Gagana Y9 Bk3 REPRINTmesc.gov.ws/wp-content/uploads/2020/03/Gagana-Samoa-Year... · 2020. 3. 4. · GAGANA SA-MOA TAUSAGA 9 TUSI 3 A-UTALAGA 1 7 O lona uiga, o le olaga o le Sämoa,

SamoaGagana

SamoaGagana

SamoaGagana

Tusi 3Tusi 3Tusi 3

nzaid© Ministry of Education, Sports and Culture, Sämoa, 2004

Tausaga 9 Tausaga 9 Tausaga 9

Gagana Sa-moaTausaga 9 Tusi Tolu

MA- L -O O SA- MOAMATA-GALUEGA O A- ’OGA TAflLOGA MA AGANU‚

Agaga Fa’ama- lo-

E momoli atu le fa’ama- lo- a le Matagaluega i tusitala mo manulauti,onosa’i ma galulue fa’atasi mo le tu’ufa’atasiga o lenei tusi ta- ua.

Suafa o tusitala:

Elaine Ufagafa- Lameta

Agafili Tuitolova’a

Fa’atonu o Tusitusiga:

Agafili Tuitolova’a

Designed, edited and typeset by Egan-Reid Ltd, Auckland, as part of the SämoaSecondary Education Curriculum and Resources Project for:

© Government of Sämoa Ministry of Education, Sports and Culture, 2002.

Reprinted 2004 with minor amendments.

Funded by the New Zealand Agency for International Development,Nga Hoe Tuputupu-mai-tawhiti.

Printed through Egan-Reid Ltd.

Managing Contractor: Auckland UniServices Limited.

ISBN 982–517–025–5

ANOTUSI

A-utalaga 1: Aganu’u ma agaifanua 5

A-utalaga 2: Tapu’eina o tomai i ala fa’asalalau 38

A-utalaga 3: Sa’ili’iliga 53

GAGANA SA- MOA TAUSAGA 9 TUSI 3

5GAGANA SA- MOA TAUSAGA 9 TUSI 3

A-utalaga 1: AGANU’U MA AGAIFANUA

A-LA

-FUA MA FA’ANAUNAUGA IA ‘AUSIA

Fa’anaunauga ia ‘Ausia

E tatau ona mafai e tamaiti ona:

Iloilo ma faatulaga le gagana o fa⁄aogäina ia talafeagai ma ‘autü, tagatao iai ma faiga o leo.

Fa⁄logo i ni fa⁄matalaga tufisa› ma fa⁄vasega vaega ‘ese¤se o le ‘äiga,ma ö latou fäiä.

Fa⁄logo i tala o le ‘äiga, nufi, ma le itumälö ma ia iloa fa⁄sino i lefa⁄fanua.

Fa⁄aogä fa⁄lagiga o matai, faifeau m.f. ma le ‘au¡iga i faatinoga ogaluega i totonu o le ‘äiga ft. vala⁄u e talisua, fa⁄feiloa‹, tali atu i nifa⁄fesili.

Faitau fa⁄sämoa mea taumafa ft. i⁄, talo, ulu.

Fa⁄matala fäiä o le ‘au¡iga ma le matai.

Faatino tu ma aga e tatau i le va fealoa‹ ma tagata ft. tu, nofo, tautala.

A- la- fua

AGANU‚ MAAGAIFANUA


A- UTALAGA 1

6

Aganu’u ma agaifanua

1. Aganufi

O aga faavae ia o le faasämoa e tutusa ai nuu uma. O ia aga masanie maua i Savaii, Upolu, Apolima ma Manono. E maua foi i Tutuilama Manu⁄.

O aga o gäsesega, lufilufiga ma taligäsua.

O aga o faa¤le¤leaga ma velevelega.

O aga talimälö ma faaaloaloga.

O aga o faiva i le sami ma le vao.

O aga o faatufugaga ma faiva alofilima.

O aga o tapua‹ga ma tatalo.

O aga o fono ma faasalaga.

O aga o taaloga ma faafiafiaga.

O aga o ulufalega ma saofa‹ga.

O aga o faafalega ma mulivai.

O aga o tauläsea ma laulä⁄u Sämoa.

O aga o saofa‹ ma maliu.

O aga o le manino ma le ‘a⁄va.

O aga o faasifoga ma faamägaloga.

O aganuu a Sämoa, o ni isi ia o ä tatou measina. E iloa ai le Sämoa.A taunuu mälö, e fai le ‘ava o le feiloa‹ga, e:

- sufi le ‘ava.

- folafola le ‘ava.

- faatau le nuu talimälö.

- läuga mua.

- faatau le malaga.

- läuga tali.

- tufa le ‘ava.

- tautü le ‘ava.

- moto le ‘ava.

- fai le fono o le ‘ava.

O le aganuu le:

- laulautasi.

- amofilu.

- ‘aiavä.

- taalolo ma isi.

Fa’atomuaga


A- UTALAGA 1

7

O lona uiga, o le olaga o le Sämoa, olo› iai ma aga faasämoa efaatino ai, ma so o se sauniga e fai i le auala faasämoa, e pa‹a mamamalu, o le aganuu lenä.

2. Agaifanua

O aga ia e patino lava i lea fanua po o lea ¤le¤le. O le faataitaiga,o le aganuu talimälö o le ‘aiavä. E tutusa nuu uma i le upu po ole aganuu, ‘aiavä ae eseese faatinoga i mea e fai ai. O le eseesega lea,e mafua mai i le agaifanua. Afai o le ‘aiavä e tatala, o lona uiga ooloa Sämoa ma oloa palagi (faleoloa) ua taga. Afai o le ‘aiavä na› ooloa Sämoa, e sa oloa palagi. E tutusa aganuu ae eseese agaifanua efaatino ai.

E pei fo‹ o le laulautasi. O isi nuu o la latou lava agaifanua i laulautasi,na› le tamai puaa po o le laui⁄, a o isi nuu e taga le pisupo pauna, peä leai se laui⁄, po o se moa, ae sa le pisupo 12 aunese, e sa foi se eleni.O agaifanua uma, e lë tutusa ma e mafua mai i pa‹a ma mamalu efaatitino i ai le fai mea lelei ma le fai mea mafai. E faaeaea tamaliima faamamalu läuga a tulatoa ma faleupolu.

3. Tu ma aga

O aganufi ma agaifanua, ua fausia mai ai Tu ma Aga a le Sämoa, eola ai i aso uma.

E ao i Sämoa uma, ona malamalama, auä e iloa le Sämoa i ana Tuma Aga. O Tu ma Aga foi, e fuatia ai oe. E mafai ai ona faavasegatagata. E maua ai “tamäli‹ ma tufanua” ma o le faavae lena o leTulafono Pulea.

O aga faaaloalo foi a le Sämoa, e maua ai:

- agälofa, agalelei.

- aga faatamalii.

- aga faatausala.

- aga tausaafia.

- agamalü.

tumamä faaaloalo

E oo lava Tu maAga a le Sämoa, i mea uma o le

olaga faasämoa. A tu e iloa tu, a savali, nofo,⁄i, inu ma tautala e faapenä lava. O se tasi o tua le Sämoa, o le tu mamä lava; e maua ai upu:

– auleaga teuteu

– o lona laumua, o le ao pania

Tu ma Aga


A- UTALAGA 1

8

O nei aga e lauiloa ai le Sämoa. O lana amio solia ma aga tauagafau,e a› i ai amio ma faaolaolaina le mau, “O tama a tagata e fafaga iupu ma tala.”

O Tu ia ma Aga, e tua i ai le limavaivai ma le fia⁄i i aso ta‹tasi.

- ‘Ä ‘ë mativa ma fia maua se lälaga o sou faalavelave, “alu letoma⁄ga.”

- A leaga lou mafimaga ua fia maua se meamata, “Alu leasamoga.”

- A lë lava la outou meaaano aemaise lava le po, “Alu le‘ai⁄igaga.”

O aga faaaloalo ma lau gagana faaaloalo, e mafuti ai mea faapelepele.O lau faamolemole ma lau faafetai, e tupu ai le gaualofa. E te alu aetoe valaau atu, “A iai se mea e mana› ai, toe sau.”

O aga a tagata matutua ua alofaina, e aupito taugata lana faafetaima lana faamanuia.

‘A- iga Sa-moa

O le matai o le faauluuluga o le ‘äiga Sämoa. O tagata e i lalo o lanava⁄iga, e täfia o lona ‘au¡iga. E aofia ai ona uso, tuafafine, ta‹to⁄luama ä latou fanau, po o suli o ë na muamua atu. O ni isi foi ‘au¡iga, enonofo ai tagata o ‘äiga o faiävä ma nofotane. E nonofo ai foi isi tagatae lë tau i le suafa matai o le ‘äiga lea, ae ua nonofo ai ona o ni isi mafua⁄ga;po o ni faigäuö, po o ni tagata foi na agaleagaina e o latou aiga moni, aua avea le ‘äiga lea ma sulufa‹ga. Ua nonofo ai, ola ai, tautua ai, mamatai ai. O le tele foi o ‘au¡iga Sämoa olo› iai ma fanau fai.

Fa’amanino le ‘A- iga Sa-moa

1. Galulue ta‹to⁄fä.

2. Vaevae manino le faamatalaga o i luga i se ata ma faaigoa pe faamatalaia faigofie ona malamalama le vasega. Ia faamanino itü nei:

� matai.

� tagata moni o le ‘äiga.

� tamafai.

� faiävä ma nofotane.

� tagata¤se.

3. Lipoti auaua‹ vaega i le vasega.

Vaega 1

Fa’atinoga 1

Matai

⁄u¡iga


A- UTALAGA 1

9

Talanoaga

1. Galulue faatasi ae nonofo vaega.

2. Faatusatusa la outou ata ma le ata lea; talanoa ma faasa›sa› la outouata.

Taupulega ma Filifiliga

1. Galulue ta‹to⁄ono pe faaaogä pea vaega sa galulue ai.

2. O ata olo› i lalo e maua mai i le ata o i luga.

� Taupulega

� Filifiliga

3. Faamatala manino ata ta‹tasi ina ia mäioio lelei eseesega o le taupulegama le filifiliga, e tatau ona tausisia lelei e suli o le ‘äiga, e maua ai lenofo fealofani ma le fetausia‹.

Fa’atinoga 2

Fa’atinoga 3

Sulitüpolata

sulimoni

Suli tüpea

Tagata¤se

Suli sa›tä

suli tamafai

Suli tüpolo

faiävä manofotane

Suafa Matai

1

2

4

3

Filifiliga Taupulega


A- UTALAGA 1

10

Fa- ia-

1. Vaelua le vasega i tama ma teine.

2. Talanoa i le lä⁄u o le ‘äiga o Po ma Ao.

3. Talanoa ma faamatala le eseesega o le vaegätama i totonu lava o le‘äiga ma le vaetama mai se ‘äiga ese.

Po = Ao

Siaosi = Mele Kuluva = Asenati

Litia(tamafai) §igaelua Luatasi Tolufala Litia

Talanoa ma faamaumau tali a le vaega.

1. O le ä le fäiä a Mele ma Kuluva?

2. O le ä le fäiä a Litia ma Asenati?

3. O le tafi a Luatasi iä Aigaelua?

4. O le tafi a Kuluva iä Siaosi?

5. E to⁄fia le fanau moni a Po ma Ao?

6. E to⁄fia suli tupolo?

7. O ai e faatatau i ai le faaupuga lea:

� “O le mea uliuli i le mata o le tama, o lona tuafafine?”

� O le toto, ivi, ma aano. Aiseä?

� A lafo le faaupuga lea i se tagata, o le ä lona uiga? Aiseä? O ai eaafia ai? “O lona tofi maa ma le i›fi.”

8. Tusi i lau api, ao i le faiaoga, togi ma faamalamalama.

Avanoa Fa’atutumu

1. Avanoa faatutumu.

2. Fili le upu talafeagai e faatumu ai le avanoa. O faamatalaga o fäiä masootaga ole¡ fesoasoani tele iä te oe.

1. O suli tupolata, e faauigaina faapea, o suli __________. O lonauiga, e tino, toto, __________ ma __________.

2. O le isi igoa o suli tamafai, o __________. E äiä foi i le __________.

3. O nofotane ma faiävä, ma tagata uma na auala mai ai, o lo latoutau i le suafa matai olo› nonofo ai, ola ai, tautua ai, ma ifi inamatai ai, o i latou lava o suli __________.

Fa’atinoga 5

Fa’atinoga 4


A- UTALAGA 1

11

4. O suli tüpea, o tagata __________. Olo› nonofo i le ‘äiga ae lëtau i le suafa matai. E lë lavea i le filifiliga ae na› le __________.

O la latou uo i aso uma, o le fa⁄upuga faasämoa, “O le ala i le__________ o le __________, faalä⁄u sautia o le __________.

Faalagiga

O matai Sämoa, ua vaevaeina i tamalii ma tulafale. (Fesili i ou matua poo se tagata matua o lo outou ‘äiga, po o lo outou matai, o se tamalii po ose tulafale, ma toe fesili i ai po o le ä lona faalagiga.)

E tofu la le suafa matai ma lona tafi faaleaganuu e valaau ai, pe faalupeai, pe faalagi ai. O lona faalagiga taualoa lena, e aloa‹a ai o ia i lefaasämoa, aganuu ma saofaiga. E oo lava i le lotu ma le mälö.

E mafai ona valaau lona suafa pe ‘ä e mana› e afe mai, pe tu mai, pefaatali mai foi. E tutusa ai la tamalii ma tulafale i le faiga lea. ‘Ä ‘ë fai atui le matai, faifeau, faiaoga, foma‹ ma tagata matututa,

“Ua ‘ë sau?

Ä ‘ë alu i fea?

E te ma‹?

Sau inä ‘ai.”

Fai mai Sämoa, ola sou lë mafaufau. E te iloa aiseä? O na e sa› leleifausaga o faamtalaga fesili, ma faaafe; pau le itü ua faitioina ai, e lë fetauima le tulaga faaaloalo a le Sämoa, e eseese ai matai ma taulele⁄. E tatauona faaaogä le gagana faaaloalo.

O le aganuu, afai e savali ane se matai i lumafale a o fai sa outou mea⁄i,e tatau ona faaafe, peitai na› oe le tagata matua olo› i le fale. E te lë iloafoi po o se alii po o se tulafale. O le upu faaaloalo e faaaogä e faaafe ai lematai e te lë iloa:

“Talaa⁄o maia i le meatatauai a le ‘äiga nei.”

“Tala maia ou aao se‹ fai se faamalosi-tino . . .”

‘Ä lë› lenä, ‘ave i ai le upu faaaloalo maualuga “afio mai”. E lelei onamaualuga atu lau faaaloalo nai lo le tulaga o le matai ua ‘ë valaauina“Afio maia i le meatatauai a le ‘äiga nei.” Afai foi ua e usu mai i le a›gaae lua fetaui ma se tagata matua, po o se matai, ae fai atu iä te oe, “ ‘Ä ‘ëusu i le a›ga?”, afai e te lë iloa po o se alii po o se tulafale, e te lë iloa fo‹faalagiga, faaaogä le upu “fofoga”, e tutusa uma ia alii ma tulafale – “Olou fofoga, o le¡ ou alu i le a›ga” po o le “Ou te alu i le a›ga vaeane loufofoga”.

Vaega 2


A- UTALAGA 1

12

Gagana Fa’aaloalo

Galulue ta‹to⁄fä.

Talanoa i liliuga talafeagai o faaupuga o i lalo, i le gagana faaaloalo.

Lipoti i le vasega.

Faaupuga:

Ua e sau?

‘A ‘ë alu i fea?

E te ma‹?

Sau inä ‘ai.

‡se¤sega o alii ma tulafale i le gagana.

Upu lautele Alii Tulafale

sau afio mai maliu mai

susü mai sosopo mai

talaaao mai talaaao mai

alu afio atu maliu atu

susu atu sosopo atu

talaaao atu talaaao atu

‘ai talisua tausami

taumafa taumafa

taute

inu taumafa taumafa

taute

moe töfä töfä

ala (sa moe) maleifua ala i fanuga lelei

tautala saunoa fetalai

tulei vagana

tanoa (E le› tulafale uma)

malele

tä¤le penapena faamälü

faamälü ‘au⁄u

‘au⁄u taufa

taufa

va⁄i (v) silasila maimoa

siva (v) sausaunoa sausaunoa

Fa’atinoga 1


A- UTALAGA 1

13

siva (n) sausaunoaga sausaunoaga

oti tufimälö usufono

maliu

malaia

‘oti (laulu) tutufilagi faafuga

ma‹ faatafa gasegase

uagagau

faalogo faafofoga faafofoga

vaai silasila maimoa

tilotilo taga‹ taga‹

‘ula tu‹papai faasolo

� taupou =tuive¤ve¤

� manaia =tinumasalasala

afafine alo alo

atalii

to⁄lua faletua tausi

fale maota laoa

laufanua tuämaota tuälaoa

usu i mälö aliitaeao usualele

tagi tutulu tutulu

Toe taga‹ i le tusi a›ga Tausaga 9 1995 itulau 19–21.

Iloiloga o upu ‘autu-

usufono taumafa

tutulu tutuli

maota sä⁄fi⁄figa

1. Galulue i vaega e lua.

2. Mate po o lë fea upu e sa›.

3. Lipoti i le vasega.

4. Sii i lau api.

5. Ao i le faiä›ga.

Fa’atinoga 2


A- UTALAGA 1

14

1. Ua mole lofi manava auä e le‹ taunuu mai se aso o faiä›ga.

O lë fea upu ua ou mana› ai?

2. E faamatala lana tala faamomoiloto, ae sisina atu ai ma ofi loimata,ona sau lea o le tina o le teine ma fai mai “Avatu le solosolo lea.”O lë fea upu o afi?

3. Talofa e, ua fai i lagi le folauga a le tufia. O lë fea upu o ia?

4. Ua lägia le afio⁄ga o ‘Äiga. O lë fea upu o afi?

5. Na› na ou mafaufau i aso sa ta mafuta ai, i ou foliga lalelei malau amio tauagafau a ua leai se mea ou te mafai, ua pule le Atua.O lë fea upu o afi?

Talanoaga

1. Galulue ta‹to⁄ono:

� foma‹.

� faiä›ga.

� faife⁄u.

� faipule.

� matai (tuläfale).

� tamaitiiti ä›ga.

O fa⁄lagiga masani o tagata nei:

foma‹ - susuga (i le alii po o le tamaitai foma‹)

faiä›ga - susuga

faife⁄u - susuga

faipule - afioga

matai (tulafale) - lau tofä

2. Talanoaga: Tutü fa⁄lapotopoto faapea:-

Fa’atinoga 3

Fomai

Faiäoga

Faife⁄u

Faipule

Matai(tulafale)


A- UTALAGA 1

15

3. Faasolo le faiga o Fesili: amata mai i le foma‹ ae tali lava le tamaitiitiä›ga.

Foma‹ - O fea lou tamä?

Tamaitiiti - Lau Susuga oloo faama‹ma‹.

(po o lea foi - Oloo faama‹ma‹ lofi tamä lau Susuga).

(po o lea foi - Vaeane lou fofoga oloo fa⁄ma‹ma‹.

Oloo fa⁄ma‹ma‹ vaeane lou fofoga.

4. Faasolo Fesili i le Tamaitiiti.

� E sau afea lou tinä?

� E mo‹ ua leiloa le paopao o lou tamä?

� O ä mea a ou matua oloo fai?

� Talofa alii/siaula!

� O fea le puleaoga?

� O le ä le taimi o le malologa?

� O le ä le mea e te tagi ai?

5. Fa⁄fesaga‹ fai paga. Faamanatu i lau paga po o le ä oe.

6. Faata‹ta‹ga: - “O afi o le tulafale”, ae faapea lau paga, “O afi o lefaifeau”. Ia manino le itu lea, auä e aafia tele fa⁄lagiga i talanoaga.

7. Fesili le isi ae tali le tasi, a uma fesuia‹. Manatua fa⁄lagiga ma legagana fa⁄aloalo.

Pe ‘ä ë alu i fea?

Ft- Faife⁄u i le tulafale – “Pe ¡ lua maliu i fea?” po o le “Pe ¡ luasosopo i fea?”

Tulafale – “Vaeane lau susuga, ou te alu i le falema‹” po o,

“Ou te alu i le falema‹ vaeane lau susuga.” po o,

“E saunoaina e lau susuga i le Faafeagaiga ou te alu i le falema‹.”

FESILI: - Ua ‘ë sau?

- E te ma‹?

- Ole¡ e alu?

- Pe sau afea le palemia?

- Tafia na e läuga i le usu.

- Sa e tä¤le?

- A lua ö i fea ma lou atali‹?

- A lua usu foi i le galuega?

- Sau ia o lea ua vela le kuka a le fanau.

- Ua a¤ lou faiva?


A- UTALAGA 1

16

‘Ese’esega o a’u ma ‘oe i le gagana

Afai e te tautala oe faasino ia te oe, fa⁄aogä le gagana o aso uma. Afai ete tautala faasino i le isi tagata, fa⁄aogä le gagana fa⁄aloalo.

1. Vaelua le vasega.

2. Talanoa i faapogaleveleve o i luga.

3. Aiseä e fa⁄pea ai le gagana?

Gasesega O Taumafa

O taumafa Sämoa, e gaosi i meaai Sämoa ma gasese i le auala fa⁄sämoa.

Faiga o le Taufolo Niu

Faafaapusa le umu. A ola lelei loa fafie, ipu ma pulu, ona tunu loa lea ofilu. O aveloloa o ‘ulu fai taufolo. Fa‹ ese ‘au o aveloloa matua ma tufi iluga o le umu, ia faaü i lalo mata po o le pito sa pipii ai le ‘au o le fune,ona toe faapulou lea i pulupopo.

O le tagata e tunua ‘ulu, e fua lelei le taimi e liuliu ai ne‹ mu pe velamafo¤. O le isi tagata e fufulua le tänoa po o le umete ma saunia le‘autu‹.

A vela loa ‘ulu, i› i tua ma fofo¤, ona tuu auaua‹ lea i totonu o le tänoa.Nini pe olo pe faatäele le ‘autu‹ i le peepee, ona tu‹tu‹ talatala lea o le‘ulu vela, ae i› ese le fune ma fatu, ona faato¡ tu‹ olo ‘o›mi lea se‹amalü ma una‹ faaputu i le isi pito o le tänoa, ae se‹ faasolo mai i totonu‘ulu vela ua uma ona fofo¤, ma o le faiga lava lena, se‹a lava le taufolo.

Tu‹ le ogatotonu o ‘ulu malü ma talatala i autafa ma fuafua i le faaofuofuo le tänoa. Sasaa i totonu le pe¤pe¤ ona i› mai lea i le umu o ni maaa⁄sa lelei se lua pe tolu, ma tuu i totonu o le tänoa oloo iai le pe¤pe¤.

Asuasu le pe¤pe¤ i luga o maa ‘a⁄sa se‹a usi le niu, ona avane loa lea ole ‘alava ua lolofi ma fai ai puta.

Fa’atinoga 4

Lofi lima

Lofi ulu

Lofi vae

Lofi atali‹Lofi afafine

Lofi tamä

Lofi fale

Lofi vaa Lou sa

Lou alo

Lou maota

Lou tua¡

Lou alo

Lou a⁄o

Lou ao

Lou aao

A‚ OE

A‚ OE

Vaega 3


A- UTALAGA 1

17

O laumaopo lautetele ua uma ona lalagi, e faaofuofu ona asu lea i ai o letaufolo ma tufa loa i le saofaiga.

Gaosiga o le taufolo

1. Galulue ta‹to⁄ono.

2. Lisi i lalo mea uma oloo fai ai le taufolo.

3. Talanoa i itu nei ma faamaumau:

� Aiseä e lelei ai na› le ⁄veloloa?

� Aiseä e lë lelei ai isi ‘ulu?

� O le ä le ‘ulu a lë maua se ⁄veloloa ona fa⁄aogä lea? O le ä lonafaiga?

4. Tufifaatasi le vasega ae nonofo a vaega.

5. Auaua‹ vaega mo fetufäiga.

6. Talanoa i tali o fesili na lägä.

7. Ao pepa uma i le faiä›ga.

Gasesega o le Taufolo

1. Galulue ta‹to⁄lima.

2. Talanoa i le lisi o mea uma e fa⁄aogä mo le faiga o le Taufolo pei olea.

Lisi

⁄veloloa i›fi

popo fofo¤

fafie ‘autu‹

afi ‘alava

tuai laufilu

mele‹ pe¤pe¤

tänoa maa ‘a⁄sa

täuaga

3. Vaevae ta‹lima upu o le lisi a le vaega po o vaega e lua.

4. Tofu le tagata o le toalima ma lana upu e faamatala, ae faalogologo levaega.

Tagata i. - ‘aveloloa popo tänoaii. - fafie afi i›fiiii. - fofo¤ tuai laufiluiv. - ‘autu‹ mele‹ pe¤pe¤v. - ‘alava täuaga maa ‘a⁄sa

Fa’atinoga 1

Fa’atinoga 2


A- UTALAGA 1

18

E mafai ona faamatala faapea:

Ft 1: ‘alava - O le fasi lapalapa mafolafola pe lua inisi le lautele, aepe sefululua inisi le umi, e sae mai i le alo o le lapalapa o lelauniu, ona lolofi lea faaofuofu ma taofi e tamatama‹lima, aetipi ai puta o le taufolo niu.

Vaai i le ata:

Ft 2: ‘autu‹ - E toli pe tau mai le ‘ulu moto (puou) ona fa‹ ese lea o le‘au o le fune ma faaalu le apulupulu. Fisi fa⁄maai pito ta‹tasi ofasi la⁄u se tolu pei ni tama‹lima le lapopo⁄ ae ono i le valuinisi le uumi, ona tutu‹ lea faamaumau faataamilo i le mata o le‘ulu moto i le mea sa tu ai le fune ‘ulu, fuafua ia opo lelei le ‘ufi.‘Ave le ‘autu‹ e lagilagi le ulu faama⁄u⁄ ona loiloi lea i le pe¤pe¤ma tu‹ loa le taufolo. (A iloa ua tu‹ atu ma pipii le ‘autu‹ i filumalü, ona toe faamase¤se¤ foi lea i le pe¤pe¤.)

5. Tufifaatasi le vasega ma fetufä‹ auaua‹ vaega.

6. Si‹ i lau api galuega mana›mia.

7. Ao i le faia›ga api faatasi ma galuega a vaega.

Gagana

1. Vaevae le vasega i vaega e fa.

2. Talanoa i upu ma faaupuga o le taufolo ma faaupuga e mafai onafeso›tai atu i le taufolo.

Vaega 1 - fatumalemo Vaega 3 - tunu ‘ulu

‘ausa⁄lo fofo¤ ulu

umete loiloi le ‘autu‹

tanu le ‘ausa⁄lo tipi puta

Vaega 2 - fuata ma lona lou Vaega 4 - o le uafaalanuma⁄ve⁄ve

palasi le fuata tauvae

faavailaufilu ususü

laufilu saposapo i›fatu

3. Faamaumau faamatalaga i le siata.

4. Tuufaatasi vaega.

5. Auaua‹ i luma o le vasega mo fetufä‹ga.

6. Ao siata i le faiä›ga pe¡ uma ona sii i api.

Fa’atinoga 3


A- UTALAGA 1

19

Taufolo sami

1. Talanoa ma le vasega i le taufolo sami.

2. O ä ni ¤se¤sega o le taufolo niu ma le taufolo sami?

Vaai i le siata

O le faiga o le Taufolo Sami

1. Galuega Felagolagoma‹.

2. Galulue ta‹to⁄fä; e to⁄tasi e avea ma failautusi e faamaumauinafaamatalaga, ae galulue le toatolu e faamatala faasolo galuega o lefaiga o le taufolo sami. Ia aofia ai itu nei:

� faaputu i le ogatotonu o le tanoa ‘ulu tu‹

� sasa⁄ i ai sami ma le pe¤pe¤

� fifi ma asu i laumaopo lalagi

� tufa i le fale

3. Tuufaatasi le vasega.

4. Fetufä‹ auaua‹.

5. Tusi i api.

6. Ao i le faiä›ga siata ma api.

Fa’atinoga 4

TUNU ‚LU

FOFO ‡ ‚LU

I · ESE LE FUNE MA FATU

TUU I LE TÄNOA

TAUFOLO NIU TAUFOLO SAMI

TUÅ IA MALÜ

Faaputa ma asu i laufilu

Sasa⁄ i ai le pe¤pe¤ma tufi i ai maa ⁄⁄sa

Talatala i tua mafaaofuofu

le filu tu‹

Faaputu i totonu filu tu‹ faalapotopotopei se palugäfalaoamata

Sasa⁄ i ai le suasami ma le pe¤pe¤

Fifi ma asu ilaufilu

GASESEGA

Fa’atinoga 5


A- UTALAGA 1

20

Faalautelega o le gagana

1. Galulue ta‹toafä.

2. Fili mai upu uiga tutusa ma upu uiga fa⁄aloalo e fa⁄apogäleveleve.Talanoa ma fa⁄opoopo le lisi a le vaega.

Tusigatala

1. Galulue Ta‹to⁄lua.

2. Tusi le tala a le vaega i se ulutala:

� O le Taufolo Niu.

� O le Taufolo Sami.

3. Tuufaatasi le vasega.

4. Auaua‹ i luga mo fetufä‹ga.

5. Faapipii i luga o le laupapa faalauiloa tala lelei uma.

6. Galulue taito⁄tasi.

7. Tusi le tala a le tagata.

8. Ao api i le faiä›ga.

Fa’atinoga 6

Fa’atinoga 7

⁄usa⁄lo

Upu

Uiga

Tutusa

Upu

Uiga

Faaaloalo

matätuai

Ft: Tuai

Tänoa – Umete

Taufolo

matätuai

fatumalemo


A- UTALAGA 1

21

Galulue taito’afa-

1. Fili le mea⁄i a le vaega e faamatala.

2. Ia manino mea e gaosi ai, ma le auala e fai ai.

Faaapogäleveleve o taumafa

Vaisalo tunufa‹Vaisü pua⁄niu

Koko Sämoa koko araisaSupo esi sapasui

Pe¤pe¤ ‘ulu papakiuFaiai pusi taoipu

Valuvaluvï suafa‹Lu⁄ufui lü

Tusiga Ata


2. Pule le tagata o le vaega ma le vaaiga o le gäsesega o le taufolo niu poo le taufolo sami e tusi i ai lana ata.

Nisi o vaaiga mananaia:

� tu‹ga o le taufolo.

� faiga o le ‘autu‹.

� fifiga o le taufolo.

� si‹ga o le tanoa i le fale o matai.

� asuga o le taufolo i laumaopo.

3. Tuufaatasi ata a le vaega.

4. Faavasega ma faapipii i luga o se pepa lapoa.

5. Auaua‹ vaega i luga mo fetufäiga. O lea faiga e matua faamatalaauiliili ai le faasologa o ata a le vaega.

6. Fuafua e le faiä›ga togi o le galuega a le vaega ma lau ia maua lemuamua.

7. O lea auala e faaosofia ai le agaga fia fai mea lelei: Tutü faaitualaluale vasega, ae savavali i totonu le vaega ua manumalo ma siisii talotaloane o latou lima i le vasega, ae lafo atu e le vasega le faamalö.

Fa’atinoga 8

Fa’atinoga 9

TAUMAFA


A- UTALAGA 1

22

Fa’atinoga

Ia manatua ma malamalama:

� E tatau lava ona faatino gäsesega e le‹ vä⁄i i ai tamaiti; ma o letaumafa na tusi i ai le tala a le vaega, o latou foi e tatau onafaatinoina (va⁄i i le Faatinoga 7). O taufolo, o aso o le fuata efaatino ai. Su¤ pea ni ⁄veloloa ma se tänoa. E mafai ona fesoasoanitamaiti e aumai ni isi o mea oloo maua i o latou ¡iga.

� E manaia pe ä galulue a vaega. E mafai ona valaaulia isi vasega ole Tausaga 9 pe¡ fai e sili atu i le tasi T.9 a le ä›ga. A leai, e mafaiona faatonu ni vaega se lua pe tolu e faatino a latou gäsesegafuafua i le piliota, ae tuu isi faatinoga a isi vaega mo se isi avanoa,pe se‹ tüfia le ä›ga.

� Mo le aumatamata: Faatumu le pepa lea.

Igoa o le mea⁄i: ____________________________________

Mea oloo gaosi ai: __________________________________

Faasologa o le gasesega: ______________________________

� Tofo: 1. leaga 2. feoloolo 3.lelei 4. O le matuä mea lelei lava

Faitauga Fa’aSa-moa

O aso anamua, a o le‹ taunuu mai misionare sa iai le auala a Sämoa safaitau ai fua o faatoaga; manulele ma manuvaefä. O i⁄, figota ma isimeaola o le sami ma le vao, sa fua ai le umi ma tau ai aso. Sa faitau aitagata ma mea lalaga.

Sa a›a›ina tagata Sämoa i le tusiga ma le faitauga o fuainumera, lefaaroma ma le faaarapi. O ia suiga, ua suia ai le faitau mai le faitaugafa⁄sämoa masani sa iai.

Fa⁄ta‹ta‹ga -

Faitauga i aso nei Faitauga i aso anamua

Fitu ‘ulu Fitugafua

Fitu sefulu ‘ulu Fuafitu

Sefulu fitu ‘ulu Fuägafulu ma le fitu

E ui i lea, e le› afaina le faitauga fa⁄sämoa, auä oloo malamalama mamanino le aofa‹ga. Ua lelei foi lea, e fesuia‹ ai le faitauga ma lonafaamatalaga i nisi o taimi.

O le agaga moni o lenei galuega ia faasa› ma faaolaola la tatou auala ole faitauga fa⁄sämoa.

Vaega 4

Fa’atinoga 10


A- UTALAGA 1

23

Faitauga o ‘ulu


2. Faatutumu avanoa i upu sa› o le faitauga fa⁄sämoa po o aso nei, poo aso anamua.

Faitauga i aso nei Faitauga i aso anamua

1. sefulu ‘ulu

2. fuägafulu ma l e tasi

3. tolusefulu ma le tolu

4. fitugafua

5. fa ‘ulu

FAITAUGA FAASA- MOA

I⁄ moto ma fala

1 le i⁄ Tasigalau

2 i⁄ Luagalau

3 i⁄ Tolugalau

4 i⁄ Fagalau

5 i⁄ Limagalau

6 i⁄ Onogalau

7 i⁄ Fitugalau

8 i⁄ Valugalau

9 i⁄ Ivagalau

10 i⁄ Lauagafulu

11 i⁄ Lauagafulu ma le tasi

12 i⁄ Lauagafulu ma le lua

13 i⁄ Lauagafulu ma le tolu

14 i⁄ Lauagafulu ma le fa

15 i⁄ Lauagafulu ma le lima

16 i⁄ Lauagafulu ma le ono

17 i⁄ Lauagafulu ma le fitu

18 i⁄ Lauagafulu ma le valu

19 i⁄ Lauagafulu ma le iva

20 i⁄ Laulua

21 i⁄ Laulua ma le tasi

Fa’atinoga 1


A- UTALAGA 1

24

22 i⁄ Laulua ma le lua

23 i⁄ Laulua ma le tolu

30 i⁄ Lautolu

40 i⁄ Laufa

50 i⁄ Laulima

60 i⁄ Lauono

70 i⁄ Laufitu

80 i⁄ Lauvalu

90 i⁄ Lauiva

100 i⁄ Lauselau

101 i⁄ Lauselau ma le tasi

102 i⁄ Lauselau ma le lua

103 i⁄ Lauselau ma le tolu

Faitauga o I’a

1. Galulue ta‹to⁄lua.

2. Fa⁄tumu avanoa i le faitauga sa› fa⁄sämoa.

35 i⁄_________________________________________________

68 i⁄_________________________________________________

44 i⁄_________________________________________________

76 i⁄_________________________________________________

83 i⁄_________________________________________________

Atu - Tasi e o› i le 9 atu, e faitau sa› lava

1 le atu

2 atu

3 atu

4 atu

5 atu

6 atu

7 atu

8 atu

9 atu

10 atu - atoa

11 atu - atoa ma le tasi

Fa’atinoga 2


A- UTALAGA 1

25

12 atu - atoa ma le lua

13 atu - atoa ma le tolu

14 atu - atoa ma le fa

15 atu - atoa ma le lima

16 atu - atoa ma le ono

17 atu - atoa ma le fitu

18 atu - atoa ma le valu

19 atu - atoa ma le iva

20 atu - tinolua po o le luaga⁄ui

21 atu - tinolua ma le tasi

- luaga⁄ui ma le tasi

22 atu - tinolua ma le lua

- luaga⁄ui ma le lua

23 atu - tinolua ma le tolu

- luaga⁄ui ma le tolu

24 atu - tinolua ma le fa

- luaga⁄ui ma le fa

30 atu - tinotolu/toluga⁄ui

40 atu - tinofa/faga⁄ui

50 atu - tinolima/limaga⁄ui

60 atu - tinoono/onoga⁄ui

70 atu - tino fitu/fituga⁄ui

80 atu - tino valu/valuga⁄ui

90 atu - tinoiva/ivaga⁄ui

100 atu - tinoselau


A- UTALAGA 1

26

Faitauga o atu


2. Fa⁄tumu avanoa i le faitauga sa› fa⁄sämoa.

57 atu ________________________________________________

66 atu ________________________________________________

71 atu ________________________________________________

99 atu ________________________________________________

106 atu _______________________________________________

Talo

1 le talo - tasigamata

2 talo - luagamata

3 talo - tolugamata

4 talo - fägamata

5 talo - limagamata

6 talo - onogamata

7 talo - fitugamata

8 talo - valugamata

9 talo - ivagamata

10 talo - matägafulu

11 talo - matägafulu ma le tasi

12 talo - matägafulu ma le lua

13 talo - matägafulu ma le tolu

14 talo - matägafulu ma le fa

15 talo - matägafulu ma le lima

16 talo - matägafulu ma le ono

17 talo - matägafulu ma le fitu

18 talo - matägafulu ma le valu

19 talo - matägafulu ma le iva

20 talo - matalua

21 talo - matalua ma le tasi

22 talo - matalua ma le lua

23 talo - matalua ma le tolu

24 talo - matalua ma le fa

25 talo - matalua ma le lima

Fa’atinoga 3


A- UTALAGA 1

27

26 talo - matalua ma le ono

27 talo - matalua ma le fitu

28 talo - matalua ma le valu

29 talo - matalua ma le iva

30 talo - matatolu

40 talo - matafä

50 talo - matalima

60 talo - mataono

70 talo - matafitu

80 talo - matavalu

90 talo - mataiva

100 talo - mataselau

Faitauga o talo


2. Fa⁄tumu avanoa i le faitauga i aso nei. O le faitauga faasämoa anamuaolo› avatu ai.

3. Tuufa⁄tasi vaega mo fetufä‹ga.

a. Matatolu ma le iva _______________________________.

e. Matagafulu ma le lima____________________________.

i. Matafä ma le tasi ________________________________.

o. Mataselau ma le tolu _____________________________.

‘Ulu, Moa, Lupe ma Manutagi

tasi - tasigafua

lua - luagafua

tolu - tolugafua

fa - fägafua

lima - limagafua

ono - onogafua

fitu - fitugafua

valu - valugafua

iva - ivagafua

10 - fuägafulu

11 - fuägafulu ma le tasi

12 - fuägafulu ma le lua

Fa’atinoga 4


A- UTALAGA 1

28

13 - fuägafulu ma le tolu

14 - fuägafulu ma le fa

15 - fuägafulu ma le lima

16 - fuägafulu ma le ono

17 - fuägafulu ma le fitu

18 - fuägafulu ma le valu

19 - fuägafulu ma le iva

20 - fualua

30 - fuatolu

40 - fuafä

50 - fualima

60 - fuaono

70 - fuafitu

80 - fuavalu

90 - fuaiva

100 - fuaselau

‘Aufa‹ ma ufi

1 - tasiga⁄u

2 - luaga⁄u

3 - toluga⁄u

4 - fäga⁄u

5 - limaga⁄u

6 - onoga⁄u

7 - fituga⁄u

8 - valuga⁄

9 - ivaga⁄u

10 - ‘auagafulu

11 - ‘auagafulu ma le tasi

12 - ‘auagafulu ma le lua

13 - ‘auagafulu ma le tolu

14 - ‘auagafulu ma le fa

15 - ‘auagafulu ma le lima

16 - ‘auagafulu ma le ono

17 - ‘auagafulu ma le fitu

18 - ‘auagafulu ma le valu


A- UTALAGA 1

29

19 - ‘auagafulu ma le iva

20 - ‘aulua

30 - ‘autolu

40 - ‘aufä

50 - ‘aulima

60 - ‘auono

70 - ‘aufitu

80 - ‘auvalu

90 - ‘auiva

100 - ‘auselau

Ufi ma Fa’i


2. Liliu i le faitauga o aso nei.

3. Tuufa⁄tasi vaega. Fetufä‹:

a. luaga⁄u _______________________________________.

e. ⁄uagafulu ma le tasi _____________________________.

i. ⁄ulua ma le lua _________________________________.

o. ⁄uono ma iva ___________________________________.

u. ⁄uselau ma le luaga⁄u ___________________________.

Niu & Popo

O niu, popo ma tama‹pua⁄, e tutusa le faitauga, petai‹ oloo taofi ‘ese¤senisi.

O lo latou taofi, o pua⁄ lapopo⁄ e faitau ae le› toloa‹ga. Afai o le nuu efaitau pua⁄ lapopo⁄, ae le› tama‹pua⁄, alu ai, auä e pule le agaifanua.

O se isi taofi, e faitau niu ae lë faitaua popo, peita‹ o le mau a le aumätutuae to⁄tele na saili i ai se tonu, faatasi ma faamaumauga e faitau uma, auäo lafigapopo ma pulu, o galuega fai so› o le vaiaso.

O popo, niu ma tama‹pua⁄ e faitau ta‹lua.

Faitauga

Tasi le taulua 2 niu/popo/tama‹pua⁄ tasigaoa

Lua taulua 4 niu/popo/tama‹pua⁄ luagaoa

Tolu taulua 6 niu/popo/tama‹pua⁄ tolugaoa

Fä taulua 8 niu/popo/tama‹pua⁄ fägaoa

Lima taulua 10 niu/popo/tama‹pua⁄ limagaoga

Fa’atinoga 5


A- UTALAGA 1

30

3 niu/popo/tama‹pua⁄ tasigaoa ma le tasi

5 niu/popo/tama‹pua⁄ luagaoa ma le tasi

7 niu/popo/tama‹pua⁄ tolugaoa ma le tasi

9 niu/popo/tama‹pua⁄ fägaoa ma le tasi

11 niu/popo/tama‹pua⁄ limagaoa ma le tasi

13 niu/popo/tama‹pua⁄ onogaoa ma le tasi

15 niu/popo/tama‹pua⁄ fitugaoa ma le tasi

17 niu/popo/tama‹pua⁄ valugaoa ma le tasi

19 niu/popo/tama‹pua⁄ ivagaoa ma le tasi

20 - seaea/tasigaea

40 - luaea/luagaea

60 - toluea/tolugaea

80 - fäea/fägaea

100 - limaea/limagaea

Niu ma Popo


2. Toe tusi i le faitauga faasamoa moni.

a. 12 popo ________________________________________.

e. 33 popo ________________________________________.

i. 89 popo ________________________________________.

o. 37 niu _________________________________________.

u. 45 niu _________________________________________.

Fa’aaoga- faitauga fa’asa-moa

1. Galulue ta‹toafä.

2. Tusi le faitauga faasämoa o popo.

3. Tuufaatasi vaega ma fetufaa‹.

4. Tusi i lau api.

49 __________________________________________________

66 __________________________________________________

81 __________________________________________________

92 __________________________________________________

110 __________________________________________________

Fa’atinoga 6

Fa’atinoga 7


A- UTALAGA 1

31

O pa⁄, ula ma fee mata

1 - tasigatu¤

2 - luagatu¤

3 - tolugatu¤

4 - fägatu¤

5 - limagatu¤

6 - onogatu¤

7 - fitugatu¤

8 - valugatu¤

9 - ivagatu¤

10 - tu¤agafulu

12 - tu¤agafulu ma le lua

13 - tu¤agafulu ma le tolu

14 - tu¤agafulu ma le fä

15 - tu¤agafulu ma le lima

16 - tu¤agafulu ma le ono

17 - tu¤agafulu ma le fitu

18 - tu¤agafulu ma le valu

19 - tu¤agafulu ma le iva

20 - tu¤lua

21 - tu¤lua ma le tasi

22 - tu¤lua ma le lua

23 - tu¤lua ma le tolu

24 - tu¤lua ma le fa

25 - tu¤lua ma le lima

26 - tu¤lua ma le ono

27 - tu¤lua ma le fitu

28 - tu¤lua ma le valu

29 - tu¤lua ma le iva

30 - tu¤tolu

40 - tu¤fä

50 - tu¤lima

60 - tu¤ono

70 - tu¤fitu

80 - tu¤valu


A- UTALAGA 1

32

90 - tu¤iva

100 - tu¤selau

Tau’aiga

1. ‘Au tama, ‘au teine, faafesaga‹.

2. Faamasino ma fai fesili e le faiä›ga.

Faata‹ta‹ga:

� To⁄tasi le tama, tasi le teine.

� O le tau⁄iga, e fai i le vave ma le sa› o le tali.

� A pë ma nofo i lalo ae faasolo pea le ‘au se‹a mäe⁄.

Faiaoga: Sauni, 3 fe¤ (mata)

Tali: ____________

Faiaoga: 10 pa⁄

Tali: _____________

3. Fa⁄maumauga i luga o le laupapa.

TAMA TEINE

‘Ai Pë ‘Ai Pë

� Faaopoopo togi o ‘au.

� Faailoa le ‘au manumälö.

� Fa⁄iloga o le ‘au manumälö. E mafai ona teufale le ‘au faia‹na i leaso lea ae malolo le vaega teufale o le vaiaso.

� E mafai ona faaavanoa le ⁄fa itula mulimuli o le aso pe tasi pe luai le vaiaso, e fai ai tau⁄iga, e faaaogä ai le faitauga faasämoa.

� O lea faiga, e ese le vave ona mätau ai e tamaiti, le faitaugafaasämoa o mea taitasi.

Fa’atinoga 8


A- UTALAGA 1

33

Fai⁄i fe¤, fai⁄i pusi

Faitauga o fai⁄i fee ma fai⁄i pusi e ‘ofu›fu ma faavela i le suävai, etutusa ma ‘ofu palolo, limu, ofu o le pua⁄, ma ofugau.

gau 1. tasiga›fu

‘ofu palolo 2. luaga›fu

limu 3. toluga›fu

o le pua⁄ 4. fäga›fu

5. limaga›fu

fe¤ 6. onoga›fu

fai⁄i 7. fituga›fu

pusi 8. valuga›fu

9. ivaga›fu

10 - ‘ofuagafulu

11 - ‘ofuagafulu ma le tasi

12 - ‘ofuagafulu ma le lua

13 - ‘ofuagafulu ma le tolu

14 - ‘ofuagafulu ma le fä

15 - ‘ofuagafulu ma le lima

16 - ‘ofuagafulu ma le ono

17 - ‘ofuagafulu ma le fitu

18 - ‘ofuagafulu ma le valu

19 - ‘ofuagafulu ma le iva

20 - ‘ofulua

21 - ‘ofulua ma le tasi

22 - ‘ofulua ma le lua

23 - ‘ofulua ma le tolu

24 - ‘ofulua ma le fä

25 - ‘ofulua ma le lima

26 - ‘ofulua ma le ono

27 - ‘ofulua ma le fitu

28 - ‘ofulua ma le valu

29 - ‘ofulua ma le iva

30 - ‘ofutolu

40 - ‘ofufä

50 - ‘ofulima

60 - ‘ofuono

}


A- UTALAGA 1

34

70 - ‘ofufitu

80 - ‘ofuvalu

90 - ‘ofuiva

100 - ‘ofuselau

Faitau fa’asa-moa


2. Faatumu avanoa i le faitauga faasämoa sa› o taumafa ‘ofu›fu.

14 ‘ofupalolo __________________________________________

19 ‘ofulimu ____________________________________________

33 ‘ofugau ____________________________________________

7 fai⁄i pusi ____________________________________________

12 ‘ofu o le pua⁄ _______________________________________

3. Tuufaatasi; ao tali i le faiä›ga.

4. Auaua‹ i luga sui o vaega e lau a latou tali. Tapa le pepa tali a le vaegaoloo i le faiä›ga pe¡ o› i lo läfia taimi.

5. Si‹ i api pe¡ uma le talanoaga.

6. Ao api i le faiä›ga e togi.

7. Toe tufa ‘api ma faamalamalama.

AFATO

O ‘afato e ofu›fu fo‹, peita‹ o le ‘ofu ‘afato, e tafia o le afïlïpoi.

1 le afïlïpoi - tasiga›fu

2 afïlïpoi - luaga›fu

3 afïlïpoi - toluga›fu

4 afïlïpoi - fäga›fu

5 afïlïpoi - limaga›fu

6 afïlïpoi - onoga›fu

7 afïlïpoi - fituga›fu

8 afïlïpoi - valuga›fu

9 afïlïpoi - ivaga›fu

10 afïlïpoi - ‘ofuagafulu

20 afïlïpoi - ‘ofulua

30 afïlïpoi - ‘ofutolu

40 afïlïpoi - ‘ofufä

50 afïlïpoi - ‘ofulima

Fa’atinoga 9


A- UTALAGA 1

35

O AFÏ Ifl

1 le afï - tasigäfï (tasigaafï)

2 afï - luagäfï

3 afï - tolugäfï

4 afï - fägäfï

5 afï - limagäfï

6 afï - onogäfï

7 afï - fitugäfï

8 afï - valugäfï

9 afï - ivagäfï

10 - afïagafulu (sefulugäfï)

11 - afïagafulu ma le tasi

12 - afïagafulu ma le lua

13 - afïagafulu ma le tolu

14 - afïagafulu ma le fä

15 - afïagafulu ma le lima

16 - afïagafulu ma le ono

17 - afïagafulu ma le fitu

18 - afïagafulu ma le valu

19 - afïagafulu ma le iva

20 - afïlua

30 - afïtolu

40 - afïfä

50 - afïlima

60 - afïono

70 - afïfitu

80 - afïvalu

90 - afïiva

100 - afïselau


A- UTALAGA 1

36

Folafolaga o taumafa

1. Galulue faatasi.

2. Tusi mai le folafolaga sa› o le suävai na ave i le faifeau.

Na› le 23 tama‹ i⁄ o le lama a le toeaina, 12 pa⁄ ma fe¤ e 4. Na afïfïuma i⁄ o le faiva. E 6 afï laulelei na maua. Na fai⁄i uma pa⁄ i le ulo,ae 3 fai⁄i fe¤ na fa⁄vela i le suävai.

Folafolaga - Lau susuga i le faafeagaiga ma le faletua, o le suävai leana aumai i le tofä a Agafili Laau Tuitolovaa, ole¡ ou folafolaina atu.

2 afï ______________________________________________

fai⁄i pa⁄ __________________________________________

talo ma lu⁄u _______________________________________


4. Auaua‹ vaega mo fetufä‹ga.

5. Si‹ i lau api.

6. Ao api ma ave i le faiä›ga.

7. Toe faamanino le ‘ese¤sega o le folafolaga o fa⁄aloaloga, ma le faitaugafaasämoa tuusa›.

Tolaulau

1. Galulue ta‹to⁄tolu.

2. Tolaulau mea o le lama i lona faitauga faasämoa sa›.

23 i⁄ moto ____________________________________________

12 pa⁄ _______________________________________________

3 fe¤ _________________________________________________

3. Tusi i se pepa.


5. Auaua‹ vaega mo fetufä‹ga.

6. Tusi i lau api.

7. Ao i le faiä›ga.

Fa’atinoga 10

Fa’atinoga 11


A- UTALAGA 1

37

O le Faatufugaga

O le Faatufugaga, o le poto ma tomai faasämoa e mafai ai ona:

i. fai fale faasämoa.

ii. fai vaa faasämoa.

iii. ma tä pe⁄ ma malu faasämoa.

1. O Tufuga Fai Fale Sämoa e to⁄fä:

i. Leifi.

ii. Moe.

iii. Segi.

iv. Solofuti.

2. O le Tufuga Tä Va⁄ Sämoa, o Manufili.

3. O Tufuga Tä Pe⁄, e to⁄lua:

i. Su⁄.

ii. Tolouena.

Vaega 5

38 GAGANA SA- MOA TAUSAGA 9 TUSI 3

TAPU’EINA O TOMAI I ALA

FA’ASALALAU

A-LA




Malamalama i uiga ma faauigaga o upu ma faaupuga i tautalaga matusitusiga ua faatulagaina i le äutalaga lenei.

Malamalama i ‘autü ma aga o feso›ta‹ga i le va ma tagata.

Au‹li‹li matäfipu ‘autü o ni feso›ta‹ga i luga o leitiö ma televise.

Iloilo faasalalauga po o ni faatalatalanoaga i luga o leitiö ma televise mafaaali manatu i le ‘autü, ma gagana o fa⁄aogäina.

Iloilo fa⁄salalauga eseese i luga o nusipepa ma faaali manatu i metotia ofa⁄aogäina ma lo latou talafeagai ma ‘autü ma le ‘aufaitau.

Iloilo ma fa⁄¤se¤se feso›ta‹ga i tusitusiga faapisinisi ma tusitusiga ma emasani ft. faaaogaina o le gagana, faavasegaina, ‘autü, fau (kalama).

Fai ni faasalalauga faigofie i nusipepa, ma ia faatäuaina le va fealoa‹ male aufaitau i le gagana o fa⁄aogäina, le fa⁄ta⁄tiaina ma le fa⁄vasegainao le fa⁄salalauga.

A-utalaga 2:

A- la- fua

GAGANA

FESO·TAÅGA


A- UTALAGA 2

39

Galuega ‘Amata

1. Galulue i väega.

a. Lisi mai i se fa⁄apogaleveleve ala fa⁄salalau ua outou iloa maitu¡iga feso›ta‹ga e fa⁄tino ai ft.

e. Lisi mai po o ai le ‘aufaitau, ‘aumaimoa, ‘aufa⁄logologoolo› täea i ala faasalalau ma itu¡iga feso›ta‹ga uafaaapogaleveleveina.

i. Lisi mai täua o ala faasalalau i Sämoa i lenei vaitau.

f. O ä ni auala sa fa⁄aogä i aso la mo faasalalauga ma feso›ta‹gai totonu o nufi?

g. O ä ni faamanuiaga ua iai nei i suiga o ala faasalalau mafeso›ta‹ga?

l. O ä ni a⁄fiaga e ono alia‹ mai i ala faasalalau ua iai nei? ft.televise, nusipepa, leitiö ma ni a⁄fiaga o le aganufi, va fealoa‹,gagana mf.

Feso’ota’iga i ala fa’asalalau: Faitau malamalama

1. Galulue ta‹to⁄lima.

a. Faitau ta‹to⁄tasi muamua palakalafa ua tusia i lalo.

- A uma ona faitau palakalafa ta‹tasi ona faatino lea e letou vaega galuega olo› avatu i lalo o palakalafa efaamalamalama atili ai matäfipu täua. Tofu le tagata ole vaega ma lana galuega e faatino. Fesuia‹ galuega pe ‘äsui palakalafa.

e. A mäe⁄ galuega olo› i le (a), ona vaevae lea o le vasega ‘atoai ni laina se lua fa⁄fesaga‹.

- Fa⁄matala muamua e le laina o i le ituagavale manatu‘autü o i le tusitusiga sa faitau i ai mo se 2 minute.

- Faamatala e le laina o i le itu taumatau ni fa⁄aogaga omanatu ‘autü po o ni fa⁄ta‹ta‹ga. E mafai ona amatafaapea: “O lona uiga e tatau i le ‘aufaitau, ‘aumaimoa,‘aufa⁄logologo ona . . .”, mo le 2 minute.

Fa’atinoga 1

Fa’atinoga 2

talafou

nusipepa

fa⁄salalaugafaapisinisi

soifua mälölöina

mitiafu

talitonuga

Ala fa⁄salalau


A- UTALAGA 2

40

Feso›ta‹ga i ala fa⁄salalau

O ala faasalalau masani i neionapo ua aofia ai leitiö, nusipepa, ma televise.Peita‹ ua iai fo‹ se isi o ala faasalalau fou ua ofi mai i le faaaogäina o leso›atulau po o le initaneti i komipiuta. Ua fa⁄aogä lenei ala fa⁄salalaui faasalaulauga faapisinisi, o talafou, ma feso›ta‹ga e faaaogä ai malosifaaeletoronika po o le imeli (electronic mail – e-mail).

Ua aofia i ala faasalalau faiga e pei o lolomiga o ni tagävai a kamupanii mitiafu; o ni faasalalauga o ni matäfipu täua fa⁄laua‹tele po o lefa⁄tosina fo‹ i mitiafu, ft. “Taofi le saosaoa o lau ta⁄vale”, po o le“Fa⁄ititia le taumafa tapa⁄”. O ni isi ala fa⁄salalau o laupapa po o ni ‘ietusi matamata tetele ua va⁄ia i tafatafa o alatele aemaise lava taula‹ga omagäala. O ni isi fo‹ fa⁄salalauga ua tusia i tino o ta⁄vale, pasi, loli, poo ua lolomiina faapitoa i pepa (stickers) mo le faapipiina i ta⁄vale.

O le faatupula‹a pea o feso›ta‹ga i ala faasalalau ese¤se ua mo›mia aiona atina¤ tomai e au‹li‹li matäfipu i ala faasalalau, faaali manatu i le‘autü, gagana o faaaogäina, ma mata‹tü auala po o metotia olo› fa⁄aogäe pu¤a lagona o le ‘aufaitau, ‘aumaimoa, ma le ‘aufa⁄fofoga.

� Galuega 1: Aotele manatu o palakalafa.

� Galuega 2: Fa⁄feso›tai matäfipu o palakalafa ma ni tulaga ua eiloa ft. aumai ni faataita‹ga.

� Galuega 3: Aumai se fesili tatala i se tulaga o i palakalafa.

� Galuega 4: Fa⁄uma e oe le laina lea e faatatau i palakalafa: Olona uiga la . . .

� Galuega 5: Faamatala e oe le faasologa ma le faavasegaga opalakalafa.

O feso›ta‹ga uma i luga o ala faasalalau ua fausia i va⁄iga, manatu malagona o ë na tapenaina. E iloa ia tulaga i ni faaifiga ua filifilia e tusitalai nusipepa, le ‘au faipolokalame i le televise, o ë tusitala i makasini, ma ëfaia faasalalauga faapisinisi. O ni isi nei o fesili e fai i ai fa⁄ifiga a le ‘autusitala ma ë nafa ma feso›ta‹ga i ala faasalalau:

� O le ä le tala o le ‘ä faamatala pe lipotia?

� O le vaaiga a ai o le ‘ä fa⁄matala pe folasia ai le tala?

� E fa⁄pefea ona pu¤ina le ata (o le itu olo› i ai le mea pu¤ata, o lefaasologa o ata, o le filifilia o ata e pu¤ latalata mf.).

� E faapefea ona faatonutonu ma teuteu le tala po o le ata? O lona uiga,o ä vaega ›le‘ä lolomiina pe faaalia pe ‘ä uma le teuteuga faaifi? O ävaega ›le¡ fa⁄ta⁄tia e lë lolomiina ma aiseä fo‹?

� O le ä le itu¡iga musika olo› fa⁄aogä?

� O le leo o ai olo› fa⁄logoina?

� O le ä le fe⁄u täua olo› fia momoli mai?


A- UTALAGA 2

41






E ao ona sogasogä le ‘aufaitau, ‘aumaimoa, ma le ‘aufa⁄fofoga ifa⁄aogaga o ala fa⁄salalau. O ni fesili e ono fesiligia ai feso›ta‹ga i alafaasalalau e faapea:

� O ai na tufifaatasia ata / tusitusiga olo› faitau, fa⁄logo pe maimoa iai?

� O ai olo› tautala?

� O leo po o manatu o ai e le› faalogoina i le tala, ata?

� O le vaaiga po o manatu o ai olo› pu¤a ai mea o tutupu i le tala po ole ata?

� O ai e ona le ala faasalalau?

O ni isi ia o fesili e fa⁄ta‹muaina le taumafai ina ia malamalama atili iala o faasalalauga, i aga olo› faaaogäina e fatua‹ ai manatu ma lagona,o ä latou faavasegaga, ma faauigaga o le olaga.






La⁄saga o tomai i ala faasalalau

O le atina¤ina o tomai i uiga o ala fa⁄salalau pe tusa ma le tolu nila⁄saga ua aofia ai.

O le laasaga muamua o le malamalama lea i tulaga tatau i faaaogaga oala faasalalau. O se faataita‹ga, e täua le paleni o fa⁄aogaga o alafaasalalau e le tagata lava ia, ma ua aofia ai le mafai ona filifili taimi ematamata ai i le televise ma itu¡iga polokalame e matamata ai nai lo lematamata faasoloatoa e aunoa ma ni tapasä; o le iloa filifili tusitusiga etalafeagai ona faitau ai; ta⁄loga fa⁄eletoronika e tatau ona ta⁄alo ai; ofaamatä upega (websites) e tatau ona faaaogä i le so›atulau initaneti mf.


A- UTALAGA 2

42





� Galuega 5: Faamatala e oe le faasologa ma le faavasegaga o lepalakalafa.

O le lonalua o la⁄saga o le atina¤ina o tomai e iloilo toto⁄ ma au‹li‹lifeso›ta‹ga i ala faasalalau. O se faataita‹ga, o le iloa mätau uiga o se atao i se faasalalauga, o auala na tufifa⁄tasia ai ma ni va⁄iga e le› aofia ai;o le mafai ona mätau talitonuga olo› fa⁄vae ai se tusitusiga po o sefaasalauga i se nusipepa; o le mafai ona fetufina‹ ma fua le moni o nifa⁄matalaga ua aumai i se faasalalauga fa⁄pisinisi.






O le lonatolu o la⁄saga o iloiloga loloto i feso›ta‹ga i ala faasalalau. Ose fa⁄ta‹ta‹ga, o le fesiligia o ni isi o tulaga o ala faasalalau e pei: O aiolo› faia feso›ta‹ga i luga o ala faasalalau, ft. o tusitusiga i nusipepa, ofaasalalauga i televise, mitiafu, laupapa, mf.; o ä ‘autü o ia feso›ta‹ga?; oai e faamanuiaina ai?; o ai o le ‘ä faiä‹na pe fa⁄leagaina ai?; a o ai fo‹ efaia filifiliga i na feso›ta‹ga, fa⁄salalauga?

O le ‘auga o le tapu¤ina o tomai o le Tausaga 9 i ala faasalalau, uamafuli lea i le la⁄saga muamua ma le lonalua.







A- UTALAGA 2

43

Laasaga muamua: Tulaga tatau i faaaogaga o alafaasalalau

1. O le la⁄saga muamua i le atina¤ina o tomai i ala faasalalau o lemalamalama i tulaga tatau i faaaogaga o ala faasalalau. O sefaata‹ta‹ga, o le mätau lea po o le ä le tele o taimi olo› matamata aii le televise; o itu¡iga polokalame olo› matamata ai; o ata tifaga ematamata ai; o polokalame o le leitiö e faalogologo ai; o tusitusiga efaitau ai m.f.

a. Mätau lou fa⁄aogäina o ala faasalalau i se vaiaso. Va⁄i i lefa⁄ta‹ta‹ga olo› avatu i le fa⁄aogäina e Teuila o alafaasalalau i le vaiaso. Tusi sau siata e pei o le siata a Teuila.Fa⁄aogä e faamaumau ai taimi e te fa⁄aogä ai ala faasalalauta‹tasi ma itu¡iga polokalame i taimi ia.

e. A mäe⁄ le vaiaso ona faitau aofa‹ lea o taimi e faaaogä ai alafaasalalau uma, ma ala faasalalau ta‹tasi.

i. Aotele i ni palakalafa se lua pe tolu lou fa⁄aogäina o alafaasalalau. Va⁄i i le aotelega a Teuila mo se fa⁄ta‹ta‹ga.

Fa’atinoga 3


Fa’a

aogaga o

ala

faasa

lala

u e

Teu

ila (

10 t

ausa

ga)

i le

vaia

so

Nusi

pep

a

Tel

evis

e

Initanet

i

Aso

Gafu

aA

so L

ua

Aso

Lulu

Aso

Tofi

Aso

Fara

ile

Aso

Toona’i

Aso

Sa

Aof

a’i o

tai

mi o

al

a fa

asal

alau

m

a pa

sene

(%

) i l

e va

iaso

Taimi

Polokalame

Taimi

Polokalame

Taimi

Polokalame

Taimi

Polokalame

Taimi

Polokalame

Taimi

Polokalame

Taimi

Polokalame

30 min

ute

Tal

afou

Tal

a o

leta

uM

älü

o le

tae

ao

30 min

ute

Tal

afou

Tal

a o

leta

uM

älü

o le

tae

ao

30 min

ute

Tal

afou

Tal

a o

leta

uM

älü

o le

tae

ao

30 min

ute

Tal

afou

Tal

a o

leta

uM

älü

o le

tae

ao

30 min

ute

Tal

afou

Tal

a o

leta

uM

älü

o le

tae

ao

Lei

tiö

30 min

ute

ata

kom

i(c

arto

ons)

Tal

afou

Ata

tifa

ga

30 min

ute

ata

kom

i(c

arto

ons)

Tal

afou

Ata

tifa

ga

30 min

ute

ata

kom

i(c

arto

ons)

Tal

afou

Ata

tifa

ga

30 min

ute

ata

kom

i(c

arto

ons)

Tal

afou

Ata

tifa

ga

30 min

ute

ata

kom

i(c

arto

ons)

Tal

afou

Ata

tifa

ga

2.5

itula

11 %

2.5

itula

11 %

2 itu

läPo

loka

lam

ea

tam

aiti

Tal

afou

Tal

a i

nufi

mam

ao

2 itu

läPo

loka

lam

ea

tam

aiti

Tal

afou

Tal

a i

nufi

mam

ao

2 itu

läPo

loka

lam

ea

tam

aiti

Tal

afou

Tal

a i

nufi

mam

ao

2 itu

läPo

loka

lam

ea

tam

aiti

Tal

afou

Tal

a i

nufi

mam

ao

2 itu

läPo

loka

lam

ea

tam

aiti

Tal

afou

Tal

a i

nufi

mam

ao

4 itu

läPo

loka

lam

ea

tam

aiti

Tal

afou

Tal

a i

nufi

mam

ao

3 itu

läPo

loka

lam

ea

tam

aiti

ata

vito

tala

fou

17 it

ula

72%

30 m

inim

eli

0.5

itula

2%

Tupe

faileo

(Cd R

om

)

1 itu

läFa

amat

alag

ai i

si at

unufi

Mat

äfipu

ole

a›

ga

1 itu

la

4%

Aof

a‹ o

taim

ifa

⁄ao

gä i

le v

aias

o

3 itu

lä4

itulä

3 itu

lä3

itulä

3 itu

lä4.

5itu

lä3

itulä

23.5

itul

a


A- UTALAGA 2

45

Aotelega o le fa⁄aogäina e Teuila o ala fa⁄salalau

i le vaiaso

Ua manino mai i le siata e 23 ma le afa itula e fa⁄aogä aie Teuila ala fa⁄salalau i le vaiaso. O lenä taimi ‘atoa epito i sili ona fa⁄aogä e Teuila le televise e pei ona alia‹mai ai le 72%, soso› atu ai ma nusipepa, ma le letio e ta‹11%. E fa⁄lëtele se taimi e faaaogä ai le initaneti ma tupefaileo.

O taimi fa⁄alu o Teuila e matamata ai i le televise uamafuli lea i polokalame a tamaiti, talafou ma tala i nufimamao i aso o le vaiaso, a o fa⁄ifiga o le vaiaso ua tele aiina matamata i polokalame a tamaiti ma ata vito. Afa⁄tusatusa atu i isi ala faasalalau, ua tele nauä taimi oTeuila e fa⁄aogä ai le televise. E iai ni tulaga e lelei ai, aeiai fo‹ ni a⁄fiaga e ono alia‹ mai ai. E aogä talafou matala mai nuu mamao e malamalama ai i tulaga olo› iaiatunufi eseese. Ae iai fo‹ ni tulaga e tatau ona faaeteete iata ‘ese¤se, e pei o le gagana olo› fa⁄aogäina, o talitonuga,uiga ma aga fa⁄alia, o ni fete¤na‹ga o ia uiga ma täua ole ‘äiga, talitonuga fa⁄kerisiano, tu ma aga fa⁄sämoa.

O tulaga o le fa⁄aogäina e Teuila o nusipepa ma le leitiöua aofia ai fo‹ ma talafou, ma ni ata komi. O le faifaipea ole faitau nusipepa a Teuila i aso ta‹tasi ua iloa ai e mafaiona ia fa⁄aogä le nusipepa mo ni tulaga olo› ia mo›miae pei o le sa‹li o fa⁄matalaga i ata tifaga ma ata komi efiafia i ai.

O fa⁄aogaga o ala faasalalau uma nei e tolu o le televise,nusipepa ma le leitiö ua tele ai fo‹ le taimi o Teuila emälamalama ai i talafou ma tala i nufimamao. O nia›a›ga lelei lea mo lona tuputupu a¤.

Aotelega o levaiaso Vaevaega

o levaiaso ipasene

Faalautelega o lefa⁄aogäina o leala faasalalau uatele lonafaaaogaga

fa⁄tusatusa maisi alafaasalalau

manatu faaali ile tulaga o mafulii ai faaaogaga

Fa⁄aogaga o isiala faasalalau manatu

faaalia


A- UTALAGA 2

46

Laasaga lonalua: Iloilo toto’a ma au’ili’ili fa’aaogaga oala fa’asalalau – Fa’asalalauga Fa’apisinisi

O le iloilo toto⁄ o fa⁄aogaga i ala faasalalau e mo›mia ona atina¤ aitomai e au‹li‹li ai matäfipu o i ala fa⁄salalau, o manatu ‘autü olo›tufisa› ma manatu ua na ona fa⁄ataata, ma auala olo› fa⁄aogä i lefafauina o ia tufifa⁄tasiga. O se isi fa⁄aogaga ta⁄tele o ala fa⁄salalau ole faia lea o fa⁄salalauga fa⁄pisinisi. O galuega au‹li‹li o le faatinogalenei olo› taumafai e atina¤ tomai i le tufifa⁄tasia o fa⁄salalaugafa⁄pisinisi ma o latou mafua⁄ga.

1. Faitau malamalama i le faiga o fa⁄salaulauga fa⁄pisinisi tusitusia.

Tulafono o le Vaetoluga (Rule of Thirds)

O le Tulafono o le Vaetoluga o se fa⁄upuga lea e fa⁄matala ai setasi o faiga ta⁄tele i fa⁄salalauga fa⁄pisinisi tusitusia. O lea faiga uafaavasegaina ai se fa⁄salalauga i ni vaega tetele se tolu: o le ulutala, ose ata po o se fa⁄ilo, ma fa⁄matalaga faalautele. O ni isifa⁄salalauga ua fesuia‹ fa⁄tulagaga o vaega ia, ae o le tele lava uamulimuli ai. E täua tele fo‹ i fa⁄salalauga le lava o le avanoa olo› faiai le fa⁄salalauga ina ia lë fe›ma‹ upu ma ia manaia i le faitau po o leva⁄i.

Ata – o le ogätotonu o le fa⁄salalauga e iai se ata po o se fa⁄ilo. Ole tele fo‹ o avanoa o le fa⁄salalauga e ono ave uma e le ata. Afai eiai ni tagata i le ata, o ö latou fofoga (mata) e pito i luga o le vaegalenei o le fa⁄salalauga.

Fa⁄matalaga – o le vaega lenei e iai ni isi fa⁄matalaga i le ‘autü ole fa⁄salalauga fa⁄pisinisi. Afai o se kamupanï, e aofia ai la latoufuaitau fa⁄pitoa (slogan) i le taufa⁄ifiifiga o le fa⁄slalauga, o lalatou tagävai (logo), ma numera mo feso›ta‹ga.

tagävai a le kamupanï

Fa’atinoga 4


A- UTALAGA 2

47

1. Fa⁄ta‹ta‹ga 1: Kamupanï Va⁄lele o le Polenisia.

a. Iloilo le fa⁄salalauga fa⁄pisinisi a le Polenisia ma mätau vaega‘ese¤se.

tagävai Igoa o le kamupanï O ë ona le kamupanï va⁄lele

e. Iloilo le gagana olo› fa⁄upu ai le fa⁄salalauga. Va⁄i i vaegao le gagana olo› i fa⁄upuga o le fa⁄salalauga.

Malaga ma fa⁄maepaepa i le ave fu⁄ a lou atunufi lau Polenisiae te mitamita ai.

veape veape suinauna fuiupu nauna

suinauna o le tagata2

Ulutala {

O se mau a lekamupanï i lanatautua mo oe

fuaitau faamuägaganaa le kamupanï

Faamatalaga i {le kamupanï

Ata

{

faiä mautinoa


A- UTALAGA 2

48

Tautua oe e ou tagata i lau lava gagana.

veape suinauna o le tagata2 suinauna faiä mautinoa

i. O täua nei o fa⁄aogaga o le kalama e pei ona iai i lefa⁄salalauga:

� O le amata i veape ft. Malaga ma fa⁄maepaepa, Tautua oe, ma lefa⁄aogä o fuiupu veape ft. e te mitamita ai, e faatauänaua le‘aufaitau e faatau pe faaaogä le auaunaga a le kamupanï. O ni isifo‹ o faasalalalauga faapisinisi e faaaogä veape e tufisa› ai nifaatonuga i tagata i ni tulaga e tatau ona fai e pei o le fa⁄tau pefa⁄aogä auaunaga, po o le taofi fo‹ o ni amioga ft. “Fa⁄tau neiloa e te talitonu ai”, po o le “Tufi le ‘ave ta⁄vale saoasaoa”.

- Va⁄i i ni isi fa⁄salalauga faapisinisi i nusipepa, faalogo i leleitiö, televise, ma faamaopoopo i se lisi a la tou vasega faaupugao faasalalauga faapisinisi olo› amata i veape. Faamatala le‘auga o ia faaaogaga.

� Fa⁄aogä suinauna o le tagata 2 ft: e te mitamita ai, tautua oe;suinaua o faiä mautinoa tagata 2 ft: lou atunufi, lau Polenisia, eou tagata, lau lava gagana. O suinauna faiä e faailoa ai meatotinoa tagata. O le faaaogäina o ia suinauna i le faasalalauga a lePolenisia o le taumafai lea e pa‹ atu i lagona lotonufi ma lotoSämoa o tagata. O le una‹ina fo‹ lea o tagata ia mafaufau o lalatou lava meatotino le Polenisia ma ua tatau ai lava ona fa⁄aogä.

- Aumai ni fa⁄ta‹ta‹ga o ni fa⁄salalauga olo› fa⁄aogä aisuinauna o le tagata 2, suinauna mautinoa, ma ia faamatala letäua o ia faiga i le fa⁄salalauga.

� Fa⁄aogä le gagana e faaosofia ai lagona: ft. faamaepaepa – lagonao le mälölö, le ave fu⁄ a lou atunufi – lagona loto nufi, loto Sämoa.O le fu⁄ a se atunufi o lana faailo lea ft. e faailoa ai ni täuafaasilisili o le atunufi i ni ata o iai, e faailoa ni isi vaega o lonatalafaasolopito ma faigämälö, e faailoa ai ona laufanua ma lesi›si›maga e pei o le aofa‹ o motu mf. Afai la o le Polenisia o le‘ave fu⁄ a Samoa’ o lona uiga olo› ia faalauiloaina ni isi o täua ole atunufi. O le fa⁄upuga, “E te mitamita ai,” o se faaupuga efaaosofia ai le loto mimita, po o le loto fia tagata. A tufi atu i se isiitu, o lea fo‹ fa⁄upuga olo› aumaia se isi o tafitinoga a le kamupanïe faapea e lë mafai ona fa⁄tamala le kamupanï ma olo› mautütulaga uma o lana auaunaga tatou te mitamita ai.

- Aumai ni fa⁄ta‹ta‹ga o ni fa⁄salalauga mai le televise,nusipepa, leitiö, po o laupapa tetele, olo› fa⁄aogä ai le gaganae faaosofia ai lagona o tagata. Tafi mai le ‘autü o lefa⁄salalauga, le gagana ma lagona olo› fa⁄osofia ai.


A- UTALAGA 2

49

� Fuaitau faamuägagana a le kamupanï (slogan):

“LE POLENISIA LE AVE FUfl A LOU ATUNU‚”. O le fuaitaufaamuägagana a se kamupanï o ni fa⁄upuga ua lë gata inafa⁄osofia ai lagona o tagata, ae aumai ai fo‹ ni mau a le kamupanïi ni tautua po o ni faamanuiaga e maua e tagata iä latou oloa poo auaunaga.

- Va⁄i i ni isi faasalalauga faapisinisi. Tafi mai ni fuaitaufaamuägagana a kamupanï e ana le fa⁄salalauga. Tafi maipo o ä ni manatu o le kamupanï i la latou tautua ft. “WesternUnion: Auala silisili ona vave mo tupe faamomoli”. O lefa⁄aogä o le fa⁄upuga “silisili ona vave”, olo› aumai ai semanatu o le kamupanï o la latou auaunaga e pito i sili onavave e ui e lë› tafi maia po o ai isi kamupanï po o auaunagaolo› faatusatusa i ai.

� Sa‹li e le tou vasega ma aoao mai ni isi o faasalalauga faapisinisimai nusipepa, televise, leitiö, po o tusia fo‹ i laupapa tetele i nofoagafaitele. Mätau ma fa⁄talanoa vaega olo› atagia mai i fa⁄salalaugata‹tasi ft.

- Fa⁄manino vaega e tolu o le faavasegaga o le faasalalauga:ulutala, ata po o se faailo pe ‘ä iai, faamatalaga.

- Fa⁄tonuga po o se augani.

- Fa⁄upuga e amata i le veape.

- Fa⁄aogä o suinauna o le tagata 2.

- Fa⁄aogä o soänauna e faamatala ai se oloa ft. Pe¤pe¤ lololo.

- Gagana fa⁄tusatusa ft. “auala silisili ona vave.”

- Gagana fa⁄vi‹vi‹ po o ni mau i le lelei o le tautua po o nioloa.

- Gagana fa⁄tauänau i lagona o tagata ft. lagona alofa o tamäi le aso o tinä “Tamä o ‘e sauni ea auä se meaalofa mo tinä ilona Aso Sa faapitoa, tamä e tasi lava le aso faapitoa mo tinä,‘ae o le fatu¡iga e fa⁄fesa⁄ga‹ ma ia i aso uma.”

- O se fa⁄upuga e fafagu pe fa⁄manatu ai i le ‘aufaitau,‘aumaimoa, ‘aufa⁄logologo se tulaga e ao ona mäta‹tuina ft.o le fa⁄manatu a le leitiö i se isi o ana polokalame: “Aua ne‹galo lana mälü o le taeao.”

- O upu maotua.

- O ni isi faiga e pei o le fa⁄aogä o fesili.

� Fa⁄aogä se pusa o fa⁄maumauga fa⁄pea e fa⁄vasega ai a touiloiloga.


A- UTALAGA 2

50

� Iloilo ma mätau vaega ma aga olo› fa⁄aogä i le fa⁄salalauina ole apa pe¤pe¤. Fa⁄tino galuega nei:

a. Fa⁄liliu e le tou vasega ma le faiä›ga le fuaitau o lefaasalalauga: “World leading manufacturer of Canned CoconutCream or Milk. Also manufactures a wide range of exotic andtropical products.” i le gagana talafeagai ma fa⁄salalaugafa⁄pisinisi.

e. Fa⁄matala po o ä täua o le fa⁄aogä o faiga nei:

- Fa⁄tonuga: “Ave se oso mo au malo asiasi mai i Sämoa.”

- Suinauna o tagata 2: : “Ave se oso mo au malo asiasi mai iSämoa.”; Aisea e te toe popole ai . . .

- Fesili: “Aisea e te toe . . .

- Augani: “Lagolago ia Sämoa ma ana oloa.”

- Ata: o le sami lanumoana, niu, popo ua ta¤, fala

f. O le ä se feso›ta‹ga o ata ua täfia i luga ma upu fa⁄peretaniaolo› lolomi i luga o ata: “SÄMOA Tropico coconut cream”?

g. Fa⁄iloa mai vaega e tolu o le faasalalauga.

flutü o le faasalalauga

Faasalalauga 1

Vae

ga e

tolu

Gag

ana

fa⁄

vi‹v

i‹

Gag

ana

faat

usat

usa

Muä

gaga

na

a le

kam

upan

ï

Fuiu

pu

veap

e

Am

atag

aV

eape

Faat

onug

a

Gag

ana

faat

auän

au

Faasalalauga 2

Faasalalauga 3

Faasalalauga 4


A- UTALAGA 2

51

La’asaga lonatolu: Iloilo le loloto o feso’ota’iga i aualafa’asalalau

O le lonatolu o la⁄saga o le iloilo o tulaga loloto o feso›ta‹ga i alafaasalalau e pei: O ai olo› faia feso›ta‹ga i luga o ala faasalalau?; O ä‘autü o ia feso›ta‹ga?; O ai olo› fa⁄tatau i ai? O ai e faamanuiaina ai?;O ai ole‘ä faiä‹na pe fa⁄leagaina ai?; O ai e faia filifiliga i tulaga efa⁄salalauina?

1. Galulue Ta‹to⁄lua.Toe va⁄i i le fa⁄salalauga a le Polenisia mafa⁄talanoa a lua tali i fesili nei:

- O ai e ana le Polenisia?

- O le ä le ‘autü o le fa⁄salalauga a le Polenisia?

Fa’atinoga 5

World leading manufacturer of Canned Coconut Cream or Milk. Alsomanufactures a wide range of exotic Coconut and Tropical Products.


A- UTALAGA 2

52

- O ai tagata olo› patino i ai le fa⁄tosina a le fa⁄salalauga? Efa⁄pefea ona lua iloa?

- O ai e fa⁄manuiaina pe ‘ä talia e tagata le mana›ga o lefa⁄salalauga?

- O ai e afaina pe ‘ä lë taliaina e tagata le mana›ga o lefa⁄salalauga?

- Aiseä ua lë täloina ai e le fa⁄salalauga isi tagata femalagaa‹?

- Fa⁄mata e mafai e se isi kamupani va⁄lele i Sämoa, ft. SämoaAir, ona fa⁄aogä le fuaitau lea “LE AVE FUfl A LOUATUNU‚”? Aiseä?

Tapena se fa’asalalauga o se tala

1. Galulue ta‹to⁄tasi.

2. Tapena sau fa⁄aliga matamata tetele (poster) e fa⁄lauiloa se tasi otala na ‘e faitau ai i le Tusi Lua a le Gagana Sämoa ft. Maunu MaiLoimata o ‘Apaula; O La ma Malaga ma Lafi Pua⁄; Fagotaga; po ose isi tala ua ‘e filifilia. E tatau ona e mätauina tulaga nei i lau fa⁄aligamatamata tetele:

� Fa⁄aogä le pepa o le A4 (tutusa ma le laupepa o tusi a le GaganaSämoa).

� Tulafono o le vaetolu.

� Ulutala.

� O se fuaitau pufipufi e fa⁄matala ai le ‘autü o le tala.

� O se ata e fa⁄matala ai se tulaga täua o le tala.

� Fa⁄aogäina o lanu.

� O lou igoa i le itü e tatau ona i ai le tagävai.

� Ia lelei le fa⁄aogäina o avanoa i le pepa.

3. Fa⁄ali a tou fa⁄aliga matamata tetele (posters) i se puipui o le toupotu.

4. Fa⁄talanoa le fa⁄taunufiina o galuega sa atofaina.

Fa’atinoga 6

53GAGANA SA- MOA TAUSAGA 9 TUSI 3

SA’ILI’ILIGA

A-LA




Iloa feliua‹ le gagana i le toe faaupu lea o fuaiupu ia tutusa ma le ‘autü,ma mafai ona toe fausia se palakalafa po o se ‘autü ia latou upu mafaaupuga.

Fa⁄aogä auala talafeagai e fa⁄leleia ai la latou tautala i tulaga ‘ese¤se ft.faata‹ta‹ muamua i luma o isi tamaiti ma aumai ni a latou fautuaga;fa⁄matala se ‘autü ina ia manino ma sologa lelei i le ‘aufa⁄logologo; iloaona faaaogä ni ‘oto›toga pupufi e fai ma faavae o se tautalaga; faata‹ta‹ona feliua‹ faamatalaga ma toe faaupu ina ia logomalie ma talafegai mamanatu ‘autü.

Au‹li‹li ma malamalama i la⁄saga o le sa‹li‹liga, fa⁄tautai se sa‹li‹liga

Aoao mai ni faamatalaga e fai ai se lipoti o se sa‹li‹liga

A-utalaga 3:

A- la- fua

GAGANA

A·INA O LE GAGANA

FAAMAUMAUGA MAFETUFAA‹GA


A- UTALAGA 3

54

Ta-ua o Sa’ili’iliga

1. Galulue ta‹to⁄tolu.

2. Faitau palakalafa e lua o i lalo.

O se isi o sini faavae o a›ga maualuluga ua faapea, “ia sogasogätamaiti i le faafoeina e i latou o ni isi o ä latou lava a›a›ga.” O lonauiga, o le¡ fa⁄foe e i latou se galuega e amata i le faataatia o nifuafuaga, filifili auala e fai ai, faatino, mätau po o faape£ ona fai, mailoilo se taunuuga. O ni fa⁄ta‹ta‹ga o galuega e mafai ona faafoe etamaiti e iai le faia o se sailiiliga i se matäfipu, o talanoaga fa⁄finauga,o galuega e felagolagoma‹ ai ma isi tamaiti i ni vaega laiti, faatino seata, pese, siva mf. E avea le faafoe e tamaiti o ni isi vaega o lo latoua›a›ina, ma auala e filigä ma galuea‹ina ai o latou mafaufau. Ole¡iä i latou le faitalia e faia ai fuafuaga, ma fa⁄iuga i tulaga e tatau onafai, aemaise le toe iloilo pe na faapefea ona taunuuga. O nei tulagauma e atinae ai le sogasogä o o latou mafaufau, ma lë ola faalagolagoai pea i faiä›ga. Ole¡ avea fo‹ lea ma avanoa e atina¤ina ai ni isi otomai e mo›mia i o latou olaga faigaluega, ma olaga i totonu o aiga.

A faafoe e tamaiti ni isi o a latou a›a›ga latou te:

� filifili se matäfipu.

� filifili faanaunauga ia ausia.

� filifili auala e faataunuu ai.

� saili ma faamaopoopo punaoa o moomia.

� filifili pe faapefea ona folasia galuega ua mäe⁄.

� mätau faanaunauga ua ausia.

� iloilo le faataunuuina o galuega.

(Tusia i le: Fa⁄aogäina o le Ta‹ala mo le A›a›ina o le Gagana Sämoa MoA›ga Maualuluga i Sämoa: Fa⁄sinoala mo Faiä›ga: itulau 8–9).

3. Fa⁄talanoa manatu ‘autü o palakalafa i le velo⁄so lea o le tou vaegai se faaapogaleveleve faapea:

4. Tautala i le 3,2,1 minute. Auaua‹ le tou vaega e faamatala täua osailiiliga mo le 3 minute i le tou vaega, 2 minute i se isi vaega, ma le 1le minute i se isi fo‹ vaega. O lona uiga o le faamatala lava e tasi etautala mo le 3, 2, 1 le minute ae sui le vaega e faamatala i ai. A umaona sui lea o le faamatala ma faapena ona faasolosolo ai mo le 3, 2, 1le minute i vaega ese¤se.

Fa’atinoga 1

Täua o sailiiliga


A- UTALAGA 3

55

5. Toe fo‹ i le tou vaega to⁄tolu. Talanoa le tou vaega i tulaga nei o lefaatinoga:

- O ä ni eseesega o le sologa lelei o lau faamatalaga mai le 3minute i le 2 minute, i le 1 le minute?

- O ä ni matäfipu tou te faaopoopoina i le tou faaapogaleveleve?

Fa’amasani i la’asaga o le sailiiliga

1. Talanoaga: Fafaguina o ni tulaga ua tou iloa.

- O le ä le sailiiliga?

- O a ni ona täua? Aiseä e fai ai?

- E faapefea ona faatino?

2. Faamasani i vaega o le sailiiliga. Taga‹ i le Tusi Muamua o leTausaga 9:

- Vaevae i vaega ta‹to⁄lima.

- Faitau ta‹to⁄tasi lëleoa itulau 47/48. Mätau manatu ‘autü.

- Faanumera vaega taitasi ia tofu le tamaititi ma lana numeramai le 1 i le 5.

O galuega nei a numera taitasi:

1. Faataatia se ata mo le sailiiliga.

2. Aoao ma faamaumau mau.

3. Auiliili mau – fetuuna‹, felafolafoa‹ ma faavasega mau.

4. Faauigaga o ata ua alia‹ mai i le sailiiliga – aotele mau.

5. Lipoti o le sailiiliga.

3. Fetufaa‹ga 1 – Malamalama i laasaga o le sailiiliga:

- Galulue i vaega ua faanumeraina. O lona uiga o numera tasiuma e galulue faatasi, ma faapena i numera taitasi uma.

- Faatalanoa le laasaga o le sailiiliga ua i le tou vaega. E tatauona tou malamalama i tulaga nei:

1. Galuega faatino o le laasaga ua iä outou.

2. O ni täua o lena laasaga.

3. O ni faata‹ta‹ga.

4. Fetufaa‹ga 2 – Malamalama i laasaga o le sailiiliga:

- Toe fo‹ i le tou vaega na i ai muamua.

- Faamatala la⁄saga o le sailiiliga sa nafa ma le tagata. Amatamai i le tagata sa iai le numera tasi.

Fa’atinoga 2


A- UTALAGA 3

56

5. Tufifa⁄tasiga a le Vasega:

O ä la⁄saga o le sa‹li‹liga? Va⁄i i le ata o le sailiiliga a o faamatala ele faiä›ga. Tusi ni faamatalaga faaopoopo i lau ata.

O väega o le sai‹li‹ga e mafai ona fa⁄ata fa⁄pea:

La’asaga 1: Fuafuaga ma faata’imuaga

O Fuafuaga ma Faata‹muaga o le sa‹li‹liga, ua aofia ai galuega nei:

� filifili se matäfipu.

� filifili se ‘autü.

� faataatia fesili ta‹mua.

� tapena auala e aoao ai mau.

� faapolokalame taimi.

1. Galulue ta‹to⁄lima e faatino le la⁄saga muamua o le sailiiliga.

2. Talanoa i le fesili lea: O ä ni matäfipu tatou te faia i ai se sailiiliga?Velo ‘aso vaega ta‹tasi iä latou pepa ma lipoti i le vasega. Faapipiiuma pepa i le puipui o le fale.

4. Taga‹ i le lisi o matäfipu sa velo ‘aso i ai vaega ta‹tasi.

5. Filifili ni matäfipu ma ‘autü e talafeagai ona fai i ai ni sa‹li‹liga a levasega i le piliota e tasi.

6. Auiliili tulaga e ono sa‹li‹lia.

1. Fuafuaga ma fa⁄taimuaga– filifili se matäfipu– filifili se ⁄utü– faataatia fesili ta‹mua– filifili ma tapena auala e aoao ai mau– faapolokalame taimi

2. Aoao ma fa⁄maumau fa⁄matalagaft. fa⁄aogä ni pepa fesili e ao ai mau; fa⁄talatalanoa tagata e maua mai ai mau; fa⁄aogä le va⁄va⁄i ma mätau tulaga olo› saili‹li i ai

3. Au‹li‹li ma fa⁄vasega maufaaopoopofetufina‹, felafolafoa‹, fefulisa‹ ma fa⁄vasega faamatalaga ma mau

4. Aotele manatuTäaofa‹ manatu ma uiga ua älia‹ mai i mau;Faauiga

5. Tufifa⁄tasi ifiga i se lipotiUpu tomuaAta o le sailiiligaIfigaAotelegaFa⁄ifiga

Iloilo ma toe manatu i le fa⁄tinoga

Fa⁄tinoga o se sa‹li‹liga

Fa’atinoga 3


A- UTALAGA 3

57

7. Fai ni fesili e fa⁄ta‹muaina le sa‹li‹liga.

8. Fa⁄talanoa fesili, tali e mo›mia, ma auala e maua ai faamatalaga.

O le fa⁄tinoga lenei o le la⁄saga muamua e se vaega o le 9–1 a le A›gaMaualuga i Leifiifi.

� Filifili se matäfipu

O velogä ‘aso nei a le vaega i ni matäfipu e ono fai i ai se sa‹li‹liga.

� Filifili se ‘autü

Sa filifili le matäfipu o le soifua mälölöina e fai i ai se saili‹liga onatoe velo ‘aso lea o le vaega i le matäfipu e sa‹li ai se ‘autü ft.

Na filifilia e le vaega lea o le vasega o le 9–1 le Fa⁄malositino eavea ma ‘autü e fai i ai la latou sa‹li‹liga. Olo› fa⁄alia i la latouvelogä⁄so o i luga le fa⁄lauteleina o ni tulaga o le Fa⁄malositinoe ono sa‹li‹li i ai.

� Fa⁄ta⁄tia ni fesili tetele e fa⁄ta‹mua ai le sa‹li‹liga

E tämau i fesili le ‘umi, loloto ma le lautele e o› i ai le sa‹li‹liga. Ofesili nei sa fesoasoani i le vaega a o fa⁄talanoa ni fesili e fa⁄ta‹muaai la latou sa‹liiliga i le ‘autü o le Fa⁄malositino.

lafi a›ga

lofi si›si›maga

aiä tatau

aganufiaualafeso›ta‹ga

soifuamälölöina

lofi nufi

femalagaa‹ga

Matäfipu e ono faii ai se saili‹liga

siva faamalositino

fa⁄ma‹

fuäla⁄u fa⁄säina

fa⁄malositino

Matäfipu: Soifua Mälölöina

mafimaga

si›si›maga

o le suävai suka

Lafoa‹a o lapisii nofoaga faitele

mea⁄itäua

tulaga o lefaatinoga

itu¡iga

taimi e fai ai

savaligaluega masani

ta⁄loga

siva


A- UTALAGA 3

58

Matäfipu Fesili O fesili nei sa Fesili efesoasoani i maua i le fa⁄ta‹muainaveloga⁄so mo veloga⁄so a le sailiiligale sa‹lia o ni le vaegafesili e ta‹muaai le sa‹li‹liga

Soifua 1. Aiseä ole¡ 1. O le ä le täua 1. O ä tulagaMälölöina sa‹li‹li ai lea o fa⁄malositino? olo› iai

matäfipu? 2. O ä taimi e fai fa⁄malositino‘Autü 2. O ä ni ai fa⁄malositino a le vasega o lefilifilia tulaga ua a le 9–1? 9–1 i le A›gaFa⁄malo- tatou iloa i lea 3. O ä a⁄fiaga o Maualuga i sitino matäfipu? lou tino? Leifiifi?

3. O ä ni 4. O ä ni 2. O le ä letulaga tatou taumafa e te täua o lete fia iloa? fa⁄aogäina fa⁄malositino4. O ä ni o pe afai olo› e i le 9–1?tatou manatu fa⁄malositino?i le matäfipu? 5. O ä ni a⁄fiaga5. O le ä le o le tino pe ‘äfa⁄fitauli? fa⁄malositino?6. Fa⁄mata o ä 6. O ai o louni mafua⁄ga? ‘äiga e fai7. Fa⁄mata o fa⁄malositino?ä ni tulaga e 7. O fea e fai aiföia ai? fa⁄malositino?8. Fa⁄mata o 8. O ä oule ä se ifiga o lavalava e fai?le sa‹li‹liga?9. O ä ni fesilitatou te fiamaua ni tali?

Sa toe faatalanoainafesili nei mafaavasega i ni vaegatetele ua alia‹ maift: tulaga o le faia ofa⁄malositino, matäua ofa⁄malositino. E i aifo‹ fesili sa lëfa⁄aogäina ona safai si sala ¤se maivaega ia e lua.

O fesili ta‹mua na fafaumai i le tufifa⁄tasiga ofesili sa velo⁄so i ai tamaiti.

O se sa‹li‹liga muamualenei a le vasega ma e utiutile taimi na faatulagaina (2vaiaso). O lea na filifilia aitamaiti o le vasega lavalatou o le 9–1 e patino i aile sa‹li‹liga a o fa⁄masani ilatou i le fa⁄tinoga o lesa‹li‹liga.


A- UTALAGA 3

59

Na mäe⁄ ona velo⁄so le vaega i fesili ona iloilo lea o le talafeagaio fesili e ta‹mua ai le sa‹li‹liga. O fesili ta‹mua e täua tele ona etulimata‹ uma i ai galuega o le sa‹li‹liga. O ni fesili fo‹ e aotele i aini tulaga olo› fia iloa nai lo le va⁄i i se vaega se tasi. O nifa⁄ta‹ta‹ga, o ni isi o fesili mai le veloga⁄so a le vaega ua fa⁄pitoi ni vaega ta‹tasi pei:

� O ä taimi e fai ai fa⁄malositino a le 9–1?

� O ä ni taumafa e te fa⁄aogäina pe afai olo› e kolenifa⁄malositino?

� O ä ni a⁄fiaga o le tino pe ‘ä fa⁄malositino?

� O fea e fai ai fa⁄malositino?

� O ä ou lavalava e fai?

A aotele vaega uma nei e mafai ona aofia i le fesili:

� O ä tulaga olo› iai fa⁄malositino a le vasega o le 9–1 i leA›ga Maualuga i Leifiifi?

O fesili olo› fa⁄pito i ni vaega ta‹tasi o le ‘autü e mafai ona tafiao ni fesili tatala, auä e tatalaina pe fa⁄lautele e ia fesili le fesilita‹mua.

� Tapena auala e aoao ai mau

O mau e tali ai fesili o se sa‹li‹liga e mo›mia ona iai tulaga nei:

- e täua ona mä›ti ma lë fa⁄luafesasi mau. O lona uiga emautinoa lë na aumai ai le mau, le feso›ta‹ga o mau ma fesiliolo› talia.

- e talafeagai mau ma fesili ta‹mua.

- ia lava ni mau ina ia manino mai uiga po o tulaga o aga‹ i aipo o mafuli i ai tali, tulaga va⁄ia, po o manatu faaalia. Olona uiga o se sa‹li‹liga ua aofia ai na› ni tagata se to⁄sefuluole¡ faigata ona maua ai se ata o le tulaga olo› fia sa‹lia.


A- UTALAGA 3

60

Fesili ta‹mua Fesili fesoasoani Auala e ao ai mau

1. O ä tulaga 1. Pe fa⁄pefea ona maua O auala ‘ese¤se eolo› iai ni fa⁄matalaga ma ni aoao ai mau o sefa⁄malositino a mau e taliina fesili olo› sa‹li‹liga ua aofia ai:vasega o le 9–1 fa⁄ta‹mua ai le sa‹li‹liga? � le va⁄va⁄i mai le A›ga ft. mau tufisa›, mau mätau tulaga o iaiMaualuga i tusitusia, mau olo› va⁄ia � le faitau i ni mauLeifiifi? mf. ua tusitusia

2. E fa⁄pefea ona aoao � le fa⁄talanoa o ni2. O le ä le mau? E fa⁄pefea ona tagatatäua o le fa⁄maumau fa⁄matalaga � le fa⁄aogäina o nifa⁄malositino ma mau? pepa fesili

i le 9–1? 3. O ai e ana ia mau? O le � le pu¤ina o ni ataä le itü po› se va⁄iga o vitolo› ‘aumai ai nei mau?

4. O le ä le talafeagai o ia E fuafua auala emau ma le ‘autü o le fa⁄aogäina i fesilisa‹li‹liga? ta‹mua, taimi e

5. E fa⁄pefea ona fa⁄tino ai lefa⁄maumau fa⁄matalaga sa‹li‹liga, ma lema mau? loloto e o› i ai le

sa‹li‹liga.

Na filifilia Pepa Fesili e ao ai mau o le sa‹li‹liga. Otamaiti o le vasega na filifili e taliina pepa fesili.


A- UTALAGA 3

61

� Pepa Fesili

FAAMALOSITINO

Fesili Ta‹mua:

1. O ä tulaga o iai faamalositino a vasega o le 9–1 i le A›gaMaualuga i Leifiifi?

2. O le ä le täua o faamalositino i le tausaga 9–1?

1. Fa⁄sa› le pusa talafeagai.

� Tama

� Teine

2. O le ä le täua o le faamalositino ia te oe? Faanumera lau tali mai le1 = pito sili ona täua.

____ e faaitiitia ai le puta

____ e faamalosi ai le tino

____ e lava ai le manava

____ e tumau ai le talavou

____ e maua le mafutaga ma uö

____ e mataala ai le mafaufau

____ e aveese ai le £vä

3. O ä faamalositino e te faia?

____ savali i se taimi faapitoa

____ tamo¤

____ vasega faapitoa

____ ta⁄loga a se ‘au ta⁄lo

____ ta⁄loga i taimi o malologa

____ galuega fai i le ‘äiga ft. mafimaga, umu, ..

____ o se isi _____________________________

4. E fa⁄fia ona fai au faamalositino i vaiaso ta‹tasi? Faasa› le tali etalafeagai.

� lalo ifo o le faatasi i le vaiaso

� va o le faatasi ma le faalua i le vaiaso

� va o le faalua ma le faatolu i le vaiaso

� va o le faatolu ma le faafa i le vaiaso

�

Documents

Gagana Y9 Bk3 REPRINTmesc.gov.ws/wp-content/uploads/2020/03/Gagana-Samoa-Year... · 2020. 3. 4. · GAGANA SA-MOA TAUSAGA 9 TUSI 3 A-UTALAGA 1 7 O lona uiga, o le olaga o le Sämoa,