūpepa e hōʻike mai i nā manaʻo e

hōʻoia ana paha, a e kūʻē ana paha i nā mea loaʻa i kou mea kākau. A he waiwai ka ʻike

ʻana i ia hōʻoia, a kūʻē ʻana o kekahi. Mai ia mau ʻike, e holomua ana nō ka hana ʻimi

noiʻi, a e kūkulu pono ʻia ana ka moʻolelo o ia wahi.

Ma kēia mokuna, ua makemake kou mea kākau e hōʻike aku i ka waiwai o nā

moʻolelo i kākau ʻē ʻia. Ua ʻimi noiʻi ʻia nā waihona like ʻole, a eia nō ka hua o ka loaʻa.

Na Smith i paipai mai i kou mea kākau e ʻimi noiʻi i ka ʻāina ʻo Hoʻolehua, a e hoʻihoʻi

kēia i ka hua o ka loaʻa i ia ʻāina lā. ʻO ia no kekahi pahuhopu o kou mea kākau. E lilo

kēia papahana i mea e hoʻohanohano ai i nā kūpuna, a me nā kānaka, a me ka ʻāina ʻo

Hoʻolehua. Ua wehewehe mai nā kānaka ʻimi naʻauao o ke kulanui i ka waiwai o ka

pilina o ke kanaka i ka ʻāina. A, ua wehewehe iki ʻia kahi o ka loaʻa ʻana mai o ka ʻike

no Molokaʻi. Ua kūkulu ʻia ka papa kūmole no ia mau moʻolelo lā, a i laila kahi e

hoʻomaka ʻia ai ke kūkulu ʻana i kēia papahana. Mai ia papa kūmole a papa kuhikuhi lā,

ua hiki i kekahi ke holomua ma ka ʻimi noiʻi ʻana i nā mea kikoʻī no Molokaʻi. Ma kēia

mokuna aʻe, e luʻu ana kāua i kēia ʻāina ʻo Molokaʻi, i mea e kūkulu pono ʻia ai ka

pōʻaiapili o ka moʻolelo o Hoʻolehua.

37

MOKUNA 3. “ME MOLOKAʻI NUI A HINA, ʻĀINA I KA WEHIWEHI,”


E haele mai e kuʻu hoa huakaʻi, i ka ʻāina wehiwehi o Molokaʻi. E nānā aku nā

maka i nā pali kilakila, e pā mai ka ʻili i ka makani aheahe, e honi aʻe ka ihu i ke ʻala o ke

kukui, e huli iho ka lima i lalo i ka ʻāina momona, e lohe aku i nā leo heahea o ka ʻāina, a

e pā ka naʻau i ka ʻoluʻolu o nā kamaʻāina. Ma laila kahi i lohe mau ʻia ai ke mele ʻana i

kēia mele nei,

Ua nani nā hono aʻo Piʻilani

I ke kū kilakila i ka ʻōpua

ʻO kuʻu pua kukui, aia i Lanikaula

ʻO ka heke mae ʻolu lana mālie

HUI

Ua like nō a like lā me kuʻu one hānau

Ke poʻokela i ka piko nā kuahiwi

Me Molokaʻi nui a Hina

ʻĀina i ka wehiwehi

E hoʻi nō au e pili

E ka makani ē

E pā mai me ke aheahe

ʻAuhea kuʻu pua kalauna

38

Kiʻekiʻe Hālawa i ke alo o nā pali

Ka heke nō ia i kaʻu ʻike

Lupalupa lau lipo i ke ohe o ka palai

Ma kuʻu poli mai ʻoe e hoʻoheno nei (Kāne, 2009).

I ko kou mea kākau wā e kamaliʻi ana, ua lohe pinepine ʻia kēia mele. Kapa ʻia

ke mele ʻo “Molokaʻi Nui a Hina”, no ka mea, ma ka moʻokūʻauhau o ia mokupuni, ʻo

Hina kona makuahine. Na Fornander i hōʻike mai i kēia,

Hoi ae o Wakea loaa Hina,

Loaa Hina he wahine moe na Wakea,

Hapai Hina ia Molokai, he moku,

O Molokai a Hina he keiki moku (Fornander, 1916-1917, pp. 12-13).

Ma kēia oli, ʻo Wakea ka makuakāne o Molokaʻi. Eia naʻe, ma ke oli o

Kahakuikamoana, ʻo Kuluwaiea kona makuakāne. Penei nā lālani o ia oli,

Na Kuluwaiea o Haumea he kane,

Na Hinanuialana he wahine

Loaa Molokai, ke akua, he kahuna,

He pualena no Nuumea (Fornander, 1916-1917).

Haʻaheo nā Molokaʻi i ko lākou ʻāina ponoʻī, a me nā mea waiwai o ia wahi lā.

Kuhi kēia mele nei i kekahi mau ʻike waiwai, a me nā moʻolelo waiwai no Molokaʻi. A

no laila, i mea e hoʻohanohano ʻia ai kēia mele, a i mea hoʻi e haʻaheo ai nā kamaʻāina o

Molokaʻi, ua hoʻoholo kou mea kākau e wehewehe iki i kona mau manaʻo ponoʻī no nā

mea i wehewehe ʻia ma ke mele ʻo “Molokaʻi Nui a Hina”. ʻOiai he kamaʻāina kēia no ia

mokupuni lā, he ʻike pilikino ko kēia. No laila, e nānā ʻia ana kekahi mau māhele o ia

39

mele kaulana lā, a e hoʻokamaʻāina ana nō paha kēia iā ʻoe, e kuʻu mea heluhelu, i ka

nani o Molokaʻi.13

E hahai ana ka wehewehena i ke kaʻina o ke mele.

E nānā mua ʻia ana nā moʻolelo e pili ana i nā aliʻi o Molokaʻi, no ka mea, ʻike ʻia

kekahi mau mea no ia pilina o ke aliʻi i ka ʻāina ʻo Molokaʻi a i kēia lā. Ma hope iho, e

nānā ʻia ana kekahi mau moʻolelo hoihoi a hoʻokalakupua o Molokaʻi. E like hoʻi me nā

moʻolelo o nā aliʻi, mau nō ka waiwai o ia mau ʻike a i kēia lā ma Moloka’i. A laila, e

nānā ʻia ana ka hoʻolaukanaka ʻana o nā kānaka o Molokaʻi. Ma ka hopena o kēia

mokuna, e hōʻike ana nō kou mea kākau i ka pilina o Hoʻolehua i ka moʻolelo o

Molokaʻi.

“Ua nani nā hono aʻo Piʻilani”

ʻO Piʻilani ke aliʻi kaulana o Maui. Wahi a Pukui, ‘o Molokaʻi, Lānaʻi, a me nā

hono o Maui nā hono o Piʻilani (Pukui, 1983, p. 243). He hōʻike kēia lālani mele i ke

ʻano o ka pilina o Molokaʻi iā Maui lāua ʻo Lānaʻi. A i kēia lā, mau nō kēia pilina, ʻoiai

he māhele ʻo Molokaʻi no ke kalana ʻo Maui. Ma waho aʻe o ke aliʻi ʻo Piʻilani, ʻaʻole

nō nui nā moʻolelo no nā aliʻi o Molokaʻi. Ua hōʻiliʻili ʻo Summers i nā inoa o nā aliʻi, a

me nā inoa o nā poʻe pili ʻohana o nā aliʻi o ka pae ʻāina ʻo Hawaiʻi (Summers, 1971, pp.

4-11). Ua loaʻa maila iā ia kekahi mau moʻolelo pōkole, a ua loaʻa wale iā ia nā inoa no

kekahi o lākou.

ʻO ka hapa nui o nā moʻolelo pili i nā aliʻi, ua pili i nā aliʻi no waho o Molokaʻi,

me kā lākou mau hana kupaianaha. Ma ka moʻolelo ʻo Kana me Niheu, ua kālele nui ʻia

ke akamai o ke kupua o Hawaiʻi ma luna o ke aliʻi ʻino o Molokaʻi, ʻo Kapepeʻekauila

13

ʻAʻole e wehewehe ana kou mea kākau i kona manaʻo no kēlā me kēia lālani mele o “Molokaʻi nui a

Hina.” E nānā ʻia ana nō ʻehā mau lālani mele, i kūkulu pono ʻia ke kahua no ka holomua ʻana ma kēia

papahana.

40

(Summers, 1971, pp. 208-211). Ma ka moʻolelo ʻo Kiha-a-Piʻilani, ua noho ua aliʻi lā ma

Molokaʻi no kekahi wā, a ua mālama ʻo ia i nā Molokaʻi. A ma muli o kāna mālama ʻana

i nā Molokaʻi, ua aloha nui ʻia ʻo ia e nā Molokaʻi (Manu, 1884a, 1884b). A, eia hoʻi

kekahi, aia nō nā moʻolelo no Kamehameha I a me kāna mau hana ma Molokaʻi ma kēia

mau puke nei (Judd IV, 1936, p. 7), (Cooke, 1949, p. 112), (Cronin, 1992, pp. 58-59),

(Summers, 1971, pp. 19-20).

ʻOiai ʻaʻole nō nui nā moʻolelo no nā aliʻi o Molokaʻi, he waiwai nō kēia mau

moʻolelo no nā aliʻi no waho o Molokaʻi, no ka mea, he hōʻike nō ia i ke ʻano o ka pilina

o Molokaʻi i nā mokupuni ʻē aʻe o ka pae ʻāina ʻo Hawaiʻi. Me he mea lā, ʻaʻole nō ake

nui ʻia ka ʻāina o Molokaʻi e nā aliʻi o waho o ia mokupuni lā. A he mea hoihoi kēia kuhi

i kou mea kākau, no ka mea, wahi a Judd, ua kāpae wale ʻia ka moʻolelo o Molokaʻi no

nā makahiki he nui, a ua kuhihewa kekahi mau moʻolelo i ka moʻolelo kūpono o ia ʻāina

lā (Judd IV, 1936, p. 3). Pēlā nō paha ka hana i ka wā kahiko, ʻoiai, he mokupuni liʻiliʻi

nō ia ma ka pae ʻāina ʻo Hawaiʻi , a ma muli o kona liʻiliʻi, wahi a Wade Graham, ʻaʻole i

hiki ke noho ‘ia ka ʻāina e nā kānaka he nui (2006, p. 4). Wahi a ‘ekolu mea kākau, ua

kapa ʻia ʻo Molokaʻi ka mokupuni mehameha o Hawaiʻi (Graham, 2006, p. 1), (Keesing,

1936, p. 25), (Cooke, 1949, p. xv). Wahi a Keesing, i ka wā ma mua, ʻaʻole i waiwai ka

mokupuni ʻo Molokaʻi i nā aliʻi o ia wā, a eia hoʻi kekahi, ʻaʻole i kākau ʻia nā mea he

nui no ia mokupuni lā e nā haole kekahi. ʻO kekahi kumu no ke kākaʻikahi o nā mea i

kākau ʻia no ka moʻolelo o Molokaʻi, ʻo ia nō kēia. Ma muli o ka nele ʻana o Molokaʻi i

ke awa ʻole, ʻaʻole i hiki i nā moku nui ke pae i nā one o ia mokupuni mehameha lā

(Keesing, 1936, p. 25). Ma ka ʻaoʻao Hikina o ka mokupuni ʻo Molokaʻi, ʻo ia kahi o nā

pali kiʻekiʻe o ka honua, a me nā awāwa kaulana o ia wahi. Ma ka ʻaoʻao Hema o ka

41

mokupuni, ʻo ia kahi o ke kai pāpaʻu, a ʻo ia hoʻi ke kumu i kapa aku ʻia ai ʻo Molokaʻi

koʻo lāʻau (Pukui, 1983, p. 238).14

Ma muli o ia ʻano pāpaʻu o ke kai, ua kūpono kēia

ʻaoʻao o ka mokupuni no ka paepae ʻana i nā loko iʻa. ʻAʻole naʻe i kūpono kēia

mokupuni no ka pae ʻana mai o nā moku nui. A laila, i ka makahiki 1899, ua kūkulu ʻia

ka uwapo o Kaunakakai, a ua lako ʻo Molokaʻi i ke awa kū moku (Cooke, 1949, p. 71).

A hiki loa nō i kēia wā, noho kaʻawale ʻo Molokaʻi mai nā mokupuni ʻē aʻe o ka

pae ʻāina ʻo Hawaiʻi . Maopopo ka waiwai o ia mokupuni nani lā i nā kānaka o ia wahi.

Mau nō ka hoʻolako ʻana o ia mokupuni lā i nā kamaʻāina i ka ʻai, a me ke aloha. He

pilina ko nā kamaʻāina i ko lākou ʻāina ponoʻī. Ma muli paha o kēia pilina, mau nō ke

pale ʻana aku o nā kamaʻāina i nā koi o nā kānaka o waho.

“O kuʻu pua kukui, aia i Lanikaula”

‘Oiai ua nānā ʻia nā moʻolelo o nā aliʻi, me ke ʻano mehameha o ia mokupuni ʻo

Molokaʻi, e nānā paha kāua i nā moʻolelo kaulana o ia wahi. E kuhi ana ka lālani mele e

kau aʻe ana ma luna i ka moʻolelo o Lanikaula, ke kahuna mana o Molokaʻi. “Ua olelo ia

ua Lanikaula nei, he kaula ike a akamai i kona mau la e noho kaula ana. Aka nae, iaia e

noho kaula ana, ua hiki loa iaia ke ike i ka make o kekahi alii a kanaka no hoi, mamuli no

o kona ike kaula iho ("Pane ia Lanikaula," 1868, p. 4)...” Ma ia moʻolelo ʻo Pane iā

Lanikaula, na ka mea kākau i wehewehe i ke ʻano o Lanikaula. Wahi a Kānepuʻu, “Aia

no ke waiho la kona kiahoomanao, he ulu kukui, e ku ana iwaena o kahi molaelae, i

kaawale loa mai ke kuahiwi mai, he elua mile a oi aku paha, a e kupono ana hoi ma luna

ae o ka lae o Puuohoku, hookahi paha mile hiki aku i kahakai o Kapuupoi (Kānepuʻu,

14

Wahi a Pukui, i ka wa emi o ke kai, ʻo ka ʻewalu kapuaʻi ka hohonu loa o ke kai ma ka ʻaoʻao Hema o

Molokaʻi. He hapa mile ka lōʻihi o ke kai pāpaʻu o ka ʻaoʻao Hema. No laila, ʻa’ole i hoe i nā waʻa me ka

hoe maoli ma kēia ʻaoʻao, me ke koʻo lākou i hoe ai i ka waʻa.

42

1867b, p. 3).” Ua kapa ʻia ka inoa o ia wahi ʻo Lanikaula no ia kahuna kaulana o

Molokaʻi. Wahi a kahiko, ʻo ia ulu kukui kahi o ka lua kūpapaʻu o Lanikaula.

ʻO Lanikaula kekahi o nā kāhuna mana o ia mokupuni, ʻoiai, ua kaulana ʻo

Molokaʻi i nā moʻolelo no nā kāhuna, a me nā kānaka mana. ʻO nā moʻolelo pili i ke

kālaipāhoa, me ka pule oʻo kekahi o nā moʻolelo e hōʻike aku ana i ka mana o ia

mokupuni liʻiliʻi lā. A waiwai nō hoʻi kēia mau moʻolelo i nā kānaka o Molokaʻi, no ka

mea, he hōʻike kēlā i ka mana o ka ʻāina, a i ka mana o nā kānaka o ia ʻāina.

ʻO nā akua kālaipāhoa ʻekolu, ʻo ia nō ʻo Kahuilaokalani, ʻo Kaneikaulanaʻula, a

ʻo Kapō. I ke kauoha ʻana aku o Kaneikaulanaʻula iā Kahuilaokalani, e komo ʻo ia i ke

kumulāʻau, ʻo ke komo akula nō ia ʻo Kahuilaokalani i ke kumulāʻau Aʻe. Kauoha akula

ʻo Kaneikaulanaʻula iā Kapō, e komo ʻo ia i ke kumulāʻau, a ʻo ke komo akula nō ia

oKapō i ke kumu ʻohe. A ma hope iho o ke komo ʻana o ia mau akua ʻelua i nā

kumulāʻau ponoʻī a lāua, ʻo ke komo akula nō ia o Kaneikaulanaʻula i ke kumulāʻau nīoi

(Kamakau, 1964, pp. 128-130).

He lāʻau ʻino ko kēia mau kumulāʻau. I ka pā ʻana mai o ka ʻili o ke kanaka i kēia

lāʻau, pau ke ola o ia kanaka lā. Ua kālai ʻia nā kiʻi mai ia mau kumulāʻau mai. I ia wā o

ke kālai ʻana o ke kanaka i ke kumulāʻau, ua kālai ʻia ka lāʻau me ka pāhoa. A, eia hoʻi

kekahi, i ke kālai ʻana i ke kumulāʻau i ka pāhoa, he hana kūpono ko ka mea kālai, i ʻole

ʻo ia e make i ka ʻino o ka lāʻau. ʻO kēia kekahi o nā moʻolelo kaulana o Molokaʻi, no ka

mea, i uka aʻe o Hoʻolehua, ma Maunaloa, ʻo ia kahi i komo ai nā akua i nā kumulāʻau

ʻekolu (Kamakau, 1964, p. 129). I ka wā o Kamehameha I, na kona mau kahu i mālama i

nā kālaipāhoa, a ua pule ʻo Kamehameha i ua mau kiʻi lā (Kamakau, 1964, p. 135).

43

He hōʻike kēia moʻolelo i ka mana o nā akua, a me nā kahu o Molokaʻi. ʻIke hou

ʻia ka mana o nā kahu ma ka moʻolelo ʻo Molokaʻi pule oʻo. Wahi a James Poaha, he

moʻolelo kēia no kekahi kanaka hoʻokalakupua o ʻUalapuʻe, Molokaʻi. Aia iā ia ka mana

o ka hoʻomake ʻana, me ka hoʻōla ʻana i nā kānaka ma ka pule ʻana. Nahā nā pōhaku i

kāna pule ‘ana (Poaha, 1961, Malaki 8). ʻOkoʻa iki ka manaʻo o Harry Hanakahi no ia

moʻolelo no ka pule. Wahi āna, i ka pae ʻana mai o Kamehameha me kona pūʻali koa ma

Moloka’i, ua ʻono lākou i ka iʻa. Ua make nā pūʻali koa i ka lāʻau ʻino mai loko mai o nā

iʻa a lākou i ʻai ai (Hanakahi, 1961, Malaki 9).

Me he mea lā, ua ʻane like ka wehewehena o Sarah Kalima i ia moʻolelo no ka

pule oʻo o Molokaʻi me ko Hanakahi. Eia naʻe, i ka manaʻo o kou mea kākau, ua ʻoi aku

ka ʻono o ka moʻolelo a Kalima. Wahi āna, ua noho nā kānaka o Kamehameha ma kapa

kahakai o ka lae o Hālawa a i Kalaeokalāʻau. E noho ana ka lae o Hālawa ma ke kihi

Naʻe o Molokaʻi, ma ka ʻaoʻao pili iā Maui. A, e noho ana ʻo Kalaeokalāʻau ma ke kihi

komohana o ka mokupuni, ma ka huli ʻaoʻao o Oʻahu. I ka manaʻo o kou mea kākau, ua

akamai ʻo Kamehameha i ka hoʻonohonoho ʻana i kona poʻe kānaka ma ia mau lae, no ka

mea, pēlā ʻo ia e ʻike pono ai i nā hana hoʻouka kaua o nā koa o Maui, a pēlā pū nō me

Oʻahu. A, eia hoʻi kekahi, ua lako ua kapa kahakai lā i nā loko i piha pono i nā iʻa.

Ma muli o ka neʻe ʻana mai o nā Hawaiʻi i Molokaʻi, ua kīpeku ʻia nā Molokaʻi, e

noho lākou mauka o na Hawaiʻi. Kauoha akula ʻo Kamehameha i nā kānaka o Molokaʻi,

e hoʻomākaukau lākou i ka ʻai no kona poʻe kānaka. Ua ʻano ʻē ka naʻau o nā kānaka o

Molokaʻi i kā nā kānaka o Hawaiʻi hoʻonohonoho ʻana iā lākou iho ma kapa kahakai o

Molokaʻi. No laila, i ia wā o ka hoʻomākaukau ʻana o nā Molokaʻi i ka meaʻai, ua

44

hoʻokomo lākou i ka ʻauhuhu15

i ka ʻuala, a ua hānai ʻia ka ʻuala i nā Hawaiʻi. Ua make

nā kānaka Hawaiʻi a pau, koe naʻe ke kāne nāna i lawelawe i ka meaʻai i kēlā me kēia

kanaka. Hoʻi akula kēia kanaka hoʻokahi iā Kamehameha e haʻi aku iā ia i ka hopena o

kona poʻe kānaka. Ua waiho ʻia nā iwi o nā kānaka o Hawaiʻi ma kapa kahakai, a ua

neʻe hou akula nā Molokaʻi i ko lākou ʻāina ponoʻī (Kalima, 1961, Mei 1). Ma muli o ka

make ʻana o kēia mau kānaka o Hawaiʻi me ka ʻole o ka hoʻouka kaua ʻana o nā

Molokaʻi me lākou, ua kuhi ʻia, ʻo ka pule kai pepehi i nā kānaka o Hawaiʻi. A pēlā i

kaulana ai ʻo Molokaʻi i ka pule oʻo.

No laila, e kuʻu kōkoʻolua, ua hiki ke ʻike ʻia ke kumu i haʻaheo ai nā Molokaʻi i

kēia mau moʻolelo. ʻOiai he ʻāina liʻiliʻi nō ia, a ua ʻoi aku paha ka nui o nā kānaka o

waho, he mana ko ka mokupuni mehameha. A i kēia lā, mau nō ka ikaika o nā kānaka o

Molokaʻi i ke pale ʻana aku i nā ʻiʻini o nā malihini o waho. Ua kūʻē ʻia ke kūkulu ʻana o

Molokaʻi Ranch mā i nā hōkele ma Kalaeokalāʻau, a kūʻē mau ʻia ka pae ʻana mai o nā

moku huakaʻi hele ma Molokaʻi. E mau ana nō ka mana o ka pule oʻo o Molokaʻi.

“E ka makani ē, uiha!”

He aina makani o Molokai, e pa mau ana mai ka Hikina, a mai ka Hikina Akau

mai, he malihini ka la malie no Molokai, he lai nae ma Kaunakakai ma, a hiki

Punakou ma, oia hoi ka lai a ke Kioea, he Kaao, aia no nae i ke ahiahi a me ke

kakahiaka, he makani ikaika ko ke awakea, he Moae (Kānepuʻu, 1867a).

A, no laila, ua hiki ke ʻike ʻia ke ʻano makani o ka ʻāina o ka mokupuni o

Molokaʻi ma ka wehewehena a Kānepuʻu. E like hoʻi me kā kou mea kākau i wehewehe

15

He lāʻau ʻino ka ʻauhuhu i hoʻohana ʻia e nā lawaiʻa i ia wā o ka lawaiʻa ʻana i mea e hoʻomake ai i nā

iʻa. Eia naʻe, ma kēia moʻolelo, ua hoʻohana ʻia ua lā’au ʻino lā e hoʻomake i ke kanaka.

45

ai ma mua, aia nā pali kiʻekiʻe ma ka ʻaoʻao ʻĀkau o ka mokupuni. Ma muli o ia mau

pali kiʻekiʻe, ke pā ikaika ka makani i ua mau pali lā, a piʻi koke aʻela ka makani i ka

pali, a ʻoi aku ka ikaika o ia makani lā i ka pā ʻana i ka ʻāina. Ua ʻike nō paha ʻoe, e kuʻu

hoa huakaʻi, i ke ʻano makani o ka ʻāina o Molokaʻi ma kekahi moʻolelo kaulana o

Hawaiʻi nei. ʻO ka moʻolelo o Kūapākaʻa nō hoʻi. ʻO ia nō ke keiki ʻeleu a Pākaʻa,

kekahi o nā kahu o Keawenuiāumi.

I ia wā o ka noho aliʻi ʻana o Keawenui ma ka mokupuni ʻo Hawaiʻi, e noho ana

ʻo Pākaʻa ma ke ʻano he kahu. A, piʻikoi maila ʻelua kahu ʻino i ke alo aliʻi, a ua kāpae

wale ʻia ʻo Pākaʻa. No ka nui o kona kaumaha, haʻalele akula ʻo Pākaʻa i ke alo aliʻi, a

auheʻe akula ʻo ia i Molokaʻi. Ua paʻa iā ia ka ipu kaulana a Laʻamaomao. A ma loko o

ia ipu, ua mālama ʻia nā makani like ʻole o ka paeʻāina o Hawaiʻi. Ua paʻa ua ʻike lā, a

ua paʻa nā inoa o kēlā me kēia makani iā Pākaʻa. I kāna hōʻea ʻana aku i ka mokupuni ʻo

Molokaʻi, ua launa ʻo ia me Hikauhi, ke kaikamahine a ke aliʻi, ʻo Hoʻolehua. Ua noho

pū ʻo Pākaʻa lāua ʻo Hikauhi, a hānau maila kā lāua hiapo, ʻo Kūapākaʻa nō ia.

Ua hānau ʻia ua ʻeleu lā ma kēia ʻāina like. Ua kanu ‘ia kāna māla ʻuala i uka ma

ka ʻaoʻao komohana o ka ʻāina pālahalaha o Molokaʻi. I laila i noho ai ʻo Kuapākaʻa me

kona ʻohana. A, ma muli o kona ʻano, he kahu ʻo ia no ka ipu makani, he kūpono paha

ke kuhi ʻana i ka ʻāina o Molokaʻi, he ʻāina makani nō ia. Koe naʻe ʻo Kaunakakai mā a

hiki i ke kula ʻo Punakou. ʻO ia nō ke kapakai ma ka ʻaoʻao Hema o Molokaʻi, e waiho

ana ma waena o nā kuahiwi ʻelua, ʻo Maunaloa me Kamakou. He wai mālie ko laila. He

mea nui kēia moʻolelo no ka nui o ka makani ma Molokaʻi, no ka mea, e nānā hou ʻia ana

kēia mau manaʻo iā kāua e huakaʻi hele ʻana ma Hoʻolehua (Nākuina, 1976).

46

“Kiʻekiʻe Hālawa i ke alo o nā pali”

E walaʻau iki kāua no kekahi mau ʻāpana ʻāina o Molokaʻi. Ma ka paukū ʻelua o

kēia mele, kuhi ʻia ke ahupuaʻa ʻo Hālawa. He māhele kēia ahupuaʻa no ka moku ʻo

Koʻolau. Nui nā moʻolelo no nā ahupuaʻa o ke Koʻolau, no ka mea, ua lako ia mau

ahupuaʻa lā i ka wai. Ma laila kahi i noho ai nā mahi kalo. Ma ka ʻaoʻao Hema, a ma

Naʻe kekahi, ua lako ke kapakai i nā loko iʻa. No laila, ma laila kahi i noho ai nā lawaiʻa.

Ma ka ʻaoʻao Komohana, ua lako ka ʻāina i iʻa, a me nā pōhaku koʻi. ʻO ia hoʻi ke kumu

i kapa ʻia ai kekahi ʻāpana o ia ʻāina ʻo Kaluakoʻi.

No laila, e hoʻomaka paha kāua ma ka ʻaoʻao Naʻe o ka mokupuni o Molokaʻi,

ma Hālawa. ‘O ia nō kahi i hānau ʻia ai ke kupunakāne o kou mea kākau. He mahi kalo

ʻo ia ma mua. Kaulana ʻo Hālawa i ka ʻāina uluwehi. ʻO ia nō kahi i noho mua ʻia e nā

kānaka o Molokaʻi. He mau moʻolelo ko kēia wahi no ka moʻo wahine o Moaʻula, no

Manukula, a me ke ʻano o ka nohona o nā kānaka o laila (Kawaʻa, 2011e), (Cronin, 1992,

pp. 91-94).

Wahi ā Kānepuʻu, “...no Halawa no ka hap[a]nui o ka ai, e lawe ia ana maluna o

na holoholona, ma Kona, a hiki aku i ke kaha o Kaunakakai, Palaau, a me Kalae.” Ma

kēia mau ʻōlelo a Kānepuʻu, ua hiki ke kuhi ʻia nō ka waiwai o ia awāwa hoʻokahi i ka

mokupuni ʻo Molokaʻi. Na Hālawa i hoʻolako aku i ka mokupuni i ka ʻai, a pēlā ke ʻano

o ka nohona o Molokaʻi no ka manawa lōʻihi. Wahi a ke kupunakāne o kou mea kākau,

ua loli ke ʻano o ka ʻāina ʻo Hālawa i ka piʻi ʻana mai o ke kai koʻo i ka makahiki 1946.

Ua emi ka wai o ke kahawai, a ʻaʻole i kahe pono ka wai i nā loʻi o nā kamaʻāina. Ma

muli o kēia emi ʻana mai o ke kahe ʻana o ka wai, ua neʻe aku nā ʻohana i kahi ʻē, a ua

haʻalele ʻia ka ʻāina uluwehi ʻo Hālawa.

47

Ua lawa paha ka nānā ʻana i kēia ʻāina kaulana, e huli paha kāua i ka ʻaoʻao Hema

o ka mokupuni, kahi e moe ana nā loko iʻa i ke kai pāpaʻu. Ua wehewehe ʻē ʻia ke kumu

o ka nui o nā loko iʻa o kēia ʻaoʻao. Ma ka puke a Summers, helu papa ʻia nā inoa o nā

loko iʻa he kanawalu a ʻoi iki paha ma Molokaʻi (Summers, 1971, pp. 229-230). A hiki

loa nō i kēia manawa ‘ānō, mau nō ka mālama ʻana o nā kānaka o ia ʻaoʻao i kekahi o nā

loko iʻa kahiko o nā kūpuna. He mau moʻolelo ko kēlā me kēia loko iʻa, ʻOiai ua waiwai

ʻo Hālawa no kona hoʻolako ʻana i nā Molokaʻi i ka ʻai, ua waiwai nō ka ʻaoʻao Hema i

ka hoʻolako ʻana i nā Molokaʻi i ka iʻa. ʻO Kaʻohele ka inoa o ke kūkini kaulana o

Kainalu, kekahi ahupuaʻa o ia ʻaoʻao. Ua kaulana ʻo Kainalu i ka wā kahiko i nā kūkini

ʻeleu (Cronin, 1992, p. 7).

A ma kekahi ʻaoʻao o ka mokupuni, ma Maunaloa nō hoʻi, ʻo ia kahi o ke kai

hohonu, nā kapakai nui o ke one, nā pōhaku koʻi, a me kahi i noho ʻia e nā akua, a me nā

aliʻi. ʻOi aku ka maloʻo o kēia ʻaoʻao Komohana o ka mokupuni ma mua o ka ʻaoʻao

Naʻe. Ma ʻaneʻi kahi o nā māla ʻuala a Kūapākaʻa, a ma kēia ʻāina nō hoʻi kahi o ka piko

o ka hula, ʻo Kaʻana nō hoʻi. ʻO kēia ʻaoʻao kahi ʻo Kalaeokalāʻau, lāua ʻo

Kalaeokaʻīlio. ʻO ia hoʻi kahi o Kaluakoʻi, nā akua kālaipāhoa, a me ka hale o Lono.

Nui ʻino nā moʻolelo o kēia ʻaoʻao, a no ka nui o ia mau moʻolelo, ua hiki ke kuhi ʻia, he

wahi mana nō ia. No laila, he ʻāina mana ko ka ʻaoʻao Komohana.

Ka nani o Hoʻolehua

ʻAkahi a wehewehe ʻia nā moʻolelo like ʻole no kēia ʻāina liʻiliʻi a mehameha ʻo

Molokaʻi. ʻOiai ua nānā ʻia nā moʻolelo no ka mokupuni, a me kekahi mau ʻāpana ʻāina

ʻē aʻe, ʻaʻole no nui nā moʻolelo i kākau ʻia no ka ʻāina ʻo Hoʻolehua. Ua hōʻike ʻē kou

48

mea kākau i ka nui o nā moʻolelo kaʻao o Hoʻolehua. ʻOiai he māhele ʻāina nui ʻo

Hoʻolehua no ia mokupuni, a he ʻāina momona kona, ua hoihoi nō kou mea kākau e huli

pono i nā moʻolelo o ia ʻāina, i kū haʻaheo ʻo ia me nā wahi ʻē aʻe o Molokaʻi. A no

laila, ʻo ia nō kaʻu hana. A e ʻike ana nō ʻoe, e kuʻu hoa huakaʻi, i ka hua o ka hana a kou

mea kākau.


ʻO kēia nā moʻolelo kaulana o ka ʻāina ʻo Molokaʻi. ʻOiai ʻaʻole nō nui nā

moʻolelo no nā aliʻi, ua nui nā moʻolelo no nā mea hoʻokalakupua, no nā akua, no nā

meʻe, no ka nohona o ke kanaka, a ia mea aku, ia mea aku. He hōʻike paha kēia mau

moʻolelo i nā mea waiwai o ka mokupuni ʻo Molokaʻi. ʻO ka ʻāina, ʻo ka ʻohana, ʻo ka

hoʻomana, a ʻo ke kuleana nā haʻawina nui o ia mau moʻolelo.

No laila, ua kūkulu ʻia ke kahua o kēia huakaʻi hele ʻana, a ua mākaukau nō kāua

e ʻike i ka nani o ka ʻāina kulāiwi o kou mea kākau.

49

MOKUNA 4. “KAULANA E KA NANI O HOʻOLEHUA ʻEĀ”


Ua piha nō ka hauʻoli o kou mea kākau i ka hōʻea ʻana aku o kāua i kēia ʻaina

momona ʻo Hoʻolehua. E kamaʻilio ʻia ana nā mea he nui ma kēia māhele, no laila, alia

iki e kuʻu hoa huakaʻi, a e wehewehe kūpono ana kēia i ke kaʻina o kēia mokuna. He

ʻehā māhele nui o kēia mokuna. Hoʻokaʻawale ʻia nā moʻolelo ʻehā mau wā.

Hoʻonohonoho ʻia kēia mau māhele o ka mokuna me he mea lā e haʻi moʻolelo ʻia ana ka

moʻolelo o Hoʻolehua e ke kupuna o ka ʻāina.16

E hoʻomaka ana ka wehewehena mai

kinohi mai, a e hōʻea aku ana kāua i kēia wā ma ka hopena.

ʻO ka māhele mua, e kamaʻilio ‘ia ana nā kaʻao o Hoʻolehua. ʻOiai ua kuhi mua

ʻia ka liʻiliʻi o nā kaʻao ma ka puke a ka Hale Hōʻikeʻike o Pīhopa, ua loaʻa maila kekahi

mau kaʻao i kou mea kākau. E hōʻike aku nō kēia i kona mau manaʻo ponoʻī no nā

haʻawina waiwai o ia mau moʻolelo. Ma ka māhele ʻelua, e walaʻau ʻia ana nā palapala a

ke Aupuni no ia ʻāina panoa lā. E nānā ʻia ana nā palapala Aupuni i paʻi ʻia ma nā

nūpepa no Hoʻolehua, a pēlā pū nō me nā ʻano palapala like ʻole o ke Aupuni. A laila, e

kamaʻilio ʻia ana ka moʻolelo no ka Home Hawaiʻi ma Hoʻolehua. E nānā ʻia ana ka wā

o ka hoʻokumu ʻia ʻana o ia papahana, ke ʻano o ka holomua ʻana o ia mea, ke ʻano o ka

nohona o nā kānaka noho Home Hawaiʻi, a ia mea aku, a ia mea aku. Ma ka hopena, e

nānā ʻia ana ke ʻano o Hoʻolehua i kēia mau lā, a na kou mea kākau e hōʻike i kona mau

manaʻo no ka pilina o nā moʻolelo a pau i ka ʻāina, a me nā kānaka o ia ʻāina lā.

16

He kuhi wale nō kēia no kou mea kākau no ke ʻano kaila o ka haʻi moʻolelo o ke kupuna o ka ʻāina.

ʻOiai ua paʻa i nā kūpuna nā ʻano moʻolelo like ʻole, ua manaʻo kēia, e hoʻokaʻina ʻia ana ka moʻolelo o

Molokaʻi mai ka wā ma mua a i kēia wā.

50

No nā Moʻolelo Kaʻao

Ua kamaʻilio iki kou mea kākau no ka mea kākau ʻo S.K.K. ma ka mokuna ʻelua.

ʻO ia nō kekahi o nā mea kākau i kākau i nā moʻolelo no Molokaʻi. Ua loaʻa maila i kou

mea kākau ʻelua moʻolelo kaʻao a S.K.K. ʻO kekahi, ua kapa ʻia ʻo “He Akua e ke kane

e, He ike ole e ka Wahine e!” He kaʻao kēia no kekahi kāne, ʻo Kalimahopu. Noho ʻo ia

me kāna wahine ma Kalaupapa. Ma kēia moʻolelo, ua wehwehe ʻia nā ʻano mea like ʻole

no ke ʻano o ka nohona o nā kānaka o Kalaupapa, a me ke ʻano o ka nohona o nā kānaka

o ka moku ʻo Kona. He hana maʻamau nō na nā aliʻi o Kalaʻe ke kono ʻana i nā kānaka a

e hui pū ma Kalaʻe.

Ia wa, e kahea mai ai ka luna o na lealea o ka la, “E ka Aoliko, e ka

humakaainana, aia ka le’ale’a o keia po i ka hale halauloha o Hanakamuimui; ua

lohe aku la hele ae, i ike i na kaikamahine o ka makani Popokapa o Kaelewaa, me

na Pupukanione o ka uka o Waialala, na hinihini kani kuamauna i ke alo o

Pauiohio, na iwa anaimaka a ka ikioe i Hoolehua, na lehua lihilihikuku i ke alo o

Kaana me Kukalia, na kihene pua koki’o a ka makani lawelawemalie, ame na u’i

ililahilahi o na la’i elua a ka manu, o keia poe apau la, he poe puu le’a wale no,

ina he manu oo kekahi mai na Koolau mai, a pela no hoi mai ka huli Kona mai, e

hui aku me ka mea iaia ka hana o keia po (K., 1921b, p. 2).

ʻO ka mea waiwai a kou mea kākau i ʻike ai, ʻo ia nō ka wehewehe ʻana o S.K.K. i ke

ʻano o nā kānaka o kēlā me kēia wahi ma Kona, Molokaʻi. Wehewehe ʻia ke ʻano, me ka

nani o ia mau mea ma nā oli like ʻole, a ua mālama ʻia nā inoa ʻāina o Hoʻolehua ma ia

mau oli.

51

ʻOiai ua waiwai nō kēia moʻolelo i ka hōʻike ʻana aku i nā inoa ʻāina o nā māhele

ʻāina o Hoʻolehua, a me ke ʻano o nā kānaka o ia wā, na S.K.K. i kākau i kekahi mana o

ka moʻolelo ʻo Kūapākaʻa i ka makahiki 1861 ma Ka Nupepa Kuokoa (K., 1861). Ma

waho aʻe o kāna mana o ia moʻolelo, ua kākau hou ʻia ua moʻolelo lā e Fornander,

Kamakau, Rice, Kānepuʻu, Kuapuʻu, a me Nakuina (Summers, 1971, p. 197). Ua waiwai

nō kēia moʻolelo i nā kānaka o ka pae ʻāina ʻo Hawaiʻi , no ka mea, hōʻike ʻia nō nā inoa

makani o ka Hawaiʻi a puni. He ʻāina makani ka moku kama a Hina, a penei ke oli ʻana

o Kūapākaʻa i kekahi o nā makani o Molokaʻi,

He kupa he okea ka makani,

He paiolua i ka moana,

Ka hoolua o ka moae,

Kaele i Palaau,

Haualialia ilaila,

Ka iki aea i Hoolehua,

Ma ke kuapa maluna mai o Moomomi (K., 1861, p. 25).

Ma kēia oli, ua oli ʻia nā inoa o nā makani o Molokaʻi a me Maui. Aia nā ʻāina ʻo

Pālāʻau lāua ʻo Moʻomomi ma kahi o Hoʻolehua. A wahi a ke oli o luna, ʻo ka Iki aea ka

makani o Hoʻolehua. ʻOkoʻa iki ka inoa o ia makani ma kekahi mau moʻolelo. ʻO ka

mea hoihoi, ma nā kaʻao ʻelua a S.K.K, ʻokoʻa ka pela ʻana o ia inoa makani like. Ma ke

kaʻao o Kalimahopu, ʻo Ikioe ka inoa o ka makani o Hoʻolehua. Eia naʻe, ma ka

moʻolelo o Kūapākaʻa, ʻo Iki aea ka inoa o ia makani. Ma ka puke ʻŌlelo Noʻeau a

Pukui, hōʻike maila ʻo Pukui i ka inoa o ka manu kioea, ka manu lawelawe ō o

52

Hoʻolehua. Kohu like kona kanikani ʻana me ka ʻōlelo, “Lawelawe ke ō! Lawelawe ke

ō!”, a kohu like kona inoa me ka inoa makani o Hoʻolehua. He mea hoihoi kēia i kou

mea kākau.

Eia hoʻi kekahi mea hoihoi no ia moʻolelo no Kūapākaʻa. I ka hōʻea ʻana mai o

Pākaʻa i ka ʻāina ʻo Molokaʻi, ua noho pū ʻo ia me ke kamaliʻiwahine o ia mokupuni, ‘o

Hikauhi kona inoa.

O Hikauhi ka wahine ui hookahi o ia kaha, a oia no hoi ke kaikamahine a na alii

nui o ia wahi, oia o Hoolehua a me Iloli kana wahine. O Kaumanamana kekahi

keiki a laua a kaikunane hoi o Hikauhi.

Ua haawi mua o Hoolehua ma ia Hikauhi i wahine hoau na Palaau, he

keiki makua no no ia wahi, aka, i ka hiki ana aku o Pakaa, ua pau ae la ko Hikauhi

manao ana no Palaau a nui loa kona makemake no Pakaa (Nākuina, 1976, p. 33).

He mau moʻolelo waiwai kēia mau kaʻao, no ka mea, he hōʻike paha ia i ke kumu o ke

kapa ʻana aku o nā inoa ʻāina ma ka moku ʻo Kona ma nā inoa ʻo Hoʻolehua, ʻo ʻIloli, ʻo

Pālāʻau, a ʻo Hikauhi. ʻO kēia nā inoa aliʻi o Molokaʻi ma ia moʻolelo o Kūapākaʻa. He

mau loko iʻa ko ka ʻaoʻao Hema ma kapakai, a kapa ʻia ua mau loko iʻa lā no kēia poʻe

aliʻi ʻehā (Summers, 1971, p. 76).17

No laila, no nā aliʻi o ka mokupuni o Molokaʻi paha kekahi kumu o ke kapa ʻana

aku i ka inoa o ka ʻāina. Ma ke kaʻao o HiʻiakaikapolioPele, ua hui pū ʻo Hiʻiaka me

ʻelua wahine iā ia ma Molokaʻi. Wahi a ka moʻolelo,

Ko lakou nei holo pu aku la no ia a pae i Molokai. Ku ae la no laua nei hele, ko

laua nei hele aku la no ia, a e uwe ana keia mau wahine i ke aloha i ke kane, no ka

17

ʻAʻole eʻike ʻia ka lokoiʻa ʻo Hikauhi ma ia ʻaoʻao o ka puke a Summers. Aia nō ʻo

Hikauhi e waiho ana ma ka ʻaoʻao komohana o ka loko iʻa ʻo ʻIloli.

53

lilo i kekahi wahine e aku, hookii laua nei i ka ai, o Iloli ka inoa o kekahi,

Hoolehua ka inoa o kekahi, ua hele wale ua mau wahine nei a lei-oa i ke aloha o

ke kane (Kapihenui, 1862).

No laila, he wahine ʻo Hoʻolehua ma kēia moʻolelo, eia naʻe, he aliʻi kāne ʻo ia ma ka

moʻolelo o Kūapākaʻa. Ua hoihoi nō kēia mau kaʻao, no ka mea, ua hōʻike ‘ia nā ʻano

inoa like ʻole o ka ʻāina o Hoʻolehua, a me nā ʻāina e pili kokoke ana iā Hoʻolehua. E

nānā paha kāua i kekahi moʻolelo no ka hoʻolaupaʻi ʻia ʻana o ka ʻāina.

No ka Hoʻolaupaʻi ʻia ʻana o nā Kona

ʻO Hoʻolehua, he ʻāina ahupuaʻa ia i loko o ka moku ʻo Kona. A eia hoʻi kekahi

moʻolelo i loaʻa mai i kou mea kākau mai loko mai o ka nūpepa ʻōlelo Hawaiʻi. He mau

ʻike waiwai ko kēia moʻolelo e wehewehe ana i ke ʻano akamai o nā kūpuna o Hawaiʻi

nei i ka ʻimi ʻana i ke ola. He moʻolelo kēia no nā Hawaiʻi ʻeleu i hoʻolaupaʻi iā Kona,

ma Molokaʻi.

Ma kekahi mau makahiki mahope mai o ka 1795, o ia ka makahiki o ke kaua ma

Nuuanu, Oahu, ua hoi aku oia [Kamehameha I] no Kohala. I kona hookuonoono

pono ana iho ma ka aina, ua huli hele aku oia i na hoa ona, a loaa kekahi ma ka

aina o Kiholo, nona ka inoa o Hoolepanui, a o kekahi inoa, oia o Hoolepaakua.

Ma ka nana iho i keia inoa he ano inoa no ka papa kahuna, pela paha i huli ai ke

alii.

Eia nae, ma ko laua halawai ana, ua ninau aku ke alii ia Hoolepanui i keia

ninau: “Ohea o Hawaii aina kau wahi makemake e hoi ai a noho!” Pane kela:

“Aohe wahi o Hawaii aina.” Ninau hou ke alii: “Aia ihea kau aina i makemake ai

54

e hoi aku a noho!” Pane hou keia: “Aia i Molokai, o kahi nui o ka i’a o ia o

Kalamaula, Piliwale, Palaau, Hoolehua, Iloli, a hala i o i ka lae ("He wahi moolelo

o na Kona o Molokai, i ke Au o Kamehameha I, ka Naʻi Aupuni" 1922).”

He kupanaha nō hoʻi kēia moʻolelo i ka maka o kou mea kākau. Na ka Hawaiʻi i koho i

ka ʻāina ʻo Molokaʻi, e hoʻokulāiwi ʻo ia i kona poʻe kānaka ma laila. Ua ulu ka hoi i

kahi o ka noho ʻana o kēia mau kānaka o Hawaiʻi, no laila, ua huli ʻia aku nā palapala

ʻāina o ke aupuni. A loaʻa maila kekahi palapala ʻāina e hōʻike ana i kahi o nā loko iʻa

nui mai Kalamaʻula a i ʻĪloli. ʻO ia nō kahi i makemake ai ʻo Hoʻolepanui mā e noho ai a

kupa, ma kahi kokoke i kēia mau loko iʻa.18

ʻO ka ʻoiaʻiʻo, e kuʻu mea heluhelu, ua lako ke kai o Molokaʻi i ka iʻa. Kaulana

ua mokupuni i nā loko iʻa, no ka mea, ua kūpono nā hiʻohiʻona o ka ʻaoʻao Hema o ia

wahi no ke kūkulu ʻana i nā loko iʻa like ʻole. Ua lako ka hapa nui o ka ʻaoʻao ma Naʻe i

ka iʻa, no ka mea, ua pāpaʻu ke kai o ke kapakai. ʻO ka ʻoi loa kēlā o kahi e kūkulu ʻia ai

ka loko iʻa (Summers, 1971, p. 77). Eia naʻe, ma kēia moʻolelo, ua koho ʻo Hoʻolepanui

e noho ʻo ia me kona mau kānaka ma ka ʻāina o Kalamaʻula, Piliwale, Pālāʻau, a ia ʻāina

aku, a ia ʻāina aku. He ‘ike kupaianaha nō hoʻi kēia, no ka mea, i kēia mau lā, ua uhi ʻia

nā loko iʻa i ka lepo, a ua maloʻo nō hoʻi ka ʻāina i nā kumulāʻau kiawe. Eia naʻe, i ka

wā kahiko, he ʻāina uluwehi nō ia i lako i ka iʻa. No laila, ua noi aku ʻo Hoʻolepanui iā

Kamehameha i kēia ʻāina. E holomua kāua ma ka moʻolelo o ia hoapili o Kamehameha.

No keia olelo a Hoolepanui, ua kauoha ae la ke alii iaia e hoomakaukau, a e ohi i

mau ohana nona no ka noho ana o ia Kona o Molokai. Ua ala ae na kanaka ma

keia kuauhau a ke alii, ma o Hoolepanui la, mai na kanaka mai e noho ana ma

18

Aia ke kiʻi o kēia palapala ʻāina ma ka ʻaoʻao 55.

55

Kiʻi 1. Nā loko iʻa o Kona, Molokaʻi (Monsarrat, 1885)

56

Kainaliu, Kona Hawaii, a komo iloko o Kohala Hema. Ua oleloia ua hele na waa

nui ame na waa iki i piha i na kanaka mai Hawaii mai a noho ma keia mau aina

hoopulapula o Molokai. Ma keia, e ike kakou o keia ka hoopulapula a hoolaupa’i

mua ma keia aina o Molokai. No Hawaii mai nae na kanaka me Hoolepanui ke

konohiki aina.

I ka hoea ana mai o keia pukui o na kanaka ma Molokai, ua kauohaia na

kanaka o Molokai, e noho ana ma ia mau wahi, e nee ihope iloko o ka aina, a i

ole, ma ka aoao hikina o keia mau aina i hookaawaleia.

Pēlā i hoʻolaukanaka ʻia ai nā Kona e nā Hawaiʻi. Ua noho ʻia ka ʻāina ma Naʻe o ka

mokupuni e nā Molokaʻi. Eia hoʻi kekahi, ua neʻe akula nā Molokaʻi a i loko o ka ʻāina, i

ka ʻāina pālahalaha nō hoʻi. He ʻike waiwai ko kēia moʻolelo no nā kānaka o Molokaʻi,

no ka mea, he hōʻike kēlā i ke kumu o ka hoʻolaukanaka ʻia ʻana o ka ʻaoʻao Naʻe i nā

Molokaʻi. Eia hoʻi kekahi, ua hoʻākaaka ke poʻomanaʻo o kēia moʻolelo i ka

hoʻolaukanaka ʻia ʻana o nā Kona o Molokaʻi, ʻaʻole ʻo kekahi māhele wale nō. I ka

naue ʻana mai o nā Kōhala i Molokaʻi, ua neʻe aku nā Molokaʻi i nā ʻaoʻao ʻē aʻe o ka

moku ʻo Kona, i mea e hiki ai i nā Kōhala ke ʻimi i ke ola ma waena konu o nā Kona.

He mea hoihoi kēia māhele o ka moʻolelo i kou mea kākau, no ka mea, iaʻu e

heluhelu ana i nā puke e pili ana i ka hoʻolaupaʻi ʻia ʻana o Molokaʻi, me he mea lā,

ʻaʻohe kanaka e noho ana ma kahi o ka ʻāina a Hoʻolepanui i ʻiʻini ai e noho. A, eia hoʻi

kekahi, he ʻike kūʻauhau ko kēia moʻolelo no nā kupa o Hoʻolehua. He mau kupa nō

paha nā kūpuna no Kōhala.

No laila, he hōʻike kēia moʻolelo i ka manaʻo o nā kūpuna o kākou no ke

kālaiʻāina o ke aliʻi, he hōʻike nō hoʻi ia i ka moʻolelo kūʻauhau o nā kānaka o

57

Hoʻolehua. A eia hoʻi kekahi mea, na kēia moʻolelo like e hōʻike iā kāua, e kuʻu mea

heluhelu, i ke ʻano o ka hana a nā kūpuna, ʻo ia nō ka ʻimi ʻana o nā Hawaiʻi i ke ola ma

kahi malihini iā lākou. ʻAʻole i maʻalahi ka nohona ma Kona, Molokaʻi.

Ike ae la na kanaka o Hawaii mai i ka pilikia i ka ai, no ia mea, ua alu like ae la

lakou a hana i na lo’i ai, ma ke kauoha a Hoolepanui, ke konohiki aina, i wahi e

kanu ai o na huli kalo i loaa ka ai a na Hawaii ma Molokai.

He nui hewahewa na lo’i ai o ka hanaia ana. Ua oleloia, ke pii kekahi a

kau iluna o Kaana, a alawa iho na maka a nana akula ilalo o Palaau i ka po la’i, ua

like ke kinikini o na lo’i me na hoku. Pela i puka ae ai o keia olelo, “Kinikini

wale na lo’i ai o Palaau, ua like me na hoku o ka lani.”

He inoa ko kela ame keia lo’i i hanaia e ua poe nei o Hawaii mai; a o ka

inoa o ka lo’i nui hookahi iwaena o ua mau lo’i kinikini wale nei, o ia o Pehu. He

wahi moolelo no ko keia inoa, a o na huli punahele a kupono no keia mau lo’i, o

ia ke Piko, ka Haoeka, Ka-i, Nohu ame ke Owene. He mau kalo paakiki a

huluhulu nui keia i kupono loa no ia mau lo’i, no ka hui o ke kai me ka wai, a o ke

ku’i ana o keia ai, he anai; aole hoolele o ka pohaku.

Nui ka mahalo o kou mea kākau i kēia moʻolelo pili i kona ʻāina kulāiwi nō hoʻi,

no ka mea, he mau ʻike waiwai ko ka moʻolelo no ke ʻano o ka nohona o nā kūpuna o ka

wā kahiko. Ua paʻakikī ka ʻimi ʻana i ke ola ma kēia ʻāina maloʻo o Molokaʻi. Ua

alakaʻi kūpono naʻe ke konohiki i kona mau hoaʻāina, a ua laulima nā kānaka kekahi me

kekahi i mea e ola ai lākou. A ua kinikini ka nui o nā loʻi i ka hana laulima a lākou, e

like hoʻi me ke kinikini o nā hōkū i ka lewa lani. He mea kupanaha nō hoʻi kēia i kou

mea kākau, ka lohe ʻana no ke kinikini o nā loʻi e waiho ana ma ka ʻāina panoa o

58

Hoʻolehua mā. Ua hoʻīkaika nā malihini ma ia ʻāina lā, a ua ola lākou i ka hana laulima a

lākou. A ma muli o ia hana laulima, ua lako ka ʻāina i ka ʻai. ʻOiai he malihini nō lākou,

ua ʻimi ʻia ke ola, a ua hoʻihoʻi hou ʻia ka waiwai o ia ʻimi ʻana i ke ola i ka ʻāina. He

kuleana kēlā no ke kamaʻāina, a pēlā lākou i hoʻokulāiwi ai ma ka ʻāina ʻo Hoʻolehua.

Eia kekahi, ua hōʻike lihi ʻia kāua, e kuʻu mea heluhelu, i ka loina o ke kapa ʻana

aku o nā kūpuna i ka loʻi i ka inoa. E like me kā Louis i ʻōlelo ai, he mea ke kapa ʻana i

ka inoa i ka ʻāina e hoʻopili aku ai i ka Hawaiʻi i ia ʻāina, a i mea hoʻi kēlā e kālele ai i ka

waiwai o ia wahi i ka ʻike kuʻuna o ka Hawaiʻi (1998, p. 19). No laila, he hōʻike kēia

kapa ʻana aku i ka loʻi i ka inoa i ka waiwai o ia ʻāpana ʻāina i ka Hawaiʻi. Mai ka loʻi

mai ka ʻai, a mai ka loʻi mai ke ola o nā kānaka, no laila, he mea kēia mau loʻi i ka wā o

Hoʻolepanui mā. He hōʻike kēia māhele o ka moʻolelo i ke ʻano o ka manaʻo o ka

Hawaiʻi no ka waiwai o ke kapa inoa ʻana, no ka mea, ua kapa ʻia ka inoa o kēlā me kēia

loʻi ma ia mau loʻi kinikini o Hoʻolehua. A, e like me kā Louis i ʻōlelo ai, he hōʻike kēlā

i ka waiwai o ia wahi i nā kānaka o ia wahi.

Eia hoʻi kekahi, na Hoʻolepanui mā i hōʻike mai i ke akamai o Hawaiʻi i ka

mahiʻai ʻana. Ua helu papa ʻia maila nā ʻano kalo a lākou i kanu ai ma nā loʻi. Ua

kūpono ke ʻano kalo i ke ʻano o ka wai o ia ʻāina, ʻo ka wai kai nō hoʻi ia. E kuʻu mea

heluhelu ē, ke hōʻoia aku nei kou mea kākau i ka ʻoiaʻiʻo o ia mau ʻōlelo pili i ka wai ma

ia ʻāina, no ka mea, i kekahi wā, he ‘ekolu a ʻoi paha pūnāwai ma Kalamaʻula. ʻEkolu

inoa o nā pūnāwai i hōʻiliʻili ʻia e kou mea kākau, ʻo ia nō ʻo Oloolo, ʻo Kaaua, a ʻo

Kamalolo ("Ka Waimapuna o Oloolo, Molokai," 1922). I kekahi manawa, he wai maoli

ko ka pūnāwai, a i kekahi manawa nō hoʻi, he wai kai kona. A no laila, ʻo kēia mau ʻano

kalo like ʻole i hōʻike ʻia ma ka moʻolelo, ua hiki ke hoʻouluʻia i loko o ka wai kai. ʻEleu

59

wale hoʻi nā kūpuna o kākou i ka ʻimi ʻana i ke ola, ʻeā e ka mea heluhelu? A he loina

kēlā no kākou, nā mamo o kēia au e neʻe nei. He wahi kūpono ko kēlā me kēia meakanu.

ʻAʻole e ola ke kalo o uka ma kai, ʻaʻole e ola ke kalo o kai i uka. E huli ke kanaka i nā

mea kanu e pono ai kona ola ma kahi āna e noho ana. Eia hoʻi kekahi mea waiwai o ia

mau paukū pōkole. Ua kuhi ʻia ke ʻano o ke kuʻi ʻia ʻana o kēia mau kalo i ka pōhaku.

Kupanaha nō hoʻi nā ʻike o kēia moʻolelo.

A, no laila, ua kamaʻilio ʻia ka ʻai, a ma hope pono o ia mau wehewehena, e

kamaʻilio ʻia nō hoʻi ka iʻa.

Pau keia, huli aku la na Hawaii a nana i ka waiho mai o ke kai, na olaelae

ame na kuokuono; a ike aku la na kanaka enekinia a Hoolepanui, he mea pono e

paniia kekahi o ia mau kaikuono, mai kekahi lae a i kekahi, i lokoi’a.

…Ua ala ae la na kanaka ma ke kauoha a Hoolepanui, a hoomoe i ka pae

pohaku e moe la ma ke kai, mai Puuapoo ahiki i Puhaka ma Hoolehua; kapaia aku

la ka inoa o ia loko o Pohoele. Ka loko kaulana keia o Palaau nona ka puka wai i

hanaia me ka noeau. He loaa na i’a like ole iloko o keia loko ia wa e

hoomaopopoia ana.

Wahi a Summers, ʻo Pohoʻele ka loko iʻa nui o nā loko iʻa o Molokaʻi. Mai ka ʻelima

kaʻau a i ka hoʻokahi a ʻoi iki lau ka nui o nā ʻeka o ia loko iʻa (Summers, 1971). Na nā

Hawaiʻi i kūkulu i ia loko iʻa nui lā. Eia kekahi, “…ua oleloia o kahi hohonu loa o keia

loko i paeia me ka pohaku he 5 anana, ua like no me kekahi mau wahi o ke awa o Kou ae

nei ka hohonu” . Hoʻohanohano nui ʻia ke akamai o nā kūpuna i ka hana noʻeau o ke au

kahiko. ʻO kēia ʻike o ka paepae ʻana i nā pōhaku o ka loko iʻa, ua paʻa iā lākou. I ka

makahiki 1922, wahi a ka mea nāna i kākau i ka moʻolelo o Hoʻolepanui, ʻaʻole i paʻa

60

pono kēia ʻike i nā kānaka o ia wā. Wahi āna, ua ʻoi aku ka maiau o ka hana o nā

kūpuna, a “Ano wale ae nei no kekahi mau pae pohaku o ka hanaia ana, e ko keia au poe

loea, pau nae i ka hiolo.” No laila, ua hāʻawi nui ʻia ke aloha me ka mahalo i nā kūpuna i

ko lākou akamai.

ʻIke nō kou mea kākau, he hana nui kēia hana ʻo ka paepae ʻana i ka loko iʻa. No

ka mea, i ko ka mea kākau wā e kamaliʻi ana ma Molokaʻi, ua komo nō au i ia hana o ka

halihali ʻana i nā pōhaku i mea e kūkulu ʻia ai nā pā pōhaku o ka loko iʻa. A, iā mākou,

nā keiki e halihali ana i nā pōhaku, ua nīnau maila kekahi kumu iā mākou. “Ma hea kahi

e loaʻa ai ka pōhaku iā kākou?” ʻAʻohe o mākou ʻike. A, wehewehe maila ke kumu, ʻo

ka ʻaoʻao Koʻolau a me ka ʻaoʻao ma Naʻe kahi o nā pōhaku. Ua mamao naʻe ua mau

wahi lā mai kahi o mākou e halihali pōhaku ana. Pēlā kou mea kākau i aʻo ai i ka waiwai

o ka laulima ma kēia hana paepae pōhaku. Ua halihali ʻia kēia mau pōhaku mai kahi

mamao mai, a ua paepae ʻia ka loko iʻa nui o nā loko iʻa ma ka laʻi o ke Kioea

(Kānepuʻu, 1867a).

ʻO ia Pohoʻele like kahi i hoʻopiha ʻia i ka lepo i kēia mau lā. A i ia wā i

hoʻokumu ʻia ai ka papahana Home Hawaiʻi ma Molokaʻi, ua pau ua loko iʻa lā i ka uhi

ʻia i ka lepo. No ka mea, e like me ka ʻōlelo o luna aʻe o kēia mokuna, he ʻāina makani

ʻo Molokaʻi. Na ka makani halihali lepo i hoʻopiha i ka loko iʻa i ka lepo. Eia naʻe, i ia

wā o ka hoʻokumu ʻia ʻana o ka Home Hawaiʻi ma Molokaʻi, ʻaʻole i pā ka makani

halihali lepo i ka ʻāina, ma muli paha o ka nui o nā kumu kiawe ma laila. Ua paʻa ka

honua i ke kumu kiawe.

E kuʻu mea heluheluu ē, e nānā hou ʻia ana kēia moʻolelo ma kekahi māhele o

kēia mokuna. No ka manawa, e holomua ana kāua i ka nānā ʻana i kekahi wā. Ua

61

waiwai nō hoʻi nā moʻolelo kaʻao a pau i ka moʻolelo o Hoʻolehua me ke ʻano o ka

nohona ma laila. E nānā ana kāua i nā ʻano palapala o ke aupuni.

No nā Palapala o ke Aupuni

E walaʻau ana kou mea kākau no nā palapala o ke aupuni ma mua o ke komo ʻana

i kekahi māhele nui. Ma mua o ka wā o ka Māhele, no Kalaimoku ke ahupuaʻa ʻo

Hoʻolehua. I ka wā o ka Māhele, ua hoʻihoʻi mai ʻo Kalaimoku i ke ahupuaʻa ʻo

Hoʻolehua iā Kauikeaouli (Buke Kakau Paa no ka mahele aina i Hooholoia iwaena o

Kamehameha III a me Na Lii a me Na Konohiki ana, 1848, p. 49).

Kiʻi 2. Hoʻihoʻi ʻo Kalaimoku i ka ʻāina ʻo Hoʻolehua iā Kauikeaouli.

62

Na Kauikeaouli i hoʻolilo i kona kuleana no Hoʻolehua, a ua mālama ʻia ua

ahupuaʻa lā ma lalo o ke Aupuni o Hawaiʻi (p. 207). ʻAʻole i hoʻokuleana ʻia kekahi

kanaka ma ia ʻāina panoa lā, ʻoiai no ke Aupuni nō ia (Graham, 2006, p. 342). I ka nānā

ʻana o kou mea kākau i nā palapala ʻāina o ke aupuni, he hōʻoia nō ia, no ke aupuni nō ia

ʻāina. No laila, i ka hoʻokumu ʻia ʻana o ka papahana no ka ʻāina hoʻopulapula o

Hawaiʻi, ua hiki ke koho ʻia e lilo ʻo Hoʻolehua i kahi o ka ʻāina hoʻopulapula.

Kiʻi 3 Nā palena o ke ahupuaʻa Hoʻolehua (Monsarrat, 1886).

ʻO ka ʻoiaʻiʻo, ʻoiai he ʻāina hoʻopulapula kēia, ʻo ka hapa nui o nā palapala o ke

aupuni no Hoʻolehua, ua pili nō i ka ʻāina hoʻopulapula. No laila, e nānā paha kāua i ia

mau mea ma ka māhele o ia papahana.

63

No ka Papahana Home Hawaiʻi

Ma kēia māhele, e kamaʻilio ʻia ana ka papahana o ka ʻāina hoʻopulapula ma

Hoʻolehua. Ua hōʻiliʻili ʻia nā moʻolelo like ʻole e kou mea kākau no kēia māhele mai nā

puke mai, mai nā moʻolelo nūpepa mai, a mai ka waha mai o nā kamaʻāina o ia wahi. Ma

mua naʻe o ka luʻu ʻana i ia kai hohonu lā, e hoʻolauna paha kou mea kākau iā ʻoe i ia

papahana kūikawā lā.

Ma ka lā ʻeiwa o Iulai, makahiki 1921, ua ʻāpono ʻia ke Kānāwai Hoʻopulapula .

ʻO Kūhiō Kalanianaʻole kekahi o nā kākoʻo nui o kēia papahana. I kona noʻonoʻo ʻana

no kēia papahana, ʻo kēia nā manaʻo e alakaʻi ana iā ia ma kēia hana. E hoʻihoʻi i ke

kanaka Hawaiʻi i ka ʻāina, i hiki iā ia ke ʻimi i ke ola ma laila. A laila, inā holo pono ka

nohona, e ʻae ʻia ka noho ʻana o ke kanaka Hawaiʻi ma ia ʻāina hoʻopulapula lā no nā

makahiki he nui. E hoʻolako ʻia ua kanaka lā i ka wai no ka hoʻoulu mea kanu a me ke

ola, a e kākoʻo ke aupuni i ke kanaka Hawaiʻi a mākaukau ʻo ia e kākoʻo iā ia iho ma o

kāna hana mahiʻai (Keesing, 1936, p. 17). No laila, ua hoʻonohonoho ʻia kekahi

Komisina no ka ʻāina hoʻopulapula, a na lākou i hoʻolālā i nā hālāwai, a me nā ʻano mea

like ʻole i mea e hoʻokō ʻia ai kēia mau manaʻo nui o ke Kānāwai Hoʻopulapula.

Ua koho ʻia ka ʻāina ʻo Kalamaʻula, Molokaʻi, e lilo ʻo ia i wahi e hoʻokumu ʻia

ai kēia papahana hou. Ma laila kahi o nā pūnāwai kaulana o Molokaʻi. No laila, e kuhi

ana kou mea kākau, ua koho ʻia kēia wahi no ka nui o ka wai o ia ʻāina. Ma ka makahiki

1922, ua makana aku ke aupuni i kanakolukūmākolu pā hale ma Kalamaʻula. A i ka

makahiki 1924, ua holopono ka hoʻoulu ʻai ʻana, a pēlā pū nō me ka hānai holoholona

ʻana ma Kalamaʻula (1936, pp. 27-28).

64

Ua hoʻoholo ka ʻaha Home Hawaiʻi e hoʻomōhala ʻia ua papahana lā, a e wehe ʻia

ka ʻāina i uka o Kalamaʻula, ʻo Hoʻolehua, a ʻo Pālaʻau i mea e noho ai nā kānaka Home

Hawaiʻi i laila e ʻimi ai i ke ola (Keesing, 1936, p. 28). Ua kono ʻia kekahi mau ʻohana

mai ʻō a ʻō a puni ka pae ʻāina ʻo Hawaiʻi, e noho lākou ma Hoʻolehua, a e ʻimi lākou i

ke ola. Wahi a Keesing, ua hōʻea mai ʻekolu mau hui i Hoʻolehua no ka noho ʻana ma ka

ʻāina hoʻopulapula. Ua hōʻea he kanahikukūmālima kanaka ma nā makahiki mua o ia

papahana ma Hoʻolehua. A ua hōʻea maila ʻewalu hou kanaka i ka makahiki 1928, a laila

he kanahākūmāwalu hou aku kanaka i ka makahiki 1929. He hoʻokahi hāneli

kanalimakūmākolu mau ʻāpana ʻāina i hoʻomāhelehele ʻia, a he kanahā ʻeka ka nui o kēlā

me kēia ʻāpana ʻāina. Ua kūkulu ʻia ka hale kūʻai, ka hale kula, a me nā hale pule ma ia

ʻāina lā.

A, eia kekahi, ma kahi o ka makahiki 1930, ua kai maila ka wai o ka puna o

Kalamaʻula, a ʻaʻole i maʻa ka mauʻu ʻalapapa i ka wai kai e like hoʻi me nā kalo a

Hoʻolepanui mā. A mae koke nā lauʻai i ka wai kai. A, no laila, ua noi mua ʻia nā

kānaka Home Hawaiʻi mua o Kalamaʻula, e neʻe paha lākou i uka i Hoʻolehua i ola

lākou. ʻO kekahi hapa, ua haʻalele. A ʻo kekahi hapa, ua noho nō ma ka ʻāina

hoʻopulapula mua a lākou (Keesing, 1936, p. 27).

Nui hou aku nā moʻolelo i paʻi ʻia ma ia ʻaoʻao o ke Komisina e paipai ana i nā

Hawaiʻi e hoʻokanaka, a e hoʻīkaika no kēia papahana. I ka hōʻuluʻulu ʻana maila o kou

mea kākau i kekahi mau moʻolelo nūpepa, nui nā moʻolelo i paʻi ʻia no Hoʻolehua i ka

wā o ka hoʻokumu ʻia ʻana o ka Home Hawaiʻi ma Molokaʻi. I ia wā, ua waiho kaʻawale

ʻia hoʻokahi ʻaoʻao piha o Ka Nupepa Kuokoa no nā Manaʻo o ke Komisina o nā Home

Hawaii Hoʻopulapula Lāhui.

65

ʻO ka moʻolelo no Hoʻolepanui, ua paʻi ʻia nō ma ia ʻaoʻao o ke Komisina. Ma

waho aʻe o ka hoʻīli ʻana aku i ka ʻike kuʻuna o nā Hawaiʻi o ka wā kahiko, he mau kumu

ko ke Komisina Home Hawaiʻi no ka hoʻopuka ʻana i kēia moʻolelo no Hoʻolepanui mā.

Hoʻopuka ʻia kēia moʻolelo i mea e paipai ai ke Komisina Home Hawaiʻi i nā kānaka

Hawaiʻi e komo i ka papahana ʻāina hoʻopulapula. No ka mea, e hoʻokumu ʻia ana ua

papahana lā ma ia ʻāina like a Hoʻolepanui mā i hoʻolaupaʻi ai. A, ua ʻimi maoli lākou i

ke ola ma laila. A, ua ola nō lākou i ka laulima, a i ka huli ʻana o ia mau lima i lalo i ka

honua. Ma ka hana pū ʻana lākou i ola ai.

Ua paʻi ʻia ua moʻolelo o Hoʻolepanui ma ka lā 11 ʻo Mei, makahiki 1922. Hala

ihola he ʻelua mahina, a ua neʻe ka ʻohana Hawaiʻi mua i Kalamaʻula no ia mea, ʻo ka

ʻimi ana i ke ola ma ka ʻāina hoʻopulapula (Keesing, 1936, p. 7). ʻO kēia ʻōlelo paipai a

ke Komisina i hoʻopuka ai, ʻo ia ka maka mua o ia ʻano hana no ka nohona o nā kānaka

ma nā Kona o Molokaʻi. Nui nā moʻolelo i piha i ka ʻōlelo paipai a ka Hawaiʻi, e

holomua ka Hawaiʻi, e kūpaʻa ka Hawaiʻi i kona ʻāina, e alulike kākou nā Hawaiʻi. He

mea nani wale nō ka ʻikena i ke aloha o ke kanaka i kona ʻāina, a i kona lāhui kanaka

kekahi.

I ka holomua ʻana o ia papahana ma Hoʻolehua, aia nō ʻelua nīnau nui, no ka wai,

a me nā mū. E wehewehe ʻia ana nō kekahi mau moʻolelo no ia mau nīnau nui ʻelua ma

hope. No ka manawa, he hōʻike wale nō kēia iā ʻoe, e ka mea heluhelu, ua walaʻau nui

ʻia kēia mau nīnau ma nā hālāwai o ke Komisina ("Moolelo o ka halawai a ke Komisina

Nov 22 1921," 1921), (Cooke, 1921), (Jorgensen, 1922), (Keesing, 1936).

66

“Kuʻu ʻāina hoʻopulapula lā”

ʻO ka mea kupaianaha o ia hoʻomōhala ʻia ʻana o ka papahana Home Hawaiʻi ma

Hoʻolehua, ua hoʻonohonoho ʻia nā māhele ʻāina mua o ia papahana ma ka ʻaoʻao ʻĀkau

o nā kula pālahalaha o Molokaʻi. Kū kilakila nā pali i ka ʻaoʻao ʻĀkau o ka mokupuni.

A no laila, he ʻāina pili pali ko nā kānaka noho Home Hawaiʻi mua. A ʻo ia hoʻi ke kumu

i mele ʻia ai ka lālani, “He aloha nō kuʻu home lā, e kau maila i ka laʻi. Hoʻopulu ʻia me

ka ʻehukai, i ka nani o Hoʻolehua” (Kinney). Mai kai mai, ma lalo o nā pali, ka ʻehukai e

hōʻea mai ai i o Hoʻolehua.

Na nā kānaka mua o Hoʻolehua me Kalamaʻula e waele i ke ala o ia mea ʻo ka

Home Hawaiʻi ma ka pae ʻāina ʻo Hawaiʻi nei. Inā i piholo lākou ma ia papahana, inā ua

piholo ka papahana holoʻokoʻa o ka ʻāina hoʻopulapula. ʻAʻole e hoʻomōhala ʻia ua

papahana lā. ʻAʻohe Home Hawaiʻi ma Waiʻanae, ʻaʻohe Home Hawaiʻi ma Waimānalo,

a ʻaʻohe Home Hawaiʻi ma Papakōlea, ʻoiai ʻo ia kahi i hoʻomāhuahua ʻia ai nā Home

Hawaiʻi ma hope iho o ko Molokaʻi. Ua puka naʻe nā koa ʻeleu mua me ka lei o ka

lanakila. Pēlā i holomua ai ka papahana Home Hawaiʻi a i kēia lā.

I ka hoʻokumu ʻia ʻana o ua papahana Home Hawaiʻi lā, ua hōʻea maila ‘o Albert

Puniʻai Keawe me kona ʻohana i Molokaʻi. ʻO Albert kekahi o nā kānaka mua e noho

ana ma ka ʻāina hoʻopulapula o Hoʻolehua. ʻAʻole ʻo ia i noho mua ma Kalamaʻula e

like me nā poʻe noho Home Hawaiʻi mua loa o Hawaiʻi nei. He mamo kou mea kākau na

Albert. He moʻopuna kualua kēia na ia kāne wiwoʻole lā. No Albert lāua ʻo kāna

wahine, ʻo Kaʻōnohi nō hoʻi ka mahalo i wili pū ʻia me ke aloha pauʻole. Inā i hōʻalo

lāua i ke kuleana o ka Home Hawaiʻi, inā ua hoʻokulāiwi kēia ʻohana i kahi ʻē. Pēlā i

hoʻokulāiwi ʻia ai ka ʻohana o kou mea kākau ma nā ʻāina pālahalaha o Molokaʻi.

67

Na kekahi kanaka noho Home Hawaiʻi i haku i ke mele i kapa ʻia ʻo "Kaulana e

ka nani o Hoʻolehua ʻeā. Ma ia mau lālani mele, ua hiki ke ʻike ʻia ke ʻano o ka nohona o

nā kānaka mua o ia papahana. I ka nānā mua ʻana o kou mea kākau i ia mau lālani mele

lā, ʻaʻole nō i launa ka waiwai o kēlā me kēia huaʻōlelo me aʻu. Eia naʻe, i kēia mau lā,

ua hiki nō iaʻu ke kuhi i ka waiwai me ka ʻike o loko o kēia mele.

Kaulana e ka nani o Hoolehua ea

Kuu home kaulana hoopulapula.

Noho ana o ka la me ka makani ea

Me ke kuāua e haluku nei.

Imi ana i ka pono o ka noho ana ea

Me au mau lei poina ole.

Ua ola na kini o ka aina ea

Ke moani mai nei ala o ka hala.

Olelo kaulana na kupuna ea

Iluna e ka ua waele oe.

Lau lima kakou a e pono ai ea

I kaulana ka inoa o Hawaii nei.

68

He aloha poina ole hoi kou ea

Ia Kalanianaole la he inoa.

O ka mana kahi kolu kou alakai ea

Nana e lula mai puni ka honua

E o mai oe e Hoolehua ea

Kuu home kaulana hoopulapula (Robins, 1931).

E like me kā kāua i ʻike maka ai ma mua, wahi a kēia mele nei, kaulana ʻo Hoʻolehua i ka

ʻāina hoʻopulapula. Wehewehe ʻia ke ʻano o ka ʻāina, he ʻāina lā, he ʻāina makani e like

me kā Kānepuʻu i wehewehe mai ai, a ʻike ʻia ka ua haluku kekahi. A laila, ʻike kāua i

ke ʻano o ka nohona o nā kānaka mua o ka ʻāina hoʻopulapula ʻo Hoʻolehua ma kēia

mele. E ʻimi ana nā ʻohana i ke ola ma ia ʻāina, ua ola nō nā kānaka.

Eia kekahi haʻawina waiwai o ke mele ma nā lālani, “Olelo kaulana na kupuna ea,

Iluna e ka ua waele oe, Lau lima kakou a e pono ai ea, I kaulana ka inoa o Hawaii nei.”

He ʻōlelo paipai kēia i nā kānaka e koho ʻia ana e noho ma nā Home Hawaiʻi, e

hoʻomākaukau iā lākou iho ma mua o ke komo ʻana i ia hana no ka laulima ʻana kekahi

me kekahi. E kuhi ana kou mea kākau, he pōmaikaʻi ka papahana Home Hawaiʻi i ka

haku mele. A, no laila, ma o ka paipai ʻana i nā kānaka e hoʻomākaukau, e laulima, a e

holomua no ka inoa ʻo Hawaiʻi, ua hiki ke ʻike ʻia ka waiwai o ka holomua ʻana o nā

kānaka a pau ma kēia papahana.

69

Hāʻawi ʻia ka mahalo iā Kūhiō, a mahalo ʻia ka mana o ke kahikolu. Ma ka

paukū hope, hoʻomaikaʻi ʻia ka ʻāina ʻo Hoʻolehua. Mahalo nui au i kēia mau lālani

mele, no ka mea, e waiho ana kēia mele nei me he moʻolelo lā, a ua hiki i kou mea kākau

ke ʻike maka i nā ʻohana mua o Hoʻolehua.

I ka walaʻau pū ʻana o kou mea kākau me kekahi kupuna o Hoʻolehua, haʻi

moʻolelo maila ʻo ia no kona neʻe ʻana me kona ʻohana i Hoʻolehua i kona wā pēpē

(Kawaʻa, 2011a).19

Ua piha iā ia he ʻehā wale nō mahina i ia wā i neʻe ai kona ʻohana i

ka lihi pali o Molokaʻi. ʻO kona ʻohana kekahi o nā ʻohana mua o ia wahi. Wahi āna, no

kona makuahine ia ʻāina hoʻopulapula, a i ke kipa mua ʻana o kona makuahine i ia ʻāina

lā, ua haʻi ʻia ʻo ia e ke Komisina, e koho ʻo ia i kahi o kona ʻāina hoʻopulapula. E pili

kokoke ana kekahi mau ʻāpana ʻāina i kapa alanui, a ʻo kekahi, e pili ana i ka lihi pali.

Koho akula kona makuahine i ka ʻāina hoʻopulapula ma loko, ma kahi o ka lihi pahi. No

laila, ma kēia hana a nā kānaka mua o ka ʻāina hoʻopulapula, ua hoʻāʻo nō lākou e hahai i

ka hana a Hoʻolepanui mā. Ua hoʻāʻo lākou e hoʻokulāiwi ma Hoʻolehua. ʻO kēia mau

kānaka noho ʻāina hoʻopulapula, no kahi ʻē lākou, a na lākou i hoʻohuli i nā lima i lalo i

ka honua, a ua ola nō lākou.20

ʻO kekahi kupuna o Hoʻolehua, kekahi o nā kānaka e noho mua ana ma ka ʻāina

hoʻopulapula o Hoʻolehua, ʻo Mitchell Pauʻole kona inoa. Ua lilo ʻo Mitchell Pauʻole ʻo

ia ka meia o Molokaʻi. I ka makahiki 1961, ua hālāwai kūkākūkā ʻo Pukui me Mitchell

lāua ʻo Gertude Pauʻole no ke ‘ano o ka nohona ma Hoʻolehua. A na Gertude Pauʻole i

hōʻike i kona mau manaʻo no ke ʻano o ka nohona ma Hoʻolehua. Wahi āna, ua paʻakikī

19

E hoʻolauna ʻia ana nā inoa o nā hoa kūkākūkā ma nā paukū pōkole ma kahi o ka panina o kēia mokuna. 20

ʻO kekahi o lākou, ʻaʻole i holo pono ka ʻimi ʻana i ke ola, a ua haʻalele lākou iā Hoʻolehua. ʻO ka hapa

nui nō naʻe, ua ola nō.

70

nō hoʻi ka ʻimi ʻana i ke ola ma Hoʻolehua. ʻOi aku naʻe ka paʻakikī o ka ʻimi ʻana i ke

ola ma Kalamaʻula, no ka mea, ua paʻa ka ʻāina o Kalamaʻula i ka pōhaku a me ke kumu

lāʻau Kīawe. Ua anuanu ka ʻāina o Hoʻolehua i ka nui o ka makani, a i ka nele i ke kumu

lāʻau ʻole (Pauole, 1961, Malaki 8).

ʻO ka makani kekahi mea i pilikia nui ai nā kānaka o Hoʻolehua ma mua. No ka

mea, e like me kā Kānepuʻu i hōʻike mai ai, he ʻāina makani ʻo Molokaʻi. No ka nui o ka

makani, ua puehu ka lepo i ka makani, ʻaʻole i paʻa i ka honua. ʻOiai nā meakanu

nāhelehele nā mea i ulu pono ma Hoʻolehua, ʻo ia ka mea i kanu ʻia. Inā he meakanu

kiʻekiʻe, he pono ke kanu mua ʻana i nā pālulu makani, a laila e ulu pono nā mea kanu ʻē

aʻe. Ua ʻimi ʻia nā pālulu makani kūpono no ia ʻāina nui o ka makani lā, a ʻo ia ke kumu

i ʻike maka ʻia ai nā kumu lāʻau nunui ma Hoʻolehua a i kēia lā. He mau kumu lāʻau

pālulu makani nō ia.

Wahi a kekahi hoa kūkākūkā o kou mea kākau, ‘o ka pū maiʻa ka pālulu makani

ʻoi loa o nā pālulu makani ma Hoʻolehua. No ka mea, kūpaʻa ʻo ia i ka makani, a ʻaʻole

holo mamao kona aʻa, e like hoʻi me nā kumu lāʻau ʻē aʻe. No ka mea, i ke kolo ʻana o

nā aʻa o nā kumu lāʻau ʻē aʻe, holo a mamao kona mau aʻa, a holo nō ia i loko o kahi e

kanu ʻia ai ka māla ʻai. I ʻole e hihia ka māla ʻai i nā aʻa o ka pālulu makani, e aho e

kanu ʻia ka pū maiʻa no ka pālulu makani. A, eia hoʻi kekahi, na ka pū maiʻa e pālulu i

ka makani, a na ia meakanu e hoʻolako i ka ‘ai kekahi. He keu nō hoʻi ke akamai o nā

mahiʻai o Hoʻolehua.

A e like hoʻi me kā Liholiho i ʻōlelo ai, he ala ke akamai i maʻa i ka hele ʻia e nā

mākua (Pukui, 1983). Haʻi moʻolelo maila ʻo Mitchell Pauʻole no kāna haʻi ʻōlelo ma ka

lā nui no Kūhiō. Ua hoʻomaopopo ʻo ia i ka haʻiʻōlelo a ke kupuna kāne o kou mea

71

kākau, a John Wise nō hoʻi, i hoʻopuka ai i ka hoʻokumu mua ʻia ʻana o ka papahana

Home Hawaiʻi ma Molokaʻi. Wahi a Pauʻole, ua paipai akula ʻo Wise i nā kānaka o ka

Home Hawaiʻi, e hoʻoikaika i ka ʻimi ʻana i ke ola, no ka mea, he lāhui kanaka akamai ka

Hawaiʻi. No ka mea, i ia wā, e kūʻē mai ana nā kānaka like ʻole i ka papahana Home

Hawaiʻi. E kūʻē ana nā haole, a e kūʻē ana nā Hawaiʻi i ka papahana o ka ʻāina

hoʻopulapula. E hoʻāhewa ana nā poʻe kūʻē i ka Hawaiʻi, he lāhui kanaka moloā a

naʻaupō ka Hawaiʻi. Na Mitchell Pauʻole i haʻi hou i ka pane a John Wise i ia mau

manaʻo kūʻē. Wahi a Wise,

...ʻo koʻu poʻe kānaka, ʻo ka Hawaiʻi, ua hiki iā lākou ke holo moana mai Kahiki

a i Hawaiʻi, a hoʻi hou. ʻO ka mahina, nā hōkū, nā ʻōhū o ke kai nā mea e alakaʻi

ana iā lākou i ka holo moana ʻana. I kēia mau wā, e holo moana ʻoe ma kou

waʻapā, a e kīloi aku i kāu pānānā i ka moana i Kapalakiko. ʻAʻole e loaʻa ana ʻo

Hawaiʻi iā ʻoe. ʻAʻole e ʻike lihi ʻia ʻo Hawaiʻi e ʻoukou, a ke kuhihewa mai nei

ʻoukou i koʻu poʻe kānaka, he poʻe moloā a he poʻe naʻaupō ka Hawaiʻi? Pehea

lā (Pauole, 1961, Malaki 8)?21

I ka lohe ʻana mai o nā kānaka Hawaiʻi i kēia mau ʻōlelo hōʻeuʻeu a Wise, ua hoʻīkaika

nō lākou i ka hana. A paipai hou maila ʻo Wise i kona poʻe kānaka, “ʻO ʻoukou nā aliʻi o

ka ʻāina, e haʻaheo ʻoe ma luna o ka lepo o kou ʻāina. E hoʻokanaka! E hoʻoikaika

(Pauole, 1961, Malaki 8)!”

A no laila, e like hoʻi me nā kumu alakaʻi ʻē aʻe, he hōʻike kēia mau moʻolelo i ke

kūʻauhau o ka Hawaiʻi, me ke akamai o ka Hawaiʻi i ka ʻimi ʻana i ke ola. Ma ka hana a

nā kūpuna kāua e ʻike ai i ke akamai, me ka ʻeleu o lākou. A he mea kēlā e

21

Ua hoʻopuka ʻia kēia mau ʻōlelo a Wise ma ka lola a Pauʻole ma ka ʻōlelo haole. Na kou mea kākau i

unuhi i ia mau ʻōlelo.

72

hoʻohanohano ana i ke akamai o nā kūpuna o ka wā kahiko. A, e kuʻu mea heluhelu ē, he

mau moʻolelo ʻē aʻe kaʻu e hōʻike aku ai iā ʻoe no ke ʻano o ka nohona o nā kānaka o

Hoʻolehua.

Ke ʻAno o ka Nohona

ʻO kekahi mea ʻano kupanaha no Hoʻolehua, ʻo ia nō ka nui o nā kānaka haipule e

noho ana ma laila. He mau hoʻomana like ʻole ko nā kānaka o Hoʻolehua. ʻO Hoʻolehua

kahi e noho ai ka hapa nui o nā Molomona o Molokaʻi. A he mea kēlā mai kinohi mai o

ka hoʻokumu ʻia ‘ana o ka ʻāina pulapula ma laila.

Iā Pukui e mākaʻikaʻi ana a puni ka mokupuni ʻo Molokaʻi i ka makahiki 1961,

hālāwai akula ʻo ia me kekahi mau kupa o ia ʻāina. ʻO Bessie Makekau kekahi o ia mau

kupa a Pukui i launa aku ai. Kapa ʻia ʻo ia ʻo Māmā Bessie. ʻO Māmā Bessie kekahi o

nā kānaka noho Home Hawaiʻi mua o Hoʻolehua. E noho ana lāua ʻo kāna kāne, ʻo

Manase Makekau, ma Oʻahu i ia manawa o ke kono ʻana mai o nā luna o ka ʻāina

hoʻopulapula iā lāua e noho lāua ma ka ʻāina hoʻopulapula o Hoʻolehua. E makemake

ana kou mea kākau e ʻike ʻoe, e ka mea heluhelu, i kekahi moʻolelo a Māmā Bessie i haʻi

moʻolelo ai. No ka mea, ma ia moʻolelo, e ʻike nō kāua i ka ʻeleu o nā kūpuna i ke komo

ʻana i ka hana, i ke aloha o ke kanaka i kona lāhui, a i kona ʻāina nō hoʻi, a i ke aloha o

ke kanaka i ke Akua mana loa.

Wahi a Māmā Bessie, ʻaʻohe ona mahalo i ke kono ʻia ʻana e noho lāua ʻo kāna

kāne ma kekahi ʻāina malihini iā lākou. A kūʻē ʻo ia i ia manaʻo o kāna kāne ma mua.

ʻO ka mea hoihoi naʻe, ua hālāwai akula ʻo Māmā Bessie me ke kahu o kona hale pule.

He Molomonaʻo Māmā Bessie. Iā ia e wehewehe ana i kona kahu i kona manaʻo kūʻē i

73

ka neʻe ʻana o kona ʻohana i Molokaʻi, ua nuku ʻia ʻo ia. Wahi a kona kahu, he

pōmaikaʻi wale hoʻi ka loaʻa ‘ana mai o ka ʻāina i ke kanaka Hawaiʻi. He maikaʻi a he

kūpono ka hele pū ʻana o kona ʻohana i Molokaʻi, e ʻimi lākou i ke ola ma laila. Paipai

ke kahu iā ia e ʻauamo i kona kuleana ma kona ʻano he wahine no kāna kāne. ʻO ia no ke

kauoha o ke Akua, a pēlā e pono ai kona ola.

A, no laila, e like me kā ke kahu i ʻōlelo ai, ua hahai ʻo Māmā Bessie i kāna kāne i

ka ʻāina moʻa nopu i ka lā. I ka lohe ʻana aku o kou mea kākau i kēia moʻolelo no ka

paipai ʻana o ke kahu Molomona i kekahi o nā hoa hānau Hawaiʻi e ʻae i ke kono a nā

luna o ke kōmike Home Hawaiʻi, me he mea lā ua māʻamaʻama maila ka pouli o loko o

ka lumi papa. Mai kinohi mai o ka hoʻokumu ʻia ʻana o ka ʻāina hoʻopulapula o

Hoʻolehua e ke kōmike, ua kono ʻia nā hoa hānau Molomona. No laila, he ʻano moʻolelo

moʻokūʻauhau ko nā Molomona i ka ʻāina hoʻopulapula ma laila.

Hoihoi kēia moʻolelo i kou mea kākau, no ka mea, he kamaʻāina kēia no ia ʻano o

ka hoʻomana ʻana. Ua hānai ʻia au ma ka hoʻomana Molomona. Ua hānai ʻia ka makua

kāne, ke kupuna wahine, a pēlā pū nō me ke kupunahine kuakahi o kou mea kākau ma ia

ʻano o ka hoʻomana ʻana ma ia ʻāina like nō. Me he mea lā, i ka hoʻokulāiwi ʻana o kēia

ʻohana i ia ʻāina lā, ua lawe pū ʻia maila ke ʻano o ka hoʻomana ʻana i ia ʻāina lā, a ua

noho a kupa ʻo ia i laila

I kā ka mea kākau wā e ninaninau ana i nā hoa ninaninau no ka uʻi o ka ʻāina

pālahalaha o Molokaʻi, ua hoihoi nō hoʻi ia i ke ʻano maloʻo o ka ʻāina. Ma ka ʻōlelo

noʻeau pili i ka ʻāina moʻa nopu, ua hiki ke kuhi ʻia ke ʻano maloʻo o ka ʻāina o

Hoʻolehua. I ko Māmā Bessie mā wā o ka noho ʻana ma ia ʻāina like nō, ua moʻolelo

maila ʻo ia no kekahi wā maloʻo. ʻAʻohe ua, ʻaʻohe wai e heleleʻi ana mai ka lani mai.

74

He mea nui kēia no lākou, no ka mea, e hoʻāʻo ana nā ʻohana mua o Hoʻolehua e ʻimi i ke

ola ma ua ʻāina maloʻo lā. I kā Māmā Bessie wehewehe ʻana i ka moʻolelo o ia mau lā,

hōʻike pū ʻo ia i ka hana maʻamau o nā Molomona i ia wā o ke kūʻia ʻana o nā ālaina i ke

ala o ka nohona.

Wahi a Māmā Bessie, ua kauoha kāna kāne iā ia, e hana ʻo ia i nā hana maʻamau

o ka hale. Kauoha akula kāna kāne iā ia, mai nō a nīnau mai i kāna hana. E hele ana ke

kāne i ke ao, a pō maila ke ao, hoʻi maila, hiamoe. ʻEkolu lā o ia ʻano hana, haʻalele ke

kāne i ke ao, a pō maila ke ao, hoʻi maila, hiamoe. I ke kolu o ka lā o kēia ʻano hana,

ʻaʻole i hoʻi koke mai ke kāne a Māmā Bessie. E hopohopo ana ʻo Māmā Bessie i kāna

kāne, a i kāna puka ʻana i waho o kona hale ponoʻī, ʻike maka ʻo ia i kekahi kāne. ʻAʻole

ia ʻo kāna kāne. E kuhi ana ke kāne i ka lani, a e minoʻaka ana ke kāne iā Māmā Bessie.

Me he mea lā, e hoʻohenehene ana ke kāne iā Māmā Bessie, no ka mea, ʻaʻohe ua o ia

ʻāina.

A, pō maila ke ao, a ua heleleʻi ka ua. Heleleʻi ka ua no ʻehiku lā. ʻAʻole mao ka

ua a i ka hala ʻana o hoʻokahi pule. I ka hoʻi ʻana mai o Manase i ka hale i ke kolu o ka

pō, nīele akula kāna wahine i kāna hana no ia mau lā ʻekolu i hala aku nei. Wehewehe

maila ke kāne i kāna wahine, ua hālāwai aku nei nā Lunakahiko Molomona kekahi me

kekahi. A, ʻo kā lākou hana, ua hoʻokē ʻai lākou poʻe kāne no ʻekolu lā piha. ʻO ka pule

me ka hoʻokē wale nō nā hana a lākou. E pule aku ana lākou i ke Akua Mana Loa, e

hoʻopakele ʻo ia iā lākou i ka ʻino. E hoʻokuʻu ʻo ia i ka pūnāwai o Kūlanihākoʻi, i ola nā

mea kanu, i ola nā kānaka, a i ola hoʻi ka papahana Home Hawaiʻi.

A, e like me kaʻu i hōʻike aku ai iā ʻoe, e kuʻu hoa, ua heleleʻi nō ka ua no ʻehiku

lā piha. Ua ulu pono nā mea kanu i ia makahiki, ua ola. Ua ola nā mea kanu, ua ola nā

75

kamaʻāina o ia ʻāina, a na ke au o ka manawa e hōʻike aku ana i ke ola ʻana o ia papahana

Home Hawaiʻi. Ua hoʻokumu ʻia nā ʻāina hoʻopulapula like ʻole ma ʻō a maʻaneʻi a puni

ka pae ʻāina ʻo Hawaiʻi. Wahi a Māmā Bessie, ʻo kēia hana hoʻokē ʻai kai hoʻopakele i

nā kamaʻāina o Hoʻolehua i ka ʻino.

Ua ʻane like ka moʻolelo a Bill Wallace no kēia hana hoʻokē ʻai a nā lunakahiko o

nā Molomona. He pili ʻohana ua mau lunakahiko lā iā ia, no laila, ua haʻi ʻia ka moʻolelo

no ka hana hoʻokē ʻai e kona mau kūpuna. A ma muli o ia pilina ʻohana, ua haʻi hou

maila ʻo Bill i nā inoa o ia mau lunakahiko lā. Wahi āna, ʻekolu wale nō lā piha o ka

heleleʻi ʻana o ka ua (Wallace, 1992, pp. 35-36).

He mea nui kēia moʻolelo a nā Molomona ma Hoʻolehua, no ka mea, he

mokupuni hoʻomana nō hoʻi ʻo Molokaʻi. Ua hōʻike aku nō kou mea kākau i ke ʻano

hoʻokalakupua o nā kāhuna ma kekahi mokuna, a ua hele a kamaʻāina nō kuʻu mea

heluhelu i ia moʻolelo o ka pule oʻo o Molokaʻi. A i kēia mau lā, ʻaʻole e hāmama ana ka

hapa nui o nā hale kūʻai o Molokaʻi ma ka Lāpule. Hele nā kamaʻāina i ka pule, a i ʻole

ia, hālāwai nā ʻohana ma kahi i hui ai ka ʻohana. He ʻāina kūikawā nō hoʻi ʻo Molokaʻi.

A, eia kekahi, ma Hoʻolehua, he nui aʻe ka nui o nā Molomona e noho ana ma laila ma

mua o nā wahi ʻē aʻe o ka mokupuni.

E like me kaʻu iā ʻoe ma mua, e kuʻu mea heluhelu ē, he Molomona kou mea

kākau. A, nui ka ʻiʻini o kou mea kākau e haʻi aku iā ʻoe i kekahi moʻolelo pilikino

maoli, e kuʻu hoa huakaʻi ē. No ka mea, ʻo kēia hana a Māmā Bessie i wehewehe ai, no

ka hoʻokē ʻana o kāna kāne i ka ʻai, he hana maʻamau nō ia no ka Molomona i ia wā o ka

pule ʻana i ke Akua. I mea ka hoʻokē ʻai e hōʻike ai ke kanaka i ke Akua i kona kūlana

76

haʻahaʻa. Ke haʻahaʻa ka naʻau o ke kanaka, e kuhi ana nā Molomona, e ʻoluʻolu ana ka

naʻau o ke Akua. A, i ka ʻoluʻolu ʻana o ka naʻau o ke Akua, e ʻae ana nō paha ʻo ia i ke

noi o ia kanaka haʻahaʻa lā.

Iaʻu e pāhaʻohaʻo ana i kēia papahana nui, i kēia huakaʻi hele ʻana o kāua nō hoʻi,

ua nui ka hopohopo o kou mea kākau i ke kūpono me ka ʻole o kaʻu hana. Nui ke

kānalua, a ma muli o ia kānalua, ʻaʻohe holomua iki i ia manawa mua o ka hoʻomaka

ʻana o kou mea kākau i ke kākau ʻana. Ua hele a nāukiuki ka naʻau i kēia hana, a ua

kaumaha ihola ka naʻau i ka noʻonoʻo ʻana i nā kūpuna. E kuhi ana kēia, he hana

hoʻohilahila paha kēia hana iā lākou. A laila, e like me ka hana maʻamau a ke keiki, ua

ʻimi au i ke kōkua a ka makua. ʻO nā mākua ponoʻī o kou mea kākau. No ka nui o ko

lāua aloha i kā lāua kaikamahine, ua nui ko lāua ʻiʻini e komo pū ma ia hana. I ka ʻike

ʻana o ka makua kāne o ka mea kākau i ke ʻano kānalua o ka naʻau o kou mea kākau, ua

kuhi ʻo ia i ia loina Molomona like a ke kāne a Māmā Bessie i hahai ai. Ua hāpai maila

ko kēia makua kāne i ka manaʻo, e hoʻokē ‘ai mākou ʻekolu.

A pēlā nō ka hana a mākou ʻekolu, ʻo ka makua kāne, ʻo ka makuahine, a me kou

mea kākau. A, eia au e hōʻoia aku ana iā ʻoe, e kuʻu hoa ē, i ka waiwai o nei loina

Molomona. Nui koʻu holomua ma kēia hana, no ka mea, ua alulike mākou ʻekolu i kēia

hana, a ua ʻoluʻolu ka naʻau o ke Akua i kaʻu hana. A, ke lana nei koʻu manaʻo, e like

hoʻi me ka hana a nā kāne wiwoʻole i ka wā o Māmā Bessie mā, e lilo kēia hana i mea e

kōkua ai i nā kānaka a pau.

77

Ka Wai Ola

He mea nui ka wai i ke ola o ke kanaka. Inā i lako ʻole ka ʻāina i ka wai, inā ua

make nā mea a pau o ka ʻāina. ʻO ia paha ke kumu i noho mua ʻia ai ka ʻāina ʻo Hālawa

ma mua o nā ʻāina ʻē aʻe o Molokaʻi e nā Molokaʻi. Ua lako ua awāwa lā i ka wai. Ma

muli o ia ʻano lako, ua hiki i nā kānaka he nui ke ʻimi i ke ola ma laila.

Ke nānā pono ʻia ka ʻāina ʻo Molokaʻi, ʻo nā Koʻolau kahi o ke kahe nui ʻana o ka

wai. Heleleʻi nui ka ua ma ke kuahiwi, a kahe ua kuāua nui i lalo i nā awāwa o nā

Koʻolau. Ma kekahi ʻaoʻao o nā Koʻolau, e waiho ana nā awāwa liʻiliʻi o Naʻe. A, e like

hoʻi me nā Koʻolau, kahe nō ka wai i ia mau awāwa lā. ʻAʻole i kau like ka nui o ka ua

ma ka ʻaoʻao Naʻe me ko nā Koʻolau. Ua ʻoi aku naʻe ka nui o ka ua ma ia mau wahi ma

mua o ka ʻaoʻao Komohana o ka mokupuni.

Ke haʻalele ʻia ka ʻaoʻao Naʻe, haʻalele ʻia kahi lako i ka wai. ʻO ka ʻaoʻao

komohana, ʻaʻohe ona kumu wai i kūpono, a i lawa hoʻi no ka hoʻolako ʻana i ke ola o ka

lau kanaka no kēlā me kēia kau. E waiho ahuwale ana nā ʻāina pālahalaha, a ʻo ka lā ke

pā ikaika i laila. He nani ia, he kau wela a he kau hoʻoilo ko ka pae ʻāina ʻo Hawaiʻi, a i

ka hala ʻana o nā malama kau wela, hala nō hoʻi ka wā o ka moʻa nopu ʻana o ka ʻāina

pālahalaha i ka lā. A heleleʻi ke kuāua i ua ʻāina maloʻo lā.

Mau nō kēia ʻano o ka maloʻo o ka ʻāina i ke kau wela, me ka uluwehi o ka ʻāina i

ke kau hoʻoilo a i kēia mau lā. ʻO ka mea ʻāpiki, ʻokoʻa ka ʻāina o kēia wā, ʻokoʻa ke

ʻano o ka ʻāina i ka wā ma mua. E noʻonoʻo ana paha ʻoe, e kuʻu mea heluhelu, he aha

ka mea e ʻokoʻa ai lāua? No kaʻu pane ʻana aku iā ʻoe, ua lawa ka huaʻōlelo hoʻokahi.

ʻO ka wai nō ia. Ke hākilo pono nā maka i ka ʻāina pālahalaha o Hoʻolehua mā, he mau

78

awāwa e waiho ana. ʻAʻole paha ia ʻo ka ʻāina pālahalaha o nā pālahalaha. E like me kā

kou mea kākau i hāpai mai ai ma mua ma kēia huakaʻi ʻana, he ʻāina puʻupuʻu nō ia. Me

he mea lā, he mau kahawai kona e kahe ana i ka wā kahiko.

Eia hoʻi kekahi mea hoihoi, he awāwa ko kou mea kākau e waiho ana ma hope

pono o kona hale ponoʻī ma Hoʻolehua. A, e waiho ana nā pōhaku nunui o ke kahawai

ma lalo o ke awāwa. No laila, he kahawai paha ko laila ma mua. I kaʻu hālāwai pū ʻana

me nā kūpuna o Hoʻolehua, ua hōʻoia maila lākou i ke kuhi o kou mea kākau. I ka wā o

ka heleleʻi nui ʻana o ka ua ma Hoʻolehua, i ke kau hoʻoilo nō hoʻi i ka wā ma mua, e

kahe maoli ana nā kahawai ma Hoʻolehua. I ka hōʻea ʻana mai o ka mahi kō ʻana me ka

mahi hala kahiki ʻana i Molokaʻi, ua loli ke ʻano o ka ʻāina. ʻAʻohe kahawai e kahe ana i

Hoʻolehua i kēia mau lā i ke kauwela a pēlā pū nō me ke kau hoʻoilo. ʻO ka ʻoiaʻiʻo,

ʻaʻole ʻike pono kou mea kākau i ke kumu o ka loli ʻana o ke kahe ʻana o ka wai. Ma

muli paha o ka pauma ʻana o nā hui like ʻole i ka wai mai lalo mai o ka honua, ua

nalowale ka wai oluna o ka honua.

Puʻupeʻelua

Ma kahi o ka wai, he hihia ʻano kaulana ko Hoʻolehua. He puʻu ko Hoʻolehua, a

ua kaulana ia puʻu lā i ka moʻolelo no ka peʻelua. Ua ʻane like ka moʻolelo o ka peʻelua

me kekahi moʻolelo no Kaʻū, no ke kupua ʻenuhe ʻo Kumuhea, ka mea nona ka puʻu ʻo

Puʻuʻenuhe (Pukui & Green, 1995, p. 60). Ma Molokaʻi, aia he puʻu i kapa ʻia ʻo

Puʻupeʻelua. E kuhi ana kou mea kākau, ua kapa ʻia kēia mea he peʻelua, no ka mea, ma

ka moʻolelo, peʻe maoli ke kupua i ka lua. He mea peʻe lua ke kupua. A mai ia kupua

hoʻokahi i hānau ʻia ai nā peʻelua ʻē aʻe. I ka hōʻuluʻulu ʻana mai o kou mea kākau i kēia

79

moʻolelo no ke kupua peʻelua o Hoʻolehua, nui ka haʻi moʻolelo ʻana o nā kūpuna o

Hoʻolehua no kēia peʻelua. Na Māmā Bessie, Aubrey Bertha, Dan Pahupu, a me Geroge

P. Cooke i haʻi moʻolelo no ia kupua kaulana o Hoʻolehua. Penei ke ʻano o ka moʻolelo

a kou mea kākau i hoʻoʻuluʻulu ai.

I ka hōʻea ʻana mai o Māmā Bessie mā i Hoʻolehua, ua piha ke alanui i ka

peʻelua. ʻO Puʻupeʻelua kahi e noho ana ke keiki peʻelua. 22

ʻO kēia keiki, he “kino

maoki” kona (Poaha, 1961, Apelila 29). He kino kanaka nō hoʻi kona. Ea aku, ea mai ke

ao, hoʻi aku kēia keiki, ʻaʻole kēia he keiki like pū me ke kanaka maoli, he peʻelua. He

kupua nō hoʻi ia. He ʻenuhe ʻo ia i ke ao, e kokolo ana ma ka honua. ʻOhi ʻo ia i nā lau

ʻuala ma ʻō a ma ʻaneʻi a puni ka ʻāina ʻo Hoʻolehua.

A no laila, i ka pō ʻana o ke ao, hoʻi ke keiki kāne i ka hale o kāna ipo aloha, a

haʻalele koke ʻo ia ma mua o ke ao ʻana o ka pō. I ka haʻi moʻolelo ʻana a Aubrey

Bertha, ua kapa aku ʻo ia i ka inoa o ka peʻelua, ʻo Pālāʻau kona inoa. A, ʻo kāna ipo

aloha, ʻo Hoʻolehua nō ia. ʻAʻole makemake ke kaikamahine i ka hoʻi koke ʻana o kāna

ipo aloha i ka pōʻeleʻele. Ua kaumaha maila ke kaikamahine i ka haʻalele ʻana o kāna ipo

iā ia i ke ao. Ua hopohopo kona mau mākua i kā lāua kaikamahine, no laila ua huli lāua i

ke kōkua o kekahi kahuna. Haʻi maila ke kahuna iā lākou, he kupua ke keiki kāne. E

hoʻokau ke kaikamahine i kekahi kapa ma ka puapua o ke keiki kupua, i mea e ʻike ai

lākou i kahi o kāna hele ʻana i ke ao.

Ua nākiʻi akula ke kaikamahine i ke kapa i ka puapua o kāna ipo, e like hoʻi me

ka ʻōlelo a ke kahuna, a ao maila ka pō, ua ala ka ʻohana, a ua hahai ʻia nā poke kapa a i

kekahi puʻu e waiho ana ma Hoʻolehua. Ma loko o kekahi lua nui ma ia puʻu, e moe ana

22

Ua ‘ike ʻia kekahi mau inoa e kou mea kākau no kēia puʻu hoʻokahi, ʻo Puʻupeʻelua, ʻo Puʻukapeʻelua, a

ʻo Kaluaokapeʻelua.

80

ka peʻelua nui o ka launa ʻole. Kauoha akula ke kahuna i nā kānaka e kiʻi i ka lāʻau, a e

hoʻāhu i ka lāʻau a puni ka peʻelua, a puhi akula lākou i ka lāʻau i ke ahi. I ka piʻi ʻana

mai o ke ahi, ua pahū aʻela ka peʻelua nunui, a ua lilo ua peʻelua nui lā i mau peʻelua

liʻiliʻi he nui wale hoʻi. A, uhi akula nā peʻelua liʻiliʻi i ka ʻāina o Hoʻolehua. No laila

mai kahi i hōʻea mai ai nā peʻelua i Hoʻolehua.

Iaʻu e hālāwai kūkākūkā ana me kekahi kupuna o Hoʻolehua, ua hoʻomaopopo ʻo

ia i ka nui o nā peʻelua ma Hoʻolehua ma mua (Kawaʻa, 2011a). Uhi ʻia nā alanui i ia

peʻelua lā, me he kai mimiki lā lākou i ʻauheʻe mai ai i ke alanui. Wahi āna, ua hohono

ke alanui i ka nui o nā peʻelua i hoʻopālahalaha ʻia i ka wāwae o ka lio, a i ʻole i ka huila

o ke kaʻa. Ua ʻike ʻo ia i kēia ʻano neʻe o ka peʻelua ma mua. ‘Aʻole ma Hoʻolehua wale

nō ka neʻe ʻana o ka peʻelua. ʻOi aku ka nui o nā peʻelua ma kahi o Puʻupeʻelua,

Hoʻolehua, akā, ua pilikia nā Molokaʻi a pau i ia mea, ʻo ka peʻelua. A, hōʻoia maila

kekahi moʻolelo nūpepa a kou mea kākau i hōʻiliʻili mai ai mai ka makahiki 1844 mai ma

ka nūpepa ʻo Ka Nonanona. E kamaʻilio ʻia ana ka nele ʻana o Molokaʻi i ka ʻai ʻole.

“He ua no aole hoi he la a maloo loa ka aina, aole no hoi he peelua e like me na makahiki

ma mua” ("Molokai," 1844, p. 10). Ma ka moʻolelo, kuhihewa ʻia ka moloā o ke kanaka

no ia nele ʻana o ka ʻāina i ka ʻai ʻole, no ka mea, ke heleleʻi nei ka ua, a ʻaʻohe peʻelua

ma laila e like me nā makahiki ma mua. No laila, me he mea lā, ua ola ka hapa nui o

Molokaʻi i kēia pilikia, koe naʻe ʻo Hoʻolehua i nā makahiki 1925.

Me ia mau ʻike, ua ʻike nā kānaka e noho ana ma Hoʻolehua, e makaʻala lākou i

kēia mea kolokolo. I kekahi wā, e hoʻi hou ana paha ka peʻelua. Eia naʻe, i ka wā ma

mua, ua nui aʻe ka nui o ia mea he peʻelua. He mea e hoʻomanaʻo ai, a i mea hoʻi e

81

hoʻohaʻahaʻa ʻia ai nā kānaka o kēia au, ua ʻoi aku ka paʻakikī o ka nohona o nā kūpuna,

no laila, e hoʻoikaika ka hana, a e ola ana nō.

Nā Hoa Kūkākūkā

I ka hālāwai kūkākūkā ʻana o ka ʻohana Kawaʻa me nā hoa kūkākūkā, ua

moʻolelo maila nā hoa ʻehā i ke ʻano o ko lākou nohona ponoʻī. ʻElua kāne, a ʻelua

wahine. E hoʻolauna aku kou mea kākau i nā hoa kūkākūkā iā ʻoe, e kuʻu mea heluhelu,

a laila, e wehewehe ana kēia i nā haʻawina a lākou i aʻo mai ai.

ʻO ke kupuna mua ʻo Alexander Bishaw. Ua hōʻea ʻo ia i Molokaʻi i kona wā e

kamaliʻi ana. Hānau ʻia ʻo ia ma Oʻahu, a ua piha iā ia he ʻehā wale nō mahina i ia wā o

ka neʻe ʻana aku o kona ʻohana i Hoʻolehua i ka makahiki 1925. ʻO nā Bishaw kekahi o

nā ʻohana mua o ka ʻāina hoʻopulapula ʻo Hoʻolehua.

Nui kona wehewehe ʻana i kou mea kākau no ke ʻano o ka mahiʻai ʻana i ia mau

lā. Ua koho kona makuakāne i ka ʻāpana ʻāina nona ke awāwa, no ka mea, ma laila kahi

kūpono o ke kanu ʻana i nā mea kanu. No ka nui o ka makani ma ka lihi pali o

Hoʻolehua, ua pilikia ka ulu ʻana o nā mea kanu. No laila, ua kanu ʻia nā mea kanu i lalo

i ke awāwa. A, ua wehewehe maila ʻo ʻAnakala Alec i ka hana hānai holoholona ma

Hoʻolehua. Ua ʻai ʻia nā holoholona a lākou i hānai ai. ʻO ka moa ʻoe, ʻo ka pipi ʻoe, ʻo

ka puaʻa ʻoe, a ia mea aku, ia mea aku. Ua haʻi moʻolelo maila ʻo ia no ke ʻano wiwoʻole

o kona makuahine. No kona makuahine ke kuleana o ka pepehi ʻana i nā holoholona.

Ua makua maila ʻo ʻAnakala Alec, a ua lilo ʻo ia i limahana ma lalo o ke

Komisina o nā Home Hawaiʻi no kekahi mau makahiki. He limahana ʻo ia no ke keʻena

wai ma mua kekahi, no laila, ua paʻa iā ia nā ʻano moʻolelo hoihoi.

82

ʻO Mele Horner kekahi o nā kūpuna o Hoʻolehua. ʻO ka mea hoihoi no kēia

kupuna, ʻo ia nō kēia. ʻO ʻAnakē Mele ke kaikamahine a Mitchell Pauʻole. Nui ka haʻi

moʻolelo ʻana o ʻAnakē Mele no kona ʻohana, a me kahi o ka noho ʻana o kēlā me kēia

ʻohana o Hoʻolehua. Nui nō hoʻi kona kamaʻilio ʻana no kona pilina i koʻu kupunahine, a

me koʻu kupunahine kuakahi. Nāna nō i hōʻike mai i kekahi mau moʻolelo waiwai no ka

ʻohana ponoʻī o kou mea kākau. Ma ia hālāwai ʻana, na ka hoa kūkākūkā i hōʻike mai i

kekahi mau moʻolelo no ka ʻohana o kou mea kākau, a na kou mea kākau i hōʻike aku i

ka hoa kūkākūkā i nā moʻolelo a kona makuakāne. Nui koʻu mahalo i kēia hana haʻi

moʻolelo a nā kūpuna (Kawaʻa, 2011c).

ʻO ke kolu o nā hoa kūkākūkā, ʻo ia nō ʻo Joseph Mawae. ʻO ʻAnakala Joe

Mawae ka lawaiʻa ʻeleu o Hoʻolehua. Maʻa ʻo ia i ka hoʻomākaukau ʻana i ka mea ʻai

Hawaiʻi ʻono loa. Inā he pāʻina ko ʻAnakala Joe, i laila ana nō nā kamaʻāina o

Hoʻolehua. He kanaka lawaiʻa ʻo ʻAnakala Joe, he mahiʻai akamai nō hoʻi ia kekahi. He

awāwa kona e noho ana ma kahi o kona hale ponoʻī, a e like hoʻi me ka hana a ʻAnakala

Alec mā, ua kanu ʻia ke awāwa i nā ʻano mea kanu like.

Ma ka hālāwai pū ʻana me ʻAnakala Joe, ua hōʻike maila ʻo ia i ke ʻano ʻeleu o ka

Hawaiʻi ma ka mahiʻai ʻana a me ka lawaiʻa ʻana. A , eia kekahi, ua haʻi maila ʻo ia i nā

ʻano hana mahiʻai waiwai a kona kupuna ma ia wahi ʻo Hoʻolehua. Wahi a ʻAnakala Joe,

ua kahe kekahi kahawai ma kahi o kona hale ma mua. ʻAʻole naʻe i kahe ke kahawai i ke

kauwela. Ua maopopo i nā kānaka o Hoʻolehua i ka wā o ka heleleʻi ʻana o ka ua.

No laila, i mea e mākaukau ai lākou no ka heleleʻi ʻana o ka ua, ua kanu ʻia ke

kalo ma nā lālani pololei, a ua ʻeli ʻia kekahi lua ma kahi o kēlā me kēia kalo. A i ka

heleleʻi ʻana o ka ua, hoʻopiha ʻia nā lua i ka wai. No ka nui o ka ua e heleleʻi ana i ka

83

wā ua, ʻaʻole nalowale koke ka wai i lalo i ka honua. A pēlā i mālama ʻia ai ka wai no nā

kalo ma hope o ka heleleʻi ʻana o ka ua.

Eia hoʻi kekahi ʻike waiwai a ʻAnakala Joe i haʻi mai ai. ʻOiai nui nā ʻano

kumulāʻau i kanu ʻia ma ʻō a ma ʻaneʻi o Hoʻolehua no ke pale ʻana aku i ka makani,

wahi a ʻAnakala Joe, ʻo ka maiʻa ke kumulāʻau ʻoi loa o nā kumulāʻau pale makani ma

Hoʻolehua. ʻO nā kumulāʻau ʻē aʻe i ʻike ʻia ma Hoʻolehua, ʻo ka Wiliwili, a ʻo ka

Palepiwa, holo hononu a holo ākea nā aʻa i ka honua. Hihia nā mea kanu ʻē aʻe a puni

kēia mau kumulāʻau i ke kolo ʻana o ke aʻa. ʻAʻole pēlā ka hana o ke kumulāʻau Maiʻa.

Pale aku ʻo ia i ka makani, a ʻaʻole hihia nā mea kanu ʻē aʻe i kona aʻa. Hiki ke ʻai ʻia ka

hua o ka maiʻa, a ua hiki ke hoʻohana ʻia ka pū maiʻa ma nā imu (Kawaʻa, 2011b).

ʻO ka hoa kūkākūkā hope loa, ʻo ia nō ʻo Naname Puaʻilihau. Ua noho kona mau

kūpuna ma Kalamaʻula. E noho ana ʻo ia ma ka ʻāina hoʻopulapula o kāna kāne i kēia

mau lā. ʻOiai ua noho pū ʻo ia me kona mau kūpuna no kekahi wā, a ua kūkā kamaʻilio

ʻo ia me Harriet Ne, ua paʻa iā ia nā moʻolelo o ka wā kahiko. Ua haʻi moʻolelo ʻo ia no

ka hōʻea ʻana mai o Kamehameha I i Molokaʻi. Wahi a ʻAnakē Naname, ua pae ʻo

Kamehameha mā ma ka ʻaoʻao ʻĀkau o ka mokupuni, a ua piʻi maila lākou i ke alo pali.

ʻAʻole kēia ʻo ka hana maʻamau o nā kānaka o waho, no ka mea, weliweli ka pae ʻana o

nā waʻa i ka ʻaoʻao ʻĀkau. ʻAʻole i mākaukau nā Molokaʻi no kēia hōʻea ʻana mai o

Kamehameha, a ua eo nā Molokaʻi iā ia (Kawaʻa, 2011d).

ʻO kēia nā hoa kūkākūkā ʻehā o kou mea kākau. Pōmaikaʻi nō kēia i kā lākou

hālāwai pū ʻana me nā Kawaʻa. He pilina ko nā hoa kūkākūkā a pau me ka ʻohana

Kawaʻa, a no laila, ua makana ʻia kēia mau moʻolelo i kēia papahana kūikawā. He mea

84

nui ka hoʻohanohano ʻana i ka ʻike o nā kamaʻāina o ka ʻāina. He ʻike ko nā kamaʻāina,

a he waiwai nō hoʻi ia ʻike i nā kānaka a pau o ia wahi.

I Kēia Mau Lā

I kēia mau lā, holo ka ʻāina hoʻopulapula ʻo Hoʻolehua mai ke kula ʻo Kaiolohia a

i ka palena Hikina o Moʻomomi, a ka pili ʻaoʻao o ka palena Komohana o Kalaʻe, a i kahi

o ke awāwa ʻo Punakou, ma ka lihi pali a ma nā loko iʻa kahiko o Kona. Mau nō ka

hoʻomōhala ʻana o ia papahana ʻāina hoʻopulapula, a kau pū ia mau ʻāina hou ma lalo o

ka inoa o ka ʻāina hoʻopulapula ʻo Hoʻolehua.

Kiʻi 4 Nā pā hale o Hoʻolehua-Pālāʻau mai ka lihi pali, a i kekahi ʻaoʻao ʻo Farrington

(Kanahele, 1924)

85

Kiʻi 5 Nā pā hale o Hoʻolehua ma kahi o ke kahua mokulele (Evans, 1932).

Kiʻi 6 Nā pā hale o Hoʻolehua ma kahi o Kaluakoʻi (Wall, 1891).

ʻOiai he mau moʻolelo kēia no ka wā i hala, mau nō ka waiwai o ia mau ʻike i

kēia lā. Mau nō ka pā ikaika ʻana mai o ka lā, a pēlā pū nō me ka makani. Mau no ka

86

nīnau no ka lawa ʻole o ka wai. Mau nō ka mahiʻai ʻana o nā kamaʻāina o Hoʻolehua i ka

ʻāina momona. E mau ana ka waiwai o ia mau ʻike no ka mea e hoʻomau ʻia ana ke ʻano

o ka nohona like o ka wā ma mua i kēia mau lā.

Ma o ka nānā ʻana i kēia mau moʻolelo, ke lana nei ka manaʻo o kou mea kākau, e

hoʻīkaika ana nā kānaka i ke ʻano o ka nohona o lākou, e like hoʻi me kā Mitchell mā i

hana ai i ka wā o ka hoʻokumu ʻia ʻana o ka papahana Home Hawaiʻi ma Molokaʻi. E

ʻimi ana nō paha nā kānaka i nā mea kanu kūpono no ia ʻāina panoa lā. A e kanu ʻia ana

nā mea kanu kūpono o ke kau kūpono. E hoʻomanaʻo ʻia ana nō paha ka mana o ke akua,

a me nā hoʻokalakupua o Molokaʻi, a e hoʻīli ʻia ana kēia mau ʻike i kekahi hanauna hou,

i mau ka pilina o ka hanauna o kēia wā me ka hanauna o ka wā e hiki mai ana.

“E hoʻi nō au e pili.”

He hōʻike lihi wale nō kēia i ke ʻano o ka hana hōʻiliʻili a kou mea kākau, eia

naʻe, ua kūpono nō ka lōʻihi o nei māhele no ka launa ʻana o kēia mea, ʻo ka pilina o ke

kanaka i kona ʻāina ponoʻī. ʻO ka ʻoiaʻiʻo, ʻo Hoʻolepanui mā, a pēlā pū nō me nā

kānaka Home Hawaiʻi mua o Hoʻolehua, ua hoʻokulāiwi lākou ma Hoʻolehua. Pēlā nō

ka hana a nā kūpuna o kākou. Ua holo maila lākou mai Kahiki mai, a ua hoʻokulāiwi ʻia

ʻo Hawaiʻi e lākou. A laila, i ka hānau ʻana o nā hanauna hou, ua lilo ‘o Hawaiʻi, ʻo ia ke

kulāiwi o ia mau kānaka. No laila, he hōʻike kūʻauhau ko kēia mau moʻolelo pili i ka

hoʻolaupaʻi ʻia ʻana o Hoʻolehua.

Eia hoʻi kekahi, ma nā moʻolelo, nā mele, a me nā moʻolelo nūpepa kāua i ʻike ai

i ka waiwai o ka hoʻomaopopo ʻana i ia mau hana a nā kūpuna o kākou. No ka mea, ma

o ka nānā pono ʻana i nā ʻike kuʻuna a lākou, e ʻike ana nō ke kamaʻāina, ua pili kēia mau

87

moʻolelo i koʻu ʻāina, i koʻu mau kūpuna, a i koʻu kulāiwi nō hoʻi. A e haʻaheo ana nō ʻo

ia i kona ʻāina ponoʻī. A eia hoʻi kekahi, e ulu ana nō paha ka hoi i loko ona, e mālama

ʻo ia i ia wahi lā, i mea e haʻaheo ai nā kūpuna iā ia. He hōʻike kēia mau moʻolelo i ke

ʻano o nā manaʻo o nā kūpuna o ka wā kahiko no ke kuleana, no ka ʻimi ʻana i ke ola, no

ka laulima, no ka lōkahi, no ke aloha, a no ke kūpaʻa nō hoʻi. He mau loina waiwai ia, a

e aho e hoʻomaopopo ʻia kēia mau mea.

Pēlā kākou e hoʻīkaika ai i ka pilina o ke kanaka i kona ʻāina hānau. Ke loaʻa mai

ka moʻolelo i ke kamaʻāina, ua pili i ke ʻano akamai o nā kūpuna o kona ʻāina kulāiwi, a

ʻike ia kamaʻāina lā i ka pili ʻana o ia moʻolelo i kona ʻāina ponoʻī, a i kona wā kekahi, e

haʻaheo ana paha ʻo ia i ia moʻolelo, a i kona ʻāina kulāiwi.

No laila, he wahi mahalo kēia i ka hui pū ʻana o kāua ma kēia papahana. Ke lana

nei ka manaʻo o kou mea kākau, ua ʻike ʻia nō ka waiwai o kuʻu ʻāina kulāiwi iā ʻoe.

E lawe aku i ka ʻike, a mālama. A e noʻonoʻo paha ʻoe no kou ʻāina ponoʻī. No

Hoʻolehua koʻu aloha pauʻole,

Kalei Kawaʻa, Hoʻolehua, Molokaʻi.

88

KA PAPA KŪMOLE

Andrade, C. (2001). Hāʻena, Ahupuaʻa: Towards a Hawaiian Geography. Ph.D.,

University of Hawaiʻi, Honolulu, Hawaiʻi.

Aubrey, B. M. (1961, Malaki 9). Interview with Dan Pahupu, Eleanor Williamson and

Mary Kawena Pukui [Lola HAW 107.10.1]. Bishop Museum Archives, Honolulu,

Hawaiʻi.

Beckwith, M. (1970). Hawaiian Mythology. Honolulu, Hawaiʻi: University of Hawaiʻi

Press.

Buke Kakau Paa no ka mahele aina i Hooholoia iwaena o Kamehameha III a me Na Lii a

me Na Konohiki ana. (1848). Honolulu, Hawaiʻi: Hale Alii.

Charlot, J. (2005). Moses Kuaea Nakuina: Hawaiian Novelist. Lāʻie, Hawaiʻi: The

Pacific Institue Brigham Young University-Hawaiʻi.

Cooke, G. P. (1921, Kēkēmapa 2). Ka Moolelo o ka Halawai a ke Komisina o na Home

Hawaii o Nov. 29 1921, Ka Nupepa Kuokoa, p. 2.

Cooke, G. P. (1949). Moolelo o Molokai. Hawaiʻi: Honolulu Star-Bulletin.

Cronin, G. L. (1992). Tales of Molokai. Lāʻie, Hawaiʻi: The Institute for Polynesian

Studies.

Evans, T. J. K. (Cartographer). (1932). Kalanianaole Residence Lots.

Fornander, A. (1916-1917). Fornander Collection of Hawaiian Antiquities and Folk-Lore

(Vol. IV). Honolulu, Hawaiʻi: Bishop Museum Press.

Fornander, A. (1918-1919). Fornander Collection of Hawaiian Antiquities and Folk-Lore

(Vol. V). Honolulu, Hawaiʻi: Bishop Museum Press.

89

Graham, W. L. (2006). Braided Waters: Environment, Economy and Community in

Molokai, Hawaii. PhD, University of California, Los Angeles.

Hanakahi, H. (1961, Malaki 9). Interview with Harry Hanakahi, Elizabeth Hanakahi,

Harriet Ne, Eleanor Williamson and Mary Kawena Pukui [Lola HAW 107.12.2].

Bishop Museum Archives, Honolulu, Hawaiʻi.

He wahi moolelo o na Kona o Molokai, i ke Au o Kamehameha I, ka Naʻi Aupuni. (1922,

Mei 11). Ka Nupepa Kuokoa, p. 2.

Jorgensen, J. (1922, Ianuali 6). Ka Moolelo o ka Halawai a ke Komisina i Malamaia Dec

27, Ka Nupepa Kuokoa, p. 2.

Judd IV, G. P. (1936). Pule O O The Story of Molokai. Honolulu, Hawaiʻi: Porter

Printing Co.

K., S. K. (1861, Mei 15). He wahi Moolelo--Helu 5, Ka Hae Hawaiʻi, p. 25.

K., S. K. (1921a, ʻOkakopa 14). He Akua e ke kane e, He ike ole e ka Wahine e!, Ka

Nupepa Kuokoa, p. 3.

K., S. K. (1921b, ʻOkakopa 7). He Akua e ke kane e, He ike ole e ka Wahine e!, Ka

Nupepa Kuokoa, p. 2.

Ka Ipu Alabata. (1905, Kēkēmapa 22). Ka Na'i Aupuni, p. 2.

Ka Waimapuna o Oloolo, Molokai. (1922, Mei 4). Ka Nupepa Kuokoa, p. 2.

Kalima, S. K. (1961, Mei 1). Interview with Sarah Kalima, Henrietta Neumann, Frances

Frazier and Mary Kawena Pukui [Lola HAW 108.7.1]. Bishop Museum Archives,

Honolulu, Hawaiʻi.

Kamakau, S. M. (1964). Ka Poʻe Kahiko. Honolulu: Bishop Museum Press.

90

Kanahele, F. H. (Cartographer). (1924). Subdivision of Portion of Hawaiian Homes

Lands of Hoolehua and Palaau Island of Molokai.

Kāne, M. (2009). Molokaʻi Nui a Hina. On Pehea Ka Lawaiʻa. Hawaiʻi.

Kānepuʻu, J. H. (1867a, ʻOkakopa 17). Kaahele ma Molokai, Ke Au Okoa, p. 4.

Kānepuʻu, J. H. (1867b, Kepākemapa 5). Kaahele ma Molokai, Ke Au Okoa, p. 3.

Kapihenui, M. J. (1862, Pepeluali 6). He Moolelo no Hiiakaikapoliopele helu 6, Ka Hoku

o ka Pakipika, p. 4.

Kawaʻa, K. (2011a, Nowemapa 6). [Hālāwai Kūkākūkā me Alexander Bishaw].

Kawaʻa, K. (2011b, ʻOkakopa 22). [Hālāwai Kūkākūkā me Joe Mawae].

Kawaʻa, K. (2011c, ʻOkakopa 23). [Hālāwai Kūkākūkā me Mele Horner].

Kawaʻa, K. (2011d, ʻOkakopa 22). [Hālāwai Kūkākūkā me Naname Puaʻilihau].

Kawaʻa, K. (2011e, Mei 25). [Hālāwai Kūkākūkā me Peter Kau Kawaʻa].

Keesing, F. M. (1936). Hawaiian Homesteading on Molokai. Hawaiʻi: University of

Hawaiʻi Publications.

Kimura, L., & Moon, P. (1989). Kulāiwi Full Moon. Honolulu: Kanikapila Records.

Kinney, C. Hoʻolehua 世界夢紀行 MOLOKAI.

Louis, R. (1998). The Authoritative Textualization of Hawaiian Place Names. Master of

Arts, Univeristy of Hawaiʻi at Mānoa, Hawaiʻi.

Louis, R. (2008). Hawaiian Place Names: Storied Symbols in Hawaiian Performance

Cartographies. Ph.D. 3311883, University of Hawaiʻi at Mānoa, Hawaiʻi.

Manu, M. (1884a, Ianuali 12). Moolelo o Kihapiʻilani, Ka Nupepa Kuokoa, p. 1.

Manu, M. (1884b, ʻAukake 23). Moolelo o Kihapiʻilani, Ka Nupepa Kuokoa, p. 3.

91

Meyer, M. (1998). Native Hawaiian Epistemology: Contemporary Narratives. PhD,

Harvard University, Ann Arbor, Michigan.

Molokai. (1844, Mei 14). Ka Nonanona, p. 10.

Monsarrat, M. D. (Cartographer). (1885). Part of the South Coast of Molokai West of

Kaunakakai.

Monsarrat, M. D. (Cartographer). (1886). Molokai Middle & West Section.

Moolelo o ka halawai a ke Komisina Nov 22 1921. (1921, Kekemapa 2). Ka Nupepa

Kuokoa, p. 2.

Nākuina, M. K. (1976). Moolelo Hawaii o Pakaa a me Ku-a-Pakaa. Hawaiʻi.

Naone, C. (2008). The Pilina of Kanaka and ʻĀina: Place, Language and Community as

Sites of Reclamation for Indigenous Education the Hawaiian Case. Ph.D.,

University of Hawaiʻi at Mānoa, Hawaiʻi.

Oliveira, K.-A. (2006). Ke Alanui Kīkeʻekeʻe o Maui: Na Wai Hoʻi ka ʻOle o ke Akamai,

He Alanui i Maʻa i ka Hele ʻia e Oʻu Mau Mākua. Ph.D., University of Hawaiʻi at

Mānoa, Hawaiʻi.

Pane ia Lanikaula. (1868, Iulai 18). Ka Nupepa Kuokoa, p. 4.

Pauole, M. M. (1961, Malaki 8). Interview with Mitchell Pauole, Gertude Pauole,

Eleanor Williamson and Mary Kawena Pukui [Lola HAW 107.6]. Bishop

Museum Archives, Honolulu, Hawaiʻi.

Poaha, J. K. (1961, Apelila 29). Interview with Bessie Makekau, James Poaha, Mary

Poaha and Mary Kawena Pukui, 1961 April 29 [Lola HAW 108.2.2]. Bishop


92

Poaha, J. K. (1961, Malaki 8). Interview with James Poaha, Gertude

Kauahilehuakawahineopuna Harvey Pauole, Mitchell Pauole, Mary Poaha,

Eleanor Williamson and Mary Kawena Pukui [Lola HAW 107.7.2]. Bishop


Poepoe, J. M. (1906, Pepeluali 1). Ka Moolelo Hawaii Kahiko, Ka Na'i Aupuni, p. 1.

Pukui, M. K. (1983). ʻŌlelo Noʻeau Hawaiian Proverbs & Poetical Sayings. Honolulu,

Hawaiʻi: Bishop Museum Press.

Pukui, M. K., & Green, C. S. (1995). Folktales of Hawaii He Mau Kaao Hawai'i.

Honolulu, Hawaiʻi: Bishop Museum Press.

Robins, M. K. (1931). Kaulana e ka nani o Hoolehua ea. Hawaii.

Smith, L. T. (1999). Decolonizing Methodologies Research and Indigenous Peoples.

London: Zed Books Ltd.

Summers, C. C. (1971). Molokai: A Site Survey. Honolulu, Hawaiʻi: Bishop Museum.

Thrum, T. G. (2001). Hawaiian Folk Tales: A Collection of Native Legends. Honolulu,

Hawaiʻi: University Press of the Pacific.

Wall, W. E. (Cartographer). (1891). Homestead Map No 24 Hoolehua, Kona, Molokai.

Wallace, W. (1992). Moʻolelo Kahiko. Morman Pacific Historical Society, 13(1), 35-43.

Wise, J. H. (1911, January 25). He Moolelo no ka Hookumuia Ana o na Paemoku o

Hawaii Nei, Ke Au Hou, p. 28.

Wong, L. (2009). E Huli ka Lima i Lalo a Kaomi i ke Pihi. AlterNative: An International

Journal of Indigenous Peoples, 5(2), 15-26.

ʻ

Documents

E Ō MAI ʻOE E HOʻOLEHUA EĀ. UA SILA PAʻA ʻIA KE … Adolpho, a me Peter Kau Kawaʻa no ke alakaʻi ʻana mai iaʻu ma kēia huakaʻi ʻana. ... wahi pana ponoʻī, eia kā, ʻo