104
Ta’iala Gagana Sa ¯ moa Tausaga 1–8 Samoan_2012_final.indd 1 23/01/13 1:15 PM

Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

  • Upload
    others

  • View
    6

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

Ta’iala Gagana SamoaTausaga 1–8

Samoan_2012_final.indd 1 23/01/13 1:15 PM

Page 2: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

Samoan_2012_final.indd 2 23/01/13 1:15 PM

Page 3: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

Gagana SamoaTausaga 1–8

TA’IALA MO A’OGA TULAGALUA

Samoan_2012_final.indd 3 23/01/13 1:15 PM

Page 4: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

ISBN 978-982-517-090-7

Curriculum Materials and Assessment DivisionMatagaluega A’oga Ta’aloga ma Aganu’u

E momoli atu le fa’amalō a le Matagaluega ia i latou nei mo manulautī, le onosa’i ma galulue fa’atasi mo le tu’ufa’atasiga o lenei ta’iala.

Tusitala: Agafili Tuitolova’aEle’elesa Reti

Fiso Eve Fa’amoeMetita Va’afusuaga

CMAD Subject Curriculum Organiser: the late Fiu Fosa Silika

Faufautua fa’apitoa ma tusitala: Elaine Lameta

Funding provided by AusAid, NZAID, ADB under the Education SectorProgram II.

Designed, edited and typeset by Mary Egan Limited+64 9 360 9118

www.maryegan.co.nz

January 2013

Samoan_2012_final.indd 4 23/01/13 1:15 PM

Page 5: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

Anotusi

Fa’atomuaga 7Sini Aoao 8Alafua ‘autu 8Alafua Lagolago 9Fa’anaunauga ia ‘ausia ma taunu’uga 12O Mau ‘Autu 13Manatu Fa’avae o Mata’upu Fa’ata’atitia mo A’oga 14O Tomai ma Agava’a Mo’omia 15Aga Tausili 17Aga Tausili o le Gagana Samoa 18A’oa’oga Sauo’o 18Kenera (ali’i pe tama’ita’i) 19Tu’ufa’atasiga o vasega 20Fuataga 20Tausaga: alafua, fa’anaunauga e tatau ona ausia, taunu’uga 23 Tausaga 1 25 Tausaga 2 35 Tausaga 3 44 Tausaga 4 52 Tausaga 5 62 Tausaga 6 73 Tausaga 7 84 Tausaga 8 95

Samoan_2012_final.indd 5 23/01/13 1:15 PM

Page 6: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

Samoan_2012_final.indd 6 23/01/13 1:15 PM

Page 7: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

7

Fa’atomuaga

O le gagana a le atunu’uO le Gagana Sāmoa o le gagana lea a tagata Sāmoa. O le gagana olo’o fa’afailele ma tapu’e ai le ola tuputupu a’e o fanau i totonu o ‘āiga, nu’u, ekalesia ma le mālō. O le gagana olo’o momoli ai le mau a aiga, le aganu’u, le talalelei mai lea tupulaga i lea tupulaga. O le gagana fo’i e a’oa’o, ma poupou ai tamaiti ia lelei i faiva o mafaufauga, tōmanatu, faitaulaulu, iloilo ma fai faaiuga i matā’upu fītā. E fa’aaogā i saunoaga ma fetalaiga fa’aleaganu’u. E fa’aaogā foi i tulaga tau fa’amasinoga, fa’asalalauga i nusipepa, leitiō ma televise i tulaga o tala, fa’asilasilaga, fa’asalalauga lāuga ma sauniga aloa’ia fa’aleaganu’u pe fa’alelotu ft. saofa’i, fa’aipoipoga, umusaga ma fa’aulufalega.

O le gagana foi lea olo’o fa’aaogā tele e fatupese Sāmoa, e momoli mai ai ni fe’au tāua ua māe’a ona pu’eina i totonu o lipine fa’atekinolosi e fa’alogologo ai le to’atele.

O le gagana muamua a le to’atele o tamaiti i totonu o ā’oga. O le gagana fa’avae o a’oa’oga uma aemaise lava i totonu o a’oga tulagalua. E matuā mo’omia ona ‘oa le gagana a le tamaitiiti, ina ia mālamalama ma auai i feso’ota’iga ma fetufa’iga i matā’upu ‘ese’ese i totonu o le a’oga. O lona uiga e ao ona fa’atino a’oa’oga a faiā’oga i ni tulaga e aupito sili ona lelei ina ia laulauvivilu tamaiti i so o se fa’aaogaga o le gagana aemaise faiva ‘ese’ese o le mafaufau.

E tāua le Gagana Sāmoa i tamaiti auā o lo latou fa’asinomaga. O le isi lea māfua’aga e tatau ai ona matuā lava tāoso i le fa’aaogāga o la latou gagana muamua. O le gagana lea e a’oa’o ai tu ma aga o le fa’asāmoa, ma talitonuga fa’avae o aiga, ekalesia ma nu’u. O le naunauta’iga ia ‘ausia tulaga maualuluga, maua’a ma to’a i fa’aaogāga o la latou gagana i so’o se tafa o o latou olaga.

O le ‘au’upega fo’i e fa’aaogā i so’o se itū’āiga feso’ota’iga. E fa’atino ai fa’amaumauga o tala fa’asolopito o le atunu’u, e tautatala, faitautūsi ma tusitusi ai. O le gagana o le lā’ei lea o le soifuaga a so’o se atunu’u ma o le Gagana Sāmoa, o le la’ei o le aganu’u Sāmoa.

Fa’aaogaina o gagana e luaO naunauta’iga i faiga fa’avae a le Matāgaluega ia agava’a tamaiti e fa’aaogā lelei le Gagana Sāmoa ma le Gagana Peretania e tautala, tusitusi ma faitautusi ai. O le fa’amoemoe laualuga o aiaiga a le Matagāluega, ia atia’e itū tau a’oa’oga ina ia tumau pea le lelei o le Gagana Sāmoa a tamaiti, a’o taumafai e a’oina le Gagana Peretania ina ia felāta’i lo latou mālamalamaga i nei gagana e lua. E telē le sao o le lelei i le Gagana Sāmoa e faigōfie ai i tamaiti ona a’o le Gagana Peretania. O le iloa e tamaiti tautatala, tusitusi ma faitautusi i gagana e lua o le tele fo’i lea o so latou sao i fetufa’iga lautele, fa’aleaganuu ma faaneionapo.

Aofiaga o le ta’iala leneiE aofia tamaiti uma i le ta’iala lenei. E tatau ona fa’amāsani tamaiti uma e ola i Sāmoa ia malamalama ma iloa fa’aaogā le Gagana Sāmoa.

O le to’atele o tamaiti e malamalama ma iloa lelei tautatala i le Gagana Sāmoa. Ua manino le fa’agasologa o a’oa’oga mo i latou nei i fa’anaunauga ma taunu’uga olo’o i le ta’iala.

O nisi o tamaiti e malamalama pe ‘ā fa’alogo ae fa’alēlelei le tautala. O nisi fo’i e lē mālamalama ma lē iloa tautatala. O i latou e fa’alēlei le fa’asāmoa pe lē iloa fo’i, e a’oa’oina e i latou le Gagana Sāmoa, o se gagana

Samoan_2012_final.indd 7 23/01/13 1:15 PM

Page 8: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

8 TA’IALA GAGANA SAMOA

lona lua. E ao pea ona taga’i faiāoga i fa’anaunauga ma taunu’uga olo’o i le ta’iala. Peita’i e ao ona fa’aaogā auala mo le a’oa’oina o se gagana lonalua. E tatau ona amata lo latou a’oa’oina i le fa’alogo i fa’aaogaga o le gagana i tulaga masani i totonu o vasega ma feso’ota’iga faigofie ma isi i le gagana o aso uma. O le tele o avanoa e fa’alogo ai i le gagana o le masani fo’i lea o i latou e tu’u’ese’ese upu o i totonu o se fuaitau. O avanoa ia e fa’atupula’ia ai le aofa’i o upu e malamalama ai pe’ā fa’alogo. O le fa’alogo fo’i e fa’amasani ai i latou i le mamanu o fuaiupu ma fātuga fa’asāmoa. E a’oa’o fo’i la latou tautala ina ia mafai ona tautala i le gagana o aso uma.

Sini Aoao

O sini aoao o le Gagana Sāmoa i ā’oga tulagalua i Sāmoa e fa’apea: • ia atina’e le Gagana Sāmoa a tamaiti i se tulaga aupito i sili ona lelei ina ia laulauvivilu tamaiti i le

faitautusi ma le tusitusi, • ia maua’a ma to’a lelei tamaiti i le fa’aaogāina o le Gagana Sāmoa e feutaga’i ai ma isi• ia atina’e agava’a e fa’aaogā le gagana e sufi ai manatu ‘autū o matā’upu ese’ese i totonu o ā’oga• ia maualuga agava’a e ‘ausia i le Gagana Sāmoa e fa’avae ai le a’oa’oina ma le iloa o le gagana Peretania• ia atina’e le iloa lelei o so’otaga o la latou gagana ma le aganu’u, • ia mafai ona fa’aaogā feso’ota’iga fa’aneionapō e momoli ai fe’au ma saili ai fa’amatalaga fa’amaumauina.

Emafai ona ausia nei sini pe’a iai avanoa e:• atina’e ai le fa’alogo, tautala, faitau ma tusitusi i matā’upu ‘ese’ese• atina’e ai le iloa fa’aaogā sa’o ma tatau le gagana• fa’aaogā ai le gagana e atina’e ai faiva o mafaufauga, tōmanatu, faitaulaulu, iloiloga ma fai fa’ai’uga i

matā’upu fītā• fa’aaogā ai le gagana i fatufātuga o manatu i ‘autū ma fausaga ‘ese’ese talafeagai • iloilo, fetufaa’i, ma fa’aali manatu i ni tusitusiga po o tautalaga• fetu’una’i ai mafaufauga ma fai tonu lelei

Alafua ‘autu

O le Ta’iala mo le a’oa’oina o le Gagana Sāmoa i A’oga Tulagalua i Sāmoa, e 3 ālāfua ‘autū ua vaevae i ai. E tofu ālāfua ma o latou ‘autū, fa’anaunauga ia ausia ma taunu’uga i tausaga ta’itasi.

O ālāfua ‘autū o:1 Fa’alogo ma Tautala2 Faitautusi3 Tusitusi

Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM

Page 9: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

TA’IALA GAGANA SAMOA 9

Alafua Lagolago

O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma tomai ua fa’avaegaina i ni vaega se 4 ma ua avea ma ālāfua lagolago. O ālāfua lagolago ua aofia ai le

iv Gaganav Fātugavi Fa’atinoga ma auala e fa’aaogāvii Aganu’u ma agaifanua.

E iai vaega e ao ona mata’itūina i totonu o ālāfua lagolago. Ua fa’aaogā ia vaega e taula’i i ai le fa’ata’atiaga o fa’anaunauga ia ausia ma taunu’uga.

O le ata o i lalo ua fa’ata’oto atu ai ālāfua ‘autū, alafua lagolago fa’apea vaega ‘autū filifilia e taula’i i ai le va’ai i fa’anaunauga ia ‘ausia ma taunu’uga mo vasega taitasi.

Samoan_2012_final.indd 9 23/01/13 1:15 PM

Page 10: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

10 TA’IALA GAGANA SAMOA

Fa’alogo ma Tautala(FT)

Faitautusi ma Matau(FM)

Tusitusi ma Fa’atino(TF)

Gaga

na

• Kalama• Oleo• O‘upu

• Kalama• Oleo• O‘upu

• Kalama• Fa’atulagaga,Sipelagama

Fa’aaogagaofa’ailogaomanavagamafa’ailogafa’aleo

• O‘upu

Fatu

ga

• ‘Auga,aumatau,manatu• Auivimaagaofatuga• Faitaugalaulu

• ‘Auga,aumatau,manatu• Auivimaagaofatuga• Faitaugalauluu

• ‘Auga,aumatau,manatu• Auivimaagaofatuga

Fa’a

tinog

am

aAu

ala

eFa

’aao

ga

• Faitaugalaulu• Feso’ota’iga• Fetala’i• Mata’itumatoeautalu

• Sufigaotalamamanatu• Va’ili’iligaofaitaugalaulu

• Fatua’iga

Agan

uum

aag

aifa

nua

Fa’alogo ma Tautala Matau ma Fa’atino

• Tautua• Fa’aaloalo• Ta’aloga,Fa’afiafiagamaGaluegaTaulima

Feso’ota’iga o alafua:E feso’ota’i ma felagolagoma’i ālāfua ‘autū, ālafua lagolago ma vaega ‘autū i le a’oa’oina o le gagana, ina ia ‘ausia fa’anaunauga ma taunu’uga ua fa’ata’atia mo tausaga ta’itasi. A fuafua se unite o galuega, e tatau i le faiā’oga ona silasila i ālāfua ‘autū ma ālāfua lagolago uma mo fa’anaunauga ia ausia ma o latou taunu’uga.

Olo’o fa’amanino atu i lalo le atoaga o ālāfua lagolago ta’itasi e pei ona tā’ua i luga.

1. Gagana:

E taula’i le ālāfua lagolago lenei i le kalama ma fa’ailoga, o leo, ma upu. E tāua le fa’aaogā sa’o o fa’ailoga o manavaga ma fa’ailoga fa’aleo ona e iai uiga olo’o aumai e fa’ailoga olo’o fa’aaogā. Ia iloa fo’i ‘upu e talafeagai mo fa’aaogaga ‘ese’ese.

O le Kalama o le gagana e aofia ai fausaga o fuai’upu, aogā o ‘upu i fuai’upu ft: nauna, veape, soānauna, soāveape, upu soso’o, fa’asino ‘autū, ma le tulaga o iai ‘upu pei o upu o taimi, fa’ailo taimi, segila, tuale ma le pelulale.

Ua aofia i le kalama tulafono o le gagana e iloa ai pe fa’apefea ona fa’atulaga ‘upu o fuai’upu, ma le fausaga o ituaiga fuaiupu eseese ina ia anoa ma solo lelei manatu.. Ua aofia i le kalama le sipelaga sa’o o upu ina manino ma solo lelei le aumaiga o le feau i se tusitusiga.

O leo (phonology), o se tasi vaega tāua o le gagana ma e fa’atatau i leo ma o latou foliga, ma fa’aaogaga i totonu o se gagana. Ua aofia ai ma tulafono o le feso’ota’iga o leo ‘ese’ese pe’ā tu’ufa’atasi, ft. i upu.

Alaf

ua la

gola

go

Vaega ‘autu ALAFUA

Samoan_2012_final.indd 10 23/01/13 1:15 PM

Page 11: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

TA’IALA GAGANA SAMOA 11

E tāua leo i totonu o se gagana. E ta’u mai e leo foliga po o le faiga olo’o fausia ai ‘upu o le gagana. O leo fo’i e tau’aveina uiga ma lagona i totonu o se fetufa’iga, tautalaga, fa’atonuga, lauga mf. O se isi o tomai fa’avae o le iloa faitautusi o le mafai lea ona fa’afeso’ota’i o leo ma foliga o mata’itusi ta’itasi i totonu o upu. E matuā taua tele le maua e tamaiti o lenei tomai o le fa’afeso’ota’i o mata’itusi ta’itasi ma o latou leo. E le gata i mata’itusi ta’itasi a’o le tu’ufa’atasiga fo’i o mata’itusi ma o latou leo.

E taua le manino o le ’ese’esega o le faiga o leo pe’a tautala i fuai’upu, fesili ma fa’atonuga. Ia iloa foi ‘ese’esega o mata’itusi leo matala ma lē matala o le Pi Faitau o le Gagana Sāmoa.

O ‘upu, e aofia ai ‘upu e tautala ai i fuaitau ‘ese’ese, tusitusi ma faitautusi ai. O fuaitau e aofia ai le: gagana o aso uma, gagana fa’auigalua, gagana fa’afitifiti, gagana fa’aaloalo, gagana fa’alelotu, gagana fa’afailāuga, gagana fa’avi’ivi’i, pe fa’asasano fo’i.

O ‘upu e fa’aaogā i totonu o mea e fai i: ‘āiga ma tapuā’iga, talanoaga fa’asamasamanoa, a’oa’oga i totonu o potuā’oga, talanoaga ma ni tagata fa’aaloalogia ma tagata matutua, a’oa’oga faatekinolosi, galuega o aso uma ma ‘upu e maua mai i fātuga fou, taaloga, faafiafiaga ma faiva.

2. Fatuga:

O nisi o fātuga masani i le Gagana Sāmoa e aofia ai tala, talatu’u, mategā tupua, solo, talanoaga po’o felafolafoa’iga, pese, tusi, tauloto, lāuga, fāgogo mf. O nei fātuga uma, e mafai ona fa’amatala gutu pe fa’amaumau foi i ni tusitusiga. O le olaga i aso faiso’o ma le olaga i totonu o a’oa’oga ua aofia ai fo’i ma le tele o nisi fātuga. E aofia ai finauga, fonotaga, lipoti o sa’ili’iliga, fa’aaliga o manatu i se ‘autū, talafou, talafa’asolopito, tala o le tau, fa’amatalaga o se fa’afitauli, fa’amatalaga o le mafua’aga o se mea ft. mauga mu, tusi i le fa’atonu o se nusipepa, vala’au le ‘āiga e tausasami, folafola o se to’ona’i mf.

O vaega ua fa’atāuaina i le ālāfua lenei ua aofia ai: ‘Auga, aumātau ma manatu; auivi ma aga o fātuga; ma faitaugalaulu.

Auga, aumātau ma manatu. So’o se fātuga e iai lona ‘auga, e iai tagata olo’o fa’alogo, faitau, pe matamata i ai, ma e iai fo’i manatu olo’o aofia ai. E ao ona malamalama tamaiti i le so’otaga o se fātuga ma le si’osi’omaga olo’o afua ai. Ua aofia i lea si’osi’omaga le ‘auga, le aumātau, ma manatu o aofia ai. E mo’omia e tamaiti ona iloa fatufatu manatu i le mamanu po o auivi o fātuga ‘ese’ese.

O nisi o ‘auga o fātuga ua aofia ai le tu’ufa’atasi o fa’amatalaga i se ‘autū, fa’asufi po o le fa’atauanau o se aumātau ia talia se manatu i se ‘autū, fa’amatala au’ili’ili le mafua’aga o se mea, fa’amatala o se mea na tupu, tusi se tusi i sana uo, fa’amatala pe fa’atino se tala fatu, tusi ma fa’amatala le lipoti o se sa’ili’iliga, fa’amatala le fauina po o le faia o se mea e pei o se va’alele pepa, su’iina o se ‘ula, fa’aali manatu e fō’ia ai se fa’afitauli mf. E ao ona mafai e tamaiti ona fa’atino ‘auga ‘ese’ese o fātuga ua fa’atulagaina mo tausaga ta’itasi.

O le aumātau o i latou ia e fa’alogologo, va’ava’ai pe faitau i fātuga ‘ese’ese. E iai tulaga e ‘ese’ese ai aumātau, e pei o tausaga o lo latou soifua, o tofiga, o tulaga a’oa’oina i se ‘autū mf. O le ‘ese’ese o le aumātau o le ‘ese’ese fo’i lea o le gagana ma aga e fa’aaogā i fātuga. O nisi aumātau mo fātuga a tamaiti ua aofia ai le faiā’oga, mātua, o isi tamaiti o le vasega po o le aoga, po o le lautele fo’i ft. i totonu o se nu’u po o le atunu’u.

O se isi tulaga fa’atāuaina i fātuga o le fa’atupula’ia lea o le naunau o tamaiti e faitau tusi. O manatu. E iai manatu fa’aalia i so’o se fātuga. E moni e tele ni manatu o fausia ai se ‘autū po’o se fātuga,

ae iai lava le ‘auga po o le manatu ‘autū, e feso’ota’i uma i ai manatu o fausia ai le fātuga. O isi manatu uma, e fa’aamoamotali i le atia’eina o le mālamalama o le tamaitiiti ina ia maua sona iloa i le manatu ‘autū. A’o fa’agasolo tausaga a’oga o tamaiti, ua fa’apena fo’i ona aga’i i le loloto manatu ma mafaufauga e ao ona malamalama ai ma mafai ona fetu’una’ia ma aofia i fatufatuga o o latou lava manatu.

O ‘auivi ma aga. O vaogagana o fātuga e afua i le ‘auga, aumātau, ma manatu o iai. Afai o le ‘auga o le fa’atonuina o le faiga o se kuka, ft, kaleve eleni, o lona auivi e amata mai i le ulutala, soso’o ma le lisi o mea e mana’omia, ona fa’asolo ai lea o la’asaga o le faiga o le kaleve eleni se ia o’o ina vela ma tofo. O itū’āiga fuaiupu e fa’aaogā e amata i le veape auā olo’o fai le fa’atonuga. O le taimi o aso uma e fa’aaogā aua o se gaioioiga e fai i le taimi lava lea e fa’alogo ai pe faitau ai fo’i. O upu e fa’aaogā e ma’oti ma e ono aofia ai ni soanauna ma ni soaveape e fa’amatala foliga o se kuka pe’ā vela, ma le itū’āiga gaoioiga olo’o fai. Afai o le ‘auga o le fa’amatalaga o se mea na tupu, e amata mai i le mea na muamua ona tupu fa’asolo i le i’uga, o le taimi tuana’i e fa’aaogā, e ono iai soānauna, soāveape, ma upu e fa’amatala ai lagona i le mea na tupu.

Samoan_2012_final.indd 11 23/01/13 1:15 PM

Page 12: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

12 TA’IALA GAGANA SAMOA

E mo’omia ona iloa e tamaiti auivi ma aga o fātuga ‘ese’ese. E iai fātuga e matuā tatau ai lava ona tausisia tulafono o le gagana e pei ona fa’atino i tusigatala ma tusi, atoa ma lāuga. E iai foi fātuga e mafai ona soli ai tulafono o le gagana, pei o solo, tauloto ma pese. E iai foi fātuga e le tau tusia ae fa’amatala. E iai itū e ‘ese ai; e pei o tagi a fāgogo ma fagona, ma le fa’asologa o tauloto. E ‘ese’ese foi natura o fātuga e mafai ona fau mai i le Gagana Sāmoa. O nei fātuga ‘ese’ese, e tāua mo le atina’e o le iloa o le tamaitiiti ina ia mālamalama ai i le tāua o lana gagana. A mautū le iloa e tamaiti o ‘auivi ma aga o fātuga ‘ese’ese, ole’ā faigofie ona a’oa’oina ia vaega e tamaiti mo fātuga o le gagana lona lua.

O Faitaugālaulu: O faitaugalaulu o le mafai ona faitau, fa’alogo, va’ai ma mātau uiga ma aga o se fātuga. E aofia i faitaugalaulu le iloa mātau uiga tu’usa’o ma au’ili’ili uiga loloto o fuaitau ma ‘upu, o manatu lautele ma manatu fa’apitoa, manatu ‘autū ma manatu fa’amoamotali i fātuga tusitusia, tu’utaliga, ma ata va’aia. E ‘ese’ese le loloto o malamalama i se fātuga. E ‘ese’ese le loloto o faitaugalaulu. O faitaugalaulu faigofie e manatua po o le toe manatu i uiga tu’usa’o o i se fātuga, e pei o le manatua o se igoa, o se aso, po o se mea fo’i na tupu. Ua mafai ona aumai se aotelega o manatu i fātuga na fa’alogo, faitau pe matamata ai. A tu’utu’u atu i le loloto, ua mafai ona mātau ma fa’aali manatu i uiga nātia o i se fātuga, ma mātau so’otaga o manatu o le fātuga i mea ua ia iloa. O faitaugalaulu loloto ua mafai ona au’ili’ili, fetu’una’i, ma fetāla’i mafaufauga fa’aalia i se ‘autū.

3. Fa’atinoga ma ‘auala e fa’aaoga:

O fa’atinoga ma ‘auala e fa’aaogā o metotia po’o sitepu po o la’asaga e uia ina ia ‘ausia le taunu’uga fa’amoemoeina o le fa’alogo ma tautala, faitautusi ma mātau, tusitusi ma fa’atino. Ua aofia ai auala po o la’asaga e fa’ataunu’u muamua a’o le’i fa’alogo, tautala, faitau, mātau, tusitusi ma fa’atino; o auala e fa’aaogā a’o fa’alogo, tautala, faitau, mātau, tusitusi ma fa’atino; ma auala e fa’aaogā pe’ā māe’a. O se fa’ata’ita’iga, a’o le’i faia se tusitusiga i se ‘autū, e tatau ona mua’i fuafua, fa’atalanoa manatu i se ‘autū, aoao nisi fa’amatalaga, tusi se tapenaga fa’ata’i, iloilo ma teuteu, toe tusi, fa’asa’o sipelaga, ma tusi le tusiga mulimuli. O nei la’asaga uma, e iai auala ma metotia e fa’agaoioia ina ia taunu’u. E fa’apea fo’i le faitauga o se tusi, tala mf. O le la’asaga muamua o le fa’atalanoa o le ulutala, o ata o iai, o se so’otaga i mea ua iloa mf.

O nisi o auala, e matuā fa’atāuaina ina ia si’itia o le malamalama ma tulaga ausia i totonu o a’oa’oga, o se fa’ata’ita’iga, o le iloa e tamaiti toe tepa i tua i se tapenaga ma iloilo a latou fa’atinoga ma so latou malamalama’aga, sa’ili ni fautuaga mai i isi tamaiti po o le faiā’oga, ma teuteu. E tāua ona iloa e tamaiti mata’itū ma autalu a latou tapenaga ma fa’atinoga.

4. Aganu’u ma Agaifanua

O le Gagana Sāmoa o le lā’ei o aganu’u ma agaifanua ma le soifuaga i Sāmoa. E tāua tele le iloa e tamaiti o le gagana e talafeagai ma fa’atinoga o aganu’u ma agaifanua faigofie e māsani ai tagata uma i totonu o ‘āiga ma si’osi’omaga e masani ona auai atu i ai e pei o le ā’oga, lotu, ma mafutaga i totonu o le nu’u. E tolu vaega olo’o vaevae i ai ‘autū o aganu’u ma agaifanua. O ia vaega o le tautua, fa’aaloalo, ma ta’aloga, fa’afiafiaga ma galuega taulima.

Fa’anaunauga ia ‘ausia ma taunu’uga

O fa’anaunauga ia ‘ausia, olo’o fa’amoemoe e ao ona maua pe ausia e tamaiti i so’o se matā’upu i tausaga ta’itasi. O taunu’uga, o tulaga ua iloa ma mafai ona fai e tamaiti ina ua māe’a se a’oa’oga po o se fa’atinoga.

O matā’upu fa’ata’atitia mo a’oa’oga a Sāmoa, e fa’avae i fa’anaunauga ia ‘ausia ma taunuuga. O Ta’iala o Matā’upu mo ā’oga a Sāmoa po o le NCPF, olo’o fa’amamafa ai le tatau ona manino o fa’anaunauga e ao ina ‘ausia, ma taunu’uga e fa’ailoa ai tomai ma agava’a ua a’oina ma ausia e tamaiti i tausaga ma matā’upu ta’itasi.

Samoan_2012_final.indd 12 23/01/13 1:15 PM

Page 13: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

TA’IALA GAGANA SAMOA 13

O fa’anaunauga ia ‘ausia ma taunu’uga ua lelei ona tusia e: • mafai ona fa’ailoa ai tulaga ua a’oina • mafai ona fua ai le loloto ma le telē o le a’oa’oina• mafai e tamaiti ona fa’aali ai o latou iloa, tomai ma agava’a, ma aga tausili• mafai ona fa’amaoti tulaga ua fa’amoemoe e iloa ma mafai ona fai e tamaiti, ma fa’afaigofie ona

fa’amanino i tamaiti, faiā’oga ma mātua, • iloa ai le maualuga olo’o fa’amoemoe i ai mo tamaiti uma i le talitonuga e mafaia e i latou ona ausia • iloa ai olo’o taga’i toto’a i tāua ati a’e o tamaiti ma le fa’agasologa o tomai tau le mafaufau.• iloa ai alaga’oa mo’omia e saunia lelei ai a’oa’oga.

E ‘ese’ese uma lava mana’oga ma faiga e faigōfie ai i tamaiti ona latou a’oina matā’upu. E le tutusa fo’i le atamamai o tamaiti ā’oga uma e pu’epu’e maua a’oa’oga ma iloa ai ua ‘ausia fa’anaunauga ma taunu’uga i tausaga ta’itasi.

O taunu’uga fa’atulagaina o se a’oa’oga, o tulaga ‘autū ia e tulimata’i i fa’atinoga. O taunu’uga e ta’u maia itū tāua o so’o se matā’upu, e aofia ai: • fausaga o le gagana ma o latou fa’aaogaga• agava’a i le fa’aaogāina o le gagana ma ‘auala e atia’e ai agava’a i le gagana• uiga tausili ma le naunau ina ia lelei atoatoa lana gagana• tomai ma agava’a lautele e aofia i matā’upu uma• aga tausili ma uiga tāua

O fa’anaunauga ia ausia ma taunu’uga e lelei ona tusi, e mafai ona fua i galuega fa’atino ma fa’ailoa i gaoioiga a tamaiti tulaga ua ausia. E mafai e faiā’oga ona fa’aaogā fa’anaunauga ia ausia ma taunu’uga e mātau ma mata’itū ai tulaga ua aga’i i ai le taumafai o tamaiti ma lipoti sa’o i o latou mātua i se tulaga faifaipea. E mulia’i ona fa’agasolo su’ega a tamaiti e fa’amaonia ai le alualu i luma o lo latou taumafai.

O Mau ‘Autu

O mau ‘autū nei olo’o limata’ita’iina ai galuega a le Matagaluega, e aofia ai ma le faatautaiga o a’oa’oga

Fa’asoa limalelei

O le fa’asoa limalelei, e tutusa ai le fa’asafua o avanoa taua mo tagata uma. O faiga faavae ma fuafuaga tufala’aia, e ao ona ‘alo’alo ese ai, ae tulimata’i fa’atinoga e au i taunu’uga lelei.

Tulaga lelei ma atoatoa

O le faaleleia o avanoa e fa’aalia i le maoa’e o le atamai lautele e talafeagai ma tu ma aganu’u atoa ai ma tomai fa’apitoa, e talafeagai mo Sāmoa. O faiga fa’avae e una’ia tulaga lelei o fa’atinoina.

Tulaga Talafeagai

Ia talafeagai, aogā, ma fa’atāuaina soifuaga o so’o se tagata. E tatau ona fa’amanuiaina ai tagata taitoatasi ma le atunu’u i ona tafa ‘ese’ese. O fuafuaga o faiga fa’avae, e tatau ona faia i manatu talafeagai ma le soifua o tagata taitoatasi, fa’apea nu’u ma le atunu’u aoao.

Samoan_2012_final.indd 13 23/01/13 1:15 PM

Page 14: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

14 TA’IALA GAGANA SAMOA

Fa’atinoga mae’ae’a

Ia lelei ma fa’atino māe’ae’a galuega e fa’aalia i pulega mautū ua mautinoa ai le fa’aaogāina tatau o so’o se alāmanuia, o auaunaga lelei, o feso’ota’iga manino ma talafeagai, ma faigā filifiliga ua soalaupule lelei. E ave le fa’amuamua i faiga fa’avae e tuliloaina ai nei fa’atinoga.

Fa’atumau ma Fa’aauau

Ia fa’aaoga tatau o alagaoa e pei o – tagata, tupe ma mea faigaluega – polokalame ma faatinoga ina ia mautinoa le paleni ma fetaui lelei o atina’e i totonu o le Matāgaluega.

Manatu Fa’avae o Mata’upu Fa’ata’atitia mo A’oga

O tamaiti ā’oga o le totonugalemū o manatu fa’avae o matā’upu fa’ata’atitia mo ā’oga. O lona uiga, e tatau ona taula’i a’oa’oga o matā’upu uma i tamaiti ta’ito’atasi. O le fa’anaunauga fo’i lea e fa’avae ai lenei ta’iala, ina ia lelei saunia mo tamaiti ā’oga uma. O taimi e fuafua ma fa’atino ai polokalame a faiā’oga, e ao lava ina amana’ia manatu fa’avae ua i totonu o Ta’iala mo A’oga a Sāmoa e pei o:

E mafai ona manuia tamaiti uma

E fa’amoemoe ole’ā mafai ona manuia le taumafai o tamaiti ā’oga uma, pe’ā lelei tapena itū uma e si’itia ai lo latou iloa. Ia lava le taimi ma le lagolago a i latou uma e ono galulue so’oso’o tau’au, mo le fa’aleleiga o itū uma auā le a’oa’oina o fanau.

Ia le gata i tapenaga a faiā’oga, a ia iai fo’i le lagolago a mātua ma le si’osi’omaga olo’o ola ai tamaiti.

Ia tinou e pu’epu’emaua fa’atinoga ma fiafia e auai ai

Ia naunau tamaiti e auai i fa’atinoga pe’ā talafeagai ma tulaga latou te mo’omia, fa’apea o latou mana’oga, ma auala e fiafia i latou e a’oina ai se matā’upu.

Ia fuafua lelei Polokalame

E tatau ona fuafua lelei ma le fa’autauta polokalame. Ia fa’aaogā ‘auala po’o metotia talafeagai, e a’o ai e tamaiti matā’upu ‘ese’ese.

O Polokalame e atina’e ai le tagata ‘atoa

E tatau ona lautele ma paleni lelei avanoa mo le a’oa’oina o le atamai fa’alemafaufau, aga feso’ota’i, le fa’aleagaga ma le fa’aleaganu’u mo tamaiti ta’itasi. Ia i’u a latou ā’oga, a ua lava saunia mo galuega po’o le toe fa’aauau mo nisi tulaga fa’alea’oa’oga.

O fuataga e maua ai mau e fa’aleleia le a’oa’oina o tamaiti

E mana’omia e faiā’oga le māta’itū o gasologa o a’oa’oga. Ia fa’aaogā ni fuataga talafeagai e sailia ai po’o ‘ausia lelei fa’anaunauga ma taunu’uga. E iloa ai fo’i le aogā o le a’oa’oina o tamaiti ma mautinoa ai taunu’uga ua ausia.

Samoan_2012_final.indd 14 23/01/13 1:15 PM

Page 15: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

TA’IALA GAGANA SAMOA 15

O faia’oga e maua ai le ‘ese’esega

O le ausia e tamaiti o taunu’uga fa’atulagaina e matua mo’omia ai a’oa’oga ua fa’atautaia i se tulaga e silisili ona lelei.

O le lagolago a le atunu’u mo a’oga

E telē le sao o le fa’asāmoa mo le fa’atūmauina o le lelei mo’omia mo a’oa’oga. E tāua la le lagolago a le atunu’u. E le gata i le si’osi’omaga o tamaiti a o le fa’atinoga o a’oa’oga.

Fa’atumau ma fa’aauau i le lumana’i

E tāua le silasila mamao i le lumana’i mo fanau ā’oga. O se lu’i tele le fa’amamafa o le atina’e o a’oa’oga ina ia manuia le si’osi’omaga. Ia solo lelei fa’atinoga o aga feso’ota’i, ina ia fa’atumauina le lelei o tagata uma i totonu o le atunu’u. Ia le gata i le si’osi’omaga māsani, a o le fa’atulagaina o nu’u ma alalafaga ma faiga māsani, e tulaga manuia ma lelei ai le tamāo’āiga.

O Tomai ma Agava’a Mo’omia

E fitu ni tomai ma agava’a mo’omia ua fa’atulagaina mai i Ta’iala o Matā’upu mo A’oga a Sāmoa. O tomai ma agava’a mo’omia ia e fa’aaogā e tamaiti ia latou galuega fa’atino i a’oa’oga atoa ai ma galuega i ‘āiga ma le si’osi’omaga o ola ai.

E fitu ni tomai ma agava’a mo’omia ua fa’atūlagaina mai i Ta’iala o Matā’upu mo ā’oga a Sāmoa.

Feso’ota’iga lelei

O tomai ma agava’a i feso’ota’iga e fa’avae ai a’oa’oga uma ma e aofia ai feso’ota’iga e ala i le faitautusi, tusitusi, tautala ma fa’alogo. E aofia ai fo’i fa’aātaga ma kalafi. O feso’ota’iga ia e le tau fa’aaogāina ai ‘upu ma fuainumera e momoli mai ai uiga.

A fua i le fa’aaogāina o le Gagana Sāmoa, e mo’omia ona iloa e tamaiti faitautusi ma tusitusi. Ia fa’atalanoa ma fa’aleleia agava’a e vā’ili’ili ai uiga o a latou tautalaga, tusitusiga ma fa’amatalaga ua fa’atinoina i ata. E mo’omia fo’i ona tulaga maualuga tamaiti i le fa’aaogāina o fa’amaumauga ma feso’ota’iga fa’atekinolosi e mafai ai ona ‘auai i mea e fai i totonu o lona atunu’u ma fafo atu.

Fo’ia o Fa’afitauli

O le tomai lenei e aofia ai su’esu’ega ina ia iloa mafua’aga o fa’amatalaga. Ia iloa aoao mai fa’amatalaga olo’o fa’amaumau i tusi. Ia mafai ona fa’atula’i mai ni fofō mo ni fa’afitauli e māua i su’esu’ega. Ia iloa fo’i ona fuafua ni fa’anaunauga e ao ona ‘ausia e ala i su’esu’ega. Ft: o konisepi ma tomai tau Matematika, e māsani ona fa’aaogā mo le fo’ia o fa’afitauli fa’amatematika.

O lona uiga, a tu’u mai i le Gagana Sāmoa, e manaomia ona tupu le iloa o tamaiti e aoao, fa’auiga, ma fa’aaogā fa’amatalaga. E mo’omia ona iloa fua le talafeagai o fa’amatalaga ma fa’aaogā tatau e fō’ia ai fa’afitāuli. O le fa’auigaga ma le fa’amauina o ni fa’amatalaga i kalafi e tatau ona māioio lelei ma ua fa’atauaina i ālāfua o le Gagana Sāmoa.

Samoan_2012_final.indd 15 23/01/13 1:15 PM

Page 16: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

16 TA’IALA GAGANA SAMOA

Fa’aaogaina o fatufatuga ma folasaga talafeagai

E aofia i lenei tomai le fa’aaogāina o fa’aātaga, siva ma isi itū’āiga gaoioiga faitaga e fa’ailoa ai lagona. E mo’omia ona atia’e tomai e fatufatu ai manatu i tusitusiga ma faiga fa’atāga i le iloa lea fa’aaogā le gagana

valiata po o le gagana fa’auigalua. Ia manino fa’amatalaga ma le fa’atāgaina o tala.

Atina’eina o le vatapuia ma agava’a fa’aleaganu’u ma o latou taua

Ia mafai ona galulue lelei fa’atasi ma isi tagata. E mana’omia le mālamalama i le va o tagata, tulaga fa’atāuaina i le aganu’u, ma ia mafai ona liuliu le tōfā ma le moe ina ia taunu’u ai i se maliega ‘autasi. E tāua ona atia’e le ola fa’autauta e aofia ai ma le iloa o matā’upu e patino i tama ma teine.

E tāua i le Gagana Sāmoa le galulue fa’atasi mo a’oa’oga ma le fa’aleleiga o le mālamalama i le gagana. O le tele o ‘auala ma metotia mo le a’oina ma le a’oa’oina o le Gagana Sāmoa, e aofia ai le galulue i vaega ma le galulue fa’atasi ina ia maua se fesoasoani e tamaiti. Ia iloa fa’aaogā le gagana i feso’otaiga ma talanoaga ma isi. E fa’atāua i le ta’iala lenei le amana’ia o tagata ta’ito’atasi ma tulaga e ‘ese’ese ai ma mafai ona ‘auai i potopotoga fa’aleaganu’u.

Amioga pulea ma agava’a fa’alea’oa’oga

E mo’omia le iloa fuafua ma fa’asoa o latou taimi ina ia mafai ona ‘ausia tulaga lelei tau le soifuaga fa’aletagata. Ia fa’aleleia foi le itū fa’aleagaga, itū tau ta’aloga ma ia fiafia i le a’oa’oina o le atamai. Ia iloa fō’ia fa’afitauli i ‘auala sili ona lelei, e lagona e tagata uma na a’afia i se fe’ese’esea’iga, le sa’o, amana’ia ma le tutusa o le faiga o i latou. Ia fa’amaoni ma va’ai lelei ia latou fa’ai’uga, ina ia a’oa’oina i a latou mea sesē ma taunu’uga lelei. E aofia i le vāega lenei le iloa va’ai e ia lona lava soifua mālōlōina.

O se tasi lenei o vāega o le polokalame o le gagana e tatau ona fa’aleleia ina ia mafai e tamaiti ona va’ai toto’a ia latou a’oa’oga. Ia gafatia ona galulue ta’ito’atasi, pe galulue fo’i i vāega e aunoa ma le tau va’ava’aia. O polakalame mo le a’oina ma le a’oa’oina, ua maua ai avanoa mo le galulue ta’ito’atasi o tamaiti. E su’esu’e ifo fo’i le tamaitiiti lava ia, ma fa’ata’atitia ni sini mo ia lava.

Tu’ufa’atasiga o tomai

E ui olo’o fa’avasega tomai ma agava’a i matā’upu ta’itasi, o le fa’amoemoe ‘autū o a’oa’oga, ia iloa ma mālamalama tamaiti ā’oga i le lalolagi olo’o si’omia ai i latou, ma ia manino fo’i i feso’ota’iga o matā’upu uma. O tulaga ia, e mana’omia ai le manino ma le loloto o lo latou iloa o matā’upu, le so’otaga o matā’upu ‘ese’ese, ma mafai ona fa’afeso’ota’i i o latou poto masani ma tomai ua atina’eina.

E mo’omia polokalame e fa’aaogā ai metotia eseese ina ia laulauvivilu tamaiti i so o se faaaogaga o le gagana i le tusitusi ma le tautala ae le na’o le a’o faatauloto. Ia fefa’asoaa’i tusi ma fa’aali le iloa o tamaiti, e ala i le tautala ma le tusitusi. Ia fa’aaogā ai ta’iala mo le faitautusi ma le tusiga o fātuga ‘ese’ese. Ia aofia ai ma le faitautusi fa’atasi, le tautala ma le fa’alogo. E tāua tele pe’ā manino uiga o ‘upu e fa’alogo, faitau, tautala ma va’ai i ai. Ia fa’aaogā tomai ‘ese’ese e mālamalama ai i le aogā o tusitusiga ma o latou uiga.

Fa’aaogaina lelei o Tekinolosi

O tekinolosi, e aofia ai le atina’e o agava’a e fausia mea e fa’aaogā i aso ta’itasi o le soifuaga. O tekinolosi fo’i e mafai ai ona maua fa’amatalaga ua fa’amauina i masini fa’aonapōnei. E iai taimi ole’ā avanoa ai tamaiti, e fa’aaogā fa’amatalaga fa’atekinolosi ia latou su’esu’ega. Ole’ā ono fa’ateleina le fa’aaogā o tekinolosi i matā’upu uma.

Ia fa’amāsani tamaiti e vā’ai i agava’a fa’atekinolosi e tāua mo le a’oina ma le a’oa’oina o le gagana. O le fa’aopoopoga mai o le mālamalama fa’atekinolosi, e aga’i tele ai i luma tulaga tau a’oa’oga. E mafai ona fa’amāsani tamaiti i vaega, e pei o le vaega e fa’atonutonu ai ‘upu, sipelaga o upu, ma vaega e saili ai uiga o ‘upu. Ole’ā fa’amāsani fo’i i vaega e maua ai ni fa’amatalaga, ‘atoa ma le iloa fa’aaogā masini komepiuta.

Samoan_2012_final.indd 16 23/01/13 1:15 PM

Page 17: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

TA’IALA GAGANA SAMOA 17

E fa’amoemoe ole’ā atili fa’aleleia ai le Gagana Sāmoa ma fesoasoani e fa’aleleia le tautala, tusitusi ma le fa’aātaga o feso’ota’iga.

Ua fa’asolo ina fa’ateleina avanoa e vā’ai ai i fa’amatalaga fa’atekinolosi i Sāmoa. Olo’o tutupu a’e tamaiti i se lalolagi olo’o teu fa’amatalaga i auala ma fa’atulagaga ‘ese’ese. E mo’omia e tamaiti ona iloa sa’ili, iloilo ma fa’aaogā lelei fa’amatalaga olo’o feavea’i po olo’o teu i tekinolosi ‘ese’ese. Ua fa’atāuaina agava’a o faitautusi ma tusitusi e iloa ai fo’ia fa’afitauli, va’ai toto’a ma mataala i fatufatuga o manatu, faia o fa’ai’uga, ma galulue fa’atasi. Ole’ā fesoasoani lea i tamaiti e tali atu i lu’itau o le soifuaga. Ia tinoū tamaiti e fatua’i uiga ma malamalamaga i fa’amaumauga olo’o tau i ai ma fa’ailoa lo latou malamalama i ni galuega talafeagai.

O tekinolosi o mea faigaluega mo su’esu’ega, feso’ota’iga, ma le teuina o fa’amatalaga. O le Ta’iala fou lenei ua fa’amoemoe e atia’e ai le iloa lelei e tamaiti su’esu’e, āutalu ma fa’aaogā fa’amatalaga. Ole’ā saunia ai tamaiti e mātau, fa’atulaga ma fa’avasega, fa’auiga ma tufa atu fa’amatalaga ma ni manatu fou.

Aga Tausili

O aga tausili o le ogatotonu o le atina’eina o le tagata soifua ma le sololelei o lona si’osi’omaga i ‘āiga, fa’alapotopotoga, nu’u ma le atunu’u. O aga tausili o talitonuga fa’avae o tagata ma fa’alapotopotoga e fa’aalia i taga ma aga i mea e tutupu i aso fai so’o.

O aga tausili, e le na’o ‘āiga ma ā’oga e atina’e ma fa’aleleia ai. E fesoasoani foi ala o feso’ota’iga pei o leitio, televise ma nusipepa. Ole’ā fesoasoani tele le Ta’iala o Matā’upu mo ā’oga e fa’amanino talitonuga ma aga tausili.

O aga tausili e fa’avae ai le Ta’iala o Matā’upu mo A’oga a Sāmoa:

O le fai mea tonu, e mautinoa ai le amanaia o manatu o isi i fa’atinoga, fa’ai’uga ma talia ai le amiotonu o taunuuga ua ‘ausia.

O le fa’amaoni, e mautinoa ai le faatuatuaina i upu ma mea e fai i taimi uma.

O le ‘ausia o tulaga silisili ona lelei, e ao ona patipatia ma fa’afetaia aua ua tau lau o le fa’amoemoe

O le tau’ave o i’uga o a latou filifiliga e mautinoa ai le iloa e le tamaititi o taunu’uga o a latou filifiliga, ma a’oa’oina e tau’ave la’asaga e tutupu mai, ma ia iloa ona fesoasoani i isi.

O le fa’aaloalo, e iloa ai ona ava ma amana’ia lagona o isi; e iloa ai ona fa’atūmauina le lelei o o latou si’osi’omaga, tu ma aga fa’aleaganu’u ma agaifanua, atoa ma le fa’akerisiano. O tulafono fa’alenu’u ma fa’alemālō, e ao ina tausia lelei.

‘Aua le fa’ailoga tagata, e le fa’a’esea ai se tasi ona o lona itū’āiga tagata,ma lona tulaga i totonu o le nu’u po’o le atunu’u.mf.

Samoan_2012_final.indd 17 23/01/13 1:15 PM

Page 18: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

18 TA’IALA GAGANA SAMOA

Aga Tausili o le Gagana Samoa

O le a’oa’oina lelei i le Gagana Sāmoa, e iloa ai e tamaiti vā’ili’ili ma au’ili’ili le gagana ma ona lu’itau, atoa ma lo latou mātauina ma le toto’a o aga tausili ma lagona i se matā’upu. E fa’ailoa e tamaiti a latou aga tausili i feso’ota’iga ma isi i a’oa’oga ma nofoaga lautele. E fesoasoani polokalame o le Gagana Sāmoa i le atina’eina o aga tausili i itu nei:

Felagolagoma’i, fatua’i manatu i le fetufaa’i:O polokalame mo le a’oa’oina o le Gagana Sāmoa, e fa’atāua le maua o avanoa e tamaiti e galulue felagolagoma’i ma fetufaa’i ai i vaega. O avanoa ia e fa’alogo ma le toto’a ai i isi tamaiti ma o latou manatu, ma auala olo’o fausia ai o latou manatu ma fai filifiliga e talafeagai ma fa’avae lelei. E ao i tamaiti ona amana’ia manatu fa’aalia o isi ae ia tali fuaitau fo’i i ni manatu e fa’avae tonu ma lelei.

Fetāla’i, loto tatala i manatu o isi:E ao i tamaiti ona fa’alogo ma le loto tatala ma fetāla’i o latou mafaufau i manatu fa’aalia o isi. Ia manatunatu loloto i fātuga olo’o talanoaina pe faitau i ai ma ia amana’ia ‘ese’esega ma o latou tagata ona o le ‘ese’ese o tu ma aga ma isi tulaga o le soifuaga e pei o le tamaoaiga ma talitonuga.

Fa’amaoni ma fai mea tonu:E tatau i tamaiti ona fa’amaoni i o latou manatu fa’aalia e tusa ai ma matā’upu ma fātuga olo’o talanoaina ma folasia.

Tausia le mamalu ma le fa’aaloalo:Ia fa’aaloalo i le va ma isi, ma ia amana’ia talitonuga, lagona ma manatu o isi tamaiti.

Poto, fa’aatoatoaina o le lelei, onosa’i:E ao ona filigā tamaiti ia fa’aatoatoa ona lelei i so’o se taumafaiga; ia a’oa’oina le poto i mea aogā ma talafeagai, ma ia fa’aaogā tomai i le gagana e fa’atino ai sa’ili’iliga i ‘autū ese’ese.

Matāfaioi tau’ave:E tatau ona tau’ave e tamaiti a’afiaga o a latou filifiliga ma amioga. Ia mafai ona fesoasoani i isi. Ia latou iloa teuteu ni fe’ese’esea’iga e ala i le fa’atalanoa filemū ma ia agalelei i isi. Ia iloa o latou tiute tau’ave mo le lelei o tagata uma.

Amana’ia tamaiti uma: E tatau i tamaiti ona manatu i isi tamaiti i taimi o a latou a’oa’oga. Ia amana’ia tamaiti uma ma felagolagoma’i i taimi uma tusa lava pe ‘ese’ese o latou malolosi.

A’oa’oga Sauo’o

O mau ‘autū olo’o limata’ita’iina galuega a le Matāgaluega ua fa’atāua ai le fa’asoa lima lelei, e tutusa ai le fa’asafua o avanoa tāua mo tagata uma. O fa’atinoga i totonu o a’oga e ao ona fa’avae i le fa’aaloalo ma le talia lelei o tamaiti uma i totonu o a’oga. O se isi o vaega tāua e fa’aalia ai ia tulaga o le saunia lea o polokalame talafeagai lelei mo tamaiti ā’oga uma e aofia ai ma tamaiti o iai mana’oga fa’apitoa. O i latou ia ua lē atoatoa le soifua fa’aletino ona o ni fa’aletonu fa’aletagata, po’o le fa’aletonu fo’i o le tulaga i le tamāo’āiga. E fa’avae lenei fa’amoemoe i le manatu laualuga, “E mafai ona manuia taumafai o tamaiti uma,” pe’ā lava le taimi e

Samoan_2012_final.indd 18 23/01/13 1:15 PM

Page 19: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

TA’IALA GAGANA SAMOA 19

fa’aavanoa mo i latou, lelei ma talafeagai a’oa’oga. O tulaga va’aia ia o le fa’asoa limalelei. Ia atagia i mea e fai, le leai o se fa’ailoga tagata tusa lava po’o leā lona lanu po’o le itū’āiga tagata, le malosi lelei pe leai fo’i, pe fa’aletonu fo’i le tamāo’āiga o lona ‘āiga. E talitonu le Matāgaluega e mafai lava ona latou ‘ausia se tulaga lelei fa’alea’oa’oga, pe’ā lelei polokalame ua saunia. O tulaga fo’i ia e iloa ai le fa’atāuaina o āiā tatau fa’atagata soifua a tamaiti uma ma ‘auai i polokalame fa’alea’oa’oga olo’o aofia ai tamaiti uma.

Afai e mafai, e tatau ona fa’amalieina mana’oga o tamaiti uma i totonu o a’oga masani. O i’inā e maua ai avanoa e a’oina ai le ola feso’ota’i ma isi ma atia’e ai agava’a e mafai ai ona ola fiafia i lona nu’u po’o lona si’osi’omaga.

O totonugalemū o so’o se polokalame fa’alea’oa’oga o le fa’amalieina o tulaga mo’omia e tamaiti, e aofia ai ma le si’itia o latou tomai ma agava’a. E iai le āiā tatau i tamaiti uma, e auai i latou i ā’oga a o latou nu’u. O totonu o a’oga e maua ai avanoa e ta’ita’ia o latou soifuaga i tu ma aga e atia’e ai lo latou iloa o le va ma isi.

Lagolagoina o a’oa’oga sauo’o mo tamaiti umaO a’oa’oga sauo’o e iai faiga fa’avae ma ua fetu’una’i fa’atinoga ina ia mafai ona auai tamaiti ‘ese’ese uma ma o latou ‘āiga. O a’oa’oga sauo’o e fa’aaogā ‘auala tatau e galuea’ina ai tomai o tamaiti ‘ese’ese ina ia mafai ona latou ‘ausia le tulaga maualuga o a’oa’oga. E tāua tamaiti uma, e ‘ese’ese foi ma tāua o latou sao mo le a’oga.

O isi tamaiti e iai taleni po o tomai fa’apitoa i nisi o matā’upu ma e iai fo’i o latou mana’oga fa’apitoa. E tāua la le saunia lelei o polokalame e mafai ai ona atia’e ma fa’alautele a latou taleni.

Kenera (ali’i pe tama’ita’i)

Ua āiaia i faiga faavae a le Matāgaluega le fa’atutusaina o tulaga fa’alea’oa’oga o teine ma tama. E fa’avae i manatu fa’apea:• o tiute o kenera e fesuisuia’i i lea taimi i lea taimi, ma lea nofoaga i lea nofoaaga • e mafai ona fa’atino o latou tiute mai lo latou iloa, ma filifili pe talia pe te’ena ni amioga • o fa’ai’uga e faaesea ai tamaiti ona o lo latou kenera e tatau ona taofia.

O le kenera, o le tulaga tama’ita’i po o ali’i o le tagata soifua. E atagia i amioga ma uiga māsani o se tagata o se tama’ita’i po’o se ali’i. Ua fa’atāuaina i faiga fa’avale le tutusa o avanoa e maua e tama ma teine i totonu o polokalame a a’oga e atina’e ai o latou lagona, tomai ma agava’a. Ole’ā lē avea la le kenera o le tamaitiiti a’oga e fa’atapula’a ai avanoa latou te auai ai ma sa’ilimālō fa’alea’oa’oga. Ui o lea, e iai tu ma āga a Sāmoa ua uma ona tu’umatāmaga ai tiute tau’ave o tagata ta’ito’atasi. E faatāuaina e le ta’iala lenei tulaga ua masani ai le atunu’u. E tatau ona iai ni avanoa i totonu o polokalame e sa’ili’ili ai tamaiti i faavae o talitonuga, ua mafua ai ona faapito ni isi o galuega i ali’i ma isi i tama’ita’i ft. tufuga ta tatau; matuau’u ma le ause’epapa.

O le uiga masani o le tagata i ona si’osi’omaga e fatufatu ai lo latou iloa o le lalolagi o si’omia ai i latou. E fua fo’i nafa o kenera i le aganu’u. E mana’omia lava le matāala i tulaga o le aganu’u ma ona fa’atinoga atoa ma aga tausili. Ia aloa’ia o latou nafa fa’aleaganu’u. E ao fo’i ona taga’i toto’a faiā’oga ina ia lē so’ona faatapula’aina avanoa mo tamaiti a’oga i totonu o polokalame, ona o ni isi o mafua’aga ua ono tatau ona suia.

E mana’omia e faiā’oga tamaiti uma ina ia ‘auai i galuega fai, e si’itia ai lo latou a’oa’oina i a’oa’oga sauo’o ma saunia avanoa tutusa. Ia mafai ona aga’i atu ai i se olaga fa’amalieina ma le atia’e lelei, pe’ā uma a latou ā’oga. O le fa’atinoga o le faiva faafaiā’oga, e aofia ai le lelei ona fa’atulaga potuā’oga ma le fa’afoeina o galuega e fa’atinoina ai. Ia mautinoa fo’i ua mafai ona fa’amālosia tama ma teine e ‘auai i galuega uma tau a’oa’oga. E tatau ona nofouta faiā’oga i itū’āiga faiga i totonu o potuā’oga e masani ona fa’atuta’ia le taumafai o tama ma teine ā’oga. O faiga ia e masani ona taofia le alu alu pea i luma i a latou su’esu’ega fa’alea’oa’oga.

O mea faitino e fa’aaogāina mo fa’atinoga o a’oa’oga, e tatau ona maua ai e tamaiti aoga se mālamalamaga, e iloa ai pe fa’apefea ona latou maua ni avanoa se tele e maua ai ni galuega mo a latou matāfaioi. E tatau i polokalame ma a’oa’oga i totonu o potuā’oga ona atagia ai le anoano o matāfaioi mo ali’i ma tama’ita’i. E

Samoan_2012_final.indd 19 23/01/13 1:15 PM

Page 20: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

20 TA’IALA GAGANA SAMOA

tatau i faiā’oga ona taofia le fa’ailogaina o ali’i ma tama’ita’i, e avea o se fa’alāveavae i le aga’i atu o tamaiti i le sologa lelei o a latou taumafaiga fa’alea’oa’oga, atoa ma itū e fa’atāua e le tagata ia.

Ia mautinoa o polokalame mo a’oa’oga e tatau ona:• aofia ai itū e fiafia i ai, aofia ai manatu po o sao o tama’ita’i ma ali’i i polokalame, i ‘autū, i puna’oa

ma metotia e fa’atino ai a’oa’oga• mautinoa e tutusa avanoa mo le a’oa’oina ma le fa’aaogāina o alaga’oa, avanoa tutusa i taimi o faiā’oga

ma avanoa e ‘auai i taimi uma i so’o se galuega a’oa’oina• mautinoa avanoa mo ali’i ma tama’ita’i e avea ai ma ta’ita’i i fa’atinoga fai i vasega ma a’oga • mautinoa e mālamalama tama ma teine ma amana’ia tutusa tamaiti uma i so’o se avanoa.

Tu’ufa’atasiga o vasega

O le a’oa’oina o ni vasega se lua pe sili atu, e fa’atinoina e le faiā’oga e to’atasi i le taimi e tasi. O nisi faiā’oga e a’oa’o fa’atasi ni vasega ‘ese’ese se lua, a o isi e a’oa’o fa’atasi i le taimi e tasi vasega e tolu po’o le fa. E tupu tulaga nei i ā’oga laiti i nu’u maotua o Sāmoa. O i’inā lea e a’oa’o ai e nisi faiā’oga vasega ‘ese’ese e fa, seia o’o atu i le ono po’o le fitu i le potuā’oga e tasi.

E le na’o vasega e ‘ese’ese o latou tausaga e mafai ona a’oa’o fa’atasi. O le tele lava o vasega, e ‘ese’ese le maualuga o le tomai ma agava’a o tamaiti. O nisi e malolosi ma vave ona pu’e ‘autū a’oa’oina. O nisi e mo’omia le fai ma toe fai. E mo’omia e le faiā’oga tomai i auala ‘ese’ese e fa’amalieina tulaga patino o mana’oga o tamaiti ta’ito’atasi. E fa’atāua e le ta’iala lenei le mafai e le faiā’oga ona a’oa’o tamaiti e tusa ai ma o latou mana’oga. O nisi o a’oga e iai tamaiti e fa’alēlelei pe leiloa fo’i tautala i le gagana Sāmoa. E ao i le a’oga ma faiā’oga ona fai se tonu mautū i le vaevaeina o vasega ma a’oa’oga ina ia talafeagai ma mana’oga o tamaiti.

Fuataga

O fuataga o le fa’atumutumuga o a’oa’oga olo’o fa’atautaia i fa’anaunauga ia ausia ma taunu’uga. O fuataga o le aoao lea ma le fa’auigaina o mau e iloa ai le gasologa o le a’oa’oina ua iai le tamaitiiti, ma faia fa’ai’uga mo le fa’aleleia o lona a’oa’oina.

O le fa’aaogā o fa’anaunauga ia ausia ma taunu’uga e fa’avae ai fuataga ua aofia ai le:• iai o avanoa ‘ese’ese mo tamaiti ‘ia latou iloa ma mafai ona fa’atino taunu’uga fa’atulagaina• aoao ma fa’amaumau fa’amaoniga o taunu’uga ua ‘ausia e tamaiti• faia o fa’ai’uga i le ausia e tamaiti o taunu’uga• fautuaina o fuafuaga o polokalame o a’oa’oga ma le a’oa’oina• fa’ailoa o tulaga ausia e tamaiti ia i latou lava ma o latou matua i se ‘auala e mafai ona saga una’ia lo

latou a’oa’oina

O fuataga e tatau ona ogatotonu i le a’oa’oina o tamaiti. Ua le na’o na sa’ili ai le tulaga olo’o iai le taumafai i le fa’ai’uga o se ‘unite o galuega. E tatau ona iai i Tomatau mo faiā’oga ta’iala mo fuataga e talafeagai mo taunu’uga fa’atulagaina. E mafai fo’i ona iai fesuia’iga o fuataga fa’atatau i le si’osi’omaga o iai lea a’oga ma lea a’oga. Ia aogā fuataga ma ia vave maua e tamaiti i’uga o fuataga ma fautuaga i tulaga e ao ona fa’aleleia i lo latou a’oa’oina.

Samoan_2012_final.indd 20 23/01/13 1:15 PM

Page 21: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

TA’IALA GAGANA SAMOA 21

Fuataga mo le a’oa’oinaO fuataga mo le aga’i i luma e maua ai faamatalaga tāua i le tulaga o iai le a’oa’oina. O le fa’amoemoe o nei itū’aiga fuataga ia fa’aleleia a’oa’oga e ala i le va’ili’ili o malosi’aga ma vaivaiga o tamaiti a o le’i amataina galuega. O fuataga e fua i ai le sologa lelei o le a’oa’oina o tamaiti fa’atusa i tulaga e tatau ona ‘ausia ma taunu’uga ua māe’a fa’ata’atitia. E toe autalu ai fo’i le aogā ma le lelei o polokalame mo a’oa’oga. O fa’amaumauga mai ia fuataga e mafai ona tu’ufa’atasi ai se ata manino o tulaga ua ausia e tamaiti ta’ito’atasi. O ia fa’amatalaga tāua e iloa ai e faiā’oga le tulaga ua iai le a’oa’oina o tamaiti ta’ito’atasi ma ‘avea ma fa’avae o fautuaga mo tamaiti ma matua.

O fuataga mo le a’oa’oina e fa’avae i galuega fa’atino ‘ese’ese mo tamaiti. E aofia ai: le faia o fesili e tamaiti po o le fesiligia fo’i; o galuega fa’atino pe tusitusi a le vasega e fa’ataunu’u ta’ito’atasi po o vaega; o mea e fau e tamaiti e fa’aaogā i ai o latou lava tomai ma mafaufau; poloketi ma galuega a tamaiti; mata’ituga o gaoioiga a le tamaitiiti e le faiā’oga; fetufa’iga; fuataga e fua ai e le isi tamaititi tulaga ua ausia e le isi ma fuataga e fua ai e le tamaititi lona ia a’oa’oina.

O galuega fa’atino fa’apenei o avanoa lelei ia e mafai ai ona tu’uina atu fautuaga tu’ugutu a le faiā’oga mo tamaiti ta’ito’atasi, pe tusitusia po o le fa’atalatalanoa fo’i. O ia fautuaga e ao ona fa’amalosi’au ma ‘ia aoga e fa’atalitonu ai le tamaitiiti i lona tagata ma mea e mafai ona ia ‘ausia. E mafuli fautuaga i fa’amatalaga o malosi’aga ma vaivaiga. O ia fo’i fa’amatalaga e agava’a ai le faiā’oga e toe fetu’utu’una’i lana a’oa’oga ina ia mautinoa le sologa lelei o le a’oa’oina o tamaiti. E leai ni togi mo nei itū’aiga fuataga.

Fuataga ua tusa o le a’oa’oinaO fuataga e ao ona fa’aauau i le potua’oga e mata’itū ai le ‘ausia e tamaiti o taunu’uga ua māe’a fa’ata’atitia. E tatau fo’i ona fa’aauau fautuaga i tamaiti ma mātua. O ia fuataga e tatau ona fa’amalosi’au, logomalie ma taliagofie, ma fesoasoani ia malamalama tamaiti pe fa’apefea ona fa’aleleia lo latou taumafai. E fa’ato’ā aogā lava fuataga pe afai e manino lelei i le faia’oga ma tamaiti le faanaunauga e ao ona ‘ausia ma taunu’uga olo’o tulimata’i.

E lagona e tamaiti e iai lo latou sao ma la latou matāfaioi tau’ave i lo latou a’oa’oina, auā ua nofoilo i tulaga oloo mo’omia olo’o ta’u mai i faanaunauga ma taunuuga o le a’oa’oina ma le fuataga o le ‘ausia o nei

Fa’ata’amilosaga o le a’oa’oina – a’oa’oga – fuataga

E tolu auga o fuataga:1 Fuataga mo le a’oa’oina2 Fuataga ua tusa o le a’oa’oina3 Fuataga o tulaga ua a’oina

A’oa’oina

A’oa’oga Fuataga

Samoan_2012_final.indd 21 23/01/13 1:15 PM

Page 22: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

22 TA’IALA GAGANA SAMOA

tulaga. E matuā manino lelei le feso’ota’iga o galuega o fuataga, ta’iala o matā’upu a’oa’oina ma polokalame fa’ata’atitia a vasega ta’itasi.

Fuataga o tulaga ua a’oinaO fuataga ia e fa’atino ina ua māe’a ona a’oa’oina se ‘unite ma e masani ona tu’u i ai ni togi po o ni maka mo tamaiti. O togi e fa’ailoa ai i le tamaititi, mātua ma le faiā’oga le taumafai o le tamaititi pe a fa’atusa i le tulaga e ao ona ‘ausia.

Fa’avasegaga o le TaimiO le fa’avasegaga o taimi i le vaiaso mo le Gagana Sāmoa i A’oga Tulagalua i Sāmoa e fa’apea:Tausaga 1 7.5 itula e aofia ai solo, tautala ma le a’oina o le tusitusiTausaga 2 7 itula e aofia solo ma le tusitusiTausaga 3 6 itula e aofia ai le tusitusi, faitau, faalogo ma tautalaTausaga 4–8 5 itula

Samoan_2012_final.indd 22 23/01/13 1:15 PM

Page 23: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

Tausaga: alafua, fa’anaunauga e tatau ona ausia, taunu’uga

FTF Fa’alogo ma Tautala: Faatin’oga ma auala e Fa’aaogā

FMF Faitautusi ma Mātau: Fa’atin’oga ma auala e Fa’aaogā

TFF Tusitusi ma Faatino: Faatin’oga ma auala e fa’aaogā

FTG Fa’alogo ma Tautala: Gagana

FMG Faitautusi ma Mātau: Gagana

TFG Tusitusi ma Fa’atino: Gagana

FTT Fa’alogo ma Tautala: Fatuga

FMT Fa’alogo ma Tautala: Fatuga

TFT Tusitusi ma Faatino: Fatuga

FTA Fa’alogo ma Tautala: Aganu’u ma Agaifanu

MFA Mātau ma Fa’atino: Aganu’u ma Agaifanua

Samoan_2012_final.indd 23 23/01/13 1:15 PM

Page 24: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

Samoan_2012_final.indd 24 23/01/13 1:15 PM

Page 25: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

25

Tausaga 1

FA’ALogo mA TAUTALA FAiTAUTUsi mA mATAU TUsiTUsi mA FA’ATino

FA’A

Tino

gA m

A AU

ALA

E FA

’AAo

gA

FTF1.1 Matau ma amata ona fa’aaoga mau e fa’ailoa ai foliga ma uiga o fa’amatalaga, ma malamalama ai i fa’amatalaga tu’utaliga

FaitaugalauluFTF1.1.1Amataonafa’aaogamauolo’oifa’amatalagatu’utaligaematauaiuigatu’usa’omaamataonamateanisiouiganatia

Feso’ota’igaFTF1.1.2Fa’aaogaagafaigofieolegaganatautalaeagava’aaiifeso’ota’igamaisiilotoifaleolea’oga

Fetala’iFTF1.1.3Fa’aalimanatuiuigamaagaosetautalagamafa’ata’ita’ionata’usemafu’agaosonamanatu

mata’itu ma toe autaluFTF1.1.4Fa’ailoapenamalamalamapeleaimafa’ailoasevaegaosefa’amatalaganalemalamalamaaimasemafua’aga

FTF1.1.5Fa’ailoatulagaetatauona‘ausiaisetautalagailumaolevasegamafa’aaogaefuaiaitautalaga

FMF1.1 Amata ona fa’aaoga mau e fa’ailoa ai foliga ma uiga o fa’amatalaga e matau ai upu, fuiupu, fuaiupu ma o latou uiga

sufiga o tala ma manatuFMF1.1.1Fa’aaogaisetulagauafa’asolosoloinamaututomaifa’avaeoleiloafaitautusi

FMF1.1.2Fa’ailoaleso’otagaolegaganatautalamalegaganatusitusi,gaganava’aiaiatapoofa’ailoitulagafaigofieuamasaniai

FMF1.1.3Matauupu,fuiupu,fuaiupu,maolatouuiga

Va’ili’iliga o faitaugalaulu FMF1.1.4amataonafa’aaogaaualatalafeagaiesa’iliaiuigatu’usa’omamatauuiganatiaosetusitusiga

FMF1.1.5Amataonafa´aaogaaualatalafeagaietulimata’iailolatoumalamalamaitusitusigamaata

Fetala’iFMF1.1.6Fa’aalimanatumalagonaisetalasafaitauiaimata’umaisemafua’agaomanatuinifa’aupugafaigofie

A’oina o upuFMF1.1.7Fa’aaogaaualafaigofieea’oaifoliga/sipelagaoupumaolatouuigainaiateleniupuematauvavefoligamasololeleiailefaitau

TFF1.1 Amata ona fa’aaoga mau e fa’ailoa ai foliga ma uiga o fa’amatalaga, ma fa’amasani i auala o tusitusiga e fatu ma fa’ailoa ai manatu i tusitusiga ma fa’atinoga

TusigaTFF1.1.1Fa’aaogalolatouiloaoleomafoligaomata’itusi,leta’ugaoupu,mafa’ailogaolegaganatusitusietusisa’oaiupumafuaiupu

Fatua’iga TFF1.1.2Fa’aaogaaualaetalafeagaimaletausagaleneiefuafualeleiaitusitusiga;tu’ufa’atasi,iloilomateuteutusitusiga,inaiamaninole‘autumoefaitaumafa’alogologo

Samoan_2012_final.indd 25 23/01/13 1:15 PM

Page 26: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

26 TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 1

AnomATA’UpUFA

’ATi

nogA

mA

AUAL

A E

FA’A

AogA

FaitaugalauluFa´alogoinaiamaninouiga:• amataonafa’aaogalolatou

iloamasani,oleuigaoleomafaaleoga,lolatouiloaolefausagaolegaganaematauaileuigatu’usa’oofa’amatalagaft,fa’aaogaleiloaolekalamaosefuaiupueiloaailefa’asologasa’omauigatu’usa’oofa’amatalagaolo’oisefuaiupu

• matau´upu´autuofa´amatalagaealaileomafa´aleoga.

• matauuigaoleomauigape’asuileleoft.leotele,leoolelemalie,fa’atauanau,fa’apelepelemf

• mataumanatu´aututu’usa’oofa´amatalagafaigofie,talapupu´u.

• mateaniuiganatiaoifa’amatalaga

Fa’aaogaauala‘ese’eseefa’atupula’ialolatoumalamalamainitautalaga,talafou,talafa’afagogo,fa’amatalagaose‘autuitotonuoisimata’upuft.• taumatele‘autumani

fa’amatalagaeaofiaaia’ole’ifa’alogo,

• fa’aaoganiataefesoasoaniilolatoumalamalama

• tu’ufesilia’ofa’asolosefa’amatalagapealemalamalama

• mafaufauinifesilieonotaliaisefa’amatalagapeailoaseulutala

• ta’umainimeauaiailoaise‘autua’ole’ifa’alogo

• lisimainiupueonoaofiainifa’amatalaga

• matauuigatu’usa’omafa’asinomaumaifa’amatalagaefa’amaoniaai

• taumateuiganatiamaaumainimafua’agaomanatu

Fa’ailoaleuigaotalamalagonaealailefesuia´ioleleo,leta´ugao´upu,lesaosaoaoletautalamalemanino,maleogatasimafoligava´aiamaamiopeafeso’ota’imaisi

sufiga o tala ma manatuFa’aaogaagapoofaigamasaniolegaganatusitusipeafaitauft.ualatouiloa:• eiaiuigaomata’upuuatusitusia

poofa’aaliaiata;• eamatalefaitaumaileagavalei

letaumatauonatoefo’ivaveleaileagavaleeamataonafaitauleisilaina;

• oleupuuatusiaetasilonafa’aleogaefetauimaleuigaolo’ofa’aaogaai;

• eamatafuaiupuimata’itusitetelemafa’ai’uilepiliota;

• efaitaumuamualeitulauileagavaleonafa’ato’afaitauleaoletaumatau;

• ofa’ailogaolefa’amamafamalekomaliliuefeso’ota’iileomauigaoupu;

• oupuolo’otusiailefa’ava’apitoilumaoletusieta’umaiaileulutala,poole‘autumaisifa’amatalagaepeioletagatanatusialetusi,oletusiatamf;

• eiaiuigaoataefeso’ota’imale‘autuofa’amatalagaolo’oiseitulau

• fa’auigafa’amatalagaolo’oiatamafa’ailomamataufa’asologamafa’avasegagaofa’amatalagaisetusitusiga

• fa’afeso’ota’ileoimata’itusi• fa’afeso’ota’ivaegaoupuiolatou

leo

Fa’asinoinifa’ata’ita’igafaigofielefeso’ota’igaolegaganatautalamalegaganatusitusimalegaganava’aiaiataft.• fa’asinomata’itusioiseupuma

ta’uolatouleo,• fa’asinofa’ailogaft,komaliliu,

piliota,mafa’aleopeafaitau,• fa’asinoniatava’aiamata’u

olatouuigaft,fa’ailoilugaalateleteleepeiolainasasamavasevaseolonauigaoleaualamotagatasavavali;olemolimumuolonauigaetututa’avale;olelogoataolonauigauaumapeamatasemeaepeiolelotu,a’oga

TusigaTusisa’oupu,mafaufuaiupuiamauatonuleuigainauailoafa’afeso’ota’ifoligaomata’itusi,igoaomata’itusimaolatouleoetusiaiuputa’itasi,mafa’aaogalolatouiloaolefausagaofuaiupumailegaganatautalaatoamalepotomasani

Fatua’igaAmataonafa’aaogamafa’amasaniiaualaetalafeagaimaolatoutausagaefuafuamafatuaisetusitusiga,iloilomateuteu:

• Fuafua se tusitusigafa’atalanoamafa’ailoale‘autuose

tusitusigamaleaufaitau–fa’atalanoasefuafa’atatauole

‘ausiaoleaugaosetusitusigaft.Efa’apefeaonatatouiloaleleleioletatoutalailetatoutafaoga?

–filifilisemata’upu‘autuosetusitusiga

–filifilileauga,leaufaitau,malefa’ava’aoletusitusigaft.poosetusi,siata,solomf,peafaiolo’otu’usa’olotoialatoulefilifiliga

–fa’afeso’ota’ile‘autumalolatoupotomasanipooseiloaualatoumauamaiinitusisafaitauai

–filifilimanatu‘autu–fa’ata’atiaseauiviole

tusitusiga;fa’aaogaatatalafeagaimoseauivift.fa’apalakalafa:folasaga,fa’alautelega,aotelega

–tu’ufesiliiisimosefa’alautelegaomanatu

–aoaofa’amatalagamotusitusigailefa’atalanoaomanatu,sa’ilimauolo’omana’omia,filifilimanatuefatuaisetusitusiga

–fesiliiisiisolatoumanatuilefa’asologamafatua’igaomanatuosetusitusiga

–iatoeiloiloalatoulavatusitusigamafa’ailoatulagaolo’oleleiaialatoutusitusiga

Samoan_2012_final.indd 26 23/01/13 1:15 PM

Page 27: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 1 27

AnomATA’UpUFA

’ATi

nogA

mA

AUAL

A E

FA’A

AogA

Feso’ota’igaia ´auai i ni felafolafoa´igaFa´ata´ita´ifelafolafoa´igaefa´aaogaailegaganaoasoumamanaiupufa´aaloalofaigofieifeiloa´iga:• fa´asilasilaseuopo´oialava• fesiligiaseisieuigailona

tagata• fa’atalofailefaia’oga,ulua’oga,• fa’ata’ita’ifetalia’igafa’aaloalo

fa’igofieilugaoletelefoniFa´aauaufelafolafoa´igafa´aaoga´upuofetalia´igaft:esa´o,a• ´ea,emo´i?outeleiloa,ta´ilo,

anafea,• fa´aaoga´upu,fui´upupo´o

fuai’upuefa´amautuaifa´amatalagaft:emoni,esa´o,a´ea,ta´ilo,ailoga

Fa´ai´ugaofelafolafoa´iga• Fa´aoga´uputaumavaeefa´ai´u

aift:Toefeiloa´i,Tofasoifua,Manuialeaso,manuialepo.

• fa´aaogaleleomafoligaefa´ailoaaiuigaotala.

Fa´atinogaotala• faitagaotala,fa´aaogani´upu

fa´amatalaevaliai´upu.

Fetala’iFa’aalimanatu,lagonainitulagaefiafiaai/lefiafiaaiisetautalaga,folasaga,talafa’afagogomf.mafa’ailoasemafua’agaosemanatu

mata’itu ma toe autaluMafaufauiseatoagaosetautalagamafa’aalisemanatupenamalamalamapeleai.Fa’asinopoofeaosetautalagaele’imaninoiateia,mafaailoasemafua’agaft.etelevaveletautala,lelagonaonaeleolaititi,poonapisaisi

Fa’atalanoamalisitulagaetatauona‘ausiaisetautalaga,fa’ata’atiaosefuafa’atatau,fa’aaogaefuaaivaegaolo’olelei/leleleiaisetautalaga,teuteumafa’asa’o

Matauupu,mafaitaumalamalamaitusitusigamaatainauailoafa’aaogamauefa’ailoaaiuigaotusitusigapooataft.• fa’aaogalepotomasaniimea

uailoa,fa’atasiaimalolatouiloaoleomafoligaomata’itusi,malefausagaofuaiupuualatouiloamailalatougaganatautalaemateaaiupumauigapeafaitau

Fa’aaogaaualaneiesufiaiupu,manatumauigaosetusitusiga:• va’aitoto’aisefuaiupupooni

fa’amatalagaolo’oiata(attending)• sa’ilifa’apitoseupu,fuaitau,‘autu

olo’oitotonuosefa’amatalaga(searching);

• sailiiliga–tulimata´inimanatufa´apitoa,´upuemasanionafa´aaoga,lefaugaofuai’upu,mafa´amatalagaemauaiata

• mateaupu,manatuolo’ososo’omaiisefuaiupu;mate–lemeaeonotupuilefa´ai´ugapoolemeaeonososo´oai

• faifa´ai´uga–faisefa´ai´ugaisemeaota´ua,eleafainapesa´opesese

• toeva’aimafa’amautinoapoosa’olefaitau(crosscheckingandconfirming)

• fa’atusatusamanatumameamoniota´uaitalaonatoefa´asa´olea.

• toefa’asa’olefaitau(self-correct)

Va’ili’iliga o faitaugalauluFa’aaogaaualatalafeagaiesa’iliaiuigatu’usa’omamatauuiganatiaosetusitusigaft.• fa’atusatusa – talaolo’ofaitauai

maolatousi’osi’omaga;• fa’aaoga¯ le poto masani e matea

aimata’upueaofiaisetalamafesoasoaniialatoufa’auigagaft.fa’aaogaataolo’oilefa’ava’ailuma,fa’aaogaleulutala

• tu’ufesili –fa’atunifesilieuigailetalainaiafa’amasanionaiaisemafua’agaefaitauai

• tu’ufesili ft, tulaga olo’o atagia i se tusitusiga, tulaga e le’o manino ai

• fa’aaoga ni ata fa’alemafaufau efa’alauteleailemalamalama

• Fatua’i manatu–fa’aaogaata,mata’itusiua

iloa,mafa’atusa(symbols)omata’itusiefa’ailoaaimanatuitusitusiga(Tausaga1ilonaamatagaseiao’oilekuata2)

–fa’ata’ita’iletusigaomata’itusiilekopileaomata’itusiova’aiiai(Tausaga1)

–fa’aaogalolatouiloatuputupua’eoleoomata’itusi,oleoileamataga,ogatotonu,mai’uoupuefa’ata’ita’iaionatusimata’itusi,matu’ufa’atasimoletusiinaoupu(mautuilefa’ai’ugaoleTausaga1)

–tusimaninoilaloolatoumanatu–fa’aaogalolatouiloao

mata’itusi,leo,fausagaolegaganaetusisa’oaiupuifuai’upu(Tausaga1,uam’autuileTausaga2),

–va’aitoto’aiupuefa’aaoga,fa’ava’aosetusitusiga,aemaisemanatuolo’ofiatusia

–filifililevaogaganaesilionaleleimoleaufaitaumale‘autu

–sa’ilimafa’aaogafautuagamailefaiaogamaisitamaitiialatoutusitusiga

–toesiakipooaofiamanatu‘autusafuafuaina

–siakilemoniofa’amatalagamamau

–fa’aaogasefa’ava’aemaninoaileso’otagaomanatu‘autumamanatufa’aamoamotali

–va’aitoto’ailesipelagaoupu,kalamamaletusitusiiamanino

• Autalu tusitusiga–iloilopoomaninomaleleile

folasiaomanatuetusaaimale‘autu,aufaitauft.va’aitoto’ailetalafeagaioupufilifilia;tu’ufesilipetalafeagai,ft.malieileaufaitau

–sa’ilifautuagamailefaia’ogapoonisiolevasegamaisi

–teuteutusitusigaetusaaimafautuaga

–va’aitoto’ailesa’ooletusigamafa’asa’o

Samoan_2012_final.indd 27 23/01/13 1:15 PM

Page 28: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

28 TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 1

AnomATA’UpUFA

’ATi

nogA

mA

AUAL

A E

FA’A

AogA

• matea uiga natia o se tala–fa’aaogamata’upuolo’oaofiaisetalafa’atasimalepotomasaniefatuaimanatuiuigaonatiapoouigaele’otu’usa’omailetala

• mate le so’so’oga o le tala• toe sa’ili mai i le tala ni

fa’amaoniga o manatu• fa’ailoa le ‘auga o se tusitusiga ma

manatu ‘autu

Toemanatuiletulagaoiailalatoufaitauileft.• ta’umaitulagaolo’ofiafiaaiila

latoufaitautusi• ta’umaimeafouuaa’oinamaise

tusitusiga• fa’amatalasefa’afitauliolo’oi

lanafaitautusi• fa’ailoasetulagaetatauona

galueatiliai

Fetala’iFa’aalimanatufaigofiemalagonaitalasafaitaupematamataaimata’umaisemafua’agaomanatu

A’oina o upuTusiupuinipepamalolaitipeiopepaolepele,fuliilugaupumava’aivavepetutusa,atutusaonapoleaolefalamavala’au‘tutusa’,mata’uleupu(snap);manatua(memory):fa’aaogaupuuatusiinipepamaloepeiopele–fa’auilaloupuonata’itasileaonaliliuilugaupuelua,atutusaonaaveleaefaima‘ai,aletutusaonatoefulileailalooupu;fa’aaogasilapela(syllables);fa’aaogai’uleotutusa(rhyme)ematauaiupuetutusai’uga(ftoe,foe,toe,moe,fa’amoemoe);fa’aaogaleiloaoupue‘aigafa’atasipetutusaolatoutala’agaft.tala, fa’amatala,tala,tala’aga,talatala,tautala,faitala

Lolomiga ma Fa’alauiloa• filifilipefa’apefeaonafa’ailoale

tusitusigaileaufaitau• toefaitautusitusigamafa’asa’o

niseseolegaganaftsipelaga,fa’ailogaolegagana

• teuteulelolomigaefa’ailoaiisi• sa’ilifautuagamaifai’a’oga,uo,ma

isieuigailelolomigauaiai• fa’ailoa,fa’aali,fa’asoaiisieuigai

letusitusiga

mata’itu ma toe autaluFa’amatalaaualasafa’aaogaefuafua,tusi,iloilomafa’ailoaaisetusitusigaFa’amatalaleaogaoaualanafa’aaogaFa’aaogafuafa’atatauotusitusigaeautaluaigaluegatusitusi

Samoan_2012_final.indd 28 23/01/13 1:15 PM

Page 29: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 1 29

FA’ALogo mA TAUTALA FAiTAU mA mATAU TUsiTUsi mA FA’ATinogA

gAnA

FTG1.1 Matau ma malamalama i fausaga faigofie o le gagana i tala ‘ese’ese olo’o fa’alogo ai, ma fa’aaoga fausaga faigofie e feso’ota’i ai ma isi i le gagana o aso uma

KalamaFTG1.1.1Fa’alogomatautatalaifuai’upufaigofieatoatoaefetauiiuigamamanatu,masa’olefa’atulagagaetusaaimalefausagaofuai’upuileGaganaSamoaifeso’ota’igamaisi.

LeoFTG1.1.2Mataumatu’u’ese’eseupuolo’oitotonuosefuaiupuofa’alogoiai;matauleoomata’itusi,silapelamaleta’ugainaiafaigofieilefa’alogoonamaualesipelagasa’oeaofiaaimalefa’ailoga

FTG1.1.3Mataumafa’ata’ita’iletautalailegaganaTmalegaganaKitaimitalafeagai

UpuFTG1.1.4Malamalamamafa’aaogaupuolegaganaoasouma;upufa’apitoaoisimata’upu,maupufa’aaloalofaigofieetatauai

FTG1.1.5Amataonafa’aaogaupuefa’alauteleaimanatuft.fa’amatalainaosetagata(soanauna),poosegaoioiga(soaveape)

FMG1.1 Fa’aaoga tomai ma agava’a fa’avae o le iloa faitautusi e faitau malamalama ai i tusitusiga ma ata va’aia faigofie

KalamaFMG1.1.1Mataulefausagaofuai’upuinaiailoalefa’atulagagasa’ooifuai’upumamalamalamaiuigaoiafa’aaogagapeafaitauiai.

LeoFMG1.1.2Fa’aaogalolatouiloaoleomafa’ailogaolegaganatusitusiefaitausa’omamalamalamaaiitusitusigaoletausagalenei

UpuFMG1.1.3Fa’atupula’ialeaofa’ioupuuamafaionamatauvavepeafaitaueaofiaaimaupufa’apitoao‘autumaisimata’upuolea’oga

FMG1.1.4Amataonamataugaluegaolo’ofaiaenisioupu‘autuosefuaiupuftonisiupuefa’aigoaaimeaepeionauna,onisiupuefa’amatalaainauna,oisiupuefa’amatalaailagona,

TFG1.1Fa’aaoga lo latou iloa o le fa’atulagaga o le gagana, ma faiga masani o le gagana tusitusi e fatu ai a latou tusitusiga

KalamaTFG1.1.1Fa’aaogafuai’upufaigofiemafuaiupuesoso’oile‘ma’etusiaialatoutala

TFG1.1.2Fa’ata’ita’ionafa’alautelemanatuoisefuaiupuilefa’aaogaoupufa’amatalaepeiosoanaunamasoaveape

‘UpuTFG1.1.3Fa’aaogasa’oupuemasanionalatoufa’aaogainailolatousiosiomagai‘aigamaa’ogamotusitusigaoletausagalenei

AnomATA’UpU

KalamaIamafaietamaitionataliifesilieamataile:• Oai/Olea/Ofea/Efa’apefea

/Oanafea/Ifea/Eto’afia?

Iamataule‘ese’esegaole:• fausagaofuai’upufaigofie• fausagaofa’atonuga• fausagaofesilimaiamanatua

fa’ailoga.• fuai’upuiletaiminei,taimi

faifaipea,taimituana’i,taimilumana’i

Fatunifuai’upupupu’uesoso’oileso’ofuai’upuole‘ma’.MatauleataolefausagaoleGaganaSamoa,oleveape,nauna‘autu,naunalagolago(VNANL)olo’oatagiaifuai’upufaigofie.

KalamaFa’aaogafausagasa’oofuai’upuemateaailefa’asologaoupumauiga• inaunamasoanauna• iveapemasoaveape• ifa’atusatusagaefa’aaogaai

soanaunamasoaveape• euigatutusamafa’afeagai

LeoFa’aalilolatouiloaolegaganaealaile:• fa’afeso’ota’ioleoiolatou

mata’itusitusitusia,fa’afeso’ota’ivaegaoupuiolatouleoft.

• faitausa’oomata’itusi,silapela,mafuai’upu

• vaevaesilapelainaiafaigofieonata’u

KalamaTusinifuai’upuefausialeleiiletaiminei,taimituana’i,• Matauleleilefaigaefesuia’iai

fuai’upumailetaimineiiletaimituana’i

• Fatunifuai’upuetaliatuaiifesiliole“Oai,Olea,Oanafea,Efa’apefea,Ofea,Aisea.

• Iamafaionailoale‘ese’esegaofuai’upuatoatoamafui’upu.

• Fa’afeso’ota’inifuai’uputa’iluaefa’aaogaaileso’ofuaiole‘ma’.

Iamasaniefa’aaogafa’ailogafa’aleomafa’ailogaomanavaga:komaliliu,fa’amamafa,koma,piliota,fa’ailogafesili.Iailoapo’ogafeaofuai’upuetu’uaimata’itusilapopo’a.• Fa’aaogasoanaunamasoaveapee

fa’alauteleaimanatuotusitusiga.

Samoan_2012_final.indd 29 23/01/13 1:15 PM

Page 30: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

30 TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 1

AnomATA’UpU

Fa’aaogata’itasitasi,po’osefui’upu,po’osefuai’upuetalivaveaimaiasa’omatalafeagaitaliitalanoaga.

Fa’aaogaupufesilietalafeagaiifa’amatalagaolo’osa’iliaisemata’upupoosetalanoagamaiafa’aalimanatuinimata’upuetalanoaina.

LeoFa’alogomafa’a’ese’eseupuoitotonuosefuaiupu

Fa’alogomafa’a’ese’eseleoosilapela,maleoomata’itusiitotonuoupu

Matauleumiolevauelipeafa’aleomafa’amatalalea’afiagaoleuigaoseupuonaoleleoolevaueli

Mataulesilapelaolo’ofa’amamafaleta’ugamalonauiga

Fa’a’ese’eseleoofesilimaleoofa’atonugamaisiitu’aigafuai’upu

Matauleuigaolo’oileoonifa’amtalagaft.leoo‘ote,leoolapata’igamafa’asilasilaga.

Fa’ailoatulagaetautalaaiile‘t’male‘k’mafa’atino

UpuMalamalamamafa’aaogaitu’aigaupueseeseetautalaaiiasouma,• upuetautatalaaiilegagana

fa’aaloalo• fa’a’upugailesegila,tualema

lepelulale• upuefa’aaogaso’oi‘aigama

potua’oga• upumofa’atulagagaft:

muamua,lonalua,mf• igoaolanumamataunilanue

tutusai‘aigamapotua’oga• igoaofuainumeramaolatou

foliga• upuetoefa’amatalanitalamai

leTV,fagogo,talaafaia’ogapo’onitalaanisitamaiti

• igoaovaegaoletino• igoaomeaumaitotonuo

lepotua’oga,‘aigamalesi’osi’omaga

• upuefa’amatalaaifoligaonimea

Malamalamamafa’aaogaupuo‘autuolo’oa’oa’oinamaupufa’apitoaoisimata’upuMalamalamamafa’aaogasa’oupuefa’atatauileaofa’iotagataoaofiaisefa’amatalagaFa’aaogaupuefa’alautele,fa’a’oaaimanatuftsoanauna,soaveape

• fa’aaogafa’ailogafa’aleomafa’ailogaomanavaga:komaliliu,fa’amamafa,koma,piliota,fa’ailogafesili,mafa’ailogaoupusi’iemalamalamaaiiuigaotalaofaitauai

• fa’ailoaupuetaitutusaleo• faitauso’oseupueva’aiiaima

iloaolatouuigaofa’aaogainaaiilegaganaoasouma

Upu• Faitaumamatauvavefoligama

uigaoupuoasoumamaupufa’apitoaoisimata’upuma‘autu

Mataufa’aaogagaoupuisefuaiupu:• ninaunata’atelepeninauna

fa’apitoa• nisoanaunaofa’aaogaina(ave

lefa’amuamuainaunamasoananunaonafaatoava’aileaiveapemasoaveape(fa’amasaniilematauofa’aaogagamauigaofa’aaogaaiaele’olefa’aigoaonaunaveapemf)

• veapemaolatoufa’ailotaiminei,taimituana’i

• niofa’amatalaainifa’anumerainaonimea

• nitautumalemafua’agaolefa’aaogaso’oftisesolopoosetala.

UpuIafa’aaogaupuemasanionafa’aaogailegaganaoasoumamanaiupufa’aaloalofaigofie,fa’apeaupuo‘autu

Fa’aaogaupu:• emasanionafa’aaogaile‘aiga,

lepotua’ogamasi’osi’omagaemasanionaiai.

• iatalafeagaiupufilifiliamale‘augamaleaufaitau

• efa’aaliailagonaft:fiafia,mimita,fa’anoanoa,malie,inoino,mf

• etoefa’amatalaainimeanatutupu

Samoan_2012_final.indd 30 23/01/13 1:15 PM

Page 31: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 1 31

FA’ALogo mA TAUTALA FAiTAU mA mATAU TUsiTUsi mA FA’ATinoFA

TUgA

FTT1.1 Malamalama i fatuga faigofie ma iloa fatua’i manatu i fatuga fa’atulagaina ia talafeagai ma auga ma le aumatau

Auga, aumatau, manatuFTT1.1.1Fa’alogomafa’ailoaleauga,aumataumamanatuofatuga,mafa’atinofatugaeseeseilegaganatautalaft.talafatu,talatoefa’amatala,pese,solo,mafa’atonuga

FTT1.1.2Fa’ailoauigaoleaumatauofatugamoletausagaleneimafa’ailoapefa’apefeaonalatouiloa

Auivi ma aga o fatugaFTT1.1.3Mataufa’avasegagapooauivi,manisioagaofatugaoletausagalenei

FaitaugalauluFTT1.1.4Fa’aalimanatuiuiga‘autuofatugamafa’ailoasemauelagolagoinalemanatu

FMT1.1 Faitau malamalama i manatu o fatuga ma au’ili’ili vaega e patino i ai

Auga, aumatau, manatuFMT1.1.1Fa’ailoaleauga,aumatau,mamanatuofatugaofaitauai

Auivi ma aga o fatugaFMT1.1.2Fa’ailoaleauivimaagaofatugafa’atulagaina

FaitaugalauluFMT1.1.3Fa’ailoauigatu’usa’omauiganatiaoisefatuga

FMT1.1.4Mataumanatu‘autumamanatufaaamoamotalioitalamafa’amatalagaosemata’upu(informationaltexts)

FMT1.1.5Fa’aaogaatamauigaosefatugaatoamalepotomasaniefa’aaliaimanatuiuigaosetagataosetala

TFT1.1 Fatu ni a latou tala e talafeagai ma auga, aumatau fa’atulagaina

Auga, aumatau, manatuTFT1.1.1Fuafuamatusinifatugamoaugamaaumatau‘ese’ese:talatoefa’amatala,fa’atonugaolefaiaosemea,fa’amatalasetagata,senofoaga,semeaolo’oilonasi’osi’omaga,fa’aaogatusitusigaefa’amauaiolatoumanatu(journalwriting)

TFT1.1.2Fa’ailoaniitusetolueiloaaileleleiosetusitusigapeafa’atusaileaugamaleaumatau,mafa’aaogaefuaiaileleleioalatoutusitusiga

TFT1.1.3Fa’aaogafa’amatalagatu’ugutumaatatusitusiaefa’ailoaaialatoutusitusigailevasega

Auivi ma aga o fatugaTFT1.1.4Fa’aaogaauivimaagatalafeagaiofatuga‘ese’esefttalafa’amatala,talafatu,faatonugaolefaigaosemea,fa’amatalagaosetagatapoosemea

AnomATA’UpU

FATU

gA

Auga, aumatau, manatuFaalogomafaaeseesefatugafaigofieofaalogoiai:fa’ailoaleauga,aumataumamanatuofatugaft.talafa’amatala,talatoefa’amatala,talaatu,talatu’u,solo,pese,fa’atonugaolefaiaosemeae.g.osekuka

Fa’ailoale‘ese’eseolegaganaefa’aaogaiaumatau‘ese’eseft.oemasaniai,osetoea’inamatua,oseisioalatouuo

Fa’atinofatugaeseesefa’atulagainamoletausagaleneift.talatoefaamatala,tauloto,pese,faatonuga

Fa’alogoifatugamata’umainisiouigaoleaumataumamafua’agaoolatoumanatuft.Oletalasafa’alogoaiileleitioosetalamotamaiti.Osetalamotamaitienonofoiletaulagaauaele’iva’ailatouinipe’a.Eiloaotamaitilaitiauaefaigofieupuolo’ofa’aaogailetala.

Auga, aumatau, manatuFaitaumafa’ailoaleauga,aumataumamanatuofatugaft.talafa’amatala,talatoefa’amatala,talaatu,talatu’u,solo,pese,fa’atonugaolefaiaosemeae.g.osekuka

Fa’ailoamafa’auigafa’amatalagaolo’ofa’amauinaikalafi,siata,maataFaitaualatoulavatalanatusimafa’ailoapooaileaumatauoalatoutusitusiga.

Filifilianalavatusifaitau

Auivi ma aga o fatugaFa’ailoaleamataga,ogatotonu,mafa’ai’ugaotalafatueaofiaaimafagogo,matalatoefa’amatala,

Fa’ailoaleauivimavaegaoaofiaisefa’atonugaosefaigaosekuka,ta’aloga,faigaosemeataulimaft.pe’ape’a

Fa’ailoanisioagaofatugaoletausagalenei:ft.osoloepupu’ufuai’upumatutusaleofa’ai’uofuaiupu;ofa’atonugaeiaiupuefa’asoloailefaigaosemeaftmuamua,sosooailea,amae’a…

Auga, aumatau, manatuAuiliilitalatoefaamatala,talafatu,fa’atonugamfmoletausagalenei,ma:matauleaugamaleaumataumataumanatuoaofiaai

Fuafuamatusinifatugauafa’atulagaina;fa’aaogafuafa’atatauoleleleiosefatugaeiloilomateuteuaitapenagafa’ata’ioalatoutusitusiga

Au’ili’ilifatugaolo’oleleionatusimafa’ailoaniitusetoluolo’oleleiaimafa’aaogaonifuaefa’atatauiaileleleioalatoutusitusiga.Iamataulelelei/malieomanatu,upu,fa’asologa,atailalatoufaitauiai

Fa’atusatusaalatoutusitusigailefuafa’atatau,mateuteu

Samoan_2012_final.indd 31 23/01/13 1:15 PM

Page 32: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

32 TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 1

AnomATA’UpU

Auivi ma aga o fatugaFa’alogomafa’ata’atiafatugaiolatoufa’ava’apooauivift.fa’asologaoletalatoefa’amatala(amataga:oai,ofea,oanafea,ogatotonu:omeanatutupu;fa’ai’uga);ovaegaeaofiaisetalaefa’amatalaailonaaiga(olonaigoa,oonamatua,otagataeilonaaiga,olonanu’u,ogaluegaefai);auiviosefa’atonugaolefaigaosemeaft.olesu’iinaoseula,olefaigaoseta’alogaepeiolelape(oleulutala,omeaemana’omia,ola’asaga)

Fa’ailoanisioagaofatugaoletausagalenei:ft.otaulotoetutusaleoefa’ai’uaifuai’upu,emaliefo’imaetopetopeinisiotaimimafaitaga;otalatoefa’amatalamafa’atonugaolefaigaosemeaefa’aaogaupuefaavasegaaifaamatalagaft.muamua,sosooailea,amae’a…

FaitaugalauluIamaealeTausaga1uamafaietamaitionafaitaumamalamalamaiuigatu’usa’oofatugaolooiaimaataelagolagoai:talatoefaamatala,faamatalagaosemeanatupu,faigaosemeaft.gasesegaosetaumafa,faigaosetogalaau.

Toefa’amatalatalasafaitauai.

Faauigafaamatalagaoloofaamauinaiata,siatamafa’ailoft.kalenaoaso,taimioleaso,siataoletau,ataoletinooletagata

Mateleaofiagamalefa’asologaosefatugafuaileulutalamaatamamafaionafaamaoniamanatu

Fa’ailoale‘autuosetala

Talifesiliefaatatauisefatuga–Ofea,Oai,Olea,Aisea,Efaapefea

Fa’aalimanatuitagataosetalamata’usemafua’agaomanatu

Fa’ata’ita’iauala‘ese’eseefa’ailoaaimanatuoalatoufatugaft.fa’aaogasiata,atavali,atapu’eelagolagoinamanatuofa’aali,faitauleotelea’ofa’alogolevasega,tusiseataeuigailetusitusigamafa’amatalailevasega,talanoaiisieuigailanatalanatusi–iamaninoleulutala,oaiolo’oautuiai,oameanatutupuileamataga,ogatotonu,i’uga

Auivi ma aga o fatugaMatauauiviofatugaoletausaganeimataumafaietaumulimuliaiialatoutusitusiga:faamatalagaosemeanatupu,faatonuga,faamatalagaosemeaft.OleVaitaele,talatoefaamatala,faamatalagaosemeanatupu,faigaosemea

Fa’amasaniiagaolegaganamofatuga‘ese’eseft.amataiveapefa’atonuga,

Samoan_2012_final.indd 32 23/01/13 1:15 PM

Page 33: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 1 33

FA’ALogo mA TAUTALA mATAU mA FA’ATinoAg

AnU’

U m

A Ag

AiFA

nUA

FTA1.1 Fa’aaoga le gagana fa’aaloalo faigofie ma tu ma aga e talafeagai ma o latou tausaga i fa’atinoga o fe’au ma galuega, o le va fealoaloa’i ma tagata, o feofoofoaiga, o fa’asinomaga, ma ta’aloga, fa’afiafiaga ma galuega taulima

TautuaFTA1.1.1Fa’amatalaolatoufa’asinomaga:ouigaolatouigoaatoaaimaolatoutulagaitotonuoaiga/a’ogaft.ulumatua

FTA1.1.2Malamalamamafa’aaogalegaganafa’aaaloalofaigofieefa’amatalaaife’aumagaluegaitotonuoaigamaa’oga,fa’atinoaifa’atonugamatalosaga

Fa’aaloaloFTA1.1.3Malamalama,fa’aaogamafa’amatalatumaagafa’aaloalooamiogapuleaitotonuoaigamaa’oga.

FTA1.1.4Malamalamamafa’aaogalegaganafa’aaloaloefa’afeiloa’iaitagatamafa’atinoailevafealoaloa’ietatauaiiletausagalenei

Ta’aloga, Fa’afiafiaga ma galuega TaulimaFTA1.1.5Fa’alogo,matamatamafa’amatalafa’atinogaota’aloga,sivamagaluegataulimafaigofie‘ese’esefa’asamoa

MFA1.1 Fa’atino fa’atonuga o fe’au ma galuega i totonu o aiga ma a’oga i le gagana fa’aaloalo faigofie, o le va fealoaloa’i ma tagata, o ta’aloga, fa’afiafiaga ma galuega taulima

TautuaMFA1.1.1Mataumafa’atinofe’aumagaluegaitotonuolepotua’ogamalelotoaolea’oga

Fa’aaloaloMFA1.1.2Mataumafa’atinotumaagafa’aaloalooamiogapuleaitotonuoaigamaa’oga;fa’ailoasemafua’agatatauonisiotumaaga

Ta’aloga, Fa’afiafiaga ma galuega TaulimaMFA1.1.3Mataumafa’atinota’aloga,sivamagaluegataulimafa’asamoafaigofie

AnomATA’UpU

AgAn

U’U

mA

AgAi

FAnU

A

TautuaFa’ailoaeletamaiititileuigaolonaigoamalonafa’asinomagaitotonuoaiga.Ft.Olo’uigoaoSina.Oleigoaleaoletinaolo’utama.Oa’uelonatoluolefanaua...Matoutenonofoi...Onaoa’uelonatoluoutefa’alogoilevaegamatutua.Outeva’aiao’uusolaiti.

Fa’amatalatiutefaiiaigamatotonuolepotua’ogaft.Tapenalefale/saluleotaota/fa’alalaalugamafala/solofa’amalama.Talanoapeaiseaemo’omiaaionafa’atinoolatoutiuteftilesololeleioleaigamaa’oga

Fa’aaogalegaganafaaaloalofaigofieefa’ata’ita’ionafaisefa’atonugapoolefa’aaliosemana’ogaftAumainitavaifa’amolemole/.Fa’afetai.Fa’amolemoletu’umaileatolena/mf

Fa’aaloaloTumaAga:Fa’amatalamafa’aaoga• ‘aualetautalamalemama.• nofoilaloma‘ai/tautala.• ‘auale‘aisavali.• fa’atuloumasavalifa’ano’uno’uilumaotagata.• ‘aualefaifeautogiFa’atalanoamafua’aga/manatufa’avaeotumaagaolo’oilugaftolevamaisietaua

Fa’amatalamafa’aaogafa’afeiloa’igaotagata:• TalofalauSusugaalefaia’oga.• Oamai‘oeileneitaeao?• Manuiafa’afetai.• Talofatina/tama.

Tautua Fa’atinomagaluluefa’atasimaisieteuteulolatoupotumagaluegaetatauaiitotonuolea’ogaft.taegaotaota,totoinaola’auFa’atinogaluegaefesoasoaniaiisiitotonuolevasegamalea’oga.Fa’atusatusafe’aufa’atinoiaigamaa’oga.Fa’aaogalefa’amolemolemalefa’afetaiefa’amasaniaiilefa’atinogaofa’atonugaofe’aumagaluega.

Fa’aaloaloMataumafa’atino:ft.• Nofoilaloma‘aifa’amolemole.• ‘Aualepisaolo’osaunoalefaia’oga.• ‘Aualetautalatumatagata.• ‘Aualetautalamalemama.• Tautalamalefa’aaloalo/savalimaleiloa• Fa’afeiloa’imafa’atofaaiitagata‘ese’ese.Fa’amatalasemafua’agaonisiotumaagaft.aiseae‘auaailetautalatuilumaotagata?

Ta’aloga, Fa’afiafiaga ma galuega TaulimaFa’atinota’alogafa’asamoa:Lapega,tulituli’ı,’aisakea,tu’itu’imeto,popomano’o,Fa’atinopesemafa’aaogameafaifa’ili,pa’o‘ese’esemosasa,fa’aili–meafaifa’aili.(pate,fala,ma’a,sipuni)Fa’atinosesasafaigofieFa’atinolelalagainaopololauniu,ma’ilo,taulima,pe’ape’a.

Samoan_2012_final.indd 33 23/01/13 1:15 PM

Page 34: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

34 TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 1

AnomATA’UpU

Ta’aloga, Fa’afiafiaga ma galuega TaulimaTa’aloga:Fa’amatalamafa’aaogalevaogaganao:• Lapega,tu’itu’imeto,tulitulii,popomano’o,

tolotolouga,‘aisakea.Fa’afiafiaga:Matamatailefa’atinogao• Sasa,peseft.patimapo.(Pa’o‘ese’ese–meafaifa’ili

–pate,fiti,fala,ma’a,sipuni.)GaluegaTaulima:Fa’amatalalefa’atinogao• pe’ape’a,polo,taulima.

Samoan_2012_final.indd 34 23/01/13 1:15 PM

Page 35: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

35

Tausaga 2

FA’ALogo mA TAUTALA FAiTAUTUsi mA mATAU TUsiTUsi mA FA’ATino

FA’A

Tino

gA m

A AU

ALA

E FA

’AAo

gA

FTF2.1 Matau ma fa’aaoga i se tulaga ua faasolo ina mautinoa mau e fa’ailoa ai foliga ma uiga o fa’amatalaga, ma pu’e ai le a’ano o fa’amatalaga tu’utaliga

FaitaugalauluFTF2.1.1Fa’aaogaisetulagauafa’asoloinamautinoamauefa’ailoaaiuigaolegaganatautalamanisioaualaematauaiuigatu’usa’o,mamateaaiuiganatiaofa’amatalagatu’utaliga

Feso’ota’igaFTF2.1.2Fa’aaogamauefaailoaaiuigaofa’amatalaga,maagaolegaganaeagava’aaiifeso’ota’igamaeuamasaniaiilelauteleololatoulotoifale

Fetala’iFTF2.1.3Fa’aaogamauefaailoaaiuigaofa’amatalaga,maagaolegaganaeagava’aaiifeso’ota’igamaeuamasaniaiilelauteleololatoulotoifale

FTF2.1.4Fa’aaogaauala‘ese’eseemafaufauaiiuigaitautalagamafa’amatalagatu’utaliga

FTF2.1.5Amataonafa’aaoganiauala‘ese’eseemafaufauaiiuigaotautalagamafa’amatalagatu’utaliga

mata’itu ma toe autaluFTF2.1.6Fa’ailoatulagaetatauonaausiaisetautalaga,fa’ailoatulaganaausiaisanalavatautalaga,matoeteuteu

FMF2.1 Fa’aaoga ma le to’a mau e fa’ailoa ai le uiga o fa’amatalaga, e faitau malamalama ai i tusi o le tausaga lenei

sufiga o tala ma manatuFMF2.1.1Fa’aaogamauefa’ailoaaifoligamauigaofa’amatalaga,esufimamatauvaveaiupumamanatu,mafaitaumalamalamaaiitusitusigamaata.

FMF2.1.2Fa’amatalaleso’otagaolegaganatautalamalegaganatusitusi,malegaganava’aiaiatapoofa’ailoinifa’ata’ita’igamasani

Va’ili’iliga o faitaugalaulu FMF2.1.3Fa’aaogaisetulagauafa’asoloinamautuaualatalafeagaiesa’iliaiuigatu’usa’omamatauuiganatiaosetusitusiga

FMF2.1.4Fa´aaogaaualatalafeagaietulimata’iailolatoumalamalamaitusitusigamaataisetulagauafaimamasanimaualautelemanatufa’aalia

Fetala’iFMF2.1.5Fa’aalimanatumalagonaisetalamaaumainimauseluapesiliatuefa’alauteleai

A’oina o upuFMF2.1.7Fa’aaogaaualafaigofieea’oaifoliga/sipelagaoupumaolatouuigainaiateleniupuematauvavefoligamasololeleiailefaitau

TFF2.1 Fa’aaoga i se tulaga ua tele ina mautu mau e fa’ailoa ai foliga ma uiga o fa’amatalaga, ma fa’amasani i auala o tusitusiga e fatu ma faailoa ai manatu i ni tusitusiga ma fa’atinoga

TusigaTFF2.1.1fa’aaogaisetulagauafa’asoloinamautulolatouiloaoleomafoligaomata’itusi,leta’ugaoupu,mafa’ailogaolegaganatusitusietusisa’oaiupumafuaiupu

Fatua’iga TFF2.1.2Fa’aaogaaualaetalafeagaimaletausagaleneiefuafualeleiaitusitusiga;tu’ufa’atasi,iloilomateuteutusitusiga,inaiamaninole‘autumoefaitaumafa’alogologo

Samoan_2012_final.indd 35 23/01/13 1:15 PM

Page 36: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

36 TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 2

AnomATA’UpUFA

’ATi

nogA

mA

AUAL

A E

FA’A

AogA

FaitaugalauluFa´alogoinaiamaninouiga:• fa’aaogavavemaumaiimeaua

latouiloa,mamauolo’oaofiaileomafaaleogaolegagana,mamauoleiloaolefausagapoolekalamaolegaganaepu’eaailea’anoofa’amatalaga

• mataumailoaniupu,fuiupu,fuaiupuolo’olo’otautuiaimamafua’aga

• matau´upu,mafuaitau‘autumaolatouuigaofa´aaogaai

• mataulefegauia´igaoleomaa’afiagaoleuigaft,leoita,fiafia,popolemf

• mateauiganatiamafa’amatalamaueiloaaiuiganatiaonifa’amatalagaft,eiloaileleooletagataotautalalagona,eiloaifoligapoofiafiapeita,eiloainisifa’amatalaganamuamuata’u

Fa’aaogaauala‘ese’eseefa’atupula’ialolatoumalamalamainitautalaga,talafou,talafa’afagogo,fa’amatalagaose‘autuitotonuoisimata’upuft.• taumatele‘autu,nifa’amatalaga

maupueonoaofiaaia’ole’ifa’alogo,

• fa’aaoganiataefesoasoaniilolatoumalamalama

• tu’ufesilia’ofa’asolosefa’amatalagapealemalamalama

• mafaufauinifesilieonotaliaisefa’amatalagapeailoaseulutala

• matauuigatu’usa’oilefa’asinoomaumaifa’amatalaga

• taumateuiganatiamaaumainimafua’agaomanatu

Fa’ailoaleuigaotalamalagonaealailefesuia´ioleleo,leta´ugao´upu,lesaosaoaoletautalamalemanino,maleogatasimafoligava´aiamaamiopeafeso’ota’imaisi

Fa’amatalafa’ailoofa’alogoaiilonanu’uft.puolevavao,apaolegaluega,logoolemaliu,otimf.

Feso’ota’igaAmataonamafaufaumafililifilitataulefesuia’igaolefaigaoleomafaaupugaiatalafeagaimale‘autumaleaumataumaleauga

sufiga o tala ma manatuMatauvaveupumasanimafaitaumalamalamaitusitusigamaatainauafa’asoloinamautumato’afa’aaogagaomauefa’ailoaaiupumauigaofa’amatalagaft.• uailoafa’aaogalolatoupoto

masani,fa’atasimalolatouiloaoleomafoligaomata’itusimatu’ufa’atasigaomata’itusi,lekalamaofuaiupu,maniataoisetusitusigaefa’auigaaifa’amatalaga

Fa’aaogamaleto’aaualaneiesufiaiupu,manatumauigaosetusitusiga:• va’aitoto’aisefuaiupupooni

fa’amatalagaolo’oiata(attending)• sa’ilifa’apitoseupu,fuaitau,‘autu

olo’oitotonuosefa’amatalaga(searching);

• sailiiliga–tulimata´inimanatufa´apitoa,´upuemasanionafa´aaoga,lefaugaofuai´upu,mafa´amatalagaemauaiata

• mateaupu,manatuolo’ososo’omaiisefuaiupu;mate–lemeaeonotupuilefa´ai´ugapoolemeaeonososo´oai

• faifa´ai´uga–faisefa´ai´ugaisemeaota´ua,eleafainapesa´opesese

• toeva’aimafa’amautinoapoosa’olefaitau(crosscheckingandconfirming)

• fa’atusatusamanatumameamoniota´uaitalaonatoefa´asa´olea.

• toefa’asa’olefaitau(self-correct)

Fa’amatalalefa’aaogagaolegaganatmalegaganak;faamatalauigaofa’ailomasaniilugaoalateteleepeiofa’ailoetutuaita’avale;otagaaleoleofa’asinoaualamaolatouuiga;fa’amatalanisiofa’ailoitotonuolenu’uft.fa’ailooaualagalue,fa’ailoomaimoagamotagatatafafao,fa’ailooinilaupapaotusiaitulafonoasenu’umf.

TusigaUafa’asoloinamaututomaimaagava’aoletusigaolegagana,eatagiaile• teleonasa’oletusigaofuai’upu,

ilesa’oonafa’aaogafa’ailogaolegaganatusitusi:mata’itusitelemoleamataga,piliotailefa’aiuga,mata’itusitelemonaunafa’apitoa,fa’ailogafesili

• teleinasa’olefa’aaogainaofa’ailogaoleo–fa’amamafamakomaliliu

• uatelelavainamautuletusigaomata’itusimasa’olesipelagaoupu

• mataumaamataonafa’aaogafa’ata’atiagaotusitusiga‘ese’esemafa’aaogatatauft.afa’aaogaataetatauonaiaisefa’amatalagapu’upu’uilaloifo,fa’apeafo’isiata;otalaetatauonaiaiulutala

Fatua’igafa’aaogamafa’amasaniiaualaetalafeagaimaolatoutausagaefuafuamafatuaisetusitusiga,iloilomateuteu:• Fuafua se tusitusiga

–fa’atalanoamafa’ailoale‘autuosetusitusigamaleaufaitau

–fa’atalanoasefuafa’atatauole‘ausiaoleaugaosetusitusigaft.Efa’apefeaonatatouiloaeleleiletatoutalailetatoutafaoga?

–filifilisemata’upu‘autuosetusitusiga

–filifilile‘auga,leaufaitau,malefa’ava’aoletusitusigaft.poosetusi,siata,solomf,peafaiolo’otu’usa’olotoialatoulefilifiliga

–fa’afeso’ota’ile‘autumalolatoupotomasanipooseiloaualatoumauamaiinitusisafaitauai

–filifilimanatu‘autu–fa’ata’atiaseauiviole

tusitusiga;fa’aaogaatatalafeagaimoseauivift.fa’apalakalafa:folasaga,fa’alautelega,aotelega

–tu’ufesiliiisimosefa’alautelegaomanatu

–aoaofa’amatalagamotusitusigailefa’atalanoaomanatu,sa’ilimauolo’omana’omia,filifilimanatuefatuaisetusitusiga

Samoan_2012_final.indd 36 23/01/13 1:15 PM

Page 37: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 2 37

AnomATA’UpU

FA’A

Tino

gA m

A AU

ALA

E FA

’AAo

gA

ia ´auai i ni felafolafoa´igaFa´ata´ita´ifelafolafoa´igaefa´aaogaailegaganaoasoumamanaiupufa´aaloalofaigofieifeiloa´iga:• fa’aulufaleleulua’oga,pooseisi

faiaogaitotonuolevasega• fa’afetaiisetamaititimose

galuegasafai• fa’amaloiseisimosematati’a

uaausia• fa’atoeseiseisiisesasiuaiai• fa’alautelefetalia’igafa’aaloalo

faigofieilugaoletelefoni

Fa´aauaufelafolafoa´iga• amataonafa’aaogaupu,fui’upu,

fuaiupuefa’ailoaailetaliapooleletaliaosemanatuitalanoagaosemata’upuitotonuolevasegaft.Etutusaleleimamanatuma...Esa’oia...Outeletalitonu...

• fa’ata’ita’ionafa’aaoganifesilifaigofieefa’alauteleaitalanoagaft.fesilitatala

Fa´ai´ugaofelafolafoa´iga• fa’alauteleuputaumavaeile

gaganafa’aaloalofaigofieetusamale‘autumaleaufa’alogologo

• fa’aaogatagamaleotalafeagaiifeoso’otaigaft.tu,nofo,ofoligaomata,olefegauia’igaoleleomf.

• faitagaotala,fa’aaoganiupufa’amatala,soaveapeefaalauteleaifa’amatalaga

Fetala’iFa’amatalaolatoumanatu/lagonaisetautalaga,fa’atinogamaaumainimauelagolagoaiFa’ata’ita’ionaavesefautuagaiseisieuigailanatautalaga/talaFaailoaitu’aigatagataosetalaofa’alogoiaimata’umaifa’amaonigaomanatuft.oupu,ofoligaepeionfa’amatalaai,oleleomf.Mataumafa’aalimanatuiaualaolo’oiloaaiseagagafiafia/fa’anoanoa/fefeoetalaft,fa’aaogagaoleoitautalaga,olevaogaganaft.upu,fuaiupu

mata’itu ma toe autaluFa’ailoapefa’apefeaonailoaleleleipooleleleiosetautalaga/tala/fa’atinogamafa’amauosefuafa’atatauoleleleiosetautalaga,fa’atinoga;faaaogalefuafa’atataueautaluai

Va’ili’iliga o faitaugalaulufa’aaogaaualatalafeagaiesa’iliaiuigatu’usa’omamatauuiganatiaosetusitusigaft.• fa’atusatusa – talaolo’ofaitauai

maolatousi’osi’omaga;• fa’aaoga le poto masani e matea

aimata’upueaofiaisetalamafesoasoaniialatoufa’auigagaft.fa’aaogaataolo’oilefa’ava’ailuma,fa’aaogaleulutala

• tu’ufesili –fa’atunifesilieuigailetalainaiafa’amasanionaiaisemafua’agaefaitauai

• tu’ufesili ft, tulaga olo’o atagia i se tusitusiga, tulaga e le’o manino ai

• fa´aaoga ni ata fa’alemafaufau efa’alauteleailemalamalama

• matea uiga natia o se tala–fa’aaogamata’upuolo’oaofiaisetalafa’atasimalepotomasaniefatuaimanatuiuigaonatiapoouigaele’otu’usa’omaiiletala

• mate le soso’oga o le tala• toe sa’ili mai i le tala ni fa’amaoniga

o manatu• fa’ailoa le ‘auga o se tusitusiga ma

manatu ‘autu• fa’ailoa le va’aiga a se tusitala

aumai se mau e fa’amaonia ai manatu ( i le gagana e talafeagai ma le tausaga lenei)

Fa´aaogaaualatalafeagaietoemanatuiletulagaoiailalatoufaitauileft.• ta’umaitulagaolo’ofiafiaaiila

latoufaitautusi• ta’umaimeafouuaa’oinamaise

tusitusiga• fa’amatalasefa’afitauliolo’oilana

faitautusi• fa’ailoasetulagaetatauonagalue

atiliai

Fetala’iFa’alautelemanatuisetalailefa’aaogaomaumaitotonuosetalapoosemaumaiilonapotomasani

A’oina o upuFa’aaogaaualanafa’aaogaileTausaga1,fa’aopoopoiaimaa’oupuilisiilaloo‘autu‘ese’ese

–fesiliiisiisolatoumanatuilefa’asologamafatua’igaomanatuosetusitusiga

–iatoeiloiloalatoulavatusitusigamafa’ailoatulagaolo’oleleiaialatoutusitusiga

• Fatua’iga–tusimaninoilaloolatou

manatu–fa’aaogalolatouiloao

mata’itusi,leo,fausagaolegaganaetusisa’oaiupuifuai’upu(Tausaga1,uamautuileTausaga2),

–va’aitoto’aiupuefa’aaoga,fa’ava’aosetusitusiga,aemaisemanatuolo’ofiatusia

–filifililevaogaganaesilionaleleimoleaufaitaumale‘autu

–sa’ilimafa’aaogafautuagamailefaiaogamaisitamaitiialatoutusitusiga

–toesiakipooaofiamanatu‘autusafuafuaina

–siakilemoniofa’amatalagamamau

–fa’aaogasefa’ava’aemaninoaileso’otagaomanatu‘autumamanatufa’aamoamotali

• Autalu tusitusiga• iloilopoomaninomaleleile

folasiaomanatuetusaaimale‘autu,aufaitauft.va’aitoto’ailetalafeagaioupufilifilia;tu’ufesilipetalafeagai,ft.malieileaufaitau

• sa’ilifautuagamailefaia’ogapoonisiolevasegamaisi

• teuteutusitusigaetusaaimafautuaga

• va’aitoto’ailesa’ooletusigamafa’asa’o

Lolomiga ma Fa’alauiloa• filifilipefa’apefeaonafa’ailoale

tusitusigaileaufaitau• toefaitautusitusigamafa’asa’o

niseseolegaganaftsipelaga,fa’ailogaolegagana

• teuteulelolomigaefa’ailoaiisi• sa’ilifautuagamaifai’a’oga,uo,ma

isieuigailelolomigauaiai• fa’ailoa,fa’aali,fa’asoaiisieuigai

letusitusiga

Samoan_2012_final.indd 37 23/01/13 1:15 PM

Page 38: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

38 TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 2

AnomATA’UpU

Toemafaufaumafa’ailoasonaialavamanatuilanatautalaga–meanaleleiai,fa’aleleleiai,meaetatauonafa’aleleia

Fa’amatalainifuaitaufaigofielolatoumalamalamaisemata’upusafa’alogoaimanimafua’aga,mafa’ailoanisila’asagaetatauonafaiefa’aleleiaift.etatauona‘ouleotele,va’aiilevasegamf.

mata’itu ma toe autaluFa’amatalaaualasafa’aaogaefuafua,tusi,iloilomafa’ailoaaisetusitusigaFa’amatalaleaogaoaualanafa’aaogaFa’aaogafuafa’atatauotusitusigaeautaluaigaluegatusitusi

Samoan_2012_final.indd 38 23/01/13 1:15 PM

Page 39: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 2 39

FA’ALogo mA TAUTALA FAiTAUTUsi mA mATAU TUsiTUsi mA FA’ATinogA

gAnA

FTG2.1 Matau uiga o fausaga faigofie o le gagana olo’o fa’alogo i ai, ma fa’aaoga fausaga faigofie e fa’aali ai manatu, ma fefa’asoaa’i ma isi i le gagana o aso uma

KalamaFTG2.1.1Fa’alogomatautatalamaleto’aifuai’upufaigofieatoatoamaamataonafa’aaogafuai’upulavelaveefetauiiuigamamanatu,masa’olefa’atulagagaetusaaimalefausagaofuai’upuileGaganaSamoa

LeoFTG2.1.2Matauleoomata’itusimaleta’ugao‘upuinaiafaigofieilefa’alogoonamaualeuigamalesipelagasa’oo‘upueaofiaaimafa’ailoga

FTG2.1.3TautatalailegaganaTmalegaganaK,malegaganafa’aaloalofaigofie

UpuFTG2.1.4Malamalamamafa’aaogaupuolegaganaoasouma;upufa’apitoaoisimataupu;upufa’aaloalofaigofieetatauaipeafeso’ota’imaisi

FTG2.1.5Fa’aaogaupu,fuiupuefa’alautele,fa’aoaaimanatu

FMG2.1 Fa’aaoga ma le to’a tomai ma agava’a fa’avae o le iloa faitautusi e faitau malamalama ai i tusitusiga ma ata va’aia

Kalama

FMG2.1.1Mataulefausagaofuai’upuinaiailoalefa’atulagagasa’oo‘upuifuai’upumamalamalamaiuigaoiafa’a’upugapeafaitauiai.FMG2.1.2Amataonamataugaluegaolo’ofaiaenisioupu‘autuosefuaiupuftonisiupuefa’aigoaaimeaepeionauna,onisiupuefa’amatalaainauna,oisiupuefa’amatalaailagona

LeoFMG2.1.3Matauvavevaegaoupuilemafaionafa’afeso’ota’imaolatouleo

UpuFMG2.1.4Fa’atupula’ialeaofa’ioupuuamafaionamatauvavepeafaitaueaofiaaimaupufa’apitoao‘autumamata’upuolea’oga

TFG2.1 Fa’aaoga lo latou iloa o le fa’atulagaga o le gagana, ma faiga masani o le gagana tusitusi e fatu ma fa’alautele ai a latou tusitusiga

KalamaTFG2.1.1Amataonafa’aaogafuaiupulavelaveitusitusigamafa’alautelemanatuilefa’aaogaosoanaunamasoaveape,upufa’atusatusa

‘UpuTFG2.1.2Fa’aaogasa’oupuemasanionalatoufa’aaogainailolatousiosiomagai‘aigamaa’oga,maupumaitusiefaitauaimotusitusigaoletausagalenei

AnomATA’UpU

gAgA

nA

KalamaIamafaietamaitionataliifesilieamataile:• Oai/Olea/Ofea/Efa’apefea

/Oanafea/Ifea/Eto’afia?Iamataule‘ese’esegaole:• fausagaofuai’upufaigofie• fausagaofuai’upulavelave

faigofie• fausagaofa’atonuga• fausagaofesilimaiamanatua

fa’ailoga.• fuai’upuiletaiminei,taimi

faifaipea,taimituana’i,taimilumana’i

Fatunifuai’upupupu’uesoso’oileso’ofuai’upuole‘ma’,‘ona’,aua,ina

MatauleataolefausagaoleGaganaSamoa,oleveape,nauna‘autu,naunalagolago(VNANL)olo’oatagiaifuai’upufaigofie.

Fa’aaoga‘uputa’itasitasi,po’osefui’upu,po’osefuai’upuetalivaveaimaiasa’omatalafeagaitaliitalanoaga.

KalamaFa’aaogafausagasa’oofuai’upuemateaailefa’asologaoupumauiga• ilefa’aaogainaofa’ailoga• ileaogaomata’itusilapopo’a• ileaogaofa’ailogamaleoo

manavaga:koma/upuofo/faailogafesili/piliota

• ilefa’aaogainao‘upufa’asinonofoaga‘i’ma

• ‘uputaunofoagaft:luga,lalo,laloifo,lugaa’e,mf

• ilefa’aaogainaole‘uputete’eole‘le’

Matautalaotusiaifausagafaasamoa[VNANL]Mataufa’aaogagaoupuisefuaiupu• ninaunata’atelepeninauna

fa’apitoa• nisoanaunaofa’aaogaina

(avelefa’amuamuainaunamasoananunaonafaato’ava’aileaiveapemasoaveape(fa’amasaniilematauofa’aaogagamauigaofa’aaogaaiaele’olefa’aigoaonaunaveapemf)

• veapemaolatoufa’ailotaiminei,taimituana’i

KalamaFa’ata’ita’ionafa’aaogafuaiupulavelaveitusitusiga

Fa’aaogasoanaunamasoaveape,maupufa’atusatusa

Fa’ata’ita’ionafesuia’iamatagaofuaiupu

UpuIafa’aaoga‘upuemasanionafa’aaogailegaganaoasoumamanai‘upufa’aaloalofaigofie

Fa’aaogaupu:• emasanionafa’aaogaile‘aiga,

lepotua’ogamasi’osi’omagaemasanionaiai.

• emauamaiitusisafaitauai• efa’aaliailagonaft:fiafia,mimita,

fa’anoanoa,malie,inoino,mf• etoefa’amatalaainimeana

tutupu

Samoan_2012_final.indd 39 23/01/13 1:15 PM

Page 40: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

40 TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 2

AnomATA’UpU

Fa’aaogaupufesilietalafeagaiifa’amatalagaolo’osa’iliaisemata’upupoosetalanoagamaiafa’aalimanatuinimata’upuetalanoaina.

LeoMatauleumiolevauelipeafa’aleomafa’amatalalea’afiagaoleuigaoseupuonaoleleoolevaueli

Mataulesilapelaolo’ofa’amamafaleta’ugamalonauiga

Fa’a’ese’eseleoofesilimaleoofa’atonugamaisiitu’aigafuai’upu

Matauleuigaolo’oileoonifa’amatalagaft.leoo‘ote,leoolapata’igamafa’asilasilaga

Fa’ailoatulagaetautalaaiile‘t’male‘k’mafa’atino

UpuMalamalamamafa’aaogaitu’aiga‘upuetautalaaiiasouma,• ‘upuetautatalaaiilegagana

fa’aaloalo• fa’a’upugailesegila,tualema

lepelulale• ‘upuefa’aaogaso’oi‘aigama

potua’oga• ‘upumofa’atulagagaft:

muamua,lonalua,mf• igoaolanumamataunilanue

tutusai‘aigamapotua’oga• igoaofuainumeramaolatou

foliga• upuetoefa’amatalaainitala

maileTV,fagogo,talaafaia’ogapo’onitalaanisitamaiti

• igoaovaegaoletino• igoaomeaumaitotonuo

lepotua’oga,‘aigamalesi’osi’omaga

• ‘upuefa’amatalaaifoligaonimea

Malamalamamafa’aaogaupuo‘autuolo’oa’oa’oinamaupufa’apitoaoisimataupu

Fa’aaoga‘upuefa’alautele,fa’a’oaaimanatuftsoanauna,soaveape;amataonafa’aaogafui’upufa’atusatusaefa’alauteleaimanatuft.aluileatoaepeiose...;leoteleepeiose...

LeoFa’aalilolatouiloaolegaganaealailesololeleiolefaitauinauamafaiona:• vaevaesilapelao‘upuinaia

faigofieonata’u,faitausa’ofuai’upu

• fa’a’ese’eselefaitauinaotalaefuaifa’ailogafa’aleomamanavagaofa’aaogaai

• fa’aaogaleomafa’ailogaolegaganatusitusiefaitausa’omamalamalamaaiitusitusigaoletausagalenei

Upu• Faitauso’ose‘upueva’aiiaima

iloaolatouuigaofa’aaogaaiilegaganaoasouma.

• Faitaumamatauuigaoupufa’apitoaoisimata’upuma‘autu

Samoan_2012_final.indd 40 23/01/13 1:15 PM

Page 41: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 2 41

FA’ALogo mA TAUTALA FAiTAUTUsi mA mATAU TUsiTUsi mA FA’ATinoFA

TUgA

FTT2.1 Fa’auiga fatuga tu’utaliga faigofie ma iloa fatua’i manatu i fatuga fa’atulagaina ia talafeagai ma auga ma le aumatau

Auga, aumatau, manatuFTT2.1.1Matauleauga,aumatau,manatumauiga,mafa’atinofatuga‘ese’eseilegaganatautalaft.talatoefaamatala,tauloto,pese,faatonuga,fa’amatalasetagata,senofoaga

Auivi ma aga o fatugaFTT2.1.2Mataumafa’aaogafa’avasegaga/auivimaagaofatugaoletausagalenei

FaitaugalauluFTT2.1.3Fa’aalimanatuiuiga‘autuofatugamafa’alautelenimafua’agaomanatu

FMT2.1 Au’ili’ili ma fa’aali manatu i fatuga faigofie ‘ese’ese i siosiomaga masani o le tausaga lenei

Auga, aumatau, manatuFMT2.1.1Fa’ailoaleauga,aumatau,mamanatuofatugaolo’ofaitauai

Auivi ma aga o fatugaFMT2.1.2Fa’ailoaleauivimaagaofatugafa’atulagaina

FaitaugalauluFMT2.1.3Fa’ailoauigatu’usa’omauiganatiaoisefatuga

FMT2.1.4Mataumanatu‘autumamanatufaaamoamotalioitalamafa’amatalagaosemataupu(informationaltexts)

FMT2.1.5Fa’aaogaatamauigaosefatugaatoamalepotomasaniefa’aaliaimanatuisevaegaosefatuga

TFT2.1 Fatu ni a latou tala e talafeagai ma auga, aumatau fa’atulagaina

Auga, aumatau, manatuTFT2.1.1Fuafuamatusinifatugamoaugamaaumatau‘ese’ese:talatoefa’amatala,fa’atonugaolefaiaosemea,fa’amatalasetagata,senofoaga,semeaolo’oilonasi’osi’omaga(ft.Olevaita’ele,olesaipua’a,fa’aaogatusitusigaefa’amauaiolatoumanatu(journalwriting)

TFT2.1.2Fa’ata’atianifuafa’atatauoleleleiofatugatusitusiaoletausagalenei,pe’afa’atusaileaugamaleaumatau,mafa’aaogaefuaiaileleleioalatoutusitusiga

TFT2.1.3Fa’aaogafa’amatalagatu’ugutumaatatusitusiaefa’ailoaaialatoutusitusigamoseaufaitau

Auivi ma aga o fatugaTFT2.1.4Fa’aaogaauivimaagatalafeagaiofatuga‘ese’eseoletausagalenei

AnomATA’UpU

Auga, aumatau, manatuFaalogomafa’avasegafatugaetusamaolatou‘auga,aumatau,manatuft.talatoefa’amatala,solo,pese,fa’atonugaolefaiaosemeae.g.osekuka

Fa’ailoauigaoleaumatauofatugamoletausagalenei(ft.afaiosetalamotamaitilaiti,olealematutuaotamaiti,ofeaenonofoai,oanimeaefiafiaiaitamaitimf.)

Fa’ailoale‘ese’eseolegaganaefa’aaogaiaumatau‘ese’eseft.oemasaniai,osetoea’inamatua,oseisioalatouuo,olefaia’oga

Fa’atinotautalagapupu’ufaigofieefa’atatauise‘autumaiatalafeagailegagana,manatuetusamaleaugamaleaumatauft.talatoefa’amatala-‘Olematoutafaoga’;fa’amatalasetagataepeleiailatou–‘Olo’utina’,osenofoagaefiafiaiai–‘Olematouvaita’ele’

Auivi ma aga o fatugaFa’alogomafa’ata’atiafatugaiolatoufa’ava’apooauivitalafeagaift.fa’asologaoletala,ovaegaeaofiaisetalaefa’amatalaailonaaiga,po‘osetalaefa’amatalaaisetagata,faigaoseta’aloga,kuka

Auga, aumatau, manatuFa’ailoaleauga,aumataumamanatuofatugaft.fagogo,talafa’amatala,fa’atonugaolefaigaosemea,fa’amatalagaolo’ofa’amauisiata,atamakalafi

Fa’ailoamanatufaigofieile‘ese’esegaomamanu,legagana,malefa’avasegagaofatugaolo’ofaitauaipe’afuaiolatouaugamaaumatau

Filifilianalavatusifaitau

Auivi ma aga o fatugaFa’ailoalefaasologaoletala:amataga,ogatotonu,faaiugaotalafatumatalatoefa’amatala,

Fa’ailoaleauivimavaegaoaofiaisetalafa’afagogo,gaosigaosemea,faigaoseta’aloga

Fa’ailoanisioagaofatugaoletausagaleneifagogo,gaosigaosemea,talatoefa’amatalaft.Osetalatoefa’amatalaetelelavaupueta’umaiaimeaolo’otutupu(veape)maupuefa’amatalaaitagata(soanauna),maupuefa’amatalaailagona

Auga, aumatau, manatuAuiliilitalatoefaamatala,talafatu,fa’atonugamfmoletausagalenei,ma:• matauleaugamaleaumatau• mataumanatuoaofiaai

Tapenamatusinifatugauafa’atulagaina;fa’aaogafuafa’atatauoleleleiosefatugaeiloilomateuteuaitapenagafa’ata’i

Au’ili’ilifatugaolo’oleleionatusi,fa’ailoaniituesiliatumaletoluolo’oleleiaimafa’aaogaosefuafa’atataumoalatoutusitusiga;iamafaionafa’aalimanatuileleleiomanatu,tusiga,fa’asologaosetalanalatoufaitauai

Fa’atusatusaalatoutusitusigailefuafa’atatau,fa’amatala‘ese’esega,mateuteu

Fa’aaliialatoutusitusigailevasegapoonisiifafoatuft.iletu’ufa’atasigaoleTausaga1-3;iamaninovaega‘autuoletusitusigaileaumatauilefa’aaogaoniatapoonimeafaitinotalafeagaift.afaiosetalaisetafaogaemafaionaiainiatapoonimeanamauapefa’aaogailetafaogaefa’aali;iafa’amasanitamaitiefaitauleotelemava’aiilevasega

Samoan_2012_final.indd 41 23/01/13 1:15 PM

Page 42: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

42 TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 2

AnomATA’UpUFA

TUgA

Iloafaaupugaefaavasegapesoso’oaifaamatalagaft.muamua,sosooailea,amaea…italafaamatala,faamatalagaosemeanatupu,faigaosemeaini‘autumasani

Fa’ailoanisioagaofatugaoletausagalenei:ft.olefaigaoleleopeafa’amatalasetalafatu/talatoefa’amatala;uaamataonamatauupuefa’aaoga;afaiosefagogouailoaeiailetagialefagogo;onisioamatagamasaniotalaft,Iasolavaualevasaiai...;onisiotalaetautatalamanumala’aumf.

FaitaugalauluToefa’amatalamata’upu‘autuoisetalanafa’alogoiaipooniatava’aiamafa’aalimanatuiai(ft,tagataosetala,nofoagaosetala,mameanatutupu);fa’alautelenimafua’agaomanatuilefa’asinoonimauolo’oilefatugapoonimaufo’imaimeaualatouiloa

FaitaugalauluIamaealeTausaga2uamafaietamaitionafaitaumamalamalamaiuigatu’usa’oofatugaft.iloatalifesiliefaatatauisefatuga–Ofea,Oai,Olea,Aisea,Efaapefea:talatoefaamatala,faamatalagaosemeanatupu,faigaosemeaft.gasesegaosetaumafa,faigaosetogalaau.

Faauigafaamatalagaoloofaamauinaiata,siatamafa’ailoft.,ataoletinooletagata,ataovaegaosela’aupoosemanu

Fa’aaogamauolo’oitalamalepotomasaniemateaaiuiganatiaolo’oitalaft.;• mateleaofiagamalefa’asologa

osefatugafuaileulutalamaatamamafaionafaamaoniamanatu

• fa’aalimanatuitagataosetalaefuaimeaotutupuiletala

Fa’aaogaleulutalaeiloaaile‘autuosefa’amatalagaosemata’upu

Fa’ailoanisiomanatulagolagooise‘autu

Faaaliituefiafiapolelefiafiaaifoiisevaegaosefatugasafaitaupematamataai,aumainimafua’agafaigofieelagolagoinamanatu

Faatinotautalagaefa’aaliaimanatu‘autuoalatoutusitusigamafa’aaoganisiata,atavali,atapu’eelagolagoinamanatu

Auivi ma aga o fatugaMataumafa’aaogaauiviofatugaotausaganeiialatoutusitusiga

Fa’aaogaagaetatauaiifatugaft.oletalaeiailonaulutala,eamatamaiileamatagamafa’asoloaietusamameanatutupu,emafaionafilifiliupuemaliema‘oailefaitaumf.

Samoan_2012_final.indd 42 23/01/13 1:15 PM

Page 43: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 2 43

FA’ALogo mA TAUTALA mATAU mA FA’ATinoAg

AnU’

U m

A Ag

AiFA

nUA

FTA2.1 Fa’aaoga le gagana fa’aaloalo faigofie ma tu ma aga e talafeagai ma o latou tausaga i fa’atinoga o fe’au ma galuega, o le va fealoaloa’i ma tagata, o feofoofoaiga, o fa’asinomaga, ma ta’aloga, fa’afiafiaga ma galuega taulima

TautuaFTA2.1.1Fa’amatalauigaoolatouigoamaolatoufa’asinomaga,malevafealoaloa’imaisitagataitotonuole‘aiga

Fa’aaloaloFTA2.1.2Fa’aaogamafa’amatalatumaagafa’aaloalooamiogapuleaitotonuoaigamaa’oga.

FTA2.1.3Fa’aaogalegaganafa’aaloaloefa’afeiloa’iaitagatamafa’atinoailevafealoaloa’ietatauaiiletausagalenei

Ta’aloga, Fa’afiafiaga ma galuega TaulimaFTA2.1.5Fa’alogo,matamata,mafa’amatalafa’atinogaota’aloga,siva,magaluegataulimafaigofie‘ese’esefa’asamoa

MFA2.1 Fa’atino fe’au ma galuega i totonu o aiga ma a’oga i le gagana fa’aaloalo faigofie, ma tu ma aga e tatau ma i latou i le va fealoaloa’i ma tagata, ma fa’atinoga o ta’aloga, fa’afiafiaga ma galuega taulima

Tautua MFA2.1.1Mataumafa’atinofe’aumagaluegaitotonuolepotua’ogamalotoaolea’oga

Fa’aaloaloMFA2.1.2Matau,mafa’atinotumaagafa’aaloalooamiogapuleaitotonuoaigamaa’oga,fa’ailoanisioagatausiliolo’oatagiaifa’atinoga

Ta’aloga, Fa’afiafiaga ma galuega TaulimaMFA2.1.3Mataumafa’atinota’aloga,siva,magaluegataulimafa’asamoafaigofie

AnomATA’UpU

AgAn

U’U

mA

AgAi

FAnU

A

TautuaFa’amatalafa’asinomaga/uigaoigoaatoaaimatulagaitotonuoaigamaa’oga;fa’ailoaleigoaolonanu’u,mapitonu’u

Fa’avaegagaluegafaiatagataitotonuololatouaigamaaumaisemafuaagaolefaiaetagataoiagaluega.Fa’amatalalevafealoaloa’iofanaumamatua,ofanaumaisiolefanauilegaganafaigofie.

Fa’aaloaloTumaAga:Fa’amatalamafa’aaoga• ‘aualetautalamalemama.• nofoilaloma‘ai/tautala.• ‘auale‘aisavali.• fa’atuloumasavalifa’ano’uno’uilumaotagata.• ‘aualefaifeautogi

Fa’amatalamafa’aaogafa’afeiloa’igaotagata:• TalofalauSusugaalefaia’oga.• Oamai‘oeileneitaeao?• Manuiafa’afetai.• Talofatina/tama.

Fa’aulufaletagataemasaniaiitotonuolepotua’ogaft:• Talofalaususugaaleulua’oga• Susumailaususugaalefaia’oga.• Olouavalea.

Fainifa’atonugamatalifa’aaloaloiisiitotonuolepotua’oga.

Fa’aaogalegaganafa’aaloalofaigofieetu’ufesilipefa’ailoaaimanatu,mana’ogaft.Fa’amolemolelaususugaoutelemalamalama,toesaunoamaifa’amolemole

Ta’aloga, Fa’afiafiaga ma galuega TaulimaTa’aloga:Fa’amatalamafa’aaogalevaogaganao-• popomano’o,tolotolouga,‘aisakea.-

Fa’afiafiaga:Matamatamafa’amatalalefa’atinogao• sasa,pesefa’asamoaft.patimapo.(Pa’o‘ese’ese–

meafaifa’ili–pate,fiti,fala,ma’a,sipuni.)

GaluegaTaulima:Fa’amatalalefa’atinogao-• su’iga’ula–fugala’au,pepa

TautuaTalanoamafa’atinogaluegaetatauonafa’atinoefa’amanaiaailesi’osi’omagaolelatoupotumafafoatuft.salu,fufulufa’amalama,aumainiteufugala’au,faisolatoutogala’auifafoatuolepotu,aoinaolelapisi;fa’atalanoalevaevaeinaogaluegamafa’atulaga

Fa’atinosolatousaoefa’aleleiaitotonuolea’ogaft.aumainiatoefa’avasegaiailapisi,aoinaolelapisi

Fa’atinogaluegafesoasoaniiisitamaitift.fesoasoaniileTausaga1efa’asinoiailepaipa,ovaegaolelotoaeletatauonaoiaimf.

Fa’aaogale‘upufa’amolemolemalefa’afetaiefa’amasaniaiilefa’atinogaofa’atonugaofe’aumagaluega.

Fa’aaloaloMataumafa’atino:ft.• Nofoilaloma‘aifa’amolemole.• ‘Aualepisaolo’osaunoalefaia’oga.• ‘Aualetautalatumatagata.• ‘Aualetautalamalemama.• Tautalamalefa’aaloalo/savalimaleiloa• Fa’afeloa’imafa’atofaitagata‘ese’ese• Fa’afeiloa’imatautalafa’aaloaloiletelefoni

Fa’atalanoamalisinisioagatausiliolo’ofa’avaeaifa’atinogaft.Aiseaetetautalafa’aaloaloaiiisi?

Ta’aloga, Fa’afiafiaga ma galuega TaulimaTa’aloga:fa’atinota’alogafa’asamoa-Tolotolouga,fa’aaogaaitulafonomalagisolo.

Fa’afiafiaga:fa’atinopesemasasa,pa’o‘ese’ese,meafaifa’ili(pate,fala,ma’a,sipuni)

GaluegaTaulima:su’i‘ulafugala’au(moso’oi)pepa.Faigaoiputau’ava.

Samoan_2012_final.indd 43 23/01/13 1:15 PM

Page 44: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

44

Tausaga 3

FA’ALogo mA TAUTALA FAiTAUTUsi mA mATAU TUsiTUsi mA FA’ATino

FA’A

Tino

gA m

A AU

ALA

E FA

’AAo

gA

FTF3.1 Filifili ma amata ona feaofa’i mau e fa’ailoa ai foliga ma uiga o fa’amatalaga, ma auala ‘ese’ese e matau ai uiga, ma fa’ali manatu i fa’amatalaga tu’utaliga

FaitaugalauluFTF3.1.1Amataonafeaofa’imauefa’ailoaaiuigaolegaganatautala,mafa’aaoganiauala‘ese’esetalafeagaiematauaiuigatu’usa’omauiganatiaofa’amatalaga

Feso’ota’igaFTF3.1.2Amataonafeaofa’imauefa’ailoaaiuigaolegaganatautalamafa’aaoganiaualaetalafeagaimale‘autu,maleaufa’alogologoeagava’aaipeafeso’ota’imaisi,matautalailumaolevasega

Fetala’iFTF3.1.3Fa’aaogaauala‘ese’eseemafaufauaiiuigaotautalagamafa’amatalagatu’utaliga

mata’itu ma toe autaluFTF3.1.6Fa’ailoatulagaetatauonaausiaisetautalaga,autalumafautuainaalatoutautalagamatautalagaaisi

FMF3.1 Amata ona feaofa’i ma fa’aaoga lelei mau e fa’ailoa ai foliga ma uiga o fa’amatalaga tusitusia e solo lelei ai le faitau ma malamalama i fatuga ‘ese’ese

sufiga o tala ma manatuFMF3.1.1Feaofa’i,mafetu’una’iauala‘ese’eseesololeleiaimasa’olefaitau,masufiaimanatuolo’oitusitusigamaata

Va’ili’iliga o faitaugalaulu FMF3.1.2Fa’aaogaaualatalafeagai,isetulagauafa’asolosoloinamautu,ematauaiuigatu’usa’omauiganatiaosetusitusiga

FMF3.1.3Fa´aaogaaualatalafeagaietulimata’iailolatoumalamalamaitusitusigamaata,mafa’atinogaisetulagauafaimasanimaualautelemanatufa’aalia

Fetala’iFMF3.1.4Fa’aalimanatuinivaegaosetala,mataumafa’aalimanatuifilifiligaaletusitalaifa’aaogagaolegagana

A’oina o upuFMF3.1.5Fa’aaogaaualafaigofieea’oaifoliga/sipelagaoupumaolatouuigailegaganaoasouma,gaganafaaaloalo,uigafa’afeagai,uigatutusa

TFF3.1 Fa’aaoga i se tulaga ua fa’asolo ina mautu mau e fa’ailoa ai foliga ma uiga o fa’amatalaga tusitusia, ma fa’amasani i auala talafeagai i le tausaga lenei e fatu, iloilo ma faailoa ai tusitusiga ma fa’atinoga

TusigaTFF3.1.1Tusisa’olegaganaisetulagauafa’asoloinamautu

Fatua’iga TFF3.1.2Fa’aaogaauala‘ese’eseeaoaoaimanatumotusitusiga,fa’avasega,tusitusigamuamua,iloiloleausiaole‘augailefa’aaogaolefuafa’atatau,teuteumafa’ailoaiisi

Samoan_2012_final.indd 44 23/01/13 1:15 PM

Page 45: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 3 45

AnomATA’UpUFA

’ATi

nogA

mA

AUAL

A E

FA’A

AogA

Faitaugalaulu• iloatu’ufesiliinaiamalamalama

atiliaiisetautalaga• fa’ata’atiafesilietautuiaile

fa’alogoinauailoale‘autuosetautalaga

• fa’atusatusamata’upuolo’ofa’alogoiaimanisimeauaiailoa

• fa’alogomaletoto’amonifa’amatalagauafilifiliaft,oseupu,oseaso,igoa

• matauleaugaosetautalagamamanatulagolago

• mateauiganatiamafa’amatalamaueiloaaiuiganatiaonifa’amatalaga

Feso’ota’igaFa’aaogatataufaigamafesuia’igaoleleo,faaupugamatagatalafeagaiile‘augamaleaumataueamata,fa’aauau,mafa’ai’uainifeso’ota’igaft.• fegauia’igaoleleo,ole

maualugaoleleo,oletosooleleo,oletoefa’aupu(rephrases);

• fa’aaogaleiloamasaniolekalamaofuaiupuematauaipoosa’osetautalaga;pootalafeagaifo’ilegaganamole‘augamaleaumatau

• amatafesuia’ifa’aupugaeamata,fa’aauaumafa’ai’uaifelafolafoa’iga

• fainifesilifaigofieefa’atalanoaaiseuigaosetautalaga

Fetala’iFa’aaogaauala‘ese’eseemafaufaulolotoaiitautalagamafa’amatalagatu’utaligaft;• mataunisiuigaeonoaofiaini

fa’amatalaga• mataumafa’aalimanatui

aualaolo’ofa’aaogaefa’ailoaaiitua’igatagataosetalaft.oupu,ofoligaepeionfa’amatalaai;oleleomf.

• mataumafa’aalimanatuiaualaolo’oiloaaiseagagafiafia/fa’anoanoaoetalaft,fa’aaogagaoleoitautalaga,olevaogaganaft.upu,fuaiupu

sufiga o tala ma manatuUasololeleimasa’olefaitaumamaualea’anoofa’amatalagainauaamataonafeaofa’i,mafa’aaogamaleto’amauefa’ailoaaiupumauigaofa’amatalagaft.• uamautuleiloafa’aaogalolatou

potomasani,fa’atasimalolatouiloaoleomafoligaomata’itusimatu’ufa’atasigaomata’itusi,lekalamaofuaiupu,maniataoisetusitusigaefa’auigaaifa’amatalaga

Fa’aaogaisetulagauato’aaualaneiesufiaiupu,manatumauigaosetusitusiga:• fa’ailoale‘augaolefaitaupoo

lematamataft.faitauesu’esefa’amatalagaolo’ofiailoa,faitauleotelemoseaumatau,faitauonaosefiafiagaiateia

• fa’atusatusamata’upuosefatugailolatouiloamasani

• fatuniatafa’alemafaufaueuigaifatuga

• tu’ufesiliinaiafa’alautelemanatuoisefatuga

• va’aitoto’aisefuaiupupoonifa’amatalagaolo’oiata(attending)

• sa’ilifa’apitoseupu,fuaitau,‘‘autuolo’oitotonuosefa’amatalaga(searching)

• fa’aaogaleiloaolefausagaolegagana(kalama)emateaaiupu,manatuolo’ososo’omaiisefuaiupu

• toeva’aimafa’amautinoapoosa’olefaitau(crosscheckingandconfirming)

• toefa’asa’olefaitau(self-correct)

Va’ili’iliga o faitaugalauluFa’aaogaisetulagauafa’asolosoloinamautuaualaepeiole:• fa’atusatusa –talaolo’ofaitauaima

olatousi’osi’omaga;• fa’aaoga le poto masani e matea

aimata’upueaofiaisetalamafesoasoaniialatoufa’auigagaft.fa’aaogaataolo’oilefa’ava’ailuma,fa’aaogaleulutala

• tu’ufesili –fa’atunifesilieuigailetalainaiafa’amasanionaiaisemafua’agaefaitauai;fesiligiatulagaolo’oatagiaisetusitusiga,tulagaele’omaninoai

• fa´aaoga ni ata fa’alemafaufau e fa’alauteleailemalamalama

TusigaUafa’asoloinamausalıtomaimaagava’aoletusigaolegagana,eatagiaile• fa’asoloinamautulefa’aaogaina

ofa’ailogaolegaganatusitusi:mata’itusitelemoleamataga,piliotailefa’aiuga,mata’itusitelemonaunafa’apitoa,fa’ailogafesili

• teleinasa’olefa’aaogainaofa’ailogaoleo–fa’amamafamakomaliliu

• uamautuletusigaomata’itusimasa’olesipelagaoupu

• mataufa’ata’atiagaotusitusiga‘ese’esemafa’aaogatatauft.afa’aaogaataetatauonaiaisefa’amatalagapu’upu’uilaloifo,fa’apeafo’isiata;otalaetatauonaiaiulutala

Fatua’igaUafa’asoloinamasaniefa’aaogaaualauafa’ata’atiaileTausaga1&2olo’o‘oto’otoatuilalo• au’ili’iligaluegatusitusimaia

fa’ailoale‘autuosetusitusigamaleaufaitau

• fa’atalanoamafa’ata’atialefuafa’atatauole‘ausiaole‘autupooleauga

• filifilile‘autuosetusitusigaft.talatalanoamaisi,fa’aaogalepotomasani,fa’amatalanimeauatutupu,matamataiseata,sa’ili’iliitusitusiga,lafo‘asoisemata’upu(brainstorming)

• fatufatumanatumatusi• filifililefatugaetalafeagaimale

‘autumatu’ufa’atasimanatuilefa’asologaetalafeagaiai

• faitautalaaisimafa’aaliolatoumanatuiai

• avesefautuagafaigofiemoleteuteuga

• fa’aaogafautuagaeteuteuaisetusitusiga

Fa’ailoaletusitusigainiaualatalafeagaift.siata,pusaofa’amatalaga(informationtables),fa’ava’aosetusisafaitauai(bookcover)

Samoan_2012_final.indd 45 23/01/13 1:15 PM

Page 46: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

46 TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 3

AnomATA’UpUFA

’ATi

nogA

mA

AUAL

A E

FA’A

AogA

mata’itu ma toe autalu• matauleaugaosefatugamale

aumatau• mataumafa’ata’atiatulaga

tauaeiloaaiuaausialeauga–fuafa’atatauft.fa’avasegaga,olegaganaofa’aaoga,oleleotele,oletumaleva’ai

• fa’aaogalefuafa’atatauefuaaileleleiosetaumafaiga

Matautulagaele’imalamalamaaiisetautalaga/fa’amatalaga,fa’ailoasemafua’agamasetulagaefo’iaailelemalamalama

• matea uiga natia o se tala–fa’aaogamata’upuolo’oaofiaisetalafa’atasimalepotomasaniefatuaimanatuiuigaonatiapoouigaele’otu’usa’omaiiletala

• matelesoso’ogaoletala• toe sa’ili mai i le tala ni fa’amaoniga

o manatu• fa’ailoa le va’aiga a se tusitala aumai

semauefa’amaoniaaimanatu(ilegaganaetalafeagaimaletausagalenei)

• mataule‘augaoletusitusiga(purpose)

• ‘oto’oto manatuosetala• aotele manatuosetala

Fa´aaogaaualatalafeagaietulimata’iailemalamalamaitusitusigamaata,mafa’atinogaft.• ta’umaitulagaolo’ofiafiaaiila

latoufaitautusi• ta’umaimeafouuaa’oinamai

tusitusiga• fa’amatalasefa’afitauliolo’oiaii

lanafaitautusi• fa’amatalasetulagaetatauona

galueatiliiai• fa’ailoanisioaualaemafaiona

fa’aaogaefa’aleleiai

Fetala’iFa’aaogaauala‘ese’eseemafaufaulolotoaiitusitusigamaataft;• mataunisiuigaeonoaofiaini

fa’amatalagaolo’oitusitusigapooata

• matauaualaolo’ofa’aaogaitusitusigaefa’ailoaaiitu’aigatagataosetalaft.oupu,ofoligaoiniata,oamiogamf.

• matauaualaolo’oiloaaiseagagafiafia/fa’anoanoaosetalaft,olevaogaganaft.upu,fuaiupu

A’oina o upuOnisioauala• faitauso’otusioletausagalenei• tusiupuinaiamataulesipelagae

aofiaailefa’aaogagaofa’ailoga• fa’atinota’alogaea’oaiupuft.

fa’afetauiupuiolatousipelagaisetaimivavelava;fa’afetauiupumauiga/uigafa’afeagai

Samoan_2012_final.indd 46 23/01/13 1:15 PM

Page 47: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 3 47

FA’ALogo mA TAUTALA FAiTAUTUsi mA mATAU TUsiTUsi mA FA’ATinogA

gAnA

FTG3.1 Matau uiga o fausaga o le gagana ua amata ona fa’alautele ma fa’aopoopo ia latou fausaga fa’a’upuga talafeagai pe’a fesoota’i ma e masani i le gagana o aso uma ma le gagana fa’aaloalo faigofie

KalamaFTG3.1.1Iloilomafa’aaogamaleto’afausagaofuai’upufaigofie,fa’alautelefuai’upuilefa’aaogainaoso’ofuai’upuole‘ma,ae,aua,pe,po’,soaveapemasoanauna,mafa’amasaniifuai’upulavelavefaigofie

LeoFTG3.1.2Mataufa’aleogaouigaoisefa’aupugapoosetautalagamafa’aaogatatauefa’aleoaimanatumamana’ogaifeso’ota’iga

UpuFTG3.1.3Fa’aaogasa’oupumafuiupuitotonuofuaiupu;fa’alautelemanatuiupu,fui’uputalafeagaima‘autu,mafa’aaogatatau‘upuuigalasi

FMG3.1 Fa’aaoga ma le to’a tomai ma agava’a fa’avae o le faitautusi ma ua matau fausaga o le gagana i fatuga o le tausaga lenei; ua amata ona matau le fausaga o palakalafa

KalamaFMG3.1.1Mataulefausagaofuai’upuifatugaoletausagalenei;mataulefa’asologaofuai’upuipalakalafamafaamatalainifaaupugafaigofieleso’otagaolekalamaofa’aaoga,le‘autumaleaufaitau

LeoFMG3.1.2Faitaumaninotusitusigamoletausagaleneiilemautuoleiloaoleoomata’itusimasilapela,fa’ailogaoleomamanavaga

FMG3.1.3Matauleoolo’olagonainaitotonuofatuga‘ese’esemoletausagaleneift.ofagogo,talatoefa’amatala,talanoaga,mafa’afeso’ota’ile‘autu

UpuFMG3.1.4Fa’atupula’iaupuuavaveonamataumailoauiga;fa’alautelelolatouiloaiupuuavaveonamatauft.uiga,upututusa,fa’afeagai,upufouemafaionafaumaiai

TFG3.1 Fa’alautele ma ia sologa lelei manatu i tusitusiga o le tausaga lenei i le fa’aaoga o fuaiupu ‘ese’ese, ma amata ona feliua’i le gagana ia talafeagai ma ‘autu, aufaitau

KalamaTFG3.1.1Fa’aaogafuai’upuatoatoa,sa’omaanoaolatoufausagaetusiaaisetalapo’oisifatugaefa’atonuinaai;fa’ata’ita’ionafeliua’ilegaganaitotonuofuai’upuinaiamaninoma‘anoamanatumatalafeagaima‘autu

TFG3.1.2Fa’aaogaupusoso’oifuaiupumafuiuputatauilevaopalakalafainaiasologaleleimanatu

‘UpuTFG3.1.3Fa’aaogauputalafeagai`efa’alautelemafa’a’oainamanatufa’aaliaitusitusiga

AnomATA’UpU

gAgA

nA

KalamaFa’a’ese’eselefaigaofuai’upufaigofie,fesilimafa’atonugamaiilefaigofieaga’iilefaigata.Iasa’olefausagaofuai’upu(VNANL)iletaiminei,taimituana’i,taimifaifaipea,taimimae’amaletaimilumana’i.

Iailoaonataliifesiliifuai’upuatoatoamamaninoile‘ese’esegaotaliiitu’aigafesili‘ese’eseft:olea,ofea,efa’apefea,oanafea,oai?

Mataumanatuolo’oivaegaofuai’upulavelavepe‘asoso’oile‘ona,aua,peita’i,se’iloga,vagana’mafa’ata’ita’ionafa’aaogafuai’upulavelaveialatoutautalaga

Iamafaionafa’asinonauna,veape,suinauna,soanaunamasoaveapemaolatouaogaifuai’upumaiafa’aaogasoanauna,soaveapeefa’alauteleaimanatuoaumaiialatoufuaiupu

KalamaMataulefa’avasegagaoletusigaofatugaotausaganeimalekalamaofuaiupuoiafatuga,mafaamatalainifaaupugafaigofieleso’otagaolekalamaofa’aaoga,le‘augamaleaufaitauft.talafatuetusiailetaimituana’i,eiaileamataga,ogatotonu,malefa’ai’uga;otalaofa’atonugaeaofiaaiseulutala,omeaemana’omia,ofa’asologaolefaigaosemea,ofa’atonugaeamataonatusiiveapeoletaimineiauaetutusalavaiso’osetaimimeaefai

Mataulefa’avasegagaofuai’upuipalakalafamaletauaoiafa’avasegaga

LeoMataumafa’a’ese’eseleta’ugao‘upuefa’alagolagoifa’ailogafa’aleoofa’aaogainai‘upu.

KalamaFa’aaogafuaiupumafa’avasegagaetalafeagaimafatugamaiafa’alautelemanatuitotonuofuaiupuilefa’aaogaosoanauna,soaveape

Fa’ata’ita’ionafetu’una’ifa’aaogagaofuaiupufaigofieeamataifuiupuveape,fuaiupulavelave,fuaiupufaasinonaunaiatalafeagaima‘autuomanatu

Fa’aaogafuai’upuogaoioigaanaunamafuai’upueleofaianifa’atinogaft:NatogieSualevaeolepua’a.OSuanatogialevaeolepua’a.

Iafa’aalileagava’ailegaganailefa’aaogainao:• so’ofuai’upuole:ma,peita’i,

seiloga,vagana,seiamalefa’atusatusagaole‘ilo’

• fa’amautuinaleiloatalisa’oitu’aigafesilieamataile:olea,oai,oanafea,ofea,maleefa’apefea

Samoan_2012_final.indd 47 23/01/13 1:15 PM

Page 48: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

48 TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 3

AnomATA’UpUgA

gAnA

LeoMataumafa’aaogasa’ofa’aleogaofa’aupugafa’aaloalofaigofieifeso’ota’igamatinomatutuaitotonuoaiga,a’ogaft.peafa’afeiloa’i,fa’atofa,fesiligia,momolisefe’au,fa’aaogainaoletelefoni

Fa’ata’ita’ionafa’afeiloa’inisieiaitofiga‘ese’eseft.faife’au,foma’i,tina/tamamatuamamafa’ata’ita’ileoefa’atinoaiiatulaga

Fa’ata’ita’ileo,agamatagaefaifa’atasimaletalaesa’ilimaiaisemeaiseisitagataft:su’egaosetauaga,sesalutupo’oseisimea

Fa’ata’ita’ileoefa’aaliaimanatu,elagolagopetete’eaiisemanatu

UpuFa’aaoga‘upuefa’alautele,fa’a’oaaimanatuftsoanauna,soaveape;si’itialemafaionafa’aaogaofui’upufa’atusatusaefa’alauteleaimanatuft.Oseasovevelaepeiose...;fa’ata’ita’ionafa’aaogaupufa’atusatusaiseisitulagailefuai’upuft.Napeiole‘emooleuilale...

Fa’aaogasa’oupumafuiupuitotonuosefuai’upu:upuofuainumera,upuofaiafaapitoa,upufaailotaimi,upufaasinonauna,upufa’asinotulaga,upuuigatutusa,uigalasi,uigaeseese

Fa’aaogasa’oupuofaiafa’apitoa;upuofaiaefa’aaliaimeatotino:lau,lou,ou,lana,lona,sau,sana,ana,ona;upufa’ailotaiminei-olo’o,faifaipea–e,tuana’i-sa,na,lumana’i-olea,taimimae’a-ua,soosetaimi-te;upufa’asino–ile,ole,ise,upufaasinotulaga–ifafo,itotonu,iluga,itafatafa,ilumaane

Fa’ata’ita’ilefesuia’igamainaunasegilainaunatualemapelulaleatoamaveapeetalafeagaiaimaiaaofa’iga.

Mataumafa’aaogaleoefa’aaliaaifa’ailogaomanavagaofa’aaogaina,male‘autuofa’amatalagaft.fa’a’ese’esegaolefa’aleogaofa’atonuga,fuai’upufaigofiemafa’atonuga

Mataupooaieonaleoolo’olagonainaitotonuosefatugamaaumaimauefa’ailoaaimanatuft.otagata‘ese’eseoisetala,oletusitala

Matauleuigaoialeoft.fa’aupumanatumalagonaitotonuoialeo

UpuMatauvaveupumafa’alauteleolatouiloa:• fesuia’ilesegilailetualemale

pelulale• naunaefaitinomanaunaetinoi

matagi,veape‘ese’eseeaofiaai‘upugalue,veapelagolago,‘upuuaveapeonaotulagaifua’upu

• fa’afeagaio‘upuft:fiafia,fa’anoanoa,popole,lepopole,tumu,gaogaomf

• upufa’avaema‘upufouefaumaiaift:naunaefa’anaunaifasi’upufa’ai’u:ga,aga,maga,taga,mf

• fa’atulagagafa’anumerapeiolemuamua,lonalua,lonatolumafa’asolosoloailava

• lisimamatau‘upueuigatutusa,‘upuetutusaleo,uigapapa’uo‘upumaolatouuigaofa’aaogaaiitalauafaima‘autu

• auiliilimamatauuiga,fa’aaogagaoupufa’apitoao‘autumamata’upuolea’oga

• mataulefa’aaogainaifuai’upuoleaua,‘a’omaleia.

• fesuia’iofuai’upumailesegila,tualemalepelulalemamataule‘ese’esegaolefa’aaogainaoveapeineifesuia’iga

• mataule‘ese’esegaofuai’uputu’usa’omafuai’upuuatoelipotipetoeta’ueseisi.

• mataulefa’aaogainaolemalamalatete’eole‘le’.

Fa’aaogaupumafuiupuesoso’oaimanatuinaissologaleleitusitusiga

UpuFa’avasega‘upuofa’aaogai‘autuinauna,veape,soanauna,soaveapemf.

Matau‘upufa’aaogaso’oifuai’upuole‘autumani‘ese’esegaololatoufa’aaogaina.Fa’aaogani‘upufouefa’amatalaai‘autu.

Fa’aaoga‘upuefa’aigoaainimeaemanatuiaipefa’aigoaainifa’avasegaga,efa’ailoaainilagona,fa’amatalaailemafua’agaonimanatu,fa’a’upuaisefa’amaualalogaonaosemeauasese,fa’a’upuaiseaisigaiseisi,fa’a’upuaisefa’afetaionaosemeanafoa’imai.

Samoan_2012_final.indd 48 23/01/13 1:15 PM

Page 49: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 3 49

FA’ALogo mA TAUTALA FAiTAUTUsi mA mATAU TUsiTUsi mA FA’ATinoFA

TUgA

FTT3.1 Fa’auiga ma fa’atino fatuga tu’utaliga ua amata ona u’umi, ma lautele manatu olo’o fa’aalia e tusa ai ma o latou ‘auga ma aumatau

Auga, aumatau, manatuFTT3.1.1Mataule‘augamamanatuofatugamamasefeso’ota’igamauigaoleaumatau

FTT3.1.2Mataumafa’amasaniiuigaofatugatu’utaligaolo’olipotiaifaamatalagapatinoise‘autu

Auivi ma aga o fatugaFTT3.1.3Fa’ailoamafa’aaogatatauleauivipoolefa’avasegagaofatugaeseese,olegaganaiupu,fuaiupu,faigaoleomaagaiatalafeagaimaaugamaaumatau

FaitaugalauluFTT3.1.4Fa’ailoamafa’aaogatatauleauivipoolefa’avasegagaofatugaeseese,olegaganaiupu,fuaiupu,faigaoleomaagaiatalafeagaimaaugamaaumatau

FMT3.1 Auiliili ma fa’alautele manatu fa’aalia i fatuga masani mo auga ma aumatau eseese

Auga, aumatau, manatuFMT3.1.1Auiliilimafa’ailoaauga,aumatau,mamanatuofatugatusitusiaoletausagaleneieaofiaaimatusitusigafaigofieinusipepa

Auivi ma aga o fatugaFMT3.1.2Fa’a’ese’eseauivimafausagaofatugaeseesemovaseganeimafa’afeso’ota’iiaugamaaumatau

FaitaugalauluFMT3.1.3Faailoauigatuusa’omafa’alautelemanatuiuiganatiaofatugafa’atulagaina

FMT3.1.4Mataumanatu‘autumamanatufaaamoamotalioitalamafa’amatalagapatinoosemata’upu(informationaltexts)

FMT3.1.5Fa’aalimanatuisefatuganafaitauaimafa’ailoamafua’agaoolatoumanatu

TFT3.1 Tusi ituaiga fatuga eseese ma faailoa eseesega i faataatiaga ma faauigaga e talafeagai i auga ma le aumatau

Auga, aumatau, manatuTFT3.1.1fuafuamafatunialatoutalauaaofiaaifa’amatalagamo’omiamoaugaeseesemafa’ata’ita’ionafa’aaogafa’ava’a‘ese’eseefa’amaufatuga

TFT3.1.2Fa’atalanoamafa’ata’atiasefuafaatatauoleleleioituaigafatuga‘ese’ese,iaatagiailefuafaatatauualauteleleiloamaagavaa;fa’aaogaefuaiaileleleioalatoutusitusiga

Auivi ma aga o fatugaTFT3.1.3Fa’aaogaiauiviofatugaisetulagauafa’asoloinamautinoamafa’alauteleagaofatugaefetauimaletausagalenei

AnomATA’UpU

FATU

gA

Auga, aumatau, manatuFa’ailoale‘auga,aumataumamanatuotalafatuepeiofagogo,talatoefaamatala,matalaefa’atonuailefaiaosemea,talaimeaetutupuolevaiaso;

Fa’ailoaniuigaoleaumataumofatugauafa’alogologoiaimasefeso’ota’igamameaotutupu,mamanatuoifatuga

Fa’ailoaleeseesegaofausagaotalamoaumataueseese,maaumainimafua’agafaigofiefttalamotamaitiileTausaga1pelaitifo’i,otalamotamaitiTausaga4,8;oletaulotoaletamaititilaititimaletamaititimatua

Fa’ailoamanatumauigaotalaolo’ofa’amatalaaisemeapoosetagata(description),lipotiofa’amaumauaifa’amatalagapatinoise‘autu(informationreport)ft.olaumei,olepalolo,olealogo/limu/moa

Auga, aumatau, manatuFaitaumafaailoaleaumatau,auga,mamanatuotalatoefaamatala,fttalafatuft.fagogo,talatoefaamatala;faamatalagaosemeanatupuolo’ofa’ailoailenusipepaft.Olepasinalavea,OlologaiApia;faigaosemeaft.Faigaolesuafai;lipotiofaamatalagapatinoise‘autufaigofieft.Alogo,Palolo,Faasao,Niu,Pa’amf.

Fa’ailoalemafua’agapoole‘augaolo’ofaitauaisetusitusiga,fa’amatalaleitu’aigafaitauetatauonafaitauaimata’umaimafua’aga(ft.afaiosefa’atonugaolefaigaosekuka,poosemeataulima,efaitaufa’agesegesefa’atonugata’itasiinaiailoala’asagaefai,eiaifo’itaimietoefo’iaiitualefaitaugaeva’aipoosa’olefaiga;afaifo’iolo’osa’ilisefa’amatalagapatinoisetalaft.oleigoaoletagata,eva’aivaveaelefaitaufa’agesegese.

Filifilianalavatusifaitau

Auga, aumatau, manatuUatatauonailoaetamaitimanatueaofiaifaamatalagamaiaatagiaaivaegafa’atulagaina;ft.amataga,ogatotonumafa’ai’ugaeuiele’oatoatoa

Fuafuamatusifatugai‘autufa’atulagaina:talafatu,fa’amatalasetagata,senofoaga,semeaolo’oilonasi’osi’omaga;fa’ata’ita’ionatusilipotiofa’aamauaifa’amatalagaisemata’upu‘autu:ft.Oletava’e;fa’aaogatusitusigaefaamaumaumaiainimanatumanimeauamafaionamatau;fa’amauaimeaefiafiaiaieaofiaaimanatumalagonaitala

Fa’aaogaseisifa’ava’aefa’amauaifatugaft.Tusisetusiisauuoefa’amatalaiailefaigaolekokoalaisa,pooletusisautusiilauuoefa’amatalaiailetoutafaoga.

Samoan_2012_final.indd 49 23/01/13 1:15 PM

Page 50: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

50 TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 3

AnomATA’UpUFA

TUgA

Fa’atinotautalagapupu’ufaigofieefa’atatauise‘autumaiatalafeagailegagana,manatuetusamaleaugamaleaumatauft.Olaumei

Auivi ma aga o fatugaFa’ailoamafa’aaogaleauiviofatugaitautalagaft.talatoefaamatala,faigaosemea,fa’amatalagapatinoise‘autu,talafa’atino,faitaugasolo,

Fa’ailoamafa’aaogaupuolo’oaumaialagonamamanatuofatuga,itu’aigafuaiupuetataumafatuga;iasa’oletaimiofa’aaoga

Fa’amatalanimafua’agafaigofieoauivi,fuaiupumalegaganaolo’ofa’aaogaifatuga• ft.Aiseaeamataaiiveape

fa’amatalagaolegaosigaosemea?Aiseaefa’aaogaailetaimituana’iitalafa’afagogo,talafatu,talatoefa’amatala?Aiseaefa’aaogaailegaganafa’aaloaloitagatamatutua?

FaitaugalauluFaalogomafa’ailoamanatu‘autu,mamanatulagolagoofatugatu’utaligaeseeseft.tautalagaalefaiaoga,faasalalauga,leitio,tautalagaatagataasiasimafa’amaufaamatalaga‘autumaniauiliiligaft.Olegalulolo:ofea,oanafea,oainaa’afia,oaa’afiaga,olealemafua’aga,

Fa’aaogaata,siata,kalafiefaaaliaimanatu‘autuft.olealemeaetupuilemasimapeatuuiailevai;fa’aalilegasesegaosemeataumafafaigofie;

Malamalamaifaailoiloitautalagaalefaiaogaefaailoaaivaegaeseeseoselesona:Faailooleamatagaolelesona,faailoiloefaamautuaifesootaigamalelesonauatuanai,faatonugaefaataimuainafaamatalagaalefaiaoga,faatinogaatamaiti,faaumagaolelesonamagaluegamoleasoesosooai

Toefaamatalafagogomatalaemasaniaiisetulagamautinoa

Auivi ma aga o fatugaTulimata’imafa’ailoalefaavasegagaofatuga,fa’aaogagaolegagana,oatamf,mafa’amatalalefeso’ota’igamaleaugamaleaumatau

Fa’amatalanimafua’agafaigofieoauivi,fuaiupumalegaganaolo’ofa’aaogaifatuga

ft.Aiseaeamataaiiveapefa’amatalagaolegaosigaosemea?Aiseaefa’aaogaailetaimituana’iitalafa’afagogo,talafatu,talatoefa’amatala?Aiseaefa’aaogaailetaimioasoumaelipotiaifa’amatalagaise‘autufa’apitoa?

FaitaugalauluFaitausa’omafa’ailoauigatu’usa’ooifatugaoletausagaleneieaofiaaifa’amatalagaolo’ofa’aaliaikalafimaataft:• sailimeamonimaitotonuo

fatuga• fa’ailoapoota’uafaamatalagai

fatugapeleaimafa’asinomauefa’amaoniaai

• fa’atinosa’ofa’atonugaoifatugaolegaosigapoolefaigaosemea

• otootosetalafatu,talatoefa’amatalainaiaatagiaaileamataga,ogatotonumalefaaiuga

Fa’aaogamauolo’oitalamalepotomasaniemateaaiuiganatiaolo’oitalamafa’alautelemanatuelagolagoaialatoumatemategaft.;• mateleaofiagamalefa’asologa

osefatugafuaileulutalamaatamamafaionafaamaoniamanatu

• taumatelei’ugaefuaimeaetutupuiletala

• fa’aalimanatuilagonaotagataosetalafuaimeaolo’otutupu

Fa’ailoavaega‘autuosemata’upuofa’amatalainamafa’avasegailaloovaega‘autunisiomanatufa’aamoamotali

Fa’amatalaolatoumanatuisefatugaft.omeaefiafiapelefiafiaiai,fa’atusatusamanisitalanafaitauiai,pesetalamonipeleai,mafa’ailoamafua’agaoolatoumanatuetusamameaoitotonuofatugapoololatoupotomasani

Au’ili’ilifatugaolo’oleleionatusi,fa’ailoaituolo’oleleiaimafa’aaogaosefuafa’atataumoalatoutusitusiga;iamafaionafa’aalimanatuileleleiomanatu,tusiga,fa’asologaosetalanalatoufaitauai,oataolo’oiai,oleleleimoleaumatau

Fa’atusatusaalatoutusitusigailefuafa’atataumafa’alautelemanatui‘ese’esega,mateuteu

Auivi ma aga o fatugaUamaninovaegafa’atulagainaofatugaetusaaimaolatouaugaft.ulutala,amataga,ogatotonumalefa’ai’ugaotalatoefa’amatala;oleulutala,omeaemana’omia,olefa’agasologaolefaigaosemeaifatugaolo’ofa’atonuailegaosiga/faigaosemea;mf.

Auiliilimamatauagaofatugaolo’oleleionatusimafa’ata’ita’ionafa’aaogaialatoutusitusigaft.fa’aaogainaosoaveapemasoanauna,fa’aaogaupuefa’atupulagona

Samoan_2012_final.indd 50 23/01/13 1:15 PM

Page 51: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 3 51

FA’ALogo mA TAUTALA mATAU mA FA’ATinoAg

AnU’

U m

A Ag

AiFA

nUA

FTA3.1 Fa’aaoga le gagana fa’aaloalo faigofie ma tu ma aga e talafeagai ma o latou tausaga i fa’atinoga o fe’au ma galuega, o le va fealoaloa’i ma tagata, o feofoofoaiga, o fa’asinomaga, ma ta’aloga, fa’afiafiaga ma galuega taulima

TautuaFTA3.1.1Fa’amatalamafa’alautelefa’amatalagaiolatoufa’asinomagamamafa’amatalailegaganafaigofielevafealoaloa’iitotonuoleaigaealaitiutemafe’au,matumaaga

Fa’aaloaloFTA3.1.2Fa’amatalatumaagafa’aaloalooamiogapuleaivafealoaloa’imatagata.

Ta’aloga, Fa’afiafiaga ma galuega TaulimaFTA3.1.5Mataumafa’amatalafa’atinogaota’aloga,sivamagaluegataulima;amataonafa’ata’atiafuaoleleleiosefa’atinoga

MFA3.1 Fa’atino fe’au ma tiute i totonu o aiga ma a’oga, ma tu ma aga e tatau ai i le va fealoaloa’i ma tagata, ma fa’atinoga o ta’aloga, fa’afiafiaga ma galuega taulima

Tautua MFA3.1.1Galuluefelagolagoma’iefa’atinofe’aumagaluegaitotonuopotua’ogamaleaiga

Fa’aaloaloMFA3.1.2Matau,fa’aaogamafa’atinotumaagafa’aaloalooamiopuleaitotonuoaigamaa’ogaeaofiaailevaotuaganematuafafine,matuamafanau,faia’ogamatamaitia’ogamalevafealoaloa’imaisitagata

Ta’aloga, Fa’afiafiaga ma galuega TaulimaMFA3.1.3Mataumafa’atinota’aloga,sivafa’asamoamagaluegataulima

AnomATA’UpU

AgAn

U’U

mA

AgAi

FAnU

A

TautuaFa’alautelefa’amatalagaiolatoufa’asinomagaiaaofiaaiolatouigoamauiga,omatua,omatuaomatua;ousomatuaganematausoga;olenu’umapitonu’uononofoai,manu’uomatua,oolatoutua’oimafaiafaigofieft.peaigapeleai

Fa’amatalalevafealoaloa’iofanaumamatua,ofanaumaisiolefanaumafa’ailoatiutemagaluegaetusaaimalevafealoaloa’i

Fa’aaloaloFa’amatala,fetufaa’i,fa’ailoamafa’aaogatumaagafa’aaloalofa’asamoaemasaniaiitotonuoaigamaa’ogaft.• tautalamaleava• iloasavali,tumanofo.• levaoletuafafinemaletuagane• levamamatua• fa’aaloaloitagatamatutua,faia’oga,maso’osetasi.

iloafa’aaogaleleomafa’aupugafaaaloalofaigofieefa’afeiloa’i,faatofa,valaaueaaift.mapumaia,laususuga,lautofamf,Talofalaususugaale–,Susumaiaifalenei/Alalaaneilounofoalele/Taumafaaneleiputi/Oamailaususuga?

Ta’aloga, Fa’afiafiaga ma galuega TaulimaTa’aloga:Fa’amatalamafa’aaogalevaogaganao• taufetuliga–moligafu’a/tu’ugataga• soka/lakapi/kirikiti

Fa’afiafiaga:Matamataifa’atinogaopesemasivafa’asamoamafa’amatalaagaofa’atinogamalevaogaganaFa’ata’atiasefuafa’atatauoleleleiosepesemasesivafa’asamoaetu’u‘ese’eseaitamamateine• GaluegaTaulima:Fa’amatalalefaigamafa’aaogale

vaogaganaogaluegataulima• lalagamailo/pulou/polo/‘atofu’eumu.• su’iga’ula/fugalaa’u/pepa/sisi• iputau’ava• su’igatiti/tagasolovae.

TautuaGaluluefa’atasiefa’atinogaluegaefa’amanaiaailesi’osi’omagaolelatoupotumafafoatuft.salu,fufulufa’amalama,aumainiteufugala’au,faisolatoutogala’auifafoatuolepotu,aoinaolelapisi;fa’atalanoalevaevaeinaogaluegamafa’atulaga

Fa’atinosolatousaoefa’aleleiaitotonuolea’ogaft.aumainiatoefa’avasegaiailapisi,aoinaolelapisi

Fa’atinogaluegafesoasoaniiisitamaitift.fesoasoaniileTausaga2efaitautusi.

Fa’aaogale‘upufa’amolemolemalefa’afetaiefa’amasaniaiilefa’atinogaofa’atonugaofe’aumagaluega.

Fa’aaloaloMataumafa’atino:ft.• tautalamaleava• iloasavali,tumanofo• laulaulemeatausami• vala’auetausasami• avelevaifafano• fa’aaloaloitagatamatutua,faia’oga,maso’osetasi• levaoletuaganemaletuafafine• iloafa’aaogaleleomafa’aupugafaaaloalofaigofie

efa’afeiloa’i,faatofa,valaaueaaift.mapumaia,laususuga,lautofamf,Talofalaususugaale–,Susumaiaifalenei/Alalaaneilounofoalele/Taumafaaneleiputi/Oamailaususuga?

Ta’aloga, Fa’afiafiaga ma galuega TaulimaTa’aloga:• taufetuliga–moligafu’a/tu’ugataga/kirikitifa’asamoa

eaofiaailefaigaolelape

Fa’afiafiaga:• pesemasivafa’asamoama‘aiuli;fa’atinosefa’ilie

fa’aaogaaimeafaifa’ilifa’asamoa.(pate,la’au,ma’a,fala,ipupopoatigifigota,lulu)

GaluegaTaulima:• lalagamailo/pulou/polo/‘atofu’eumu.• su’iga’ula/fugalaa’u/pepa/sisi• iputau’ava• su’igatiti/tagasolovae..

Samoan_2012_final.indd 51 23/01/13 1:15 PM

Page 52: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

52

Tausaga 4

FA’ALogo mA TAUTALA FAiTAUTUsi mA mATAU TUsiTUsi mA FA’ATino

FA’A

Tino

gA m

A AU

ALA

E FA

’AAo

gA

FTF4.1 Filifili ma feaofa’i i se tulaga ua fa’asolo ina mautu mau e faailoa ai foliga ma uiga o fa’amatalaga, ma auala ‘ese’ese e matau ai manatu‘autu ma lagona, ma fatua’i manatu i fa’amatalaga tu’utaliga

FaitaugalauluFTF4.1.1Feaofa’iisetulagauafa’asoloinamautumauefa’ailoaaifoligamauigaolegaganatautalamafa’aaoganiauala‘ese’eseetalafeagaiematauaiuigatu’usa’o,masufiaiuiganatiaosemata’upu

Feso’ota’igaFTF4.1.2Feaofa’iisetulagauafa’asoloinamautinoamauefa’ailoaaifoligamauigaolegaganatautala,maaualaetalafeagaimale‘autumaleaumataueagava’aaipeafa’alogomatautalainifelafolafoa’igamafolasagailumaolevasega

Fetala’iFTF4.1.3Fa’aaogaauala‘ese’eseefa’alauteleaimafaufaugaiuigaotautalagamafa’amatalaga

mata’itu ma toe autaluFTF4.1.4Fa’atalanoamafa’alautelefuafa’atatauoleleleiosetautalaga,fa’atinoga(performance);fa’aaogalefuafa’atataueiloilomatoeautaluaialatoulavafatugamafatugaaisi

FMF4.1 Filifili ma feaofa’i i se tulaga ua fa’asolo ina mautu, mau e fa’ailoa ai foliga ma uiga o fa’amatalaga tusitusia, ma auala ‘ese’ese, e solo lelei ai le faitau ma atina’e ai le loloto o lo latou malamalama i uiga o tusitusiga

sufiga o tala ma manatuFMF4.1.1Feaofa’i,mafetu’una’iauala‘ese’eseesololeleiaimasa’olefaitau,masufiailelolotoonisiomanatuolo’oitusitusigamaata

Va’ili’iliga o faitaugalaulu FMF4.1.2Fa’aaogaaualatalafeagai,isetulagauafa’asolosoloinamautu,ematauaiuigatu’usa’omaamataonaau’ili’iliuiganatiaosetusitusiga

FMF4.1.3Fa´aaogaaualatalafeagaietulimata’iailolatoumalamalamaitusitusigamaata,mafa’atinogaisetulagauafaimasanimaualautelemanatufa’aalia

Fetala’iFMF4.1.4Fa’aalimanatuisefatuga,mataumafa’alautelemanatuifilifiligaaletusitalaifa’aaogagamaagaolegagana

A’oina o upuFMF4.1.5Fa’aaogaisetulagauamautuaualafaigofieea’oaifoliga/sipelagaoupumaolatouuigailegaganaoasouma,gaganafaaaloalo,gaganatu’usa’o,gaganafa’auigalua;uigafa’afeagai,uigatutusa

TFF4.1 Fa’aaoga i se tulaga ua tele ina mautu mau e fa’ailoa ai foliga ma uiga o fa’amatalaga tusitusia, ma fa’alautele fa’aaogaga o auala talafeagai i le tausaga lenei e fuafua, fatu, iloilo ma faailoa ai tusitusiga ma fa’atinoga

TusigaTFF4.1.1Tusisa’olegaganaisetulagauateleinamautu

Fatua’iga TFF4.1.2Fa’alauteleauala‘ese’eseeaoaoaimanatumotusitusiga,fa’avasega,tusitusigamuamua,iloiloleausiaole‘augailefa’aaogaolefuafa’atatau,teuteumafa’ailoaiisi

Samoan_2012_final.indd 52 23/01/13 1:15 PM

Page 53: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 4 53

AnomATA’UpUFA

’ATi

nogA

mA

AUAL

A E

FA’A

AogA

Faitaugalaulu• fa’atusatusamata’upuolo’o

fa’alogoiaimanisimeauaiailoa

• tu’ufesilimataumateuigaofa’amatalaga

• sa’iliuiganatiaofa’amatalagamaata

• fa’aaoganifesilietautuiailefa’alogo

• mataumanatu‘autu,va’aigamalagonaotautalaga

• aotelemanatuosetautalagapoolefeau‘autuoseata

• fa’aaoganisiataefa’alogomafa’avasegaiaimanatu‘autuosetautalaga

Feso’ota’iga• fa’aaogaaualaese’eseefilifiliai

se‘autuosetautalagaft.talanoaiisi,fa’aaogameauaiailoamailonasi’osi’omaga;fa’avasega,mafa’atinoaisetautalagapu’upu’uft.filiseamatagaeolamafa’atupuailefiafa’alogooisitamaiti,

• filifililegagana–upu,fuaiupuefetauimale‘autumaleaumatau;iloatumaagape’afa’atinoletautalagaft,faigaoleleo,va’aiilevasega;fa’aaoganiatamf.

• fainifesilitatalaefa’atalanoaaisetautalaga

Fetala’i• fa’ailoalemanatu‘autuose

tautalaga/fa’amatalaga• fa’aalimanatuinivaegaose

tala/tautalagamafa’amatalamafua’aga

• faalogomatusiseata/faafanuaolefa’asologaomanatu

• fa’ailoasemauemonimalemanatuoletagatalavaia(fact/opinion)

• fa’atusatalaofa’alogoiaimalolatoulavapotomasanimalesi’osi’omaga

• mataumafa’aalimanatufaigofieifilifiligaaletusitala/failaugailegaganaft.upu,oupuleotutusa(rhyme),uputautu,upufa’auigalua,

• fa’aalimanatufaigofieilagona/agagaosetautalaga,uigaotagataoaofiaisetalamaaumaimafua’agaft.oupuofa’aaoga,olefaigaoleleo,ofoligava’aia,oletaliatuiisitagatapoolevafa’aaliamaisitagata

sufiga o tala ma manatuUasololeleilefaitaumauamafaionapu’eanisiouigalolotooisetala

Fa’asinofa’aaogagafa’auigaluafaigofieolo’oifatugaolo’ofaitauiaift.fa’atusatusagaefa’aaogaaile‘epei’ft.Epeiosetimulemaligioloimataoletina;

Uamautuolatoutomaiiaualaneiesufiaiuigamauamafaionafilifilivavemafetu’una’iaualaetalafeagaimo‘auga‘ese’eseolo’ofaitaupematamataai• fa’ailoaleaugaolefaitaupoo

lematamataft.faitauesu’esefa’amatalagaolo’ofiailoa,faitauleotelemoseaumatau,faitauonaosefiafiagaiateia

• fa’atusatusamata’upuosefatugailolatouiloamasani

• fatuniatafa’alemafaufaueuigaifatuga

• tu’ufesiliinaiafa’alautelemanatuoisefatuga

• va’aitoto’aisefuaiupupoonifa’amatalagaolo’oiata(attending)

• sa’ilifa’apitoseupu,fuaitau,‘autuolo’oitotonuosefa’amatalaga(searching)

• fa’aaogaleiloaolefausagaolegagana(kalama)emateaaiupu,manatuolo’ososo’omaiisefuaiupu

• toeva’aimafa’amautinoapoosa’olefaitau(crosscheckingandconfirming)

• toefa’asa’olefaitau(self-correct)

fa’aaogaauala‘ese’ese,eaofiaaimalefesoasoanialefaiagoa,esa’iliaifa’amatalagaolo’omo’omiaft.• fa’aaogalefa’ava’a(outline)

osetusitusigaepeioulutala,ulutalalaiti(subheading),anotusi,utugagana,fa’asinoupu

• fa’afetauiletelevaveolefaitaumaleaugaolo’ofaitauai

• faitauvaveiamaualea’anoolemata’upu(skim)

• faitauvavemosefa’amatalagafaapitoaolo’ofiamauaft.numeraosetelefoni,igoaosetagata(scan)

• toefaitausevaegaolo’oiaifa’amatalagamo’omia

Va’ili’iliga o faitaugalauluUafa’asolosoloinamautuagava’aiaualaneiematauaiuigatu’usa’omaamataonaauiliiliuiganatiaosetusitusiga,fa’atinoga• fa’atusatusatalaofaitauaima

meaualatouiloa

TusigaUateleinamaututomaimaagava’aoletusigaolegagana,eatagiaile• tusifuaiupuilesa’oonafa’aaoga

fa’ailogaolegaganatusitusi:mata’itusitelemoleamataga,piliotailefa’aiuga,mata’itusitelemonaunafa’apitoa,fa’ailogafesili

• teleinamautulefa’aaogainaofa’ailogaoleo–fa’amamafamakomaliliu

• uamautuletusigaomata’itusimasa’olesipelagaoupu

• mataufa’ata’atiagaotusitusiga‘ese’esemafa’aaogatatauft.afa’aaogaataetatauonaiaisefa’amatalagapu’upu’uilaloifo,fa’apeafo’isiata;otalaetatauonaiaiulutala

Fatua’igaUamasanimafa’alautelelefa’aaogagaoaualaefuafua,tusi,iloilomafa’ailoaaitusitusiga:• au’ili’iligaluegatusitusimaia

fa’ailoale‘autuosetusitusigamaleaufaitau

• fa’atalanoamafa’ata’atialefuafa’atatauole‘ausiaole‘autupooleauga

• filifilile‘autuosetusitusigaft.talatalanoamaisi,fa’aaogalepotomasani,fa’amatalanimeauatutupu,matamataiseata,sa’ili’iliitusitusiga,lafo‘asoisemata’upu(brainstorming)

• fatufatumanatumatusi• filifililefatugaetalafeagaimale

‘autumatu’ufa’atasimanatuilefa’asologaetalafeagaiai

• faitautalaaisimafa’aaliolatoumanatuiai

• avesefautuagafaigofiemoleteuteuga

• fa’aaogafautuagaeteuteuaisetusiga

Samoan_2012_final.indd 53 23/01/13 1:15 PM

Page 54: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

54 TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 4

AnomATA’UpUFA

’ATi

nogA

mA

AUAL

A E

FA’A

AogA

mata’itu ma toe autalu• matauleaugaosefatugamale

aumatau• mataumafa’ata’atiatulagataua

eiloaaiuaausialeauga:ft.oleleleiomanatu,fa’avasegagaomanatu,olegaganaofa’aaoga,olefaigaoleleomataga,olefetauiofa’atinogamale‘augamaleaumatau

• fa’aaogalefuafa’atataueautaluaialatoulavafa’atinoga

• iloilomafautuainafa’atinogaaisitamaitietusaaimalefuafa’atatau

Mataumafa’alautelefa’amatalagainitulagaele’imalamalamaaiisetautalaga/fa’amatalaga,fa’amatalasemafua’agamafa’ailoasetulagaefo’iaailelemalamalama

• fa’atunimanatueuigaisetusitusigamasa’ilifa’amaonigainauafaitauiai

• tu’ufesiliinifesilitatalaeuigaitusitusiga/faatinoga

• mateauiganatiaosetusitusigamasailimailetalafa’amaonigaomanatupoolepotomasani

• au’ili’ilifa’aaogagafa’auigaluafaigofieolo’oifatugaolo’ofaitauiaift.fa’atusatusagaefa’aaogaaile‘epei’

• fa’ailoaleva’aigaasetagataoletalamaaumaisemauefa’amaoniaaimanatu(ilegaganaetalafeagaimaletausagalenei)

• au’ili’ilinisioupu,fa’aupugaaletusitalamafa’aalimanatuileaogailetala

• ‘oto’otomanatuosetala• aotelemanatuosetala

Fa´aaogaaualatalafeagaietulimata’iailemalamalamaitusitusigamaataft.• ta’umaitulagaolo’ofiafiaaiila

latoufaitautusi• ta’umaimeafouuaa’oinamai

tusitusiga• fa’amatalasefa’afitauliolo’oiaii

lanafaitautusi• fa’amatalasetulagaetatauona

galueatiliiai

Fetala’iFa’aaogaauala‘ese’eseemafaufaulolotoaiitusitusigamaataft;• mataunisiuigaeonoaofiaini

fa’amatalagaolo’oitusitusigapooata

• matauaualaolo’ofa’aaogaitusitusigaefa’ailoaaiitua’igatagataosetalaft.oupu,ofoligaoiniata,oamiogamf.

• mataumafa’aalimanatuifilifiligaaletusitalailegaganamaagaft.upuepeioveapeolo’ofa’aaoga,osoanauna,oupuleotutusa(rhyme),uputautu,upufa’auigalua,

fa’alautelemanatuinimaumailetalapoololatoupotomasanipefa’atusatusainisitalanafatueletusitalalavaetasi

A’oina o upuOnisioauala• faitauso’otusioletausagalenei• tusiupuinaiamataulesipelagae

aofiaailefa’aaogagaofa’ailoga• fa’atinota’alogaea’oaiupuft.

fa’afetauiupuilolatousipelagaisetaimivavelava;fa’afetauiupumauiga/uigafa’afeagai

Fa’ailoaletusitusigainiaualatalafeagaift.siata,pusaofa’amatalaga(informationtables),fa’ava’aosetusisafaitauai(bookcover,osetautalaga,faitauleotelemf.

Samoan_2012_final.indd 54 23/01/13 1:15 PM

Page 55: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 4 55

FA’ALogo mA TAUTALA FAiTAUTUsi mA mATAU TUsiTUsi mA FA’ATinogA

gAnA

FTG4.1 Malamalama ma fa’aaoga fausaga o le gagana ua amata ona fa’alautele i feso’ota’iga ma e masani i le gagana o aso uma ma le gagana fa’aaloalo faigofie

KalamaFTG4.1.1Iloilo,fa’aaogamafeliua’imaleto’afuai’upufaigofieuafa’alauteleisoaveapemasoanauna,mafa’alautelefuai’upuilefa’aaogainaoso’ofuaiupuofuaiupulavelave-‘ona,ina’

LeoFTG4.1.2Mataua’afiagaoleoilagonamamanatuoleaufa’alogologo;fa’aaogatatauleoifeso’ota’igamatagata‘ese’esemafa’aalimanatumalagonaitautalagai‘autumasanimanisimata’upufou

UpuFTG4.1.3Iloilomafa’alautelelefa’aaogainao‘upumasanimaupufouinisifa’aaogagaeatagiaaiolatouuigalasimauiga‘ese’ese

FMG4.1 Fa’aaoga ma le to’a tomai ma agava’a fa’avae o le faitautusi ma ua fa’aauau ona atina’e agava’a o le fausaga o palakalafa ma le vaogagana o fatuga ua fa’atulaga mo le tausaga lenei

KalamaFMG4.1.1Mataulekalamaofuaiupuofatugamalefa’asologaofuai’upuipalakalafa;uamafaionafetu’una’ifa’aaogagaofuai’upuiatalafeagaima‘autuopalakalafa

LeoFMG4.1.2Fa’aaogaleiloaoleoomata’itusi,silapela,fa’ailogaolegaganatusitusiefa’amausaliaileta’ugaoupu,matauvaveaiupuele’iiloamuamua,masololeleiailefaitau

FMG4.1.3Matauleoofa’ailoaaimanatumalagonaitotonuofatuga‘ese’eseoletausagalenei

UpuFMG4.1.4Fa’alautelelolatouiloaiupuuavaveonamataueaofiaaiupufa’apitoao‘autumamata’upuolea’oga

TFG4.1 Fa’alautele ma ia sologa lelei manatu i tusitusiga o le tausaga lenei i le fa’aaoga o fuaiupu ‘ese’ese, ma feliua’i le gagana ia talafeagai ma auga ma aumatau

KalamaTFG4.1.1Fa’aaogaitu’aigaofuaiupuefetauiifatugamasa’ofa’atulagaga;uamafaionafeliua’ifuai’upuinaiamaninoatilima‘anoamanatumaamataonatu’ufa’atasiipalakalafa

‘UpuTFG4.1.2Fa’aaogaitu’aigaofuaiupuefetauiifatugamasa’ofa’atulagaga;uamafaionafeliua’ifuai’upuinaiamaninoatilima‘anoamanatumaamataonatu’ufa’atasiipalakalafa

AnomATA’UpU

KalamaFeliua’ifuaiupufaigofieinaia’oamanatumamalieile‘aufa’alogologo.

Fa’aaogafuai’upuatoatoamamaninoetaliaiitu’aigafesili‘ese’eseft:olea,ofea,efa’apefea,oanafea,oai?

Mataumanatuolo’oivaegaofuai’upulavelavepe’asoso’oile‘ona,aua,peita’i,se’iloga,vagana’mafa’aaogafuai’upulavelaveialatoutautalaga

Iamafaionafa’asinonauna,veape,suinauna,soanaunamasoaveapemaolatouaogaifuai’upumaiafa’aaogasoanauna,soaveapeefa’alauteleaimanatuoaumaiialatoufuaiupu

LeoFa’aaogatagaetatauaimaleoofa’aupugafa’aaloalofaigofieifeso’ota’igamatinomatutuaitotonuoaiga,a’oga,tagataasiasiiaigamalea’ogaft.peafa’afeiloa’i,fa’atofa,fesiligia,momolisefe’au,taliinaletelefoni,faiaisefa’anoiinaualea’oga,taliaiisevala’auea’ai,faiaisefa’afeta’ipu’upu’u,su’egaosetauaga,sesalutupo’oseisimea.

KalamaMataulefa’avasegagaoletusigaofatugaoletausaganeimalekalamaofuaiupumafaamatalainifaaupugafaigofieleso’otagaolekalamaofa’aaoga,leaugamaleaumatau

Mataumafa’amatalalefa’asologaofuai’upuisepalakalafamaleaogaoleafa’asologa;

Fetu’una’ifa’aaogagaofuaiupufaigofieeamataifuiupuveape,fuai’upulavelave,fuaiupufaasinonaunaiatalafeagaima‘autuomanatu

LeoSololeleilefaitauleoteleilevaveonamatauoupu,mamausalıleleleioleta’ugao‘upumalefaigaoleoefuaifa’ailogafa’aleomafa’ailogaomanavagaofa’aaogaifa’amatalagaotalapo’ofatugaofaitauai.Iailoafa’a’ese’eseleoolefesili,fa’atonugamalefa’amatalagatu’usasa’oinaiaatagiaailagonaoenafaiafatuga.

Mataupooaieonaleoolo’olagonainaitotonuosefatugamafa’alautelemauefa’aamaoniaaimanatuft.otagata‘ese’eseoisetala,oletusitala

KalamaFa’aaogafuaiupumafa’avasegagaetalafeagaimafatugamaiafa’alautelemanatuitotonuofuaiupuilefa’aaogaosoanauna,soaveape

Fa’ata’ita’ionafeliua’ilegaganaitotonuofuai’upuinaiamaninomaanoamanatu

Au’ili’ilifausagaopalakalafamafa’ata’ita’ionatusifuai’upuisepalakalafamose‘autu

UpuFa’avasega‘upuofa’aaogai‘autuinauna,veape,soanauna,soaveape,fa’ailoalolatouaogaitusitusigamafa’aaogamf.

Matau‘upuepatinoile‘autumalolatoufa’aaogainamafa’ata’ita’ionafa’aaogaialatoutusitusiga

Fa’aaoga‘upuefa’aigoaainimeaemanatuiaipefa’aigoaainifa’avasegaga,upuefa’ailoaainilagona,fa’amatalaailemafua’agaonimanatu,fa’a’upuaisefa’amaualalogaonaosemeauasese,fa’a’upuaiseaisigaiseisi,fa’a’upuaisefa’afetaionaosemeanafoa’imai.

Samoan_2012_final.indd 55 23/01/13 1:15 PM

Page 56: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

56 TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 4

AnomATA’UpUgA

gAnA

Fa’ata’ita’ileoefa’atinoaitaulotomasoloinaiamalieileaufa’alogologo

Fa’aaogaleoefetauimamanatumalagonaitautalagai‘autumasani,mafa’ata’ita’ileoetatauaiimata’upufou

UpuFa’aaoga‘upuefa’alautele,fa’a’oaaimanatuftsoanauna,soaveape;

Si’itialemafaionafa’aaogaofui’upufa’atusatusaefa’alauteleaimanatuft.Oseasovevelaepeiose...;

Fa’ata’ita’ionafa’aaogaupufa’atusatusaiseisitulagailefuai’upuft.Napeiole‘emooleuilale...

Fa’aaogasa’oupumafuiupuitotonuosefuai’upu:upuofuainumera,upuofaiafaapitoa,upufaailotaimi,upufaasinonauna,upufa’asinotulaga,upuuigatutusa,uigalasi,uigaeseese

Fa’aaogasa’oupuofaiafa’apitoa;upuofaiaefa’aaliaimeatotino:lau,lou,ou,lana,lona,sau,sana,ana,ona;upufa’ailotaiminei-olo’o,faifaipea–e,tuana’i-sa,na,lumana’i-ole’a,taimimae’a-ua,soosetaimi-te;upufa’asino–ile,ole,ise,upufaasinotulaga–ifafo,itotonu,iluga,itafatafa,ilumaane

Fa’ata’ita’ilefesuia’igamainaunasegilainaunatualemapelulaleatoamaveapeetalafeagaiaimaiaaofa’iga.

Fa’amatalalagonamamanatuofa’aaliaileo‘esee’ese;fa’aailoaleso’otagaoleomaleitu’aigatagataotautala

UpuUailoa:• ta’uga,sipelagaoupu• tulagaoleupuilefuaiupuft.

veape,naunamf• uigatu’usa’ooupuofa’aaogaai,• uigafa’auigalua• ni‘upuemafaionasuiaainifasi

fuai’upuomomolimaiaiuigao‘upu

• fa’afeagaio‘upu• upufa’avaema‘upufouefaumai

aift:naunaefa’anaunaifasi’upufa’ai’u:ga,aga,maga,taga,mf

• fa’aaogaifuai’upu

Samoan_2012_final.indd 56 23/01/13 1:15 PM

Page 57: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 4 57

FA’ALogo mA TAUTALA FAiTAUTUsi mA mATAU TUsiTUsi mA FA’ATinoFA

TUgA

FTT4.1 Fa’auiga ma fa’atino fatuga tu’utaliga u’umi ua aofia ai ‘autu e fa’atatau i le lautele o le soifuaga; ma ua atinae tomai i fausaga o fatuga e tusa ai ma o latou auga, aumatau, ma manatu

Auga, aumatau, manatuFTT4.1.1Matauleauga,aumatau,mamanatuofatugauau’umimalautelemata’upuolo’oaofiaai

Auivi ma aga o fatugaFTT4.1.2Fa’ailoamafa’aaogatatauauivipoolefa’avasegagaofatugaeseese,mafa’aaogagaolegaganaiupu,fuaiupumalefaigaoleo

FaitaugalauluFTT4.1.3Fa’ailoamanatu‘autumamanatufa’aamoamotaliofaamatalagaefaalogoiaiitotonuomata’upu‘ese’ese,poomata’upuofa’alogoaiifaasalalaugamoaoga,leitio,televise,mafa’amaunisiomanatulagolago

FMT4.1 Auiliili ma fa’alautele manatu fa’aalia i fatuga tusitusia u’umi ua aofia ai ‘autu e fa’atatau i le lautele o le soifuaga; ma ua atinae tomai i fausaga o fatuga e tusa ai ma o latou auga, aumatau, ma manatu

Auga, aumatau, manatuFMT4.1.1Auiliilimafa’ailoaauga,aumatau,mamanatuofatugaoletausagalenei

Auivi ma aga o fatugaFMT4.1.2Fa’a’ese’eseauivimafausagaofatugaeseesemoletausaganeimafaafesootaiiaugamaaumatau

FaitaugalauluFMT4.1.3Faailoauigatuusa’omafa’alautelemanatuiuiganatiaofatugafa’atulagaina

FMT4.1.4Mataumanatu‘autumamanatufaaamoamotalioitalamafa’amatalagapatinoosemata’upu(informationaltexts)

FMT4.1.5Fa’aalimanatueatagiaailemafaufaulolotoisefatuganafaitauaimafa’alautelemafua’agaoolatoumanatu

TFT4.1 Tusi ituaiga fatuga eseese ua fa’asolo ina mautu i faataatiaga ma faauigaga e talafeagai i auga ma le aumatau

Auga, aumatau, manatuTFT4.1.1Fuafuamafatunialatoutalamoaugaeseesemaiaatagiavaegafa’atulagaina

TFT4.1.2Fa’atalanoamafa’ata’atiasefuafaatatauoleleleioitu’aigafatuga‘ese’ese,iaatagiailefuafaatatauualauteleleiloamaagavaa

Auivi ma aga o fatugaTFT4.1.4Auiliiliitu’aigafatugaeseesemafa’ailoaauivimaagaetalafeagaiiaimataumafaiefa’aaogaialatoutusitusiga

AnomATA’UpU

FATU

gA

Auga, aumatau, manatuFa’ailoaleauga,aumataumamanatuotalafatu,fagogo,talatoefaamatala,talaefa’atonuailefaiaosemea,talafa’amatalaosemeapoosetagata(description),lipotioaofa’iiaifa’amatalagapatinoise‘autu(informationreport),fa’amatalagaosefa’afitauli,talaomeanatutupu(news)ft.• fa’ailoamanatuoaofiaile

fa’amatalagaose‘autuosemata’upuft,Ola’au,Ovaitafe,Ouilavilivae;

• fa’amatalasefa’ama’iemauaaitamaitift.Oletale/Oletinoputa;

• faamatalatagata,nofoaga,manimeafaitinoeiloa

• faamatalalefaigaosemeasalatousuesueinaft,OlePoloPulu,OleFai’aiElegi

• fa’amatalasefa’afitaulift.Olelafoa’iolapisi

Fa’atalatalanoauigaoaumatau‘ese’esemofatugaolo’ofa’alogoiaimafa’ailoaletauaoiauigaiupuefa’aaoga,oleo,tagaefaimf.Ft.afaioleaumatauotagatamatutua,tagatalautele,tamaitioleTausaga1,osauuoiletouvasegaoaupuefa’aaogapeafa’atalofaiai?

Auga, aumatau, manatuFa’ailoaleauga,aumataumamanatuo:• talafatu,fagogo,• talatoefaamatala,• talaefa’atonuailefaiaosemea,• talafa’amatalaosemeapoose

tagata(description),• lipotioaofa’iiaifa’amatalaga

patinoise‘autu(informationreport),

• fa’amatalagaosefa’afitauli,• talaomeanatutupu(news);

Iaaofiaifatuganifa’amatalagaolo’ofa’aaliaikalafimaataft.vaegaoletino,talaoletau,kalafiefa’ailoaaileaofa’iolapisiemauaisenofoaga

Fa’ailoalemafua’agapooleaugaolo’ofaitauaisetusi(ft.esa’ilisefa’amatalaga,eiloaailefaigaosemea,onaefiafiaiaimf.);fa’ailoalesaosaoaetatauonafaitauailetusitusigamata’umaimafua’aga

Faaalitulagaefiafiapelefiafiaaiisetusitusiga

Filifilianalavatusifaitaufuaimeaefiafiaiai

Auga, aumatau, manatuAu’ili’iliaugamaaumatauotusitusigamafa’ailoamanatueaofiai‘autumavaegafa’atulagaina;ft.amataga,ogatotonumafa’ai’uga

Fuafuamatusifatugai‘autufa’atulagaina:otalafatu,talatoefaamatala,talaefa’atonuailefaiaosemea,talafa’amatalaosemeapoosetagata(description),lipotioaofa’iiaifa’amatalagapatinoise‘autu(informationreport),fa’amatalagaosefa’afitauli,talaomeanatutupu(news);

Fa’aaogaseisifa’ava’aefa’amauaifatugaft.TusisetusiileOfisaoleSi’osi’omagaefa’amatalaiaisefa’afitauliotagataolo’olafoa’ilapisiinofoagafaitelepoomata’agaolo’oiletounu’u

Au’ili’ilifatugaolo’oleleionatusi,fa’ailoaituolo’oleleiaimafa’aaogaosefuafa’atataumoalatoutusitusiga;iamafaionafa’aalimanatuileleleiomanatu,tusiga,fa’asologaosetalanalatoufaitauai,oataolo’oiai,oleleleimoleaumatau

Samoan_2012_final.indd 57 23/01/13 1:15 PM

Page 58: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

58 TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 4

AnomATA’UpUFA

TUgA

Auivi ma aga o fatugaFa’ailoamafa’aaogaleauivi,faigaoleo,olegaganamatagaotalatoefaamatala,faigaosemea,fa’amatalagapatinoise‘autu,talafa’atino,faitaugasolo,fa’amatalagaosefa’afitauli,talaomeanatutupu

Fa’ailoamafa’aaogaupuolo’oaumaialagonamamanatuofatuga

Fa’ailoamafa’aaogaitu’aigafuaiupuetataumafatuga;iasa’oletaimiofa’aaoga

Fa’ailoaleeseesegaofausagaotalamoaumataueseese,maaumainimafua’agafaigofiefttalamotamaitiileTausaga1pelaitifo’i,otalamotamaitiTausaga4,8;oletaulotoaletamaititilaititimaletamaititimatua

Fa’alautelefa’amatalagaifeso’ota’igaoauivi,fuaiupu,upuolo’ofa’aaogaifatugamaaugamaleaumatauft.OlepalakalafamuamualavaosetalaomeanatutupuetauaonatalifesiliOai,Oanafea,Ofea,Olealemeanatupuauaefiailoaetagataiameaileamataga.Emulimulionafa’amatalafa’asolosolomeanatutupu.

FaitaugalauluFa’amaufaamatalaga‘autumaniauiliiligaomata’upuolo’ofa’alogoiaift.tautalagaalefaiaoga,faasalalauga,leitio,tautalagaanimalofa’aaloalogiailea’ogapoolevasegaft.tagatamailefalema’i,ofisaolesi’osi’omaga

Fa’aaoganipusaofa’amaumaugapooniataefa’ailoaaimanatu‘autumamanatufa’aamoamotali

Malamalamaifaailoiloitautalagaalefaiaogaefaailoaaivaegaeseeseoselesona:Faailooleamatagaolelesona,faailoiloefaamautuaifesootaigamalelesonauatuanai,faatonugaefaataimuainafaamatalagaalefaiaoga,faatinogaatamaiti,faaumagaolelesonamagaluegamoleasoesosooai.

Auivi ma aga o fatugaTulimata’imafa’ailoalefaavasegagaosefatuga,faaaogagaolegagana,oata,kalafimf,mafa’amatalalefeso’ota’igamaleaugamaleaumatau

Mataumafa’ailoalefa’asologaopalakalafaisefatuga:fa’ailoale‘autuopalakalafata’itasimaaogaopalakalafailefatugaft.olepalakalafamuamuaolefolasagaolo’ota’umaiailenofoaga,tagataeauai,oletausaganatupuaimf.

Au’ili’ilifatuga‘ese’esemafa’atumusepusaofa’amaumaugaefa’ailoaaile‘auga,aumatau,auivi,itua’igafuaiupu,oagaolo’ofa’aaoga

Fa’alautelefa’amatalagaifeso’ota’igaoauivi,fuaiupu,upuolo’ofa’aaogaifatugamaaugamaleaumatauft.Otalafatueiaitalanoagaatagata.Eolaletalapeatalanoatagatanailofa’amatalagau’umi,epeiaiemoniletala.

FaitaugalauluFa’ailoalemafua’agapoole‘autuolo’ofaitauaisetusi(esa’ilivaveaisefa’amatalaga,eiloaailefaigaosemea,onaefiafiaiaimf.);fa’ailoalesaosaoaetatauonafaitauailetusitusigamata’umaimafua’aga;fa’atalanoalei’ugaofaitaugatusipenamauale‘autu

Faitausa’omafa’ailoauigatu’usa’ooifatugaoletausagaleneieaofiaaifa’amatalagaolo’ofa’aaliaikalafimaataft:• sailimeamonimaitotonuofatuga• fa’ailoapoota’uafaamatalagai

fatugapeleaimafa’asinomauefa’amaoniaai

• fa’atinosa’ofa’atonugaoifatugaolegaosigapoolefaigaosemea

• otootosetalafatu,talatoefa’amatalainaiaatagiaaileamataga,ogatotonumalefaaiuga

Fa’aaogamauolo’oitalamalepotomasaniemateaaiuiganatiaolo’oitalamafa’alautelemanatuelagolagoaialatoumatemategaft.;• mateleaofiagamalefa’asologao

sefatugafuaileulutalamaatamamafaionafaamaoniamanatu

• taumatelei’ugaefuaimeaetutupuiletala

• fa’aalimanatuilagonaotagataosetalafuaimeaolo’otutupu

Fa’atusatusaalatoutusitusigailefuafa’atataumafa’alautelemanatui‘ese’esega,mateuteu

Auivi ma aga o fatugaUamaninovaegafa’atulagainaofatugaetusaaimaolatouaugaft.ulutala,amataga,ogatotonumalefa’ai’ugaotalatoefa’amatala;oleulutala,omeaemana’omia,olefa’agasologaolefaigaosemeaifatugaolo’ofa’atonuailegaosiga/faigaosemea;mf.

Auiliilimamatauagaofatugaolo’oleleionatusimafa’aaogaisetulagaualauteleatunailoleTausaga3ialatoutusitusigaft.fa’aaogainaosoaveapemasoanauna,fa’aaogaupuefa’atupulagona,fa’aaogaatilitautalagaitalafatu,fa’ama’otiveapeemaninoaifa’atonuga

Samoan_2012_final.indd 58 23/01/13 1:15 PM

Page 59: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 4 59

AnomATA’UpU

Fa’aaoganipusaofa’amaumaugapooniataefa’ailoaaimanatu‘autumamanatufa’aamoamotaliFa’amatalaleso’otagaomanatufa’aamoamotaliile‘autu

Fa’alauteleolatoumanatuisefatugaft.omeaefiafiapelefiafiaiai,fa’atusatusamanisitalanafaitauiai,pesetalamonipeleai,mafa’ailoaisetulagaualolotomafua’agaoolatoumanatuetusamameaoitotonuofatugapoololatoupotomasani

Samoan_2012_final.indd 59 23/01/13 1:15 PM

Page 60: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

60 TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 4

FA’ALogo mA TAUTALA mATAU mA FA’ATinoAg

AnU’

U m

A Ag

AiFA

nUA

FTA2.1 Fa’aaoga le gagana fa’aaloalo e talanoa ma fetufaa’i ai i totonu o aiga ma a’oga, fa’atino tu ma aga e tatau ma le va fealoaloa’i o tagata ‘ese’ese; ma fa’aaoga le vaogagana o ta’aloga, fa’afiafiaga ma galuega taulima

TautuaFTA2.1.1Mataumafa’aaogalegaganafa’aaloaloefa’atinoailevafealoaloa’iifa’atinogaofe’aumatiute

Fa’aaloaloFTA2.1.2Fa’amatalatumaagafa’aaloalooamiogapuleaivafealoaloa’imatagata.

Ta’aloga, Fa’afiafiaga ma galuega TaulimaFTA2.1.5Mataumafa’amatalafa’atinogaota’aloga,sivamagaluegataulima;amataonafa’alautelefuaoleleleiosefa’atinoga

MFA2.1 Fa’atino fe’au ma tiute i totonu o aiga ma a’oga, ma tu ma aga e tatau ai i le va fealoaloa’i ma tagata, ma fa’atinoga o ta’aloga, fa’afiafiaga ma galuega taulima

Tautua MFA2.1.1Galuluefelagolagoma’iefa’atinofe’aumagaluegaitotonuopotua’ogamaleaiga

Fa’aaloaloMFA2.1.2Matau,fa’aaogamafa’atinotumaagafa’aaloalooamiopuleaitotonuoaigamaa’ogaeaofiaailevaotuaganematuafafine,matuamafanau,faia’ogamatamaitia’ogamalevafealoaloa’imaisitagata

Ta’aloga, Fa’afiafiaga ma galuega TaulimaMFA2.1.3Matau,fetufaa’imafa’atinota’aloga,sivafa’asamoamagaluegataulima;malamalamaitumaagaolo’ofa’avaeaifa’atinogamaiamatau‘ese’esegaofa’atinogaiasoneimaasouate’aft.omeaolo’ofa’aaoga,olemafua’agaosuigaft,fau/filo

AnomATA’UpU

AgAn

U’U

mA

AgAi

FAnU

A

TautuaFa’amatalaisetulagaualauteleatulolatouiloalevafealoaloa’iotagatailonafa’asinomaga

Fa’atinotiutemafe’auitotonuoaigamaa’oga.efetauimaolatoutausaga

Fa’aaloaloFa’amatala,fetufaa’i,fa’ailoamafa’aaogatumaagafa’aaloalofa’asamoaemasaniaiitotonuoaigamaa’ogaFt.• tautalamaleava• iloasavali,tumanofo.• fa’aaloaloitagatamatutua,faia’oga,maso’osetasi.• iloafa’aaogaleleomafa’aupugafaaaloalofaigofie

efa’afeiloa’i,faatofa,valaaueaaift.mapumaia,laususuga,lautofamf,vaeatu,vaeane,

• fa’afeiloa’igaotagata–ft.Talofalaususugaale–,Susumaiaifalenei/Alalaaneilounofoalele/Taumafaaneleiputi/Oamailaususuga?

Ta’aloga, Fa’afiafiaga ma galuega TaulimaTa’aloga:Fa’amatala,fetufaa’imafa’aaogalevaogaganaota’aloga.• Taufetuliga–moligafu’a/tu’ugataga• Soka/lakapi/kirikiti

Fa’afiafiaga:Matamataifa’atinogaopesemasivafa’asamoamafa’amatalaagaofa’atinogamalevaogagana• fa’ata’atiasefuafa’atatauoleleleiosepesemase

sivafa’asamoaetu’ufa’atasiaitamamateine

GaluegaTaulima:Fa’amatalalefaigamafa’aaogalevaogaganaogaluegataulima• lalagamailo/pulou/polo/‘atofu’eumu.• su’iga’ula/fugalaa’u/pepa/sisi• iputau’ava• su’igatiti/tagasolovae.

TautuaGaluluefa’atasiefa’atinogaluegaefa’amanaiaailesi’osi’omagaolelatoupotumafafoatuft.salu,fufulufa’amalama,aumainiteufugala’au,faisolatoutogala’auifafoatuolepotu,aoinaolelapisi;fa’atalanoalevaevaeinaogaluegamafa’atulaga

Fa’atinosolatousaoefa’aleleiaitotonuolea’ogaft.aumainiatoefa’avasegaiailapisi,aoinaolelapisi

Fa’atinogaluegafesoasoaniiisitamaitift.faitautusi,fa’asinolefaigaoalatounumera,fesoasoaniiletaimioalatouta’aloga

Fa’aaogale‘upufa’amolemolemalefa’afetaiefa’amasaniaiilefa’atinogaofa’atonugaofe’aumagaluega.

Fa’aaloaloGaluluefa’atasiefa’atinogaluegaefa’amanaiaailesi’osi’omagaolelatoupotumafafoatuft.salu,fufulufa’amalama,aumainiteufugala’au,faisolatoutogala’auifafoatuolepotu,aoinaolelapisi;fa’atalanoalevaevaeinaogaluegamafa’atulaga

Fa’atinosolatousaoefa’aleleiaitotonuolea’ogaft.aumainiatoefa’avasegaiailapisi,aoinaolelapisi

Fa’atinogaluegafesoasoaniiisitamaitift.faitautusi,fa’asinolefaigaoalatounumera,fesoasoaniiletaimioalatouta’aloga

Fa’aaogale‘upufa’amolemolemalefa’afetaiefa’amasaniaiilefa’atinogaofa’atonugaofe’aumagaluega.

Ta’aloga, Fa’afiafiaga ma galuega TaulimaTa’aloga:• taufetuliga-moligafu’a/tu’ugataga/kirikitifa’asamoa.• fa’aaogatulafonoota’aloga/taugao‘aimape/lape.

Samoan_2012_final.indd 60 23/01/13 1:15 PM

Page 61: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 4 61

AnomATA’UpU

Fa’afiafiaga:• peseoma’ulu’ulu,sivafa’asamoama‘aiuli.pa’o

‘ese’eseolesasa/fa’ataupati.• fa’atinosefa’iliefa’aaogaaimeafaifa’ilifa’asamoa.

(pate,la’au,ma’a,fala,ipupopoatigifigota,lulu)

GaluegaTaulima:• su’iga’ula–teuila,moso’oi,pepa,sisi.• filigatiti–launiu,lautalotalo• faigaoiputau’ava/tagasolovae.

Samoan_2012_final.indd 61 23/01/13 1:15 PM

Page 62: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

62

Tausaga 5

FA’ALogo mA TAUTALA FAiTAUTUsi mA mATAU TUsiTUsi mA FA’ATino

FA’A

Tino

gA m

A AU

ALA

E FA

’AAo

gA

FTF5.1Filifili ma feaofa’i i se tulaga ua solo lelei ma le to’a, mau e faailoa ai foliga ma uiga o fa’amatalaga, ma auala ‘ese’ese e matau ai manatu ‘autu, lagona, ma va’aiga, ma fatua’i manatu i i so’o se felafolafoa’iga

FaitaugalauluFTF5.1.1feaofa’iisetulagasololeleimaleto’amauefaailoaaifoligamauigaofa’amatalagaolegaganatautala,mafa’aaoganiauala‘ese’eseetalafeagaiematauaiuiga‘autu,lagonamava’aigaisemata’upuotautalagia

Feso’ota’igaFTF5.1.2feaofa’imauefaailoaaifoligamauigaolegagnatautala,maaualaetalafeagaimale‘autu,maleaumataueagava’aaiitautalagamafa’aaliaimanatumafa’amatalagai‘autu‘ese’ese

Fetala’iFTF5.1.3Fa’aaogani‘auala‘ese’eseeamataonaaui’liiliaiuigalolotoofa’amatalaga,tautalagamafa’alautelemauelagolagoinaaimanatumf.

mata’itu ma toe autaluFTF5.1.4fa’atalanoamafa’alautelefuafa’atatauoleleleiosetautalaga,poosefa’atinoga;fa’aaogalefuafa’atataueiloilomatoeautaluaifatugamaavefautuagaefa’aleleiai

FMF5.1 Filifili ma feaofa’i i se tulaga ua solo lelei ma le to’a, mau e fa’ailoa ai foliga ma uiga o fa’amatalaga tusitusia ma ata, ma auala ‘ese’ese, e atina’e atili ai le loloto o lo latou malamalama i uiga o tusitusiga

sufiga o tala ma manatuFMF5.1.1filifilivave,feaofa’i,mafetu’una’iauala‘ese’eseesololeleiailefaitaumasufimanatumauigalolotooitusitusiga

Va’ili’iliga o faitaugalaulu FMF5.1.2fa’aaogaisetulagauateleinasololeleimato’aaualatalafeagaieau’ili’iliaiuigatu’usa’omauiganatiaosetusitusiga

FMF5.1.3fa´aaogaaualatalafeagaietulimata’iailolatoumalamalamaitusitusiga,ata,mafa’atinoga,isetulagauafaimasani,maualautelemanatufa’aalia

Fetala’iFMF5.1.4fa’aalimanatumalagonaisefatugamafa’alautelenimafua’agaomanatu;au’ili’ilimafa’alautelemanatuifilifiligaaletusitalaifa’aaogagamaagaolegagana

A’oina o upuFMF5.1.5fa’aaogaisetulagauamautuaualafaigofieea’oaiupuma‘amataonafa’aaogaaualaeaofiaaisa’ili’iliga

TFF5.1 Fa’aaoga ‘auala ‘ese’ese i se tulaga ua solo lelei ma le to’a e fuafua, fatua’i manatu ma tusi; iloilo ma teuteu, ma fa’ailoa a latou fatuga

TusigaTFF5.1.1tusilegaganaiupu,fuaiupu,isetulagasa’omasololelei

Fatua’iga TFF5.1.2fa’aaogala’asagaolefa’atinogaotusitusigaisetulagauasololeleimato’ae:fuafualeleiaitusitusiga;tu’ufa’atasi,iloilomateuteutusitusiga,inaiamaninole‘autumoefaitaumafa’alogologo.

Samoan_2012_final.indd 62 23/01/13 1:15 PM

Page 63: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 5 63

AnomATA’UpUFA

’ATi

nogA

mA

AUAL

A E

FA’A

AogA

Faitaugalaulu• fa’atusatusamata’upuolo’o

fa’alogoiaimanisimeauaiailoa

• tu’ufesilimataumateuigaofa’amatalaga

• au’ili’iliuiganatiaofa’amatalagamaata

• fa’aaoganifesilietautuiailefa’alogo

• mataumanatu‘autu,va’aigamalagonaotautalaga

• aotelemanatuosetautalagapoolefeau‘autuoseata

• fa’aaoganisiataefa’alogomafa’avasegaiaimanatu‘autuosetautalaga

Feso’ota’iga• fa’aaogalepotomasanimale

iloaoagaotautalagaematauaiuigaofa’amatalaga/tautalaga/folasagaaisift.oselipotiaseisiilelatousu’esu’egasafaiise‘autu

• fatunifesilitatalaiuigaosetautalaga/folasagauafa’alogomava’aiiai

• fa’aalimanatuiletautalaga/folasagaefa’ailoaailalatoufa’auigainaole‘autu

• mataumaamataonafa’aaogafaigaepu’eailefa’alogomaleva’aialeaumataupeiolefegauia’igaoleleo,olemaualugaoleleo,oletosooleleo,oletoefa’aupu(rephrases),oletoefaioseupu,fuaitau(repetition),olefa’aaogaosemanavaga(pause),olefa’aaogaoniatapoonimeafaitino(props)

sufiga o tala ma manatuUasa’omasololeleilefaitau

Fa’asinofa’aaogagafa’auigaluaolo’oifa’atusatusagaefa’aaogaaile‘epei’ft. E pei o le emo o le uila le nimo o Sione ina ua sau le toea’ina;mafa’aaogagafa’auigaluaolo’oifuaitauele’oiaile‘epei’ft.Oseaopogisanaufitiaaileatunu’uileasoolesunami.

Uasololeleimato’aolatoutomaiiaualaneiesufiaiuigamauamafaionafilifilivavemafetu’una’iaualaetalafeagaimo‘auga‘ese’eseolo’ofaitaupematamataai• fa’amatalaleaugaolefaitauma

letelevaveetatauonafaitauaift.faitauesu’esefa’amatalagaolo’ofiailoa,faitauleotelemoseaumatau,faitauonaosefiafiagaiateia

• fa’atusatusamata’upuosefatugailolatouiloamasani

• fa’aaogalolatouiloaofa’ava’aofatuga‘ese’eseematauaifa’asologaomanatuft.fa’asologaopalakalafa,fuaiupu‘autuosepalakalafa,manatufa’aamoamotalioisepalakalafa

• fatuniatafa’alemafaufaueuigaifatuga

• tu’ufesiliinaiafa’alautelemanatuoisefatuga

• va’aitoto’aisefuaiupupoonifa’amatalagaolo’oiata(attending)

• sa’ilifa’apitoseupu,fuaitau,‘autuolo’oitotonuosefa’amatalaga(searching)

• fa’aaogaleiloaolefausagaolegagana(kalama)emateaaiupu,manatuolo’ososo’omaiisefuaiupu

• toeva’aimafa’amautinoapoosa’olefaitau(crosscheckingandconfirming)

• toefa’asa’olefaitau(self-correct)

fa’aaogaauala‘ese’eseesa’ili,filifili,mafa’avasegaleleiaifa’amatalagaolo’omo’omiamogaluegafa’atinoft:• fa’aaogafesilietautuiaile

sa’ili’iligaofa’amatalaga• fa’aaogaanotusimafa’asinoupu• faitauvaveiamaualea’anoole

mata’upu(skim)• mateauiganatiaosefa’amatalaga• fa’ailoanimanatuetutusama

eseeseainimauselua

TusigaUasololeleimato’atomaimaagava’aoletusigaolegagana,eatagiaile• sa’oonatusifuai’upumafa’aaoga

fa’ailogaolegaganatusitusi:mata’itusitelemoleamataga,piliotailefa’aiuga,mata’itusitelemonaunafa’apitoa,fa’ailogafesili

• sololeleilefa’aaogainaofa’ailogaoleo–fa’amamafamakomaliliu

• uamautuletusigaomata’itusimasa’olesipelagaoupu

• mataufa’ata’atiagaotusitusiga‘ese’esemafa’aaogatatauft.afa’aaogaataetatauonaiaisefa’amatalagapu’upu’uilaloifo,fa’apeafo’isiata;otalaetatauonaiaiulutala

Fatua’igaUamasanimafa’alautelelefa’aaogagaoaualaefuafua,tusi,iloilomafa’ailoaaitusitusiga.Olo’oavatuileTausaga1–3leteleoaualaolo’ootootoatuilalo:• au’ili’iligaluegatusitusimaia

fa’ailoale‘autuosetusitusigamaleaufaitau

• fa’atalanoamafa’ata’atialefuafa’atatauole‘ausiaole‘autupooleauga

• filifilisemata’upu‘autuosetusitusigaft.aoaofa’amatalagamotusitusigailefa’atalanoaomanatu,sa’ilimauolo’omana’omia,lafo‘asoisemata’upu,filifilimanatuefatuaisetusitusiga

• fa’aaogafa’ata’atiaga(layout)tatauefatua’imanatumalagona‘ese’eseft,filifililetusigaesilionafetauimale‘autumaleaumatau,fa’apealanu,lolomigamalosipoolevaivaioletusiga(boldorunbold),fa’aaogagaoata,fa’aaogagaolainamf.

• filifililevaogaganaesilionaleleimoleaufaitaumale‘autu–va’aitoto’aiupuefa’aaoga,fa’ava’aosetusitusiga,aemaisemanatuolo’ofiatusia

• fatufatumanatumafa’alauteleftlafoasoisemata’upumafaatulagamanatu‘autumamanatufa’aamoamotali

• filifiililefa’ava’aetalafeagaimaletusitusigaft:folasaga,fa’alautelega,aotelega

Samoan_2012_final.indd 63 23/01/13 1:15 PM

Page 64: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

64 TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 5

AnomATA’UpUFA

’ATi

nogA

mA

AUAL

A E

FA’A

AogA

Fetala’iotootole‘autuoletautalaga• fa’aalimanatuinivaegaose

tala/tautalagamafa’amatalamafua’agaomanatuft.fa’atusainimeauailoailonapotomasani,fa’atusamanisitautalaga,fa’atusainimaumaitotonuoletautalaga

• mataumafa’alautelemanatuifilifiligaaletusitala/failaugailegaganaft.upu,oupuleotutusa(rhyme),uputautu,upufa’auigalua,

• ualautelemanatufa’aaliailagona/agagaosetautalaga,uigaotagataoaofiaisetalamaaumaimafua’agaft.oupuofa’aaoga,olefaigaoleleo,ofoligava’aia,oletaliatuiisitagatapoolevafa’aaliamaisitagata

mata’itu ma toe autalu• au’ili’ililegaluegafa’atonuinamo

setautalaga,matauleaugamaleaumatau,mafa’ailoavaegaetatauonaausiailetautalagaefaimafuafa’atatau

• fa’amatalaleausiaeletautalagaosevaegaolefuafaatataumaaumaimauefa’amaoniaaimanatu

• autalutautalagamafa’atinogaaisimafa’ama’otifautuagaetusaaimalefuafa’atatau

• faitauvavemosefa’amatalagafaapitoaolo’ofiamauaft.numeraosetelefoni,igoaosetagata(scan)

• toefaitausevaegaolo’oiaifa’amatalagamo’omia

• fa’aaogaupegaitulagimolesu’einaofa’amatalagailugaoleinitaneti

• fa’aaogautugagana• aotelemanatuolo’oise

fa’amatalaga• fa’aaogasiata‘ese’esee

fa’avasegaaimanatu‘autumamanatufa’aamoamotalimaiitusitusiga‘ese’ese

Va’ili’iliga o faitaugalauluUateleinasololeleimato’aagava’ae:• mateauiganatiaosetusitusiga

masailimailetusitusigafa’amaonigaomanatu

• fa’amatalafa’aaogagafa’auigaluaolo’oifa’atusatusagaefa’aaogaaile‘epei’

• amataonamataumeaolo’ofa’atusatusaifa’aupugafa’auigaluaele’ofa’aaogaaile‘epei’mafa’amatalauiga

• fa’ailoaleva’aigaasetagatailetalamaaumaisemauefa’amaoniaaimanatu(ilegaganaetalafeagaimaletausagalenei)

• fa’aalimanatuileva’aigaasetusitalamaaumaifa’amaonigaomanatuilefa’asinooupu,fa’aupugaaletusitalaeiloaaionamanatu

• ‘oto’otomanatuosetala• aotelemanatuosetala

Fa´aaogaaualatalafeagaietulimata’iailemalamalamaitusitusigamaataft• ta’umaitulagaolo’ofiafiaaiila

latoufaitautusi• ta’umaimeafouuaa’oinamai

tusitusiga• fa’amatalasefa’afitauliolo’oiaii

lanafaitautusi• fa’amatalasetulagaetatauona

galueatiliiai

• tusimaninoilaloolatoumanatu• mataumafa’aaogatataule

fa’asologaomanatuifatuga‘ese’ese

• sa’ilimafa’aaogafautuagamailefaiaoaogamaisitamaitiialatoutusitusiga

• iloilopoomaninomaleleilefolasiaomanatuetusaaimale‘autu,aufaitauft.va’aitoto’ailetalafeagaioupufilifilia;tu’ufesilipemalieileaufaitau

• teuteutusitusigaetusaaimafautuaga

• va’aitoto’ailesa’ooletusigamafa’asa’o

Fa’ata’ita’ionafa’aaogaauala‘ese’eseefolaaloa’iaaisetusitusigaft.fa’aaogasiata(poster),fa’aaogapolokalameilugaolekomipiuta(ft.powerpoint),fa’aaogasefa’atinogaetu’ufa’atasialafa’asalalau‘ese’ese(multimedia)ft.atafa’asolo(movingimages),atapu’e(staticimages)tusitusiga,fa’aaogala’aupu’eleomf.

Samoan_2012_final.indd 64 23/01/13 1:15 PM

Page 65: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 5 65

AnomATA’UpUFA

’ATi

nogA

mA

AUAL

A E

FA’A

AogA

Fa’amatalatulagaoiaiolatouagava’a:• ilefa’alogomalamalamaini

tautalagamafa’atinogaoalatoutautalaga;

• fa’amatalaitulatoutemanatuetatauonagalulueefa’aleleimala’asagaole’alatouuia.

• fa’ailoataunu’ugaefa’amoemoee‘ausia

Fetala’iFa’aaogaauala‘ese’eseemafaufaulolotoaiitusitusigamaataft;• mataunisiuigaeonoaofiaini

fa’amatalagaolo’oitusitusigapooata

• matauaualaolo’ofa’aaogaitusitusigaefa’ailoaaiitu’aigatagataosetalaft.oupu,ofoligaoiniata,oamiogamf.

• mataumafa’aalimanatuifilifiligaaletusitalailegaganamaagaft.upuepeioveapeolo’ofa’aaoga,osoanauna,oupuleotutusa(rhyme),uputautu,upufa’auigalua,

• fa’alautelemanatuinimaumailetalapoololatoupotomasani,pefa’atusatusafo’iinisitalanafatueletusitalalavaetasi

• fa’ailoa/ta’umaiva’aigapoomanatu‘ese’eseolo’oisefatugamaaumaifa’amaonigamailetala

A’oina o upuOnisioaualaefa’aopoopoiaualamaiiisitausagaea’oaifoliga/sipelagaoupumaolatouuigailegaganaoasouma,gaganafaaaloalo,gaganatu’usa’o,gaganafa’auigalua;uigafa’afeagai,uigatutusa’o• fa’aaogavaegaoupu,faaliliu,lisi

oupumf• au’ili’ilivaegaoupumaolatou

uigamailoaleuigapeatuufaatasi• fa’aaogafaailoiloitotonuofuaiupu

emateaaiuigaoupu• sa’ilitala’agaoupu–mafua’aga

Samoan_2012_final.indd 65 23/01/13 1:15 PM

Page 66: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

66 TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 5

FA’ALogo mA TAUTALA FAiTAUTUsi mA mATAU TUsiTUsi mA FA’ATinogA

gAnA

FTG5.1 Malamalama ma amata ona fa’aaoga fausaga o le gagana e lavelave ma taumafai e fefulia’i ia talafeagai ma ‘autu ma le aufa’alogologo

KalamaFTG5.1.1feliua’imafa’alautelefua’iupufaigofiemafa’aaogafuai’upulavelaveisetulagauafa’asoloinamautuitautalagamafeso’ota’iga

LeoFTG5.1.2fa’aaogasa’omatatauleoitautalaga,feso’ota’igamafolafolagailegaganaoasouma,gaganafaaaloalofaigofie

UpuFTG5.1.3fa’alautelelolatouiloaoupuiolatoufausaga,uiga,kalama,fa’aaogaupuo‘autuolo’oa’oa’oinaimata’upuuma,mafa’aauauonafa’amasaniilegaganafa’auigaluaolo’oaofiaimuagaganamaalaga’upufaigofie

FMG5.1Fa’aaoga ma le to’a tomai ma agava’a fa’avae o le faitautusi ma ua matau le tele o fausaga o le gagana i tusitusiga ua fa’atulaga mo le tausaga lenei

KalamaFMG5.1.1aui’iliililekalamaofuai’upu,mafa’avasegagaipalakalafa;matauleaogaofausagaofuai’upu‘ese’eseileaugamaleaumatau

LeoFMG5.1.2matauleoofa’ailoaaimanatumalagonaitotonuofatuga‘ese’eseoletausagalenei;

UpuFMG5.1.3Au’ili’ilivaegaoupumafa’aaogatalaagaoupuefaamatalaaiuigapatino/tu’usa’ooupu,uigalasi,upufaauigalua

FMG5.1.4Fa’atusatusamafaaeseeseuiga,lagona,agagamava’aigaolo’oatagiaiupumailoavaegapatinootutusape‘ese’eseai

TFG5.1Fatu ni tusitusiga e solo lelei ma lautele le fausaga o manatu ina ua mafai ona tu’ufa’atasi fuaiupu ‘ese’ese i palakalafa ma ua mafai ona feliua’i le gagana ia talafeagai ma auga ma aumatau

KalamaTFG5.1fa’aaogafa’ava’aofatuga‘ese’esematu’ufa’atasifuaiupuipalakalafamafeliua’ifausagaofuai’upuiatalafeagaimaaugamaaumatau

‘UpuTFG5.1.2fa’aaogatataulevaogaganao‘autuotusitusiga,o‘uputalafeagaieanoaaifa’amatalaga;mafa’aaogaupusoso’oilevaofuai’upumalevaopalakalafainaiasologaleleimanatuolefatugaatoa

AnomATA’UpU

gAgA

nA

KalamaFa’ailoaleese’esegaofuaiupufaigofiemafuaiupulavelavemafa’amatalalefa’alautelegaomanatuolo’oaofiaitotonuofuaiupulavelave

Fa’aauauonafefulia’ifuaiupuinaiamaualeuiga/lagonaolo’omo’omiamafa’amatalalea’afiagaouiga/lagonaiupufilifilia,ifuai’upuofa’aaogaatoaaimalefefulia’iofuaiupuitautalaga/fuaiupu;

Fa’aaogaso’ofuaiupueseesetalafeagaiefa’alauteleaimanatumauafa’asoloinato’afa’aaogagaofuaiupulavelave.ft.ae,aua,pe,po,onao,onaua,inaua,inaia;aua,vagana,se’iloga,aemaise

Atia’eleiloafa’aaogasoofuaiupuotaimi:pea,ana,a(o),manu,seia,sei,taluona,taluina,afai(a),fuiupuesoofuiaiupu–olemealea,leaga,olemafua’agalea,peana,euifo’i.

KalamaFa’amatalalefa’avasegagaofatuga,ituaigafuai’upu,maupuofa’aaoga,maletauaoiafausagaileaugamaleaumatau.

ft.OletalaileNiuOlefa’amatalainaoleNiuetusiiletaimioasoumaauaotaimiumalavaemoniaimeaolo’ofa’amatalaeuigaileniu.Afa’amatalaleniu,eamatamaiileulutala,ofa’amatalagaovaegaoleniu,oletulagaoiavaega(ftofeatonueiaifuaoleniu),oleaogaoiavaegamf.Ofuaiupuefa’aaogaemasanionaamatafa’apea‘OleNiueteleonaaoga.Eiaionaa’aetupuilaloole‘ele’elea’oisitaimiatafiale‘ele’eleuailoaa’a.Oonaa’aeaogae...’Oiafuaiupuefa’aaogaaiupu/fuiupufa’asinoftOleniue...Eiaiona...

Fa’ailoaleso’otagaovaegapoofuiupuitotonuosefuaiupumafaailoaupusoso’oolo’otauaveinalefaiaoiavaegaft.a’ole’i,inaua,seiloga,euilava,peafai,inaia,tusaai,aua,tusalava,inaia,mf.

KalamaFa’atulagaleleivaegaofatuga,soso’ogaovaegainaiasololeleimanatumaiasologaleleimaileamatagaseiao’oilefa’ai’uga

Fa’atulagaleleifuai’upuopalakalafainaiamaninolemanatu‘autumamanatufaaamoamotali

Fefulisa’ifausagaofuai’upuiamauaselagona,agagaolo’ofiafa’aali;feliua’imafa’aaogatataufa’a’upugaeseeseeamataaifuai’upuinaiafelanua’iamatagaofa’amatalagaaialetagatasi.ftTusinifatuga‘ese’eseefa’aaogaainifaaupugaolagonaeamataaifuai’upuft:Elegaloiateau...,Eosopealo’ufia’atapeaoumanatua..Emalielavaleasona...

UpuMataumafa’aaogalevaogaganao‘autu–upu,fuiupu,fuai’upu

Filifili‘uputalafeagaiefa’aaogaiafetauileleimaiaoaaifa’amatalaga.

Samoan_2012_final.indd 66 23/01/13 1:15 PM

Page 67: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 5 67

AnomATA’UpU

gAgA

nA

Tulimata’iinaiasa’olefa’aaogainao‘upufa’alagolagoofaia,efa’asinoaifaiaatagatamaalatoumeatotinoft:loma’ua,lama’ua,soma’ua,sama’ua,lomatou,lamatou,looutou,laoutou,mf.

Fa’amatalaaogao‘upuifuai’upuaemaiseo‘upuemafaionafa’aaogafa’anauna,fa’aveape,fa’asoanaunamafa’asoaveape.

Fa’asoloinamautuleiloafa’aaogaso’ofuaiupuotaimi:pea,ana,a(o),manu,seia,sei,taluona,taluina,afai(a)fuiupueso’ofuaiupu-olemealea,leaga,olemafua’agalea,peana,euifo’i

LeoFa’ailoaleuigaoleo‘ese’esemaa’afiagaileaufa’alogologo,mafa’ata’ita’iialatoulavatautalaga,feso’ota’igamafolafolagaft.leoolefa’atauanau,leoole‘ai’oi,leoolefa’amalosi,fa’ala’ei’au,fa’aaliaosemanatu,fa’avi’ivi’i,fa’afeiloa’i,fa’ailoanimalo,fa’afetai,faamafanafana,apoapoa’imafeso’ota’igaaloa’iaepeiosetautalagaefa’ailoaaimanatuisemata’upu

Amataonafa’ata’ita’ileoefolafolaainitaumafaitotonuolefaleft:osemea’ainamomolimaiile‘aigatua’oi,oseosooseisinamalagamai,oseta’ita’inasaumaseisi,osegapia,oseto’ona’inamomolimaiise‘aigaolenu’u.

Iafa’ailoale‘ese’esegaoleoolegaganaSamoamaleoolegaganaPeretaniaifeso’ota’igafaigofie.

UpuMataulefaugao‘upuolegaganaSamoamafa’atusailefaugaoupuolegaganaperetaniaft.emafaionasoso’ovaueliaelemafaionasoso’onikonesaneselua.

Fa’aaoga‘upuefa’aaliaifaiata’ito’aluamaleta’ito’atelemaiasa’o‘upufa’alagolagoofaiaefa’aaogafa’atasima‘upuofaia.

Ft:Epulepulelamatoupovi.E‘auleleioma’uaofu.

Mataulefa’avasegagaopalakalafamafa’ailoafuaiupuolo’otauaveinalemanatu‘autu,maleaogaoisifuaiupuilepalakalafa

LeoFa’amatalalagonamamanatuofa’aaliaitotonuosefatuga

Fa’ailoaleoolo’oaumaiaimanatumalagonamata’umainifa’ata’ita’iga

Fa’ailoatagataoisefatugamata’umaiolatouuigaft.osetagatasaua,alofa,fiafia,etoa,osetagataita.Ta’umaipefa’apefeaonailoaft.eiloaialatoutalaifeso’ota’igamaisi,eiloaialatouamiogaefai.

UpuMatauifatuga–fttala,solo,pese,olo’ofaitauainifa’ata’ita’igaoupuuigalasi,upufa’auigaluafaigofie,maau’ili’ilitala’agamafa’aaogagamaleaogailefatuga

Matauvaegaolegaganaolo’ofa’aaogaaiupumailoafa’aaogaiiavaegaft.oleupu‘paie’emafaionanaunamafaifo’ionaveape

Iamafaionafa’a’ese’esefa’afeagaio‘upumafa’a’upugamaletulagatete’einaiamaninole‘ese’esegaoiatulaga

Iamafaionafa’aeseesemafa’amatalalagonaoilatounatusiafatugaefuaileuiga,lagona,va’aigamaleagagao‘upumaleleoefaitauailefatugaft.oupufa’avi’ivi’i,oupufa’afitifiti,oupuoleita,fiafia,alofa;oseva’aigafa’anoanoa;oseva’aigafa’aitu’aumf

Fa’ata’ita’ionafa’aaoga‘upuuigaluapo’oni‘upuvaliataelalagaaiuigalolotoofa’amatalaga.

Fesuia’ifa’a’upugaeamataaifuai’upumafa’aaogaso’ofuaiupueseeseinaialetautuisefa’a’upugasetasi

Fa’atinofaiga‘ese’eseea’oa’oai‘upuft:uigatutusa,fa’afeagai,upufa’aaloalo,‘upufa’avae,fasi’upuamatamafasi’upufa’ai’u.

Samoan_2012_final.indd 67 23/01/13 1:15 PM

Page 68: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

68 TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 5

AnomATA’UpU

Fa’ailoavaegaolegagana(nauna,veape,soanauna,soaveape,upuotaimi)oloofa’aaogaaiupuepeiole‘upu:‘paie,pa’e’e,saosaoa,telegesemfifa’aaogaga‘ese’ese.

Ft:Epaielefaletuaolesa’oolomatou‘aiga.(veape)

OlepaieoRosanalefaiaailanagaluega.(nauna)

Uamaumauletaimiileatamapaie.(soanauna)

Elemanuiasefe’auefaipaie.(soaveape);

Fa’aaogaso’ofuai’upuiletulagasa’opeioleaua,vagana,se’ilogamf,inaiamafaionafa’aaliailefa’amatalagamalemafua’aga.

Iamautinoaleta’ugao‘upuilegaganaoasoumamalegaganafa’aaloalomaamataonafa’amasaniilegaganafa’auigalua,eaofiaaimuagaganamaalaga’upufaigofie

Fa’amatalauigaonimuagaganamaalagaupufaigofieemauamaiitalatu’umatalafaafagogootausaganei

Samoan_2012_final.indd 68 23/01/13 1:15 PM

Page 69: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 5 69

FA’ALogo mA TAUTALA FAiTAUTAsi mA mATAU TUsiTUsi mA FA’ATinoFA

TUgA

FTT5.1Iloilo fatuga tu’utaliga i mata’upu ‘ese’ese ma atin’e atili tomai i o fausaga o fatuga e tusa ai ma o latou auga, aumatau, ma manatu

Auga, aumatau, manatuFTT5.1.1fa’amatalaleaugamauigaoaumatau‘ese’eseofatugaolo’ofa’alogoiaimafa’ailoaletauaoiauigaiupuefa’aaoga,oleo,tagaefaimf.

Auivi ma aga o fatugaFTT5.1.2mataumafa’aaogaauivimaagaofatugamafa’alautelefa’amatalagaileso’otagaoauivimaagaileaugamaleaumatau

FaitaugalauluFTT5.1.3Au’ili’ilimasufimanatumauigaotalatuutaligamatu’u’ese’esemanatu‘autumamanatufa’aamoamotali

FMT5.1Au’ili’ili fatuga tusitusia u’umi ua aofia ai mata’upu ‘ese’ese ma atinae atili tomai o fausaga o fatuga e tusa ai ma o latou auga, aumatau, ma manatu

Auga, aumatau, manatuFMT5.1.1au’ili’ilimafa’amatalaleauga,aumatau,mamanatuofatugaoletausagalenei

Auivi ma aga o fatugaFMT5.1.2auiliilivaegamaagaofatugamafa’afeso’ota’iiaugamaleaumatau

FaitaugalauluFMT5.1.3fa’ailoauigatu’usa’omauiganatiaoifatugamaiafa’alautelemauelagolagoinamanatu

FMT5.1.4fa’avasegamanatu‘autumamanatufa’aamoamotaliiniatamafa’alautelemanatulagolago

TFT5.1Tusi fatuga ‘ese’ese i se tulaga ua tele ina mautu fa’avasegaga, ma ua siitia tomai ma agava’a e fatua’i manatu e tusa ma auga ma aumatau

Auga, aumatau, manatuTFT5.1.1fuafuamatusifatugauaaofiaaivaegafa’atulagainamoaugamaaumatau,mauateleinaleleionafatua’iomanatumauaiainifa’alautelega

Auivi ma aga o fatugaTFT5.1.2Au’ili’ilimafa’aaogaauivimaagaofatugafa’atulagainaialatoutusitusiga,mafaamasaniifa’ava’aeseeseetoefa’aupuaimanatuotusitusiga

AnomATA’UpU

Auga, aumatau, manatuFa’ailoaleauga,aumataumamanatuofatugaolo’ofa’alogoiai:ft.fa’amatalagaotagatapoomea,fa’amatalagaolemafua’agaosemeapoolefa’agasologaoletupugaosemea(processesft.watercycle),talafou;solo,fagogo,tautalagafaigofie,fa’amatalagapatinoise‘autuft.OlePalolo,fa’amatalagaosefa’afitauli;mafatugaolegaganafa’amauinaepeiosolo,pesematalafatu

Fa’atinotautalagauatapenaaloa’iaitotonuolevasegaft.faafinaugailevasega,fa’aafetaiisemaloasiasiilevasega,vala’aufaiaogaetaumamafa,fa’ailoasalatougaluegafa’atinoAuivi ma aga o fatugaFaamasanimailoafa’aeseeseleauga,aumatauauivimaagaofatugaft.talafa’amatalaosemeapoosetagata(description),lipotioaofa’iiaifa’amatalagapatinoise‘autu(informationreport),fa’amatalagaosefa’afitauli,talaomeanatutupu(news),faaaligaileleitio/tv,faasalalauga,faamanuiaga;mafatugaolegaganafa’amauinaepeiosolo,pese,talafatu

Auga, aumatau, manatuFa’aaoganisiataefa’amaumauaileauga,aumatau,mamanatu‘autuofatugaeseeseeaofiaai• faamatalagaomeatutupu-talatoe

fa’amatala;• faigaosemea–gasesegao

taumafa,faigaolefagu’u;• fa’amatalagaepatinoise‘autu

(informationreport);• faamatalanofoagapootagata

(description);• fa’amatalagaolemafua’aga

poosefa’agasologaosemea(explanationwhy,explanationhow);

• fa’amatalagaosefa’afitauli• solo• talafatu

Iaaofiaifatuganifa’amatalagaolo’ofa’aaliaikalafimaata

Fa’amatalainimanatufaigofieleso’otagaoleauga,aumataumalefausagaofatugamafa’asinomauelagolagoinamanatu

Faitauifatuga‘ese’eseomafaionamaua,ivaiasota’itasi,fa’amaumauulutalaotusiisesiata,tusiilaloleauga,aumatau,manatu‘autu,mafa’aaliinifuiupuolatoulagonaiai.

Fa’amasaniefaitauleotetelemoseaumatauinaiamauafesuiaigaoleoefetauiilagonamauiga

Auga, aumatau, manatuAu’ili’ilimailoilotusitusigaofatugafa’atulagainaotausaganeimaiamatauolatouauga,aumatau,mafa’ata’atiasefuafa’atatauoleleleionaausiaoleaugamoleaumatau

Fuafuamatusifatugai‘autufa’atulagaina;iaiainifa’alautelegaomanatu;fa’aaogalefuafa’atatauofatuganeiemulimulita’iiaialatoutusitusiga• faamatalagaomeatutupu,• faigaosemea,• fa’amatalagaepatinoise‘autu

(informationreport)• faamatalanofoagapootagata

(description)• fa’amatalagaolemafua’aga

poosefa’agasologaosemea(explanationwhy,explanationhow)

• fa’amatalalagonamamanatuisemata’upumaialagolagoinainimaufaigofie

• fa’amatalagaosefa’afitauli• solomatalafatu

Tulimata’ileausiaofuafa’atatauialatoulavatusitusigamatusitusigaaisift.fa’aaogalefuafatatauefuaaileleleioalatoulavatusitusigamatusitusigaaisiolevasega

Samoan_2012_final.indd 69 23/01/13 1:15 PM

Page 70: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

70 TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 5

AnomATA’UpUFA

TUgA

Fa’ailoaleeseesegaolegaganamaagaefa’aaogaonaoleaugamaleaumataumafa’alautelefa’amatalagaifeso’ota’igaoauivi,fuaiupu,upumaagaolo’ofa’aaoga maleaugamaleaumatau

FaitaugalauluFa’amatalale‘augaolefatuga

Toefaamatalamanatu‘autuianalavaupu

Fa’aese’esemanatu‘autumaimanatulagolago

Tusiseataefa’ailoaaimanatu‘autumaleso’otagaomanatu

Filifilianalavatusifaitaufuaimeaefiafiaiaima‘autuosa’ili’iliga

Auivi ma aga o fatugaFa’aaoganiata,siataefa’ailoaaivaegaofatugamata’uolatouaogaft.olefolasagae...oleulutalaeta’umaiaile...olepalakalafamuamuaeta’umaiai...

Au’ili’ilipalakalafamafa’amatalalefa’avasegainaofuaiupuoiai;fa’ailoamanatuolo’oaofiaifuaiuputaitasiolepalakalafamaletauaileaugaolepalakalafa

Au’ili’ilimafa’ailoainisiataagaepatinoifatuga‘ese’eseft–fa’ailoaupu,fuiupuolo’opatinoifatuga‘eseeseefaailoaailesoso’ogaomanatupefa’amataaliaimanatu,itu’aigafuaiupu,

Au’ili’ilitalafatu,talatoefaamatalamafa’ailoataimimanofoaga,tagata‘autumauigamamauefa’ailoaai,amataga/ogatotonu/fa’ai’uga,lagonaoaofiaitalamamauelagolagoina

Fa’amasaniinisioagaofa’aaliaitotonuotalafatuofaitauaift.fa’atusatusaga(similes,metaphors),fa’aataataga(imagery)

FaitaugalauluFa’amatalalemafua’agaolo’ofaitauaisefatuga(esa’ilivaveaisefa’amatalaga,eiloaailefaigaosemea,efa’amaoniaaisemea,onaefiafiaiaimf.);fa’ailoalesaosaoaetatauonafaitauaimafa’alautelemafua’aga;fa’atalanoalei’ugaofaitaugapenamaualetulaganafa’amoemoeiai

Fa’ailoalelolotoololatoumalamalamailemafaiona• fa’avasegalefa’agasologaomea

tutupuisetala• fa’aalimanatuifatugaofaitauai

mafa’alautelemauelagolagoinamanatu

• fa’aaoganiataefa’aeseeseaimanatu‘autumalagolago

• ta’umaimanatutu’usa’omamanatunatiamamauelagolagoinaalatoutali

• faaeseesetulagaoloota’uamatulagaeleota’ua

• fa’atusatusamanatumameaotutupuifatugailolatousiosiomagamalepotomasani

Fa’aaoganiisifa’ava’aefaaaliaimanatuft.kolase,pesefaataga,tusiilefa’atonu,tusiisanuo

Auivi ma aga o fatugaFa’aaogaisetulagauato’afaavasegagamaagaofatugafaatulagainaeaofiaaimalefa’aaogaopalakalafa

Fa’alautelemanatuilefa’aaogaososo’ofuaiuputalafeagaiifuaiupulavelave

Faamasaniifa’ava’aeseeseetoefa’aupuaimanatuotusitusigaft.• liliusetalafatuisetusifa’afetaii

seisiotagataoletala• tusisetusiisanauoefa’amatalai

ailetoua’oga• fa’aaogaatapookalafiefa’atupu

manatumotusitusiga,pefa’aalifo’imanatu

• fa’amatalainifuaiupufaigofiemanatuofa’aaliisekalafipooseata

Samoan_2012_final.indd 70 23/01/13 1:15 PM

Page 71: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 5 71

AnomATA’UpUFA

TUgA

• aumaiseotootogaolemanatu‘autu

• fa’ailoapooaiolo’otusiasefatuga–oleva’aigaaai?(perspective,voice)maaumainimau

Fa’amatalalagonamamanatuimata’upuoifatugamaialagolagoinainimaufaigofie

Fa’aaoganipusaofa’amaumaugapooniataefa’ailoaaimanatu‘autumamanatufa’aamoamotali

Fa’alautelefa’amatalataileso’otagaomanatufa’aamoamotaliile‘autu

Samoan_2012_final.indd 71 23/01/13 1:15 PM

Page 72: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

72 TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 5

FA’ALogo mA TAUTALA mATAU mA FA’ATinoAg

AnU’

U m

A Ag

AiFA

nUA

FTA5.1 matau tu ma aga e tatau ma le va fealoaloa’i i totonu o ‘aiga, malamalama i agatausili o fa’avae ai, ma fa’aaoga tatau le vaogagana o ta’aloga, fa’afiafiaga ma galuega taulima

TautuaFTA5.1.1fa’amatalatumaagaolevafealoaloa’iefa’atinoaifolafolagafaigofieitotonuoolatou‘aiga,mafa’ailoaagatausiliolo’ofa’avaeaifa’atinoga

Fa’aaloaloFTA5.1.2matau,mafa’aaogatumaagafa’aaloalooamiogapuleailevafealoaloa’imatagata,fa’aalimanatuilemafua’agaotumaagafa’aaloalo

Ta’aloga, Fa’afiafiaga ma galuega TaulimaFTA5.1.3mataufa’atinogamalevaogaganaolekilikitifa’asamoaeaofiaai:faate’a,mulumu,tauloto,seevae,seeulu,ali’iala;faigaolelape

MFA5.1 fa’atino tu ma aga faigofie e tatau ma le va fealoaloa’i i totonu o ekalesia, malamalama i agatausili o fa’avae ai, ma fa’aaoga le vaogagana o ta’aloga, fa’afiafiaga ma galuega taulima

Tautua MFA5.1.1fa’aaogatumaagaolevafealoaloa’iefa’atinoaife’aumatiute,folafolagafaigofieitotonuo‘aiga

Fa’aaloaloMFA5.1.2tausisiiamiomaagafaaaloaloipotopotogaaleaiga

Ta’aloga, Fa’afiafiaga ma galuega TaulimaMFA5.1.3fa’atinota’alogasamasaniaitamaitiitotonuoaigamagaluegataulimamogasesegaiaiga;fa’amatalale‘ese’esegaoasolamaasonei

AnomATA’UpU

AgAn

U’U

mA

AgAi

FAnU

A

TautuaMataumafa’atalanoaagafa’aaliaolevafealoa’iifolafolagafaigofie:• folafolaletoona’i• folafolasemea‘ainaaumaieseisi• laulauletoona’imavala’auetaumafa• folafolasefaaaloalopeioseinati,

Fa’atalanoaagaofa’aalimauiga,otagataoaofiaai,malevafeagaiotagata

Fa’amatalaagatausiliolo’ofa’avaeaifa’atinogamafa’aalimanatuiletauamoialavaft.olenofoilalomafolafolaseinati/to’ona’iefa’aaliaailefa’aaloaloiisitagata,oupuefaiefa’aaliaaile...Ototonuolo’u‘aigaetautalafa’aaloaloitagataumaauae...

Fa’aaloaloMataumafa’atinotumaagafa’aaloaloilefeagaiaimaisimafa’alautelelegaganaetatauai:• fa’afeiloa’i/fa’amavae/fa’afetaiisemaloitotonuo

levasega• fa’atinosetautalagaaloa’ia–fa’alupeilegagana

fa’aaloalofaigofieleaufa’alogologo• fa’aafeiloa’isetagatamatua,tagataasiasiilefaleft

faiaoga,faifeau,• faisefa’asilasilagailumaolevasegapoolea’ogamf• fa’ata’ita’ilegaganaetalanoaaiitagataematutua

atuiailatou,amatailefa’afeiloa’imafetalia’iilegaganafa’aaloalofaigofieseiao’oinafa’amavaemafa’atofa.

Fa’aalimanatuiletauaotumaagafa’aaloalo

Ta’aloga, Fa’afiafiaga ma galuega TaulimaMataumafa’amatalavaega‘ese’eseolekilikitieaofiaailefa’ate’a,faate’a,mulumu,tauloto,seevae,seeulu,ali’iala;ta,talitua’a,lape,faitauo‘aimf

Fa’atalanoaletauaolekilikitiimafutagafa’alenu’u,tauvagailevaonuu,atunu’u

TautuaFaatalanoa:Olealetautuaitotonuoleaiga?Faiselisieiloaaivaegaumamaileiloamasaniotamaitift.ogaluegaefaiitotonuoleaiga(ololatoulavafale),oleaigalautele,oaiefaia,

Fa’amatalanisiopotopotogaitotonuoleaigalauteleft.to’ona’i,ofonoaleaiga,ofaigalotu,mf,mafa’ailoatiutemagaluegaatagata‘ese’eseefaiitaimiopotopotogaaleaigalautele

Fa’ata’ita’ilefa’atinoinaofolafolagafaigofieipotopotogaaleaiga:• folafolaletoona’i• laulauletoona’imavala’auetaumafa

Fa’amatalaialatouupuolatoumanatuiletautuaitotonuoleaiga.Emafaifo’ionatusisalatoutalaefa’aaliaaiolatoumanatu.

Fa’aaloaloFa’ailoaamiogatatauitotonuopotopotogaaaigamaolatoutiute;fa’amatalainimanatufaigofietalitonugafa’avaeoamiogaetatauaimalefeso’ota’igamalevafealoaloa’i

Ta’aloga, Fa’afiafiaga ma galuega TaulimaFa’atinoft.• Igave’a,tagati’a,kilikiti,legilegisalegi• peseoma’ulu’ulu,sivafa’asamoama‘aiuli• lalagama’ilo,‘atofu’eumu,polo,fili‘afa

Samoan_2012_final.indd 72 23/01/13 1:15 PM

Page 73: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

73

Tausaga 6

FA’ALogo mA TAUTALA FAiTAUTUsi mA mATAU TUsiTUsi mA FA’ATino

FA’A

Tino

gA m

A AU

ALA

E FA

’AAo

gA

FTF6.1Filifili ma feaofa’i i se tulaga ua tele ina mautu mau e faailoa ai foliga ma uiga o fa’amatalaga, ma auala ‘ese’ese, e matau ai manatu ‘autu, lagona ma va’aiga, ma fatua’i manatu i so’o se felafolafoa’iga i totonu o le a’oga

FaitaugalauluFTF6.1.1feaofa’iisetulagauateleuainamautumauefa’ailoaaiuafoligamauigaofa’amatalagaolegaganatautala,mafa’aaoganiauala‘ese’esetalafeagaiesa’iliaiuiga‘autu,lagonamava’aigaisemata’upuotautalagia

Feso’ota’igaFTF6.1.2feaofa’imauefaailoaaifoligamauigaolegagnatautala,maaualaetalafeagaimale‘autu,maleaufa’alogologoeagava’aaiefa’aalimanatumafa’atinosetautalagaise‘autu

Fetala’iFTF6.1.3Fa’aaogani‘auala‘ese’eseeau’ili’iliaiuigalolotooisetautalagaise‘autumafa’alautelemauelagolagoinaaimanatumf

mata’itu ma toe autaluFTF6.1.4fa’atalanoamafa’alautelefuafa’atatauoleleleiosetautalaga,poosefa’atinoga;fa’aaogalefuafa’atatauetoeautaluaifatugamaavefautuagaefa’aleleiai

FMF6.1Filifili, feaofa’i ma fa’aaoga i se tulaga ua mautu mau e fa’ailoa ai foliga ma uiga o tusitusiga ma ata, ma auala ‘ese’ese e malamalama loloto ai i uiga ‘ese’ese olo’o aofia i se fatuga

sufiga o tala ma manatuFMF6.1.1filifilivave,feaofa’imatu’ufa’atasifa’amatalagamaimau‘ese’eseemalamalamalolotoaiiuigaotusitusigamaata

Va’ili’iliga o faitaugalaulu FMF6.1.2fa’aaogaisetulagauateleinamautuaualatalafeagaieau’ili’iliaiuigatu’usa’omauiganatiaosetusitusiga

FMF6.1.3fa´aaogaaualatalafeagaietulimata’iailolatoumalamalamaitusitusiga,ata,mafa’atinoga,isetulagauafaimamasani,mauaatagiamafaufaugalolotoilalatoufaitautusi

Fetala’iFMF6.1.4fa’aalimanatumalagonaisefatugamafa’alautelenimafua’agaomanatu;au’ili’ilimafa’alautelemanatuifilifiligaaletusitalaifa’aaogagamaagaolegagana

A’oina o upuFMF6.1.5 fa’aaogaaualafaigofieea’oaifoliga/sipelagaoupumaolatouuigailegaganaoasouma,gaganafaaaloalo,gaganatu’usa’o,gaganafa’auigalua;uigafa’afeagai,uigatutusa

TFF6.1 Fa’aaoga ‘auala ‘ese’ese i se tulaga ua aga’i ina mautu e fuafua, fatua’i manatu ma tusi, teuteu ma fa’ailoa a latou fatuga

TusigaTFF6.1.1fa’aaogatataufa’ailogaolegaganatusitusi(punctuation),foligatusiaomata’itusi(font),mafa’ailogaoleo(fa’amamafa,komaliliu)inaiasa’o,sololeleimamaninouigaotusigaolegagana

Fatua’iga TFF6.1.2fa’aaogamafetu’una’ifilifiligaiauala‘ese’eseetusaaimaaugamaaumatau,efatua’i,iloilo,mateuteutusitusiga,mafa’ata’ita’inisioaualafouefa’ailoaaialatoufatuga

Samoan_2012_final.indd 73 23/01/13 1:15 PM

Page 74: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

74 TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 6

AnomATA’UpUFA

’ATi

nogA

mA

AUAL

A E

FA’A

AogA

Faitaugalaulu• fa’atusatusamata’upuolo’o

fa’alogoiaimanisimeauaiailoa• tu’ufesilimataumateuigao

fa’amatalaga• au’ili’iliuiganatiaofa’amatalaga

maata• fa’aaoganifesilietautuiaile

fa’alogo• au’ili’ilimanatu‘autuose

tautalaga,talatu’utaliga,talafoumaiseituuafilifiliaft.fa’alelotu

• fa’ailoava’aigamalagonaotautalagamafa’asinomauomanatu

• aotelemanatuosetautalagapoolefeau‘autuoseata

• fa’aaoganisiataefa’alogomafa’avasegaiaimanatu‘autuosetautalaga

Feso’ota’igaFa’alogomaletoto’ainaiamaualea’anootautalagamafolasagainauafa’asoloinamautulemafaionafa’aaogaoaualaese’eseofeso’ota’igaft:• fatufesilitalafeagaiefa’amanino

atiliaisetulagaofiailoaisetautalaga/folasaga

• malamalamaiagaotautalagamafolasagaolo’ofa’aaogaeletagataotautalaepu’eaailefiafa’alogoft.oletu,fa’aaogagaotaga(gestures),fa’aaogagaomata–va’aisa’oileaumaimoa,va’aitoto’amf

• atagialeamataonailoafa’afeso’ota’imanatumafa’amatalagaoiletautalaga,ft.oletoefo’iituaefa’amanatuileaufa’alogo(ftepeionata’uamuamua...sausetaimionafa’amanino.)

• uafa’asoloinamautuleiloafa’aaogaleleotalafeagaiimanatu–fegauia’igaoleleo,olemaualugaoleleo,oletosooleleo,oletoefa’aupu(rephrases),oletoefaioseupu,fuaitau(repetition),olefa’aaogaosemanavaga(pause)

sufiga o tala ma manatuUasololeleimasa’olefaitauilematauvaveofa’amatalagamauigatu’usa’o;ouiganatiamafa’aaogagafa’auigalua

Uamautuolatoutomaiiaualaneiesufiaiuiga,mauamafaionafilifilivavemafetu’una’iaualaetalafeagaima‘augaofatuga• fa’amatalaleaugaolefaitauma

letelevaveetatauonafaitauaift.faitauesu’esefa’amatalagaolo’ofiailoa,faitauleotelemoseaumatau,faitauonaosefiafiagaiateia

• fa’atusatusamata’upuosefatugailolatouiloamasani

• fa’aaogalolatouiloaofa’ava’aofatuga‘ese’eseematauaifa’asologaomanatuft.fa’asologaopalakalafa,fuai’upu‘autuosepalakalafa,manatufa’aamoamotalioisepalakalafa

• fatuniatafa’alemafaufaueuigaifatuga

• tu’ufesiliinaiafa’alautelemanatuoisefatuga

• va’aitoto’aisefuai’upupoonifa’amatalagaolo’oiata(attending)

• sa’ilifa’apitoseupu,fuaitau,‘autuolo’oitotonuosefa’amatalaga(searching)

• fa’aaogaleiloaolefausagaolegagana(kalama)emateaaiupu,manatuolo’ososo’omaiisefuai’upu

• toeva’aimafa’amautinoapoosa’olefaitau(crosscheckingandconfirming)

• toefa’asa’olefaitau(self-correct)

Fa’aaogaauala‘ese’eseesa’ili,filifili,mafa’avasegaleleiaifa’amatalagaolo’omo’omiamogaluegafa’atinoft:• fa’aaogafesilietautuiaile

sa’ili’iligaofa’amatalaga• fa’aaogaanotusimafa’asinoupu• faitauvaveiamaualea’anoole

mata’upu(skim)• faitauvavemosefa’amatalaga

fa’apitoaolo’ofiamauaft.numeraoletelefoni,igoaosetagata(scan)

• toefaitausevaegaolo’oiaifa’amatalagamo’omia

• fa’aaogaupegaitulagimolesu’einaofa’amatalagailugaoleinitaneti

TusigaUamautu• letusigasa’oolegaganai

upu,fuai’upu,mafa’aaogagaofa’ailoga

• fa’ata’atiagaotusitusiga‘ese’esemafa’aaogatatauft.afa’aaogaataetatauonaiaisefa’amatalagapu’upu’uilaloifo,fa’apeafo’isiata;otalaetatauonaiaiulutala

Fatua’igaOaualaefuafuaaisetusitusiga,fatua’imafa’aupumanatu,matoeautaluaitusitusiganaa’oinamailavaileTausaga1.Uatatauonamautulefa’aaogainaetamaitioleteleoauala.Olo’o‘oto’otoatuilalo:• au’ili’iligaluegatusitusimaia

fa’ailoale‘autuosetusitusigamaleaufaitau

• fa’atalanoamafa’ata’atialefuafa’atatauole‘ausiaole‘autupooleauga

• filifilisemata’upu‘autuosetusitusigaft.aoaofa’amatalagamotusitusigailefa’atalanoaomanatu,sa’ilimauolo’omana’omia,lafo‘asoisemata’upu,filifilimanatuefatuaisetusitusiga

• fa’aaogafa’ata’atiaga(layout)tatauefatua’imanatumalagona‘ese’eseft,filifililetusigaesilionafetauimale‘autumaleaumatau,fa’apealanu,lolomigamalosipoolevaivaioletusiga(boldorunbold),fa’aaogagaoata,fa’aaogagaolainamf.

• filifililevaogaganaesilionaleleimoleaufaitaumale‘autu–va’aitoto’aiupuefa’aaoga,fa’ava’aosetusitusiga,aemaisemanatuolo’ofiatusia

• fatufatumanatumafa’alauteleftlafoasoisemata’upumafaatulagamanatu‘autumamanatufa’aamoamotali

• filifiililefa’ava’aetalafeagaimaletusitusigaft:folasaga,fa’alautelega,aotelega

• tusimaninoilaloolatoumanatu• mataumafa’aaogatataule

fa’asologaomanatuifatuga‘ese’ese

• sa’ilimafa’aaogafautuagamailefaiaogamaisitamaitiialatoutusitusiga

Samoan_2012_final.indd 74 23/01/13 1:15 PM

Page 75: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 6 75

AnomATA’UpUFA

’ATi

nogA

mA

AUAL

A E

FA’A

AogA

Fetala’i• aotelele‘autumaleaumatau

osetautalaga,fa’atinoga,fa’asalalauga,fa’asilasilaga

• fa’aalimanatuiuigalolotoosetautalaga/fa’amatalaga

• si’imainimaumaifa’amatalaga/tautalagaeiloaaile‘ese’esegaomanatuotagata(opinion)matalamoni(fact)ft.;

• matauupu,fuiupuefa’aupuaimanatu(ft.outemanatu,etalitonu,masalo,atonu,...)

• fa’aalimanatuiletalafeagaiise‘autumaleaumatauoagamafa’aaogagaolegagana(ft.ifa’asalalaugafa’apisinisi)ft.upu,oupuleotutusa(rhyme),uputautu,upufa’auigaluamaleso’otagamale‘auga,aumatau,maleagagaoletautalaga

• fa’ailoasemanatufa’aitu’auiletautalaga

mata’itu ma toe autalu• au’ili’ililegaluegafa’atonuina,

fa’ailoavaegatauamatulagaetatauona‘ausia;fa’ata’otosefuafa’atatauoleausiaolegaluegafa’atino/tautalaga

• fa’aaogalefuafa’atataueautaluaitautalagamafa’atinogaaisimafa’ama’otifautuagaetusaaimalefuafa’atatau

• iloilololatoumalamalama,lagona,mava’aigaisefa’atinogapoosetautalaga,fa’ailoatulagaoleleipooleleleiaimafa’ata’otofuafuagamolefa’aleleia

• fa’aaogautugagana• aotelemanatuolo’oise

fa’amatalaga• mateauiganatiaose

fa’amatalaga• fa’ailoanimanatuiitue‘ese’ese

petutusaainimauselua• fa’aaogaauala‘ese’esee

fa’avasegaaimanatu‘autumamanatufa’aamoamotalimaitusitusiga‘ese’eseftsiata‘ese’ese

Fa’aaogaauala‘ese’eseeaoaoaimaumaitusitusigamogaluegafa’atulagainaftosesu’esu’egaft.• iloafualetalafeagaiomanatuo

faitauaiise‘autuosesa’ili’iligapoosegaluegafa’atulagaina

• tu’u‘ese’esemanatu‘autumamanatufa’aamoamotali

• ‘oto’otomanatuianalavaupu• fa’amaumanatu‘ese’eseseluai

se‘autumatoefa’aupu

Va’ili’iliga o faitaugalauluUateleinamautuagava’ae:• mateauiganatiaosetusitusiga

masailimaiiletusitusigapoolepotomasanifa’amaonigaomanatu

• au’ili’ilifa’atusatusagaifa’aupugafa’auigaluamafa’amatalauiga

• mataule‘augaoletusitusiga(purpose)

• au’ili’ilileva’aiga(perspective)aletusitalamatoesailimaiiletalaupu,fa’aupugaaletusitalaeiloaaionamanatu,onauiga

• ‘oto’otomanatuosetalaisetulagauamaotifa’aupuga

• aotelemanatuosetalaisetulagasololeleimaatoa

Fa´aaogaaualatalafeagaietulimata’iailemalamalamaitusitusigamaataft• ta’umaitulagaolo’ofiafiaaiila

latoufaitautusi• ta’umaimeafouuaa’oinamai

tusitusiga• fa’amatalasefa’afitauliolo’oiaii

lanafaitautusi• fa’amatalasetulagaetatauona

galueatiliiai•Fetala’iFa’aaogaauala‘ese’eseemafaufaulolotoaiitusitusigamaataft;• mataunisiuigaeonoaofiaini

fa’amatalagaolo’oitusitusigapooata

• iloilopoomaninomaleleilefolasiaomanatuetusaaimale‘autu,aufaitauft.va’aitoto’ailetalafeagaioupufilifilia;tu’ufesilipemalieileaufaitau

• teuteutusitusigaetusaaimafautuaga

• va’aitoto’ailesa’ooletusigamafa’asa’o

Fa’ata’ita’ionafa’aaogaauala‘ese’eseefolaaloa’iaaisetusitusigaft.fa’aaogasiata(poster),fa’aaogapolokalameilugaolekomipiuta(ft.powerpoint),fa’aaogasefa’atinogaetu’ufa’atasialafa’asalalau‘ese’ese(multimedia)ft.atafa’asolo(movingimages),atapu’e(staticimages)tusitusiga,fa’aaogala’aupu’eleomf.

Samoan_2012_final.indd 75 23/01/13 1:15 PM

Page 76: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

76 TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 6

AnomATA’UpU

• matauaualaolo’ofa’aaogaitusitusigaefa’ailoaaiitu’aigatagataosetalaft.oupu,ofoligaoiniata,oamiogamf.

• mataumafa’aalimanatuifilifiligaaletusitalailegaganamaaga,ft.upuepeioveapeolo’ofa’aaoga,osoanauna,oupuleotutusa(rhyme),uputautu,upufa’auigalua,

• fa’ailoa/ta’umaiva’aigapoomanatu‘ese’eseolo’oisefatugamaaumaifa’amaonigamailetala

• fa’alautelemanatumalagonaisetalasafaitauiaimamafua’agaomanatu

A’oina o upuOnisioaualaefa’aopoopoiaualamaiiisitausagaea’oaifoliga/sipelagaoupumaolatouuigailegaganaoasouma,gaganafaaaloalo,gaganatu’usa’o,gaganafa’auigalua;uigafa’afeagai,uigatu’tusa’o• fa’aaogavaegaoupu,faaliliu,lisi

oupumf• au’ili’ilivaegaoupumao

latouuigamailoaleuigapeatuufaatasi

• fa’aaogafaailoiloitotonuofuai’upuemateaaiuigaoupu

• sa’ilitala’agaoupu–mafua’aga

Samoan_2012_final.indd 76 23/01/13 1:15 PM

Page 77: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 6 77

FA’ALogo mA TAUTALA FAiTAUTUsi mA mATAU TUsiTUsi mA FA’ATinogA

gAnA

FTG6.1 Malamalama ma fetu’una’i fausaga faigofie ma lavelave o le gagana ina ia talafegai ma ‘autu ma le aufa’alogologo

KalamaFTG6.1.1fa’amatalalea’afiagaouiga/lagona/va’aigaiupumafuiupufilifiliaatoaaimalefefulia’iofuai’upu;

FTG6.1.2fa’aaoga,mafefulisa’ifausaga‘ofuai’upuitautalagainaiaoamaanoamanatuilegaganaoasoumamalegaganafaaaloalofaigofie

LeoFTG6.1.3fa’aaogasa’omatataufa’aleogaifeso’ota’igamafolafolagailegaganaoasouma,gaganafaaaloalofaigofie

FTG6.1.4fa’ailoale‘ese’esegaoleoolegaganaSamoamaleouamasaniaiolegaganaPeretania

UpuFTG6.1.5au’ili’iliupuiolatoufausaga,uiga,kalamamafa’aaogaupuo‘autuolo’oa’oa’oinaimata’upuuma;fa’aaogalegaganafa’auigaluaolo’oaofiaimuagaganamaalaga’upufaigofie

FMG6.1 Fa’aaoga i se tulaga ua mautu tomai ma agava’a fa’avae o le faitautusi ma ua si’itia le lautele ma le loloto o le fa’aaogaga o le gagana i fatuga masani ma fatuga fou e mafai ona malamalama ai

KalamaFMG6.1.1auliliililefa’avasegagaosefatuga,lekalamaofuai’upu,mafa’amatalaleso’otagaileaugamaleaumatau

LeoFMG6.1.2fa’ailoaleoolo’oaofiaitotonuosefatugamafa’amatalava’aigaolo’oaumaieialeo;fa’aalimanatuiletauaoleoilefatua’igaosetala

UpuFMG6.1.3fa’amatalaniupu,fuiupu,alaga’upumanimuagaganafaigofieaemaiseofuaitaufaasamoaefaatatauiituaigatagataft.tamaiti,tamaitai,alii,taulelea,tausi,faifeau;amataonatalanoaitala’agaoupumatalitonugafa’avaeoiai

FMG6.1.4fa’ailoalekalamaoupumamafua’agaeiloaaiitotonuosefuai’upu

TFG6.1 Fatu ni tusitusiga e solo lelei le fausaga o manatu i fuai’upu ma palakalafa e fausia lelei, feso’ota’i tusiga, ma ua atagia ai le mafai ona fefulia’i fa’aupuga ia fetaui ma ‘autu, ma fa’aosofia ai le fiafia o le aufaitau

KalamaTFG6.1.1fa’aaogafa’ava’aofatuga‘ese’eseeaofiaaimalekalamaofuai’upuetatauaiemamanuaialatoutusitusiga

TFG6.1.2fa’alautelefuai’upumafefulisa’iisetulagauamautinoafausagaofuai’upuinaiamaualeagaga/lagona/va’aigaolo’omomoli

‘UpuTFG6.1.3feliua’ifa’aaogagaolevaogaganao‘autuinaiaausialefa’amoemoeotusitusiga;fa’aaogatatauupuvaliataefa’amatagofieaifa’amatalagailefatua’igaoalatoutala;mafa’aaogaupusoso’oilevaofuai’upumalevaopalakalafainaiasologaleleimanatuolefatugaatoa

AnomATA’UpU

gAgA

nA

KalamaFa’ailoauiga,lagona,va’aigapeafa’apupu’u/fa’au’umi,feliua’ifuai’upuitautalaga/fatugaft,fa’asalalaugafa’apisinisi;oselauga/tautalagafa’apitoaise‘autu

Fa’aaogaso’ofuai’upueseesetalafeagaiefa’alauteleaimanatumauamautufa’aaogagaofuai’upulavelave.ft.ae,aua,pe,po,onao,onaua,inaua,inaia;aua,vagana,se’iloga,aemaise

Fa’asoloinamautuleiloafa’aaogasoofuai’upuotaimi:pe’a,ana,a(o),manu,seia,se’i,taluona,taluina,afai(a)

Fa’aaogasa’o‘upufa’alagolagoofaia,efa’asinoaifaiaatagatamaalatoumeatotinoft:loma’ua,lama’ua,soma’ua,sama’ua,lomatou,lamatou,looutou,laoutou,mf.

KalamaFa’amatalalefa’avasegagaofatuga,itu’aigafuai’upu,maupuofa’aaoga,maletauaile‘augamaleaumatau

ft.‘Olefaigaolesuai’a’.Eamatamaiileulutalaonasoso’oaileamalelisiomeaemana’omia.Aumaonasoso’omaiaileamalefa’asologaofa’atonugaemulimuliiaimolefaiaolesuai’a.Etusiiletaimioasoumaauaso’osetaimiefaiaiefa’apenalavaonafai.Ofuai’upueamataiveapeauaofa’atonugalaefai.Epupu’ufo’ifa’atonuga.Emo’omiafo’ieletagatafaitauonavavemaualetagaefaiailesuai’a.Efa’asitepulefa’asologaofa’atonugaefa’asolomailemeaetatauonafaimuamua.Emulimulilavaonata’umailemeaefaipeavelalesuai’a.

KalamaFa’atulagaleleivaegaofatuga,soso’ogaovaegainaiasololeleimanatuamaiasologaleleimaileamatagaseiao’oilefa’ai’uga.

Iaoamaanoafuai’upuilefa’aaogaosoanauna,soaveape,veapelagolagopeio[tatau,eao,eono]maisiveapelagolagofa’apeailefaugaofuai’upuinaia‘u’umiatumalautelemanatuofa’aalianailolefaigasamasaniai.

Sa’omaatoapalakalafa–manatu‘autu,manatufa’aamoamotali,malefuai’upumulimulieaoteleailepalakalafa;ialeleilesoso’ogaopalakalafainaiasologaleleilemomoligaomanatu

Fefulisa’ifausagaofuaiupuiamauaselagona,agagaolo’ofiafa’aali;feliua’imafa’aaogatataufa’a’upugaeseeseeamataaifuai’upuinaiafelanua’iamatagaofa’amatalagaaialetagatasi

Samoan_2012_final.indd 77 23/01/13 1:15 PM

Page 78: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

78 TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 6

AnomATA’UpUgA

gAnA

Fa’amatalaaogao‘upuifuai’upuaemaiseo‘upuemafaionafa’aaogafa’anauna,fa’aveape,fa’asoanaunamafa’asoaveape.

Mataumafa’aaogafausagaetatauaimafatugaotausaganeift.fa’avasegaga,itu’aigafuai’upuofa’aaoga,fa’aaogagaoupu

Fa’aitiitialefefo’ifo’ia’iolefa’amatalagaonitala,aiasologaleleiletautalamalefa’alogoiasa’olelei.

Fa’aaogalegaganatautalaTmaleto’a,malamalamafo’iilefa’aaogainaolegaganatautalaK

Talanoailegaganafa’aaloalofaigofieitaimietatauai

Uamautuleiloafa’aaogaso’ofuai’upuotaimi:pe’a,ana,a(o),manu,seia,sei,taluona,taluina,afai(a)fuiupueso’ofuai’upu-olemealea,leaga,olemafua’agalea,peana,euifo’i

Au’ili’ililekalamaofatuga‘ese’esemamataule‘ese’esegaolefa’aaogagaoupu,fuiupu,fuai’upu,leo,ft,osetautalagailumaolevasegaise‘autu,osefa’asalalaugafa’aapisinisiilugaoleleitio,osefa’anoi,osefa’afetaimf

LeoFa’aaogatonuleoomo’omiaifeso’ota’igaeauaiai,ilegaganafa’aaloalofaigofiemalegaganaoasoumaft,fa’afeiloa’i,fa’ailoanimalo,fa’afetai;fa’alaeiau,faamafanafana,apoapoa’imafeso’ota’igaaloa’iaepeiosetautalagaefa’ailoaaimanatuisemata’upu

Sa’omato’afa’aaogagaoleoifolafolagaonitaumafaitotonuolefaleft:osemea’ainamomolimaiile‘aigatua’oi,oseosooseisinamalagamai,oseta’ita’inasaumaseisi,osegapia,oseto’ona’inamomolimaiise‘aigaolenu’u.

Iafa’ailoale‘ese’esegaoleoolegaganaSamoamaleoolegaganaPeretania.

Mataulefa’avasegagaopalakalafamafa’ailoafuai’upuolo’otauaveinalemanatu‘autu,maleaogaoisifuai’upuilepalakalafa

LeoMataupooaieonaleoolo’olagonaitotonuosefatugamafa’alautelemauefa’aamaoniaaimanatuft.otagata‘ese’eseoisetala,oletusitala

Fa’amatalauigaotagataoaofiaisefatugamaolatoutalitonuga,fa’amatalapefa’apefeaonailoaiolatouleo,ft.otautalagaatagataeta’umaiaiolatoumanatupoosefeauolo’oaumaieletusitala;oleootagataoletalaolo’oiloaialatoutalamafeso’ota’igamaisi–eta’umaiaiolatouituaigatagata–tagatasaua,alofa,fiafia,etoa,mf.AfaioletalaiaSinamaleGogosina–eiloaitalaaSina/sau’ai/TuimaTuimaTuiolatoutagata.Eiloaiupualesau’aioiaosetagatasaua.EiloailepeseatuaganeoSinaetalitonuilatouoSinaolei’oimata,olefeagaiga,epeleiailatou...‘letamafafineolefeagaiga’.

Efa’ailoaeleootagatalolatouvamaisitagataoisetala.

UpuMatauifatuga–fttala,solo,pese,olo’ofaitauainifa’ata’ita’igaoupuefa’atatauift.tamaita’i,tuafafine,au’ili’ilitala’agamafa’aaogagamaleaogailefatugaE au le ina’ilau a tama’ita’i.Iamafaionafa’amatalaitu’aigafa’a’upugaepeiole:O le itupa vaivai.O le pae ma le ‘auli.Ofa’a’upugaefa’atatauitama’ita’i.O le feagaiga e ave i tuafafine ma ua ave fo’i i faifeau. Oleupufeagaigaefa’ailoaaileso’otagavavalalatamf.O ali’i ma faipuleefa’atatauimatai.Ole‘aumagaefa’atatauitaulele’a,mf.Ofa’afeagaigataulagi.

Iafa’ailoavaegaolefuai’upueiloaolenaunapooleveapemapefa’apefeaonailoaft.tulagaoleupuitotonuolefuai’upu,maupuemuamuaaiUa sau fo’i le paie latou. (O le nauna ona olo’o mulimuli mai i le malamala fa’asino o le ‘le’). E te paie lava e fai fe’au ae o lou manuia lena. O le veape aua olo’o mulimuli i le malamala faasino taimi o le ‘E’ ma le ‘te’ . . .

UpuUamautinoalevaogaganao‘autuetusamaolatoutausagamailoaupuuigatutusamolevaogagana,filifili‘upuuigalua,upuvaliatatalafeagaiiafetauileleimalefa’amoemoe,aumatau,maiaoaaifa’amatalaga.

Fesuia’ifa’a’upugaeamataaifuai’upumafa’aaogaso’ofuai’upueseeseinaialetautuisefa’a’upugasetasi

Samoan_2012_final.indd 78 23/01/13 1:15 PM

Page 79: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 6 79

AnomATA’UpUgA

gAnA

Upu

Fa’ailoavaegaolegagana(nauna,veape,soanauna,soaveape,upuotaimi)oloofa’aaogaaiupuepeiole‘upu:‘paie,pa’e’e,saosaoa,telegesemfifa’aaogaga‘ese’ese.

Ft:Epaielefaletuaolesa’oolomatou‘aiga.(veape)

OlepaieoRosanalefaiaailanagaluega.(nauna)

Uamaumauletaimiileatamapaie.(soanauna)

Elemanuiasefe’auefaipaie.(soaveape);

Fa’aaogaupuefa’asinoaitulagaosemea:lumaatu,lumamai,tuaatu,tuamai,talaatutalamai,maiamaninoiletulagaoiailetagataleaetautalapeafaifa’atonuga;fa’aaogata’uoitulagift:sasa’e,sisifo,matu,saute,matusasa’e,matusisifo,sautesasa’e,sautesisifo,mf

Fa’atusatusamafa’amatalale‘ese’esegaomuagaganamaalagaupu

Fa’amatalauigaonimuagaganamaalagaupufaigofieemauamaiitalatu’umatalafaafagogootausaganei

Samoan_2012_final.indd 79 23/01/13 1:15 PM

Page 80: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

80 TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 6

FA’ALogo mA TAUTALA FAiTAUTUsi mA mATAU TUsiTUsi mA FA’ATinoFA

TUgA

FTT6.1 Auiliili fatuga tu’utaliga e uiga i mata’upu eseese, ma fatuga o le gagana faamauina

Auga, aumatau, manatuFTT6.1.1au’ili’ilile‘auga,aumatau,mamanatu‘autuofatugatu’utaligamafa’ailoale‘ese’esegaolegaganamaagaofatugaonaoleaumataumafaailoanimafuaagafaigofieoia‘ese’esega

FTT6.1.2fa’atinotautalagauatapenaaloa’iaitotonuolevasegamoaugamaaumataufilifilia

Auivi ma aga o fatugaFTT6.1.3au’ili’ilifatugatu’utaligamafa’ailoamanatu‘autu,fa’avasegagamalefatua’igaomanatufuaileaugamaleaumatau

FaitaugalauluFTT6.1.4au’ili’ilimasufimanatumauigaotalatuutaliga

FMT6.1 Au’ili’ili fatuga tusitusia o le tausaga lenei ma fa’amatala le feso’ota’iga o le auga, aumatau, manatu, ma le vaogagana

Auga, aumatau, manatuFMT6.1.1au’ili’ilifatugamafa’alautelemanatuilefeso’ota’igaoleauga,aumatau,mamanatu‘autuofatugaeseeseeaofiaai

FMT6.1.2au’ili’ilifatugatu’utaligamafa’ailoamanatu‘autu,fa’avasegagamalefatua’igaomanatufuaileaugamaleaumatau

FMT6.1.3aui’ili’ili‘ese’esegaolegaganamaagaofatugaonaoleaumataumafaailoanimafuaagafaigofieoia‘ese’esega

Auivi ma aga o fatugaFMT6.1.4auiliililefa’ata’atiagaomanatuofatugamaagaolo’ofa’aaogaefatua’iaimanatumafuaileaugamaleaumatau

FMF6.1.5Au’ili’ilivaegamaagaotalafatu,talatoefa’amatala,solo,pese

FaitaugalauluFMT6.1.6Taaofa’ile‘autuosefatugamafa’aalimanatufaigofieilefatua’igaeletusitalaole‘autu

TFT6.1Tusi fatuga ‘ese’ese i se tulaga ua mautu o latou fa’avasegaga ma ua solo lelei le fatua’iga o manatu e tusa ma auga ma aumatau

Auga, aumatau, manatuTFT6.1.1fuafuamatusifatugauaaofiaaivaegafa’atulagainamoaugamaaumatau,maualeleionafatua’iomanatumafa’alautele

Auivi ma aga o fatugaTFT6.1.2Au’ili’ilimafa’aaogaauivimaagaofatugafa’atulagainaialatoutusitusiga;fa’aaogafa’ava’aeseeseetoefa’aupuaimanatuotusitusiga

AnomATA’UpU

FATU

gA

Auga, aumatau, manatuAu’ili’ilifatugatu’utaligaomata’upu‘ese’ese,mafatugaolegaganafa’amauina;fa’ailoaleauga,aumataumamanatuoiai;

Auga, aumatau, manatuFa’aaoganisiataefa’amaumauaileauga,aumatau,mamanatu‘autuofatugaeseeseeaofiaai• faamatalagaomeatutupu–tala

toefa’amatalaeaofiaaitalafou;• faigaosemea–gasesegao

taumafa,faigaolefagu’u;• fa’amatalagaepatinoise‘autu

(informationreport);• faamatalanofoagapootagata

(description);• fa’amatalagaolemafua’aga

poosefa’agasologaosemea(explanationwhy,explanationhow);

• solomapese• talafatu

Iaaofiaifatuganifa’amatalagaolo’ofa’aaliaikalafimaata

Auga, aumatau, manatuAu’ili’ilimailoilotusitusigaofatugafa’atulagainaotausaganeimaiamatauolatouauga,aumatau,mafa’ata’atiasefuafa’atatauoleleleionaausiaoleaugamoematau;uatelevaegauaaofiaialatoufuafa’atatau

Tusifatugaiaugaeseeseeaofiaai:• faamatalagaomeatutupu,• faigaosemea,• fa’amatalagaepatinoise‘autu

(informationreport)• faamatalanofoagapootagata

(description)• fa’amatalagaolemafua’aga

poosefa’agasologaosemea(explanationwhy,explanationhow)

• fa’amatalalagonamamanatuisemata’upumaialagolagoinainimaufaigofie

• solomatalafatu

Samoan_2012_final.indd 80 23/01/13 1:15 PM

Page 81: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 6 81

AnomATA’UpUFA

TUgA

Au’ili’iliuigaoleaumatauofatugamafa’ailoalefaiamale‘augamameaolo’oaofiailefatugaft,OlefagogoiaTafitofaumaOgafau,olealona‘auga?Oauigaoleaumatau:Oolatoutausaga?Omeaefiafiaiai?Olenu’uenonofoai?Olegaganaetautatalaai?Aumainifa’ata’ita’igaolefeso’ota’igaole‘auga,manatuolo’oaofiailefatuga,mauigaole‘aumatau.Ft.Ole‘augaolefagogooleaumaiosetalaefa’afiafiaaileaumatau.Oleaumatauemasanilavaotamaitimaiile5tausagaaga’iile14tausaga.Olonauigalaetatauonamalieupu,mameaotutupuiletala.Omeafo’ietutupueletulionimeamoniaeianaunautamaitiefa’alogoiai.Olefagogoleaeiailesau’ai,eiaileaigato’atelelavatamaiti,eiaifo’ilepese...

Fa’aalimanatupeaiseaefa’aaogaaiupufaaaloaloiisiaeleooelavaia?Aiseaefaano’uno’uaipeafa’atulou?Aiseaenofoaiilalomatautalaitagata?

Fa’atinotautalagauatapenaaloa’iaitotonuolevasegaft.faafinaugailevasega,faailoainaoi’ugaosa’ili’iliga,ripoti,fa’atalanoaga(interviews),fa’aafetaiisemaloasiasiilevasega,vala’aufaiaogaetaumamafa

Auivi ma aga o fatugaAu’ili’ilifatugamafa’amatalalevaogagana:olefatua’igaomanatuefetauiileaugamaleaumatau,uaaofiaaifa’avasegagaolefatugaatoa,oupu,oitu’aigafuai’upu,oupufaailoiloefaavasegaaivaegaofatugainaiailoalefaataatiaga;fa’aaogagaoleleomataga;

Fa’amatalatulagapatinoifatugaepeioletagialefagogo,opeseeiaiolatoufuaiupumatali,otaulotoeiaipa’omaetutusai’uleoolaina,ofa’asalalaugafa’apisinisiemasanionaiaiupupoofuai’uputautuft.SekiaDigicel

Fatuga:fa’amatalagaotagatapoomea,fa’amatalagaolemafua’agaosemeapoolefa’agasologaoletupugaosemea(processesft.watercycle),fa’amatalagaosefa’afitauliolesi’osi’omaga,faasilasilagaileitio,televise,faasalalaugafaapisinisi,faamanuiaga,talafou;fagogo,talatoefaamatala,tautalagafaigofie,pese

Fa’amatalainimanatuualautelemauefa’amaoniaaileso’otagaoleauga,aumataumalefausagaofatuga

Faitauifatuga‘ese’eseomafaionamaua,ivaiasota’itasi,fa’amaumauulutalaotusiisesiata,tusiilaloleauga,aumatau,manatu‘autu,mafa’aaliinifuiupuolatoulagonaiai.

Faitauleoteleeatia’eatiliailesololeleiolefaitau,fa’aaogagaoleo,sa’oolefaitaumaleto’aefaitau

Auivi ma aga o fatugaOto’otovaegaofatugamata’uolatouaogaft.olefolasagae...oleulutalaeta’umaiaile...olepalakalafamuamuaeta’umaiai...Oleamataga...oleogatotonu...olefa’ai’uga...e

Auiliilipalakalafamafa’amatalalefa’avasegainaofuai’upuoiai;fa’ailoamanatuolo’oaofiaifuai’uputaitasiolepalakalafamaletauaileaugaolepalakalafa

Au’ili’iliagaofatuga:• oitu’aigaofuaiupu–u’umi,

pupu’u,faigofie/lavelave,fuai’upuofa’atonugaeamataiveape

• olekalamaofuai’upu–oletaimiolo’otusiaift.taimioasouma,tuana’i,lumana’i

• upu,fuiupuolo’opatinoifatuga‘eseeseefaailoaailesoso’ogaomanatupefa’amataaliaimanatu

• upuolo’ofa’alauteleaimanatuft.soaveape,soanauna

• lagonaolo’oaofiaisetalamaupuolo’omomoliaiialagona

Fa’amatalale‘augaovaegaotalafatu,talatoefa’amatala,pese,solo

Fa’amatalanisioagaolo’ofa’aaogamaaumainimaueiloaaitaimimanofoaga,lagonaoaofiaai,tagataosetalamauiga,maleaogaofa’aataatagamafa’atusatusagaoiai

FaitaugalauluFa’ailoapooleva’aigaaaiolo’otusiaisefatugamapefa’apefeaonailoa

Fa’ailoalelolotoololatoumalamalamailemafaiona• fa’avasegalegasologaomea

tutupuisetala

Fa’aaogalefuafa’atatauofatuganeiemulimulita’imamata’ituaialatoutusitusiga

Fa’aaoganiisifa’ava’aefa’aaliaimanatuft.kolase,pesefaataga,tusiilefa’atonu,solo,pese

Auivi ma aga o fatugaFa’aaogaisetulagauamautinoafaavasegagamaagaofatugafaatulagainaeaofiaaimalefa’aaogainaopalakalafa

Fa’alautelemanatuilefa’aaogaososo’ofuaiuputalafeagaiifuaiupulavelave;fa’aaogafui’uputalafeagaiilevaopalakalafainasologaleleimanatu

Fa’alauteletomaiifa’ava’aeseeseetoefa’aupuaimanatuotusitusigaft.• fa’amatalalemafuaagaose

meamaiaaofiaainimanatuuafa’alautele

• fa’aaoganipalakalafase3efa’aaliaimanatuise‘autu

• liliusetalafatuisetusifa’afetaiiseisiotagataoletala

• fa’aaogaatapookalafiefa’atupumanatumotusitusiga

• fa’amatalainifuai’upufaigofiemanatuofa’aaliisekalafipooseata

Uasi’isi’ilemafaionalatoufa’aaogaupu,fuiupu,fuai’upuemamanuinalefeso’ota’igaomanatuoaugaeseeseft.• fa’amatalainaolefa’asologao

manatupoosemeaotupuft.Emuamua;olelonaluaomanatu...’onasoso’olea...;mulimuliane;amae’aona..

• fa’amatalagaoleuigaosemeaft.Olonauiga...atoefa’aupu...oseisionauiga...afa’apeala...

• tu’uvaegaomeaft.Omotu‘amuo...,oleatafaosemanulelee...oleitu’aigao...

• fa’amatalagaolemafua’agaosemeaft.Olesunamieafuamaiile...Emuamuaona...esoso’omaiaile...Afafatigaluole...ona...Onisioa’afiagao...Oa’afiagaefa’apea...

Samoan_2012_final.indd 81 23/01/13 1:15 PM

Page 82: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

82 TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 6

AnomATA’UpU

Faataatiafuafa’atatauoleleleiosefatugatu’utaligaftmanatufa’aalia,fa’avasegagaomanatu,fa’aaogagaolegaganaft,upuvaliata,uputautu,maninolefolasaga,oamaletalafeagaiolegaganamf.

FaitaugalauluAoteleleaugamamanatuolefatuga

Fa’a’ese’esemanatu‘autumaimanatulagolago

Otootoleaotelegaolefatuga

Tusiseataefa’ailoaaimanatu‘autumaleso’otagaomanatu

• ta’umaimanatutu’usa’omamanatunatiamamauelagolagoinaalatoutali

• fa’avasegamanatu‘autumamanatufa’aamoamotaliiniata

• fa’a’ese’esetulagaolo’ota’uamatulagaeleota’ua

• ‘oto’otole‘autu

Fa’atinoseiloilogaosetusiuatusiamotamaitilaiti

Faafeso’ota’ifatugaofaitauaimaolatouolaga,poomeauailoailolatousi’osi’omagaftfaatusatusasetalasafaitauaimaseisitala,poolonaolagamaaumaimafuaaga

Aotelemanatu‘autuisepalakalafa

Tu’ufa’atasi/feaofa’ifa’amatalagamainimause2elagolagoaisemanatupetu’ufa’atasiaisefolasagaosegaluegasasa’ili’iliiaift.fa’aaogamaumaipepafesilifaigofie,siata,fa’atasimafa’amatalagatusitusia

Fa’amatalaagaolo’ofa’aaogaeletusitalaefatua’ile‘autuft.• ouigaotagataoletalaefa’apea

...eta’umaiiuigaotagatamanatuneietauaile‘autu...

• ‘oto’otomeanatutupuiletala,olefa’agasologaomeaetutupuefeso’ota’iile‘autuoletalaitulaganei...

• olenofoagaoletalaoselau’ele’elenaumati...etauaile‘autuauae...

Samoan_2012_final.indd 82 23/01/13 1:15 PM

Page 83: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 6 83

FA’ALogo mA TAUTALA mATAU mA FA’ATinoAg

AnU’

U m

A Ag

AiFA

nUA

FTA6.1 matau faatinoga eseese o le aganu’u ma agaifanua i totonu o le ekalesia, malamalama i agatausili o fa’avae ai;

TautuaFTA6.1.1fa’amatalatumaagaolevafealoaloa’iefa’atinoaifolafolagafaigofieilelotoifaleoleekalesia;fa’amatalamafa’aalimanatuiagatausiliolo’ofa’avaeaifa’atinogaFa’aaloaloFTA6.1.2matau,mafa’aaogatumaagafa’aaloalooamiogapuleailevafealoaloa’imatagata;fa’amatalafa’avaeotumaagafa’aaloalofa’asamoamalefa’akerisiano

Ta’aloga, Fa’afiafiaga ma galuega TaulimaFTA6.1.3fa’aalimanatuilaugamasivafaitagafa’aleagagamailoiloleausiaolefuatatau

MFA6.1matau ma fa’atino tu ma aga fa’asamoa o le tautua lotu ma fa’aalia ai le tuputupu a’e o lo latou iloa ma le fa’atauaina o le vafealoa’i ma agatausili o le fa’asamoa;

Tautua MFA6.1.1mataumafa’atinofea’umatiuteoletautualotu

Fa’aaloaloMFA6.1.2tausisiiamiomaagafaaaloalo,efaaaliaaileolagakerisiano,faaaloalo,faamaonimalealofa

Ta’aloga, Fa’afiafiaga ma galuega TaulimaMFA6.1.3fa’atinolaugamasivafaitagafa’aleagagamagaluegataulimaefa’aaogaitotonuolotu

AnomATA’UpU

AgAn

U’U

mA

AgAi

FAnU

A

TautuaOlealetautualotu?Faiselisieiloaaivaegaumamaileiloamasaniotamaitift.ogaluegaefaiilefaleolefaifeau/falesapeioleteugaolefanua,teugaolefalesa,faigaofalesa,aveomeaaiilefaleolefaifeau;ofa’aaloalogaimaloalelotu,fonotagamf.

Fa’amatalanisiofa’apotopotogaefaiailefaleolefaifeauft.to’ona’i,ofonotagaaleaulotu,fonotagaatina,fonotagaatamamf,mafa’ailoatiutemagaluegaatagata‘ese’eseefaiitaimiofa’apotopotogailefaleolefaifeau

Fa’alogologoilefa’atinoinaofolafolagafaigofieipotopotogailefaleolefaifeau:• folafolaletoona’i• laulauletoona’imavala’auetaumafa• momoliilefaleolefaifeausalatouto’ona’ipoose

meamataefaiaisetaumafatagailevaiaso• folafolailefaifeaumalonafaletualefa’amomoliase

aiga

Fa’amatalaialatouupuagatausiliofa’avaeailetautualotumaolatoumanatu.

Fa’aaloaloMataumafa’atinotumaagafa’aaloaloilefeagaiaimaisimafa’alautelelegaganaetatauai:• fa’afeiloa’i/fa’amavae/fa’afetaiisemaloitotonuo

levasega• fa’atinosetautalagaaloa’ia–fa’alupeilegagana

fa’aaloalofaigofieleaufa’alogologo• fa’aafesetagatamatua,tagataasiasiilefaleft

faiaoga,faifeau,

Faailoaiamiopuleaagafa’aaloalomaagatausilifa’akerisianoftalofa,fa’aaloalo,fa’amaonimf.

Fa’atusatusaagafa’akerisianomaagafa’asamoamafa’amatala.

Fa’amatalafa’avaeotumaagafa’aaloalo

Ta’aloga, Fa’afiafiaga ma galuega TaulimaFa’alogologo,matamataisivafaitagafa’aleagaga,fa’ata’atiasefuafa’atatauoleleleiofa’atinogamafa’aaogaeautaluaifa’atinoga

TautuaMataumafa’atinofolafolagafaigofieipotopotogailefaleolefaifeau:• folafolaletoona’i• laulauletoona’imavala’auetaumafa• momoliilefaleolefaifeausalatouto’ona’ipoose

meamataefaiaisetaumafatagailevaiaso• folafolailefaifeaumalonafaletualefa’amomoliase

aiga

Fa’aaloaloFaailoaiamiopuleaagafa’aaloalomaagatausilifa’akerisianoftalofa,fa’aaloalo,fa’amaonimf.

Ta’aloga, Fa’afiafiaga ma galuega TaulimaFa’atinosivafa’aleagagamailoiloleausiaolefuafa’atatauFa’atinomeataulimaefa’aaogaitotonuolotuft.lalagaili,su’ifatu,su’ifu’a,lalagaiesolovae,iepulela’a;a’ofaigaoteumolefalesamf.

Samoan_2012_final.indd 83 23/01/13 1:15 PM

Page 84: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

84

Tausaga 7

FA’ALogo mA TAUTALA FAiTAUTUsi mA mATAU TUsiTUsi mA FA’ATino

FA’A

Tino

gA m

A AU

ALA

E FA

’AAo

gA

FTF7.1 Filifili ma feaofa’i i se tulaga ua mautu mau e faailoa ai foliga ma uiga o fa’amatalaga, ma auala ‘ese’ese e au’ili’ili ai uiga loloto o mata’upu ‘autu o so’o se felafolafoa’iga i totonu o le a’oga

FaitaugalauluFTF7.1.1feaofa’iisetulagauamautumauefaailoaaifoligamauigaofa’amatalagaolegaganatautala,mafa’aaoganiauala‘ese’esetalafeagaieau’ili’iliaiuigalolotoofa’amatalagamatautalaga

Feso’ota’igaFTF7.1.2feaofa’imauefaailoaaifoligamauigaolegagnatautala,mafa’aaogaaualaetalafeagaimale‘autu,maleaufa’alogologo,eagava’aaiilefa’atinogaolaugamatautalagafaigofie

Fetala’iFTF7.1.3fa’aaogani‘auala‘ese’eseeva’ili’iliaiuigaloloto,mafa’aalimanatu‘anoaimata’upuotalanoainaitotonuolea’ogamamata’upufaigofieifafoatu

mata’itu ma toe autaluFTF7.1.4fa’aaogafuafa’atatauetoeiloiloaialatoulavatautalagapooleleipeleleleifoimafa’atinosuigamo’omia

FMF7.1Filifili, feaofa’i ma fa’aaoga ma le toto’a mau e fa’ailoa ai foliga ma uiga o tusitusiga ma ata, ma auala ‘ese’ese e au’ili’ili ai uiga loloto o fatuga o le tausaga lenei

sufiga o tala ma manatuFMF7.1.1filifilivave,feaofa’i,mafetu’una’iauala‘ese’eseesufiaimanatulolotoolo’oitusitusiga

Va’ili’iliga o faitaugalaulu FMF7.1.2fa’aogaisetulagauamautuaualatalafeagaieva’ili’iliaiuigatu’usa’omauiganatiaosetusitusiga

FMF7.1.3fa´aaogaaualatalafeagaietulimata’iailolatoumalamalamaitusitusiga,ata,mafa’atinoga,isetulagauafaimamasani

Fetala’iFMF7.1.4fa’aaogaauala‘ese’eseemafaufaulolotoaiitusitusigamaataftau’ili’ilimanatulolotoolo’oisefatugamafa’aalimafaufaugaiiatulaga

A’oina o upuFMF7.1.5fa’aaogaauala‘ese’eseefa’amautuailolatouiloaoupu‘ese’eseiolatouuigamafa’aaogagatatauilegaganaoasouma,gaganafa’aaloalo,gaganatu’usa’o,gaganafa’auigalua

TFF7.1 Fa’aaoga ma le to’a ‘auala ‘ese’ese e fuafua, fatua’i manatu ma tusi, teuteu ma fa’ailoa a latou fatuga

TusigaTFF7.1.1va’aitoto’ailetusigaoupumafuaiupu,fa’aaogagaofa’ailogaolegaganatusitusiinaiasa’o,sololeleitusigamaiamaninoleuiga

Fatua’iga TFF7.1.2fa’aaogamaletoto’aaualaetalafeagaimaaugamaaumatauefatua’i,iloilo,mateuteutusitusiga,mafa’ata’ita’inisioaualafouefa’ailoaaialatoufatuga

Samoan_2012_final.indd 84 23/01/13 1:15 PM

Page 85: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 7 85

AnomATA’UpUFA

’ATi

nogA

mA

AUAL

A E

FA’A

AogA

Faitaugalaulu• au’ili’ilimanatu‘autuotautalaga,

sefinauga,talafou,laugafaigofieisemata’upumainiituseluaft.fa’alenu’u,fa’aleaiga,fa’alelotu

• au’ili’ilimafa’ailoainimauseluapetoluva’aigamalagonaofa’amatalagatu’utaligaft.osetalafouolipotiaaisemeanatupu–au’ili’ililevaogaganamaaumainimaueiloaaipooleva’aigaaaiolo’omomolimaiailelipotift.oleva’aigaaletusitala,va’aigaaletagata‘autuosemeanatupu,va’aigaaleoleo

• au’ili’iliuiganatiaofa’amatalagamaatamafa’ailoamauomanatu

• aotelemanatuosetautalagapoolefeau‘autuoseata

• fa’aalimafa’alautelemanatuitautalagamamata’uputalanoainamafa’ailoamafua’aga

• fa’aaoganisiataefa’alogomafa’avasegaiaimanatu‘autuosetautalaga

Feso’ota’igaau’ili’ililea’anomafa’atinotautalagamafolasagainauamautulemafaionafa’aaogaoaualaese’eseofeso’ota’igaft:• ‘auaiinifelafolafoa’igaefa’aali

ainimanatuepeionifinaugafai’au,

• fa’ata’ita’itofigailefa’afoegaosefonoalevasegaisemata’upumolatoulava.ft.failautusi,ta’ita’ifono,tagataauaiilefono

• fa’alogomaletoto’amamatauuiga‘autuolaugafaigofie,tautalagamafolasagailefa’aaogaleaosiata,maatae‘oto’otoaimanatu

• au’ili’ililaugafaigofie,tautalagamafolasaga,filifilimaumaaualaeaupitoisilionaaiainalotomamanatuole‘aumatau,matalafeagaimaleaugaft.oletu,fa’aaogagaotaga(gestures),fa’aaogagaomata–va’aisa’oileaumaimoa,va’aitoto’a,olefa’aaogainaoniatapoomeafaitino,oupumafuaiupuefa’aaogaft,upuefa’atupulagona,fa’atauanau,olefaiofesiliileaufa’alogologo,olefaigaoleleomf

sufiga o tala ma manatuUamautulefa’aaogagaoauala‘ese’eseefaitau,mamatauvaveuigatu’usa’o,uiganatiamafa’amatalatonu,mafa’aaogagafa’auigaluaUamautuolatoutomaiiaualaneiesufiaiuiga,mauamafaionafilifilivavemafetu’una’iaualaetalafeagaima‘augaofatuga:• fa’atusatusamata’upuosefatugai

lolatouiloamasani• fa’aalimanatuinifa’ai’ugapo’oni

taunu’ugaofatuga• fatuniatafa’alemafaufaueuigai

fatuga• fainifesilimolefa’alautelegao

fatuga• va’aitoto’aisefuai’upupooni

fa’amatalagaolo’oiata(attending)• sa’ilifa’apitoseupu,fuaitau,‘autu

olo’oitotonuosefa’amatalaga(searching)

• fa’aaogaleiloaolefausagaolegagana(kalama)emateaaiupu,manatuolo’ososo’omaiisefuai’upu

• toeva’aimafa’amautinoapoosa’olefaitau(crosscheckingandconfirming)

• toefa’asa’olefaitau(self-correct)

Fa’aaogaauala‘ese’eseesa’ili,filifili,mafa’avasegaleleiaifa’amatalagaolo’omo’omiamogaluegafa’atinoft.• fa’aaogafesilietautuaile

sa’ili’iligaofa’amatalaga• aotelemanatuolo’oise

fa’amatalaga• mateaaiuiganatiaose

fa’amatalaga• fa’aaogaanotusimafa’asinoupu• faitauvaveiamaualea’anoole

mata’upu(skim)• faitauvavemosefa’amatalaga

fa’apitoaolo’ofiamauaftnumeraosetelefoni,igoaosetagata(scan)

• toefaitausevaegaolo’oiaifa’amatalagamo’omia

• fa’aaogaupegaitulagimolesu’einaofa’amatalagailugaoleinitaneti

• fa’aaogautugagana

Fa’aaogaauala‘ese’eseeaoaoaimaumaitusitusigamogaluegafa’atulagainaftosesu’esu’egaft.• iloafualetalafeagaiomanatuo

faitauaiise‘autuosesa’ili’iligapoosegaluegafa’atulagaina

• tu’u‘ese’esemanatu‘autumamanatufa’aamoamotali

TusigaUamautu• letusigasa’oolegaganai

upu,fuai’upu,palakalafa,malefa’aaogainaofa’ailoga

• lemafaionafa’aaogafa’ava’aotusitusigaoletausagaleneift.otusi‘ese’ese,

Fatua’igaUatatauonamautuleiloafilifilimafa’aaogaaualaefuafua,tusi,matoeautaluaitusitusigasaa’oa’oinaileTausaga5&6,etusamaleaugamaleaumatau

Filifiliaualatalafeagaiefolaaloa’iaaisetusitusigaft.fa’aaogasiata(poster),fa’aaogapolokalameilugaolekomipiuta(ft.powerpoint),fa’aaogasefa’atinogaetu’ufa’atasialafa’asalalau‘ese’ese(multimedia)ft.atafa’asolo(movingimages),atapu’e(staticimages)tusitusiga,fa’aaogala’aupu’eleomf.

Samoan_2012_final.indd 85 23/01/13 1:15 PM

Page 86: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

86 TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 7

AnomATA’UpUFA

’ATi

nogA

mA

AUAL

A E

FA’A

AogA

• fa’ata’ita’ionafailaugafaigofieft.fa’afeiloa’iainimaloitotonuolea’oga,fa’afetaiaiilekomititumamaiselatoufesoasoani,fa’atinotautalaga,folasagailumaolevasegailefa’aaogaoaualatalafeagaimaagaolegaganatautalaefa’asufiaile‘aumatau

Fetala’i• fa’ailoale‘autumale‘aumatau

osetautalaga,fa’atinoga,fa’asalalauga,talafoumatalamainu’umamao,mafa’ailoalefeso’ota’igamalegaganamaagaofa’aaoga

• fa’ailoanimanatuotagata(opinion)matalamoni(fact)itotonuosetautalaga;

• si’imaimaueiloaaiva’aigaanisiolo’oaofiaisetautalagaeaofiaaimalefailauga

• fa’alautelemanatuifilifiligaaletusitala/failaugailegaganamaagaft.upu,oupuleotutusa(rhyme),uputautu,upufa’auigaluamaleso’otagamale‘auga,aumatau,maleagagaoletautalaga

• fa’amatalamaueiloaailefa’aitu’auosemanatuisetautalaga

mata’itu ma toe autalu• au’ili’ililegaluegafa’atonuina,

fa’ailoavaegatauamatulagaetatauona‘ausia;fa’ata’otosefuafa’atatauoleausiaolegaluegafa’atino/tautalaga

• fa’aaogalefuafa’atatauefuaiaitulagaualatouiloamamafaionao’oiaitaumafaiga,tulagaolo’omo’omiaonafa’alelei;fa’atinogaemanatueaoonasoso’omai

• iloilomafautuainafa’atinogaaisitamaiti,aumainimauefa’alauteleaimanatu

• ‘oto’otomanatuianalavaupu• fa’amaumanatu‘ese’eseseluai

se‘autumatoefa’aupu

Va’ili’iliga o faitaugalauluFa’aogaaualatalafeagaieva’ili’iliaiuigatu’usa’omamatauuiganatiaosetusitusiga:• aumaileaotelegaosetala:fa’ailoa

manatu‘autu,faafeso’otaimanatu‘autu,vavae‘esemanatuletaua

• iloilo/autalumanatumafa’amatalagaoisefatuga

• fa’aaogasiata,ata,fa’afanua,pusaofa’amaumaugaefa’avsegaiaimanatu

• mataule‘augaoletusitusiga(purpose)

• va’ili’ilileva’aiga(perspective)aletusitala,sailimaiiletalaupu,fa’aupugaaletusitalaeiloaaionamanatu,onauiga,onatalitonuga

• ‘oto’otomanatuosetalaisetulagauamaotifa’aupuga

• aotelemanatuosetalaisetulagasololeleimaatoa

fa´aaogaaualatalafeagaietulimata’iailolatoumalamalamaitusitusigamaataft• ta’umaimeafouuaa’oinamai

tusitusiga• fa’ailoapooleatonulemea

olo’ofaafaigatailefaitaufa’apeafa’afitauliolo’ofiafo’iaft.Outeleiloaleuigaoletalaaletusitalafa’apea...

• toefa’aupulefuaiupufaigataianalavaupu

• toeva’aiiitulaupoovaegauaumaonafaitaumatoevaaiilumapeiainifa’amatalagaeonofo’ialefa’afitauli

Fetala’iFa’aaogaauala‘ese’eseemafaufaulolotoaiitusitusigamaataft;• fa’ailoa/ta’umaiva’aigapoo

manatu‘ese’eseolo’oisefatuga• fa’aalimanatumalagonaile

mata’upu‘autuosetalasafaitauiaimasi’imainipinefa’amaumailetalaelagolagoinamanatufttagataoletala,oata,osefete’ena’iga,onofoagaoletalamf.

• va’ili’ililefaiaole‘autu,aufaitau,malevaogaganaosetusitusigava’ili’iliaualaolo’ofa’aaogaisetusitusigaefa’asufiaileaufaitau

Samoan_2012_final.indd 86 23/01/13 1:15 PM

Page 87: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 7 87

AnomATA’UpU

• fa’alautelemanatuifilifiligaaletusitalailegaganamaaga,ft.upuepeioveapeolo’ofa’aaoga,osoanauna,oupuleotutusa(rhyme),uputautu,upufa’auigalua

A’oina o upuIamafaiona• sa’ilitala’agaoupu–mafua’aga

mafa’aaogaleiloauamauaeiloaaifa’aaogatatauupuitulagaetalafeagaiai

• fetu’una’iupuitotonuofuai’upuinifausaga‘ese’eseinaiaoamanatuftsuileamataga,fa’ai’uga

• fa’aliliumaiilegaganafaaaloaloilegaganaoasoumamailoafa’aaoga

Samoan_2012_final.indd 87 23/01/13 1:15 PM

Page 88: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

88 TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 7

FA’ALogo mA TAUTALA FAiTAUTUsi mA mATAU TUsiTUsi mA FA’ATinogA

gAnA

FTG7.1 Malamalama ma fa’aaoga vaogagana o ‘autu ‘ese’ese i uiga ma faauigaga o upu ma faaupuga, i fausaga o fuaiupu, ma faamatalaga

KalamaFTG7.1.1matauuiga,fausaga,mafa’aaogalevaogaganao‘autumamata’upu

FTG7.1.2fesuisuia’ifausagafaigofiemafausagau’umiinaiamaliemaoamanatufaaaliamafa’asufiinalotooleaufaalogologo

LeoFTG7.1.3matauuigaoleootautalagamafatugainaiamaualeaanoosemata’upuft.leoolooiaiisefagogo,leoolo’oaofiaisetima’iga,leoolo’oiaiisemanualenu’u,leoolo’oiaiileailaoinaofaaaloaloga

FTG7.1.4fa’a’ese’eseleoiatataumale‘autuotautalaga,folafolaga

UpuFTG7.1.5matauuigaofa’aaogaaiupuitotonuofelafolafoaigaimata’upuoleaoga,mafaatinogafaigofieoleaganu’u;filifilimuagaganamaalaga’upufaigofietalafeagaimolefausiaomanatu‘anoaleleiinimata’upu‘ese’ese.

FMG7.1Su’esu’e fa’aaogaga o le gagana i fatuga eseese, mafua’aga ma aoga o ia fa’aaogaga aemaise ni fa’amatalaga o aofia ai le gagana faauigalua, ma faamatalaga loloto faalemafaufau o ‘autu o mata’upu o le aoga (abstract ideas)

KalamaFMG7.1.1au’ili’ilifatugamafa’amatalalefaatulagagaomanatuoleatoagaolefatuga,fa’avasegagaomanatuoinipalakalafa,poofuaiupufaasolo/pese,mafa’ailoaleso’otagama‘autumaefaitau

FMG7.1.2Au’ili’ililekalamaofuaiupuofatuga‘ese’esemafa’aalimanatuileaogaoiafausagaileaugamaaumatau

LeoFMG7.1..3matauleso’otagaolegaganaofa’aaogamaleo,maleagagaolo’olagonaitotonuosefatuga,ft.oupu,fuiupu,fuaiupuemafaionafa’aleoinalagonaeseese

UpuFMG7.1..3au’ili’ilimafa’amatalalevaogaganaoupuft.uigalolotomatalaagaoupuo‘autumamata’upuolo’oa’oa’oina,

TFG7.1 Fatu tusitusiga e ‘anoa ma solo lelei manatu, sa’o ma amata feliua’i fa’aaogaga o le gagana olo’o lalaga ai tala fatu, fa’amau ai tala moni, ma fa’aali ai mafaufauga

KalamaTFG7.1.1amatafeliua’ilegaganaitotonuofuaiupumafa’aaogafuaiupu‘ese’eseinaia‘anoamasololeleimanatuetalafeagaimale‘autumaefaitau

‘UpuTFG7.1.2filifilimafa’aaogaupu,fuiupu,muagaganamasani,manialaga’upufaigofietalafeagaiefatuaimanatuia‘anoamalogolelei

AnomATA’UpU

KalamaMatauuiga,fausaga,mafa’aaogalevaogaganaotalatu’u,fagogo,ta’aloga,faivamafolafolagafaigofiefaatulagaina

Malamalamaiuigaoupumafuaitauefaaaogaifa’atinogafaigofieoaganu’ufa’aaloalomailoaonafai

Fa’auigalegagagnafaauigaluafaigofiemalefaauigagaoupuuigalasi,maiamafaionafeliua’ilegaganaoasoumamalegaganafaaaloalo

Faamasanionafeliua’ifa’aupugaiatalafeagaima‘autu,mafa’asufiinalotooleaufaalogologo;fa’aaogaaiso’ofuai’uputalafeagaileleimolesoso’ogaomanatu

KalamaFa’amatalalefa’asologaomanatuofatugaoletausagaleneift.talafatu,talatoefaamatala,pese,solo,laugafaigofie,faamaumaugaofa’amatalagamoniise‘autu(ft.oletafola,laumei,oleuilavilivaemf),faamatalagaolefaasologaosegaoioigafaanatura(maugamu,mafui’e,timumf),faaalimanatuisemata’upu;mafaa’iloalefeso’ota’igaofa’asologaomanatumale‘autu.Olonauigaiamafaionafa’ailoavaega‘ese’eseosefatugamaileamatagase’io’oilefa’ai’ugaft.efa’apeaonafa’asolomanatuolefatusolo?Iafa’ailoapefa’apefeaonaamatalesolo,oamata’upuolo’oaofiaifuaiupufa’asolota’itasi;efa’apefeaonafa’asolomanatuitotonuofuaiupufa’asolota’itasi,efa’apefeaonafa’ai’u;oaniaogaoiafaigaile‘autumaleaufaitau?

KalamaAu’ili’ilinifatugaleleimamatauupu,fuiupu,so’ofuaiupuoloososooaimanatu,maolo’ofusialetusitusigaiseatoagalelei(coherence)

Fa’aaogaupu,fuiupu,soofuaiupuesoso’oleleiaimanatuosetusitusigaitotonuopalakalafamasologaleleiailefa’asologaomanatuosetusitusigamailefolasagaeo’oilefa’ai’u

Fa’aaogafuaiupueseeseefauaimanatutalafeagaiise‘autumaleaufaitau.Fa’aaogasoanaunamasoaveapeta’iluapesiliatuilefuai’upuetasiinaiamatagofielefa’amatalainaonaunamaveapeofuai’upu.

Feliua’ifaaupugaifuaiupuia‘anoaaimanatufa’aaliaft.Iataumafaiefa’aaoganiamatagafoumaonifa’a’upugaonilagonaft:Eosopealo’ufia’ata...

Samoan_2012_final.indd 88 23/01/13 1:15 PM

Page 89: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 7 89

AnomATA’UpUgA

gAnA

Mautinoalefa’aaogainao‘upufa’alagolagoofaiaepeiole‘la,lo,a,o,sa,so,etosiaifaiamasuinaunailetulagatualemalepelulale.

Mautinoalefa’aaogainao‘upuofaiape’atautalaft:loo/lo’u,lau/la’u,sou/so’u,sau/sa’u,lona/lana,sona/sana,ona/ana,latou/outou/matou/tatou,ma’ua/ta’ua/la’ua/ouluafa’atasima‘upufa’alagolagoofaiainaiamaninoleso’otagaotagatapo’osuinaunamaalatoumeatotino,aemaisenaunatualemapelulale.

Malamalamagailefa’aaogainaoveapegaluea’ina(passivevoice)efa’ae’ese’eseaimailefa’aaogainaoveape‘upugalue(activevoice).

LeoFa’amatalauigaolo’ofa’aaliaileoifesootaigamafelafolafoa’iga

Fa’aaogamaleto’amalemaluialeoetataumafa’atinogaoaganu’ufaigofieft.folafolaosetaumafa,fa’anoiosemeaaseaigamf.tautalagailumaolevasegaefaaaliaimanatu,feso’ota’igamatagatamatutuamaisiitulagaaloa’iaepeiofaiaoga

UpuFa’amasaniefa’aaoga‘upuolegaganafa’aaloaloefa’aaliaimanatumafa’apeafo’ionafa’aaoga‘upuolegaganauigaluamalegaganafa’afailauga.

Malamalamaitala’aga,uigamamafaionafa’aaoganialaga’upufaigofiemanimuagaganamasaniilefatua’igaomanatu

Ft:Ealeugaetausiliaetigainaaileatigialili.

Osiotalimaepa’iaaisiotamata,mf.

Mataumafa’aaogalegaganafa’aaloalofaigofieifaatinogatalafeagaimatausagaft.vala’autagataoolatou‘aigamoletaumafataga;fa’aaogalegaganafa’aaloalope’aauinamosefe’auiseisitagata.

Fa’atusatusafausagaofuaiupuofatuga‘ese’esemafaailoalemafuaagaoeseesegamaletauaoiafuaiupuile‘autuolefatugamalagonaoleaufaitau

Fa’ailoaleeseesegaouiga,manatu,lagonapeafefulia’ifuaiupu

LeoFa’ailoaleoolo’olagonaisefatugamaaumaifa’amaonigaifa’aaogagaolegagana

Fa’ailoaleoeleolagonaisefatugamafa’ailoanimafua’agamania’afiagaolelelagonaoialeoft.Osefa’amatalagaitalafouolemisailevaoa’ogaeleolagonaleooleisia’oga–eonofa’aitu’aulelipotiaoletalamata’uleagainaaina’oletasioa’oganaa’afia

Fa’amatalaagagaoleoolo’olagonaisefatugaftosesolo,osepesemafa’ailoalefaaaogainaeletusitala,fatusolo,fatupeseoupu,mafuaiupuese’esemaataefa’aosofialagonamamanatuft.olefa’aaogaouputautu,olefa’aaogaoamatagatutusa,oletovaofuaiupupupu’umafuaiupuuumimf

Au’ili’ilileaogaoletagialefagogoileagagaolefagogomafa’ailoanisioagatausili(values)aeo‘auaiai

UpuFa’amatalauiga‘ese’eseo‘upu,uigalasio‘upu,fa’afeagaio‘upu

Fa’ailoafaiga‘ese’eseo‘upuft:

‘upufa’avaema‘upufou;fa’anaunainaoveapeefa’aaogaaifasi’upufa’ai’u;fa’aveapeinaonaunaefa’aaogaaifasi’upuamata;peoni‘upupatinooleGaganaSamoapo’oni‘upunono;po’ofa’aaoga‘upuitulagafa’auigalua,fa’aaloalopefa’amatai;aogao‘upuifuai’upupo’olevaegaolegaganaofa’aaogaai;va’aipeni‘upuonimuagaganapo’onialaga’upumafaailoapeiaini‘upuefa’aaogafa’apitoaileitupaoali’imaleitupaotama’ita’i.

Outeleiloaletaimiegaloai...Olemeatonuleaeta’uolefiuefa’ataio...E‘eseleleagaoleameaolepopole...

Fatumanatumafa’atulagainaiasologaleleilefa’atulagagamaialefeosoosofa’iletusigaofa’amatalaga.Uaaga’iinamaututomaiopalakalafailesa’omaatoa–manatu‘autu,manatufa’aamoamotali,malefuai’upumulimulieaoteleailepalakalafa;ialeleilesoso’ogaopalakalafainaiasologaleleilemomoligaomanatu

UpuTaumafaiefa’aaogaitu’aiga‘upu‘ese’eseefetauiile‘augamaleaufaitauft:• ‘upuuigalua• ‘upuuigalasi(tasiletusigaae

‘ese’eseleo)• ‘upuuigatutusa• ‘upuuiga‘ese’ese(etasiletusiga

ae‘ese’eselefa’aaogainaefuaileuiga)

• ‘upufa’afailauga(alaga’upu&muagagana)

• ‘upufa’afitifiti(ft:Uamatouletu’uanileleiaeaveatunimasei)

• ‘upufa’avi’ivi’i(ft:Leagaletamaepototele)

• ‘upufa’afeagai• ‘upuolagonapeiolagona:

fa’amama’i,alofa,mimita,matanana,saua,ita,taufaifai,mf.

• so’ofuai’upu‘ese’ese

Samoan_2012_final.indd 89 23/01/13 1:15 PM

Page 90: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

90 TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 7

FA’ALogo mA TAUTALA FAiTAUTUsi mA mATAU TUsiTUsi mA FA’ATinoFA

TUgA

FTT7.1Au’ili’ili manatu ‘autu o fatuga u’umi olo’o tamau ai fa’amatalaga patino i ni mata’upu (informational texts) fa’apea fatuga o le gagana fa’amauina, fa’asalalauga ma fa’asilasilaga, ma ia lautele ma loloto o latou manatu faaalia

Auga, aumatau, manatuFTT7.1.1iloilomafa’amatalaleleleionaausiaole‘auga,malefolasiaomanatuosefatugamole‘aumataufaamoemoeinaft.tautalaga,laugafaigofie,solo,pese

FTT7.1.2fa’atinonitautalagaefeso’ota’ileleimanatumauafa’alautelemole‘aumatau

Auivi ma aga o fatugaFTT7.1.3fa’amaninoauivimaagaofatugaolo’ofa’alogologoaimafa’amatalaletauaoleauiviile‘augamale‘aumatauft.folafolagaoseto’ona’i–oavaegaoaofiaai,olealefaagasologa,oaile‘aumatau,aiseaefaasoloaifaapea?

FaitaugalauluFTT7.1.4Otootomaileaanoosefatugamafa’amatalaleso’otagapoolefaiaomanatupoofaamatalaga,poomeaotutupuitotonuofatuga

FTT7.1.5Au’ili’iliuigaonatiaisefatugamaiafa’aaogafa’amatalagatu’usa’opoofa’amatalagaolo’oatagiaisefatugaefauaialatoutali;iafetauimausi’imamanatufa’aalia

FTT7.1.6Tulimata’imatalifuaitauimanatufaaaliaoisiifatugaolegaganafaaamauina

FMT7.1Auiliili ma faalautele o latou manatu i fatuga u’umi tusitusia pe va’aia fo’i e aofia ai fa’amaumauga patino i se mata’upu ma fatuga o le gagana fa’amauina

Auga, aumatau, manatuFMT7.1.1fa’amatalauigaole‘aumatauosefatuga,faailoaletauaoiauigailefatuinaomanatu,maauiliilileleleionaausiaole‘auga,malefolasiaomanatuosefatugamole‘aumataufaamoemoeina

Auivi ma aga o fatugaFMT7.1.2Fa’amaninoleauivipoolefa’ataatiaga,matulagapatinoofatugaeseeseeaofiaaiagamalevaogaganaefesootaiileaugamale‘aumatau

FaitaugalauluFMT7.1.3fa’amaninomafuaagaoolatoumanatuifatugaealailefa’alauteleolagona,lesiimaionimaumaifatugaefaamaoniaai,maleaumaionifaata’ita’igamailepotomasani

FMT7.1.4fa’aalileeseeseolelolotoomalamalamagaemafaionalatouausia

TFT7.1Tusi ma fa’atino fatuga mo auga ma ‘aumatau eseese i ni tulaga solo lelei ma sa’o ma ia fa’aaoga fa’ata’atiaga ‘eseese e faailoa aloa’ia ai

Auga, aumatau, manatuTFT7.1.1fa’ata’atiasefuafa’atatauoleleleionaausiaoleaugaotusitusigamafa’atinogamole‘aumatau;

TFT7.1.2fuafuamatusinifatugaefeso’ota’imasololeleimanatumole‘aumatau;fa’aaogafa’ata’atiagatatauefa’ailoaaloa’iaai

Auivi ma aga o fatugaTFT7.1.3fa’aaogatataulefa’avasegaga/auivimaagaolegaganaitusigaofatugafa’atulagaina

Samoan_2012_final.indd 90 23/01/13 1:15 PM

Page 91: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 7 91

AnomATA’UpUFA

TUgA

Auga, aumatau, manatuAu’ili’ilifatugaeseeseofaalogoiai:• fatugaefa’amatalaaile

faasologaolefaigaosemea• faamatalagaosemeaft.ole

nu’u,osetagata• fatugaofa’asalalauiletelevise,

leitioftfaasilasilagaosefono,osefaaulufalega,talafou,faatalanoaga,fatugafaataunau,osefaafinauga,osetautalagaaloa’ia,mf

• fatugaolegaganafaamauinaft.solo,pese,talafatu

mafaatinotulaganeimaaumainimau• faailoaleauga• faailoale‘aumataumaagao

fatuga• faailoamanatu• faamatalaleleleiolefesootaiga

ole‘aumatau,auga,manatu,malemomoligamaift,iupu,fuaiupu,tu,nofo,faigaoleleo,taga

Fa’atinosetautalagafaigofieisemata’upumasaniolonasi’osi’omagamolevasega

Iloilomafaamatalaaualaolo’ofa’aaogaitautalagamafaatinogaefa’atosinaaile‘aumatau,aumainifaataitaigamafa’aalimanatuileleleionafa’aaogaoiaauala

Fa’atinofeso’ota’igaetatauaiilefa’asamoamotausaganeift.vala’auetaumamafa,folafolaleto’ona’imf.

Auivi ma aga o fatugaFa’amatalalefaasologa/auivimaagaofatugaeaofiaaimafatugaolegaganafaamauniamafatugaepatinoinimata’upufaapitoa(informationaltexts)• faailoalefaasologaofatugaft.

faasologaosetautalaga,solo,talafatu,faamatalagaolefaiaosemea

• fa’amaninoletauaoniisioagaofatugaileaugamale‘aumatauft.fa’aaogaouputautu,fa’aaogagaoata,fa’aaogagaolegaganafaigofie,gaganafaaaloalo,gaganafaafitifiti,gaganaviviimf,olefa’aaogagaomata,oletino,maninolefolasagailefa’asologamalefa’aaogagaolegagana,fa’aaogagaoupufa’aaloalo,muagagana,alagaupuilegaganafaauigalua,fa’aaogagaolegaganaoasoumapeatalafeagai

Auga, aumatau, manatuFa’amatalatulagapatinoi‘aumatau,fa’ailoaletauaole‘aumatauifilifiligaolemata’upueaofiaisefatuga,olegaganaefa’aaoga,oleauivipoolefa’ava’aefa’aaogaft.osetalamotamaitiTausaga1faatusaisetalamoleTausaga8

Iloilomafa’amatalaleleleionaausiaole‘auga,malefolasiaomanatuosefatugamole‘aumataufaamoemoeina

Ofatugaea’oa’oinailetausaganeiuaaofiaaitalatoefaamatala,talafatu,fa’amaumaugaepatinoise‘autu,a’oa’ogalauteleosemata’upuilugaoteleviseft.osunami,mafui’e,maugamu,oseafi,otusitusigaomanatuefinauaiisemata’upu;tusi‘ese’esefttusiaisi,tusilapata’i,faasilasilagaosemaliu,faaulufalega,umusaga,solo,pese,talafouolo’ofa’asalalauinusipepa,

Auivi ma aga o fatugaFaamaninoleauivi,maagamalevaogaganapatinoifatugao:talatoefaamatala,talafatu,lipotiofaamaumauaimata’upupatinoise‘autu,fa’amatalagaosemeapoosetagata,fa’amatalagaolo’ofa’aaliaikalafimaata,fa’amatalagaolemafua’agapoosefaagasologaosemea,fa’asalaulaugafa’apisinisi,lipotiinusipepa,solo

Fa’amatalaagaolegaganaofa’aaogamaa’afiagaileaugamale‘aumatauofatuga

Fa’aaogaleauiviofatugaesailivaveaifaamatalagaomoomiaftanomataupu,lisiomata’upufaaaogainaisetusi,auiviolepalakalafa,

FaitaugalauluIloilofatugaotalafatu,talamoni,fa’aaligaomanatuifinaugamafa’ailoamanatuolo’ofa’aaliatu’usa’omamanatuonatiamafa’ailoafa’aaogagaolegaganaemomolimaiaimanatuft.ituaigaupu,fuiupu,fuaiupuolo’ofa’aaoga,faaataatagafaigofieonamatau,uputautu,upuetutusaolatouuigamafa’aleoga

Auga, aumatau, manatuAuiliilinifa’ata’ita’igaleleiotalatoefaamatala,talafatu,fa’aaligamanatu,lipotiofaamaumaugaomata’upupatinoise‘autu,iloilogaosetusifaitaumafa’ailoa• auga• ‘aumatau• auivi• manatuoaofiaai• fa’aaogagaolegaganai:fuaiupu,

filigaouputaimi,nauna,veape,soaveape,soanaunaetalafeagai

• fa’aaogagaoisifaigaepeionifaaataataga

• fa’ailoofeso’ota’igapoofeso’ota’igaomanatu

Fa’ailoatulagaoleleiaionaausialeaugaofatugauaau’ili’iliinamafa’ata’atiafuafa’atatauonafatuga

Fa’aaogafuafaatataumaauiliiligaetomatauinafuafuaga,tusiga,iloilogamateuteugaofatugasologaleleimasa’o;

Fa’ailoaaloa’iafatugainiaualamata’aliamatalafeagaimale‘aumatau

Auivi ma aga o fatugaFaasololeleiletusigaomata’upuivaegaetatauonaaofiaaiinaiatalafeagaimaleaugaosetusitusigaft• fa’asolotataufatugaoletausaga

leneift.talafatupoosetalatoefaamatala,fa’amatalagaotagataotala

• feso’ota’ifuaiupuopalakalafamamaotimanatufa’aaliaifatugafa’atauanauepeiolefa’aaliaomanatuisemata’upu,fa’asalalaugafaapisinisi(persuasivetexts)

• filifiliagaofatugaemafaionaa’afiaailagonaole‘aumatauifatugafaatauanauepeiofaasalalaugafaapisinis,ofinauga,otalamasolo

Fa’aalimanatuisefatugaotalafatu,solo,pese,poofa’amaumaugafo’iofa’amatalagamaiaiainimauefa’amaoniaaimanatu

Fa’aaogasa’oupumafuiupuefa’ailoaifaiaomanatuftupupoofuiupuefaailoaimafuaagamaiuga;faailoailefa’agasologa;efaailoaiseuiga,fa’atusatusaga,faaeseesega,fa’amatalagaosemeapoosetagata

Samoan_2012_final.indd 91 23/01/13 1:15 PM

Page 92: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

92 TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 7

AnomATA’UpUFA

TUgA

• faaalimanatupenafesoasoanineiagaefaamaninoleaugamole‘aumatau,aumainimauelagolagoinamanatu

• iloilomafa’amatalaagaepatinoifagogoolo’omomolialeaugamole‘aumatau

• matauupumafuiupuefa’ailoailesuiaolefa’asologaomanatuosefatugaft,isolo,pese,tautalagafaigofie,faasilasilaga,faaaliaomanatuisefinauga,poosetautalagaft.Olease’ivavaefoe;faaupugaeiloaaiole’asuivaegaosepese,lauga,tautalaga;faaupugaeiloaailevaegaole’asoso’omai

FaitaugalauluOtootolea’anopoomanatu‘autuoselauga,finauga,talafatu,solo,talafouitelevise/leitio,fa’amatalagaosemafua’agaosemea,

Mataumafa’amatalalefaiaomanatuitotonuofatugaft.mafua’agamataunu’uga,meatutupumaa’afiaga,fa’aeseesefa’amatalagamonimalemanatuoletagatalavaia,fa’a’ese’eselemanatuautumamanatulagolago

Fa’amatalauigaonatiaisefatugamafa’amaninolemafua’agaomanatuilefa’aaogaomausi’imaifatugamalepotomasani

Faalauteleolatoumanatuifatugaolegaganafaamauinamaaumainimausi’imaifatugasafaalogoaipoololatoupotomasani

Fa’aalileeseeseolelolotoomalamalamagaemafaionalatouausiailemafaiona• tomanatuimata’upupatinoose

fatuga• faailoanifaafitauli,taunuugama

aualaefoiaai• faaalimanatuiuigaonatiaise

tusitusigamaaumainimauefaamaoniaaimanatu

• fainialatoui’ugaifatugamafa’aaoganimauelagolagoinamanatuft.fa’atinoseiloilogaosetusisafaitauaimalipotiilevasega;fa’atinoseiloilogaosetusiuatusiamotamaitilaiti

• faafeso’ota’ifatugaofaitauaimaolatouolaga,poomeauailoailolatousi’osi’omagaftfaatusatusasetalasafaitauaimaseisitalapoolonaolagamaaumaimafuaaga

• aotelemanatu‘autuisepalakalafa

Tu’ufa’atasi/feaofa’ifa’amatalagamainimause2elagolagoaisemanatupetu’ufa’atasiaisefolasagaosegaluegasasa’ili’iliiaift.fa’aaogamaumaipepafesilifaigofie,siata,fa’atasimafa’amatalagatusitusia

Samoan_2012_final.indd 92 23/01/13 1:15 PM

Page 93: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 7 93

FA’ALogo mA TAUTALA mATAU mA FA’ATinoAg

AnU’

U m

A Ag

AiFA

nUA

FTA7.1 matau le saofa’iga o se aiga potopoto ma auiliili fa’atinoga o le tautua, ma le fa’aaloalo i totonu o le aiga.

TautuaFTAF7.1.1fa’atalanoalesa’ofa’igaololatouaigapotopotomafa’atinogaaleaigaitaimiofa’alavelavemafa’ailoanisioagatausilialeaigapotopoto

Fa’aaloaloFTAF7.1.2fa’aaogalegaganafa’aaloaloetatauaiifa’atinogaiaigamanuu

Ta’aloga, Fa’afiafiaga ma galuega TaulimaFT7.1.3mataufa’atinogaoseta’alogafa’asamoa,magaluegataulimaefa’aaogaailelauniu.

MFA7.1 matau, auai i fa’atinoga o tu ma aga i gasesega ma le fa’asoaina o taumafa ma fa’amatala agatausili o fa’avae ai

Tautua MFA7.1.1Faatinoleleimafa’amatalaagatausiliofa’avaeaifa’atinoga:• faigaosesuavai‘ulu,palusami,afıi’a,pua’a,vaisu,

tunumoa• lemomoligaolesuavaialefaife’au,matai,• lelaulaugaomea’ai–oaielaulaumuamuamf• vala’auetaumamafa• faigaoapafafanomf

Fa’aaloaloMFA7.1.2Faatinomafa’amatalaagatausiliofa’avaeaile:• nofo,tu,tautala,lesavalifaaaloaloifa’atinoga

‘ese’esemf• siigaolaulaumf• fa’asoagaotaumafa:laui’a,pua’a,moa

Ta’aloga, Fa’afiafiaga ma galuega TaulimaMFA7.1.3Fa’atinomaau’ili’iliagatausiliofa’aaliaita’alogafa’asamoamafa’afiafaigafilifilia

AnomATA’UpU

TautuaIaaofiaai:

Oaieileaigapotopoto?Oailesa’o?Oaiisimatai?Oagaluegaalesa’o?Oagaluegaaisimatai?Oaitama’ita’ioaiga?Faletuamatausi?Oagaluegaatama’ita’i/faletuamatausi?Olealeigoaolelaoa/maotaoleaiga?Oataimiefa’aaogaailelaoa/maota?Fa’amatalalesaofa’igaitotonuolelaoa/maotailetaimiepotopotoaile’aiga.Aumasepotopotogaaleaiga,oameaefaifttaumafataga.Efa’apefeaonafa’atino?

Fa’amatalala’asagaotapenagaaleaigapotopotomosefa’alavelaveftfaaipoipoiga,maliu,saofa’i,fa’aulufalega,...(ele’omo’omialefa’atinogaolefa’alavelaveaeotapenaga)

ft.muamualogoelesa’oleaigaefonoilemaota

lonaluafa’ata’atiameaefaiamatai/faleta’itasimaleasoetu’ufaatasiaimea

lonatolu,uafonofale/tinolatoumavaevaemeaefaimf.

Fa’aaogafa’ata’ita’igaotapenagaaleaigamosefa’alavelave–fa’atalanoamalisiilaloagatausilialeaigapotopotoft.oletautua.eatagiaile...;olevafealoaloa’ieatagiaile...oletausiaigaeatagiaile...

Fa’atalanoaagatausiliitotonuolepulegaaleaigapotopoto

TautuaIaaofiaai• tapenagaumaolefaigaolesuavaimaileuluuluole

umu,fafie,tau,valuopopo,ofuoluau,faigaoafii’a,fa’amamainaopua’a,moa,faigaolevaisu,lalagainaoato

• fa’ata’ita’ionafu’eleumualematai/faifeaumaaluemomoli,otagamaupuefai,matoefo’imaita’uletalanafaiane

• fa’atalanoaagatausiliofa’avaeaitumaagafa’aaliaoletautua–olevafealoaloa’i,alofamf

Fa’aaloaloFa’atino• tumaagafa’aaloalomalegaganaetalafeagaima

fa’atinoga‘ese’ese• fa’ata’ita’ionafa’amaapetaumafaepeiomoa,pua’a,

laui’a• fa’atalanoaagatausiliofa’avaeaitumaagaole

gasesegamalefa’asoainaotaumafa

Ta’aloga, Fa’afiafiaga ma galuega TaulimaFaatinolekirikitifaasamoa.• matau:faate’a,mulumu,tauloto,seevae,seeulu,

ali’iala• mataumaauaiilefaigaolelape• fa’atinovaega‘ese’eseolekilikitieaofiaailefa’ate’a,

ta,talituaa,lape,faitauo‘aimf• fa’atalanoaletauaolekilikitiimafutagafa’alenu’u,

ekalesia,tauvagailevaonuu

Samoan_2012_final.indd 93 23/01/13 1:15 PM

Page 94: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

94 TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 7

AnomATA’UpU

Fa’aaloaloFa’aaliagafa’aaloaloitotonuofonoaleaiga.ft.fa’atinogaofeauiletapenagamalefa’asoainaotaumafaft.vaemo’emo’eifeau–avelevaifafanoiluma,fa’alogomausita’iifa’atonugaaematutua

Ta’aloga, Fa’afiafiaga ma galuega TaulimaFilifilita’alogafa’asamoaualevaele’otoefaiamaauaiai.Fa’atalanoanisiofuaitauolegaganaemafuamaileataaloga.

Au’ili’ilileuigaopesemolema’ulu’ulu,fa’ata’ita’imafatutagafouefa’atinoai

Fa’atinolema’ulu’ulufou–ialatoulavafausaga;fa’atinosesa’ili’iligailetala’agaolemauluulumalonataua

Fa’atinosetalatu’u,fagogo;au’ili’ilimafa’aaogatatauialatoulavafausagalevaogaganaeafuamaiitalatu’u,ta’aloga

Fa’amaninoagatausiliolo’oatagiamafa’avaeaifa’atinogaota’aloga,pese,fa’afiafiaga

Samoan_2012_final.indd 94 23/01/13 1:15 PM

Page 95: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

95

Tausaga 8

FA’ALogo mA TAUTALA FAiTAUTUsi mA mATAU TUsiTUsi mA FA’ATino

FA’A

Tino

gA m

A AU

ALA

E FA

’AAo

gA

FTF8.1 Filifili, ma feaofa’i ma le to’a mau e faailoa ai foliga ma uiga o fa’amatalaga, ma auala ‘ese’ese talafeagai e va’ili’ili ai uiga loloto o so’o se felafolafoa’iga, ma fa’aali manatu ‘anoa i mata’upu o le a’oga fa’apea mata’upu talafeagai ma i latou i fafo atu

FaitaugalauluFTF8.1.1feaofa’imaleto’amauefaailoaaifoligamauigaofa’amatalagamafa’aaogaauala‘ese’esetalafeagaieva’ili’iliaiuigalolotoofa’amatalagamatautalaga

Feso’ota’igaFTF8.1.2filifilimafetu’una’imauefaailoaaifoligamauigaolegaganatautala,maaualaetalafeagaimale‘autu,masilionafa’asufialeaufa’alogologo,eagava’aaipe’afa’atinotautalaga,folasaga,mafa’aalimanatuifelafolafoa’iga

Fetala’iFTF8.1.3fa’aaogani‘auala‘ese’eseeva’ili’iliaiuigaloloto,mafa’aalimanatu‘anoaimata’upuotalanoainaitotonuolea’ogafa’apeamafafoatu

mata’itu ma toe autaluFTF8.1.4fa’aaogafuafa’atatauetoeiloiloaialatoulavatautalagapooleleipeleleleifoimailoamafua’aga;fa’aaliniolatoumanatumaiau’una’iafoiefa’alogoleleiifautuagaaisitamaitiatoamalefaia’oga.

FMFA8.1 Filifili, feaofa’i ma fa’aaoga ma le toto’a mau e fa’ailoa ai foliga ma uiga o tusitusiga ma ata, ma auala ‘ese’ese e va’ili’ili ai uiga loloto o fatuga o le tausaga lenei

sufiga o tala ma manatuFMFA8.1.1filifilivave,feaofa’i,mafetu’una’iauala‘ese’esetalafeagaiesololeleiaimasa’olefaitau,masufimanatulolotoolo’oitusitusiga;

FMFA8.1.2feaofa’imatu’ufa’atasifaamatalagamaimau‘ese’eseseluaetu’ufa’atasiaiselipotiosesa’ili’iliga,matu’ufa’atasisetautalaga

Va’ili’iliga o faitaugalaulu FMFA8.1.3fa’aogaisetulagauamautuaualatalafeagaieva’ili’iliaiuigatu’usa’omauiganatiaosetusitusiga

FMFA8.1.4fa´aaogaaualatalafeagaietulimata’iailemalamalamaifatuga‘ese’eseisetulagauafaimamasani,maualolotololatouiloailalatoufaitautusimalautelemanatufa’aalia

Fetala’iFMFA8.1.5Fa’aaogaauala‘ese’eseeva’ili’iliaimanatulolotoolo’oisefatugamafa’aalimanatu‘anoaiiatulaga

A’oina o upuFMFA8.1.6fa’aaogaauala‘ese’eseefa’amautuailolatouiloaoupu‘ese’eseiolatousipelaga,uiga,fa’aliliuga,mafa’aaogaga‘ese’eseilegaganaoasouma,gaganafa’aaloalooupu,gaganatu’usa’o,gaganafa’auigalua

TFFA8.1 Fa’aaoga ma le to’a ‘auala ‘ese’ese e fuafua, fatua’i manatu ma tusi, teuteu ma fa’ailoa a latou fatuga

TusigaTFFA8.1.1va’aitoto’ailetusigaoupumafuaiupu,fa’aaogagaofa’ailogaolegaganatusitusiinaiasa’o,sololeleitusigainaiamaninoleuiga

Fatua’iga TFFA8.1.2fa’aaogamaletoto’aaualaetalafeagaimaaugamaaumatauefatua’i,iloilo,mateuteutusitusiga,mafa’ata’ita’inisioaualafouefa’ailoaaialatoufatuga

TFFA8.1.3feaofa’imau‘ese’esemainifa’amaumaugaselua,tusiseaotelega,mafa’aaoganimauitotonuoanalavatusitusiga

Samoan_2012_final.indd 95 23/01/13 1:15 PM

Page 96: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

96 TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 8

AnomATA’UpUFA

’ATi

nogA

mA

AUAL

A E

FA’A

AogA

Faitaugalaulu• fa’atusatusamata’upuolo’o

fa’alogoiaimanisimeauaiailoa

• va’ili’ilimanatu‘autu,va’aigamalagonaotautalagaft.ova’aigamalagonaosetusitala,tagata‘autuosemeanatupu,oleoleo,olenu’umf

• aotelemanatuosetautalagapoolefeau‘autuoseata

• iloilomaautalumanatuofa’aaliaisetautalagamafa’amaoniainimauuailoamailonapotomasanimanimaumainisa’ili’iliga

• fa’aaogaata/siataomanatu‘autu(conceptmaps)efa’avasegaiaimanatu‘autumamanatufa’aamoamotalimaso’otagaomanatu

Feso’ota’iga• aui’ili’ilileaugamale‘aumatau

osetautalaga,feso’ota’iga,folasagamafa’ailoamauefa’ailoaaifoligamauigaolegaganatautalaemo’omiaft.afaiosefolasagaosemalaganaalualevasega,etatauonaaofiaaimaniataefa’alogomava’aiiai

• fa’atalanoamafilifiliaualaeonoaupitosilionafa’asufiale‘aumataumatalafeagaimaleaugaft.olegaganaiaoa,oniatafa’aali,olefaigaoleleo,otaga,omauefa’aaoga,oletu,pupulamf.

• fa’atinotautalagamafolasagamaauaiifelafolafoa’igailefa’aaogaoaualamaagaolegaganatautala

• fa’alogomaletoto’amafa’amauisiata/atamanatu‘autuosefolasaga/tautalagamafainifesiliisetulagaofiamalamalamaai,poonifesiliefa’alauteleailemata’upu

• fa’aalimanatuepatinoilemata’upuuatautalagia–eaofiaaimanatuelagolagopetete’e,manatuefa’alauteleaisetautalagaftilefa’afeso’ota’ileailonaialavasi’osi’omaga,

sufiga o tala ma manatuUasololeleimasa’olefaitau,mamaututomaiesufimanatulolotoolo’oitusitusigamaata

Uamautuolatoutomaiiaualaneiesufiaiuiga,mauamafaionafilifilivavemafetu’una’iaualaetalafeagaima‘augaofatuga• fa’atusatusamata’upuosefatuga

ilolatouiloamasanionitulagaota’ua

• fa’aalimanatuinifa’ai’ugapo’onitaunu’ugaofatuga

• fatuniatafa’alemafaufaueuigaifatuga

• fainifesilimolefa’alautelegaofatuga

• va’aitoto’aisefuaiupupoonifa’amatalagaolo’oiata(attending)

• sa’ilifa’apitoseupu,fuaitau,‘autuolo’oitotonuosefa’amatalaga(searching)

• mateaupu,manatuolo’ososo’omaiisefuaiupu

• toeva’aimafa’amautinoapoosa’olefaitau(crosscheckingandconfirming)

• toefa’asa’olefaitau(self-correct)

Fa’aaogaauala‘ese’eseesa’ili,mafilifiliaifa’amatalagaolo’omo’omiamogaluegafa’atinoft.sa’ili’iliga,tautalaga• fa’aaogafesilietautuiaile

sa’ili’iligaofa’amatalaga• aotelemanatuolo’oise

fa’amatalaga• mateauiganatiaose

fa’amatalaga• fa’aaogaanotusimafa’asinoupu• faitauvaveiamaualea’anoole

mata’upu(skim)• faitauvavemosefa’amatalaga

fa’apitoaolo’ofiamauaft,numeraosetelefoni,igoaosetagata(scan)

• toefaitausevaegaolo’oiaifa’amatalagamo’omia

• fa’aaogaupegaitulagimolesu’einaofa’amatalagailugaoleinitaneti

• fa’aaogautugagana

Fa’aaogaaualaeseeseefa’avasegaleleiaimanatu‘autumamanatufaaamoamotalimaitusitusigaeseese,feaofa’imatu’ufa’atasinifa’amatalagamainimau‘ese’eseft.• atafa’ata’atia• pusaofa’amaumauga

TusigaUamautu• letusigasa’oolegaganai

upu,fuai’upu,palakalafa,malefa’aaogainaofa’ailogaolegaganatusitusiiasa’omasololeleimanatu,maiamauale‘auga,agagaolo’omo’omiaft.fa’aaogakomaliliuefa’ailoaaimanavagainamauatonuagagaole‘aumatau

Fatua’igaUatatauonamautuleiloafilifilimafa’aaogaleleiaualaetalafeagaimaaugamaleaumatauofatuga‘ese’eseefuafualeleiaitusitusiga;tu’ufa’atasi,iloilomateuteutusitusigainaiamaninole‘autumoefaitaumafa’alogologo.

Taga’iiaualanaa’oa’oinamaileTausaga5–7

Filifiliaualatalafeagaiefolaaloa’iaaisetusitusigaft.fa’aaogasiata(poster),fa’aaogapolokalameilugaolekomipiuta(ft.powerpoint),fa’aaogasefa’atinogaetu’ufa’atasialafa’asalalau‘ese’ese(multimedia)ft.atafa’asolo(movingimages),atapu’e(staticimages)tusitusiga,fa’aaogala’aupu’eleomf.

Uaamataonailoafefulisa’iupu,fuiupu,fuaiupuifa’aaogaga‘ese’eseinaiaoama‘anoamanatufa’aalia

Iailoafa’atusatusamanatuolo’ota’uaimauuafilifilia

Iafa’atusatusamanatuomaumaonamanatuise‘autuosetusitusiga

Taaofa’imanatuumaisepalakalafa

Samoan_2012_final.indd 96 23/01/13 1:15 PM

Page 97: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 8 97

AnomATA’UpUFA

’ATi

nogA

mA

AUAL

A E

FA’A

AogA

Fetala’i• fa’ailoale‘autumale‘aumatau

osetautalaga,fa’atinoga,fa’asalalauga,fa’asilasilaga,lipotiosepolokalameatia’eitotonuoleatunu’u,lipotiosefa’afitauliolo’otula’imaiileatunu’u

• fa’alautelemanatuifilifiligaaletusitala/failaugailegaganamaagaft.upu,oupuleotutusa(rhyme),uputautu,upufa’auigaluamaleso’otagamale‘auga,aumatau,maleagagaoletautalaga

• fa’amatalamaueiloaailefa’aitu’auosetautalaga

mata’itu ma toe autalu• fa’atalanoamafa’ata’atiasefua

fa’atatauoleleleiosetautalaga,fa’atinoga(performance),fa’asalalauga(faa’apisinisi),fa’asilasilaga;fa’aaogalefuafa’atatauefaaaliaimanatumaavatufautuaga

• iloilomafautuainafa’atinogaaisitamaiti,fa’amaotimauefa’ailoaaileiloaolefuafa’atatau

• va’ili’ilimatusiilalomanatu‘autumeaetutusaaimameaeeseeseaimau

• fa’aaoganili’oseluaefeso’ota’iileogatotonu(venndiagram)efeaofa’iainifa’amatalgaise‘autumainimauselua–tu’uileogatotonumanatuolo’otutusaaimau,

• fa’amatalaisepalakalafasetasimanatumaiimaueluauaumaonafeaofa’iili’o–tusimuamualeaotelegao

manatumaimauelua–fa’amatalameaetutusama

ese’eseaimau–fa’aaogaso’ofuaiupuetatauaiefa’ailoaaileso’otagaomanatupetutusape‘ese’ese

–fa’aumalepalakalafaisefuaiupuetoefa’aupuailemanatu‘autu

Va’ili’iliga o faitaugalauluFa’aaogaaualatalafeagaieva’ili’iliaiuigatu’usa’omauiganatiaosetusitusiga:• fa’atusatusatalaofaitauaima

meaualatouiloa• aumaileaotelegaosetala:

fa’ailoamanatu‘autu,faafeso’otaimanatu‘autu,vavae‘esemanatufa’aamoamotali

• ‘oto’otomanatuosetalaisetulagauamaotifa’aupuga

• fa’ailoauiganatiamafa’amatalamafua’agaoolatoumanatuetusamafa’amaumaugaolo’oilefatugamalolatoupotomasani,

• va’ili’ilileva’aiga(perspective)aletusitala,sailimaiiletalaupu,fa’aupugaaletusitalaeiloaaionamanatu,onauiga,onatalitonuga

• ta’umaimeafouuaa’oinamaitusitusiga

• ta’umaitulagaolo’ofiafiaaiilalatoufaitautusi

• fa’amatalasefa’afitauliolo’oiaiilanafaitautusimaniaualaefo’iaai

• fa’amatalasetulagaetatauonagalueatiliiai

Fetala’i• fa’ailoa/ta’umaiva’aigapoo

manatu‘ese’eseolo’oisefatuga• fa’aalimanatumalagonaile

mata’upu‘autuosetalasafaitauiaimasi’imainipinefa’amaumailetalaelagolagoinamanatufttagataoletala,oata,osefete’ena’iga,onofoagaoletalamf.

Samoan_2012_final.indd 97 23/01/13 1:15 PM

Page 98: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

98 TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 8

AnomATA’UpU

• va’ili’ililefaiaole‘autu,aufaitau,malevaogaganaosetusitusiga

• va’ili’iliaualaolo’ofa’aaogaisetusitusigaefa’asufiaileaufaitau

• fa’amatalamaueiloaailefa’aitu’auosetautalaga

A’oina o upuIamafaiona• sa’ilitala’agaoupu–mafua’aga

mafa’aaogaleiloauamauaeiloaailevaogaganaoupu,upuuigatutusa,uigafa’afeagai,fa’aaogatatauupuitulagaetalafeagaiai

Samoan_2012_final.indd 98 23/01/13 1:15 PM

Page 99: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 8 99

FA’ALogo mA TAUTALA FAiTAUTUsi mA mATAU TUsiTUsi mA FA’ATinogA

gAnA

FTG8.1 Malamalama ma fa’aaoga i se tulaga ua si’isi’i le lautele le vaogagana o ‘autu ‘ese’ese i uiga ma faauigaga o upu ma faaupuga, i fausaga o fuaiupu, ma faamatalaga

KalamaFTG8.1.1matauuiga,fausaga,mafa’aaogalevaogaganao‘autumamata’upu

FTG8.1.2fesuisuia’ifausagafaigofiemafausagau’umiinaiamaliemaoamanatufaaalia

LeoFTG8.1.4fa’a’ese’eseleoiatataumale‘autuotautalaga,folafolaga

FTG8.1.3matauuigaoleootautalagamafatugainaiamaualeaanoosemata’upuft.leoolooiaiisefagogo,leoolo’oaofiaisetima’iga,leoolo’oiaiisemanualenu’u,leoolo’oiaiileailaoinaofaaaloalo

UpuFTG8.1.4Malamalamaiuigamamafaionafa’aaoganialaga’upufaigofiemanimuagaganamasaniFt:Ealeugaetausiliaetigainaaileatigialili.Osiotalimaepa’iaaisiotamata,mf.

FMG 8.1 Su’esu’e uiga loloto o faaaogaga o le gagana i fatuga eseese aemaise ni fa’amatalaga o aofia ai le gagana faauigalua, ma faamatalaga faalemafaufau o ‘autu o mata’upu o le aoga (abstract ideas)

KalamaFMG8.1.1au’ili’ilifatugaolo’ofaitauaimafa’atusatusafaavasegagaomanatuoleatoagaolefatuga,fa’avasegagaomanatuoinipalakalafapeaofa’aaoga,poofuaiupufaasolo/pese,mafa’ailoaleso’otagamaleautumaefaitau

FMG8.1.2au’ili’ililekalamaofuaiupuofatuga‘ese’esemafa’aalimanatuileaogaoiafausaga

LeoFMG8.1.3matauleso’otagaolegaganaofa’aaogamaleo,maleagagaolo’olagonaitotonuosefatuga,ft.oupu,fuiupu,fuaiupuemafaionafa’aleoinalagonaeseese;

UpuFMG8.1.4Su’esu’etalaagaoalagaupumamuagaganafaigofieuafa’atulagainamoletausagaleneimafa’amatalauigaoloofa’aaogaai

TFG8.1 Fatu tusitusiga e ‘anoa ma solo lelei manatu, ma e oa, sa’o ma feliua’i fa’aaogaga o le gagana olo’o lalaga ai tala fatu, fa’amau ai tala moni, ma fa’aali ai mafaufauga

KalamaTFG8.1.1feliua’ilegaganaitotonuofuaiupumafa’aaogafuaiupu‘ese’eseiamauaaileoaomafaufaugaetalafeagaimale‘autumaefaitau

‘UpuTFG8.1.2filifilimafa’aaogaupu,fuiupu,muagaganamasani,manialaga’upufaigofietalafeagaiefatuaimanatuia’anoamalogolelei

AnomATA’UpU

KalamaFa’auigamafa’aaogalevaogaganaotalatu’u,fagogo,ta’aloga,faivamafolafolagafaigofiefaatulagaina

Malamalamaiuigaoupumafuaitauefa’aaogaifa’atinogafaigofieoaganu’ufa’aaloalomailoaonafai

Fa’auigalegagagnafaauigaluafaigofiemalefaauigagaoupuuigalasi,maiamafaionafeliua’ilegaganaoasoumamalegaganafaaaloalo

Mautinoalefa’aaogainao‘upufa’alagolagoofaiaepeiole‘la,lo,a,o,sa,so,etosiaifaiamasuinaunailetulagatualemalepelulale.

KalamaFa’amatalalefa’asologaomanatuofatugaoletausagaleneift.talafatu,talatoefaamatala,faamaumaugaofa’amatalagamoniise‘autu(ft.oletafola,laumei,oleuilavilivaemf),faamatalagaolefaasologaosegaoioigafaanatura(maugamu,mafui’e,timumf),faaalimanatuisemata’upu;mafaa’iloalefeso’ota’igaofa’asologaomanatumale‘autu

Fa’atusatusafausagaofuaiupuofatuga‘ese’esemafaailoalemafuaagaoeseesegamaletauaoiafuaiupuile‘autuolefatugamalagonaoleaufaitau

Fa’ailoaleeseesegaouiga,manatu,lagonapeafefulia’ifuaiupu

KalamaFa’aaogafuaiupueseesemafeliua’ifa’aupugaifuaiupuefauaimanatutalafeagaiise‘autumaleaufaitau

Fa’atulagamanatuinaiasologaleleilefa’atulagagamaialefeosoosofa’iletusigaofa’amatalagaft.iloafa’apalakalafaalatoutalaaemaiseleiloalafomanatuefauaipalakalafa

Iafa’aaogaupu,fuiupu,soofuaiupuesoso’oleleiaimanatuosetusitusigaitotonuopalakalafainaiasologaleleiailefa’asologaomanatuosetusitusigamailefolasagaeo’oilefa’ai’uga

Fa’aaogasa’ofaailogaomanavaga,fa’ailogafa’aleoelagolagoinalemomoligaomanatu

Samoan_2012_final.indd 99 23/01/13 1:15 PM

Page 100: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

100 TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 8

AnomATA’UpUgA

gAnA

Mautinoalefa’aaogainao‘upuofaiape’atautalaft:loo/lo’u,lau/la’u,sou/so’u,sau/sa’u,lona/lana,sona/sana,ona/ana,latou/outou/matou/tatou,ma’ua/ta’ua/la’ua/ouluafa’atasima‘upufa’alagolagoofaiainaiamaninoleso’otagaotagatapo’osuinaunamaalatoumeatotino,aemFaamasanionafeliua’ifa’aupugaiatalafeagaima‘autu,mafa’asufiinalotooleaufaalogologo:• fa’aaogaaiso’ofuai’upu

talafeagaileleimolesoso’ogaomanatu

• fa’aaogafuaitaufaigofiemafuaitaulavelave‘efauaimanatuifatuga‘ese’ese

• fefulia’ifa’amatalagainaiamaualeaanoose‘autumaiamalieiefaalogologo

Iloilomafa’amatalalemafua’agaefa’aaogaaileveapegaluea’ina(passivevoice)maleveape‘upugalue(activevoice)isefatugape’afuaile‘augamale‘aumatau

LeoFa’aaogamaleto’amalemaluialeoetataumafa’atinogaoaganu’ufaigofie,ft.folafolaosetaumafa,fa’anoiosemeaaseaigamf,tautalagailumaolevasegaefaaaliaimanatu,feso’ota’igamatagatamatutuamaisiitulagaaloa’iaepeiofaiaoga

Fa’amatalauigaolo’ofa’aaliaileoifesootaigamafelafolafoa’igaUpuFa’amasaniefa’aaoga‘upuolegaganafa’aaloaloefa’aaliaimanatumafa’apeafo’ionafa’aaoga‘upuolegaganauigaluamalegaganafa’afailaugafaigofieefa’atoeseai,fofoainifa’afitaulipo’onife’ese’esea’iga;maaveaini‘upufa’amafanafanaisetasi.

Fa’a’upufa’afaigofienifuaitauuigaluapo’onimuagaganamanialaga’upuefa’aaogai‘autupo’ofatuga.

LeoFa’ailoaleoolo’olagonaisefatugamaaumaifa’amaonigaifa’aaogagaolegagana

Fa’ailoaleoeleolagonaisefatugamafa’ailoanimafua’agamania’afiagaolelelagonaoialeoft.Osefa’amatalagaitalafouolemisailevaoa’ogaeleolagonaleooleisia’oga–eonofa’aitu’aulelipotiaoletalamata’uleagainaaina’oletasioa’oganaa’afia

Fa’amatalaagagaoleoolo’olagonaisefatugaftosesolo,osepesemafa’ailoalefaaaogainaeletusitala,fatusolo,fatupeseoupu,mafuaiupuese’esemaataefa’aosofialagonamamanatuft.olefa’aaogaouputautu,olefa’aaogaoamatagatutusa,oletovaofuaiupupupu’umafuaiupuuumimf

Au’ili’ilileaogaoletagialefagogoileagagaolefagogomafa’ailoanisioagatausili(values)aeo‘auaiai

UpuFa’amatalauigaoalaga’upumamuagaganaemauaifatugamatalaefaitauai,atoamaniataliloefa’aaogaetusitalaifatugamatalaefaitauai;faailoaleagagaoiaift.agagaolealofa,mafatia,o’otia,fa’anoanoa,matamuli,inoino,ita,mana’ona’o,matafasia,tauemu,aamumf.

UpuIailoafilifilitatau‘uputalafeagaiefa’aaogaifatugamaisitusitusigainaiailoaatuuigaofa’amatalaga.

Taumafaiefa’aaogaitu’aiga‘upu‘ese’eseft:• ‘upuuigalua(metaphoticmeaning)• ‘upuuigalasi(tasiletusigaae

‘ese’eseleo)• ‘upuuigatutusa• ‘upuuiga‘ese’ese(etasiletusiga

ae‘ese’eselefa’aaogainaefuaileuiga)

• ‘upufa’afailauga(alaga’upu&muagagana)

• ‘upufa’afitifiti(ft:Uamatouletu’uanileleiaeaveatunimasei)

• ‘upufa’avi’ivi’i(ft:Leagaletamaepototele)

• ‘upufa’afeagai• ‘upuolagonapeiolagona:

fa’amama’i,alofa,mimita,matanana,saua,ita,taufaifai,mf.

• so’ofuai’upu‘ese’ese• soanaunamasoaveape–

Taumafaiefa’aaogasoanaunamasoaveapeta’iluapesiliatuilefuai’upuetasiinaiamatagofielefa’amatalainaonaunamaveapeofuai’upu.

Taumafaiesuini‘upunonoofa’aaogainaini‘upumoniolegaganaetutusauiga

Samoan_2012_final.indd 100 23/01/13 1:15 PM

Page 101: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 8 101

FA’ALogo mA TAUTALA FAiTAUTUsi mA mATAU TUsiTUsi mA FA’ATinoFA

TUgA

FTT8.1 Au’ili’ili manatu ‘autu o fatuga u’umi olo’o tamau ai fa’amatalaga patino i ni mata’upu (informational texts) fa’apea fatuga o le gagana fa’amauina ma ia lautele ma loloto o latou manatu faaalia

Auga, aumatau, manatuFTT8.1.1fa’amatalaleaugamale‘aumatauofatugau’umiolo’otamauaifa’amatalagapatinoinimata’upu(informationaltexts)fa’apeafatugaolegaganafa’amauina,mafa’amaninoleso’otagamamanatuoaofiaai,maaualaofa’aaogaemomoliaimanatu

FTT8.1.2fa’atinonitautalagaefeso’ota’ileleimanatumauafa’alautelemole‘aumatau

FTT8.1.3fa’atinofeso’ota’igaetatauaiilefa’asamoamotausaganeift.vala’auetaumamafa,folafolaleto’ona’imf.

Auivi ma aga o fatugaFTT8.1.4fa’amaninoauiviofatugaolo’ofa’alogologoaimafa’amatalaletauaoleauiviileaugamale‘aumatauft.folafolagaoseto’ona’i–oavaegaoaofiaai,olealefaagasologa,oaile‘aumatau,aiseaefaasoloaifaapea?

FaitaugalauluFTT8.1.5aotelemanatu‘autuosefatugamafa’aalimanatuiai;mafa’amatalaleso’otagapoolefaiaomanatupoofaamatalaga,poomeaotutupuitotonuofatuga

FTT8.1.6fa’aalimafa’amaninolemafua’agaomanatuiuigaonatiaisefatugamaiafa’aaogafa’amatalagatu’usa’opoofa’amatalagaolo’oatagiaisefatugaefauaialatoutali;iafetauimausi’imamanatufa’aalia

FMT8.1 Auiliili ma faamanino atili o latou manatu i fatuga u’umi tusitusia pe va’aia fo’i e aofia ai fa’amaumauga patino i se mata’upu ma fatuga o le gagana fa’amauina

Auga, aumatau, manatuFMT8.1.1aui’ili’iliuigaole‘aumatauosefatugamafa’ailoaletauaole‘aumatauifilifiligaolemata’upueaofiaisefatuga,olegaganaefa’aaoga,maleauivipoolefa’ava’aefa’aaoga

Auivi ma aga o fatugaFMT8.1.2fa’amatalalemafua’agaefa’aaogaaiauivimaagaolo’oifatugapeafuaileaugamale‘aumatau

FaitaugalauluFMT8.1.3tu’ufa’atasimafeaofa’ifaamatalagamaimau‘ese’eseelagolagoinaolatoumanatufa’aaliaifatugasafaitaupematamataai

TFT8.1 Tusi ma fa’atino fatuga mo auga ma ‘aumatau eseese i ni tulaga solo lelei ma sa’o ma ia fa’aaoga ma le to’a fa’ata’atiaga ‘eseese e faailoa aloa’ia ai

Auga, aumatau, manatuTFT8.1.1fa’ata’atiaisetulagaua‘anoafuafa’atatauoleleleionaausiaoleaugaotusitusigamafa’atinogamole‘aumatau;

Auivi ma aga o fatugaTFT8.1.2fa’aaogatataulefa’avasegaga/auivimaagaolegaganaitusigaofatugafa’atulagaina;mafa’ata’ita’ionafefulisa’imafetu’una’ifa’avasegaga,maagainaiapu’eaatililagonaole‘aumatau

AnomATA’UpU

Auga, aumatau, manatuFa’alogoifatugafa’atauanauft.laugaomomolimaiaisemanatu,faafinauga,faasalalaufaapisinisi;iloilomafaamatalaaualaolo’ofa’aaogaitautalagamafaatinogaefa’atosinaaile‘aumatau,aumainifaataitaigamafa’aalimanatuileleleionafa’aaogaoiaaualaesuialagonaole‘aumatau

Auga, aumatau, manatuIloilomafa’amatalaleleleionaausiaoleauga,malefolasiaomanatuosefatugamole‘aumataufaamoemoeina

Auga, aumatau, manatuAuiliilinifa’ata’ita’igaleleiotalatoefaamatala,talafatu,fa’aaligamanatu,lipotiofaamaumaugaomata’upupatinoise‘autu,iloilogaosetusifaitaumafa’ailoa• auga• ‘aumatau• auivi

Samoan_2012_final.indd 101 23/01/13 1:15 PM

Page 102: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

102 TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 8

AnomATA’UpUFA

TUgA

Fa’atinosetautalagaaloa’iamolanatupulagafa’atatauise‘autusasa’ili’iliiai

Fa’atinoitulagatalafeagaiiupu,tu,nofo,faigaoleleofeso’ota’igaetatauaiilefa’asamoamotausaganeift.vala’auetaumamafa,folafolaleto’ona’imf.

Auivi ma aga o fatugaFa’amaninoletauaoniisioagaofatugaileaugamale‘aumatauft.• fa’aaogaouputautu,fa’aaogaga

oata,fa’aaogagaolegaganafaigofie,gaganafaaaloalo,gaganafaafitifiti,gaganaviviimf,olefaaaogagaomata,oletino,maninolefolasagailefa’asologamalefa’aaogagaolegagana,fa’aaogagaoupufa’aaloalo,muagagana,alagaupuilegaganafaauigalua;faaaogagaolegaganaoasoumapeatalafeagai

Iloilomafa’amatalaagaepatinoilefagogoolo’oleleileaumaiaoleaugamole‘aumatauft.tagiolefagogo,legaganaofa’aaoga,ituaigatagataoaofiailefagogo,nofoagaolefagogo,maleagagaolo’oifagogo

Matauupumafuiupuupuefa’ailoailesuiaolefa’asologaomanatuosefatugaft,isolo,pese,tautalagafaigofie,faasilasilagafaaaliaomanatuisefinauga,poosetautalagaft.Olease’ivavaefoe;faaupugaeiloaaiole’asuivaegaosepese,lauga,tautalaga;faaupugaeiloaailevaegaole’asoso’omai

Fa’amasaniiauala‘ese’eseomomolimaiaifatugaepatinoinimata’upufaapitoa(informationaltexts)ft.tautalaga/laugafaigofiealoa’iaisemata’upu;fa’aaogagaosepese,solo,faasalalaugaileteleviseeaumaiailefeauft.olefaaitiitiaoleulatapaa,mafualeleleionaausiaoleaugaFaitaugalauluAumaiseaotelegaomanatu‘autumalefesootaigaimanatulagolago

Tulimata’imatalifuaitauimanatufaaaliaoisiifatugaolegaganafaaamauina

Ofatugaea’oa’oinaitausaganeiuaaofiaaitalatoefaamatala,talafatu,fa’amaumaugaepatinoise‘autu,a’oa’ogalauteleosemata’upuilugaoteleviseft.osunami,mafui’e,maugamu,oseafi,otusitusigaomanatuefinauaiisemata’upu;tusi‘ese’esefttusiaisi,tusilapata’i,faasilasilagaosemaliu,faaulufalega,umusaga,solo,pese,talafouolo’ofa’asalalauinusipepa

Au’ili’ilifatugaotalafatu,talamonimafa’amaumaugaepatinoisemata’upuolo’ofuafuamoni‘aumataumaauga‘ese’ese,maia–fa’ailoamafa’alautelemaueuigai:• tagataoletalapooeoaofiai

faamatalaga• meaotutupuiletala• augaoletalapoofaamatalaga• nofoagamataimi

Auivi ma aga o fatugaFa’amaninoleauivimafa’amatalaagaolegaganaofa’aaogamaa’afiagaileaugamale‘aumatauofatugamoletausaganei:lipotiofaamaumauaimata’upupatinoise‘autu,fa’amatalagaosemeapoosetagata,fa’amatalagaolo’ofa’aaliaikalafimaata,fa’amatalagaolemafua’agapoosefaagasologaosemea,fa’asalaulaugafa’apisinisi,lipotiinusipepa,solo,talafatu

Fa’amaninopefa’apefeaonafa’amalieinaesefatugamana’ogaose‘aumatauft.auivi,gaganamaagafa’aaogaitalamotamaiti

FaitaugalauluTu’ufa’atasi/feaofa’ifa’amatalagamainimause2elagolagoaisemanatupetu’ufa’atasiaisefolasagaeuigaisefatugaft.fa’aaogamaumaifa’amatalagatusitusiapoomanatuoisi

Iloilofatugaotalafatu,talamoni,fa’aaligaomanatuifinaugamafa’ailoamanatuolo’ofa’aaliatu’usa’omamanatuonatiamafa’ailoafa’aaogagaolegaganaemomolimaiaimanatuft.ituaigaupu,fuiupu,fuaiupuolo’ofa’aaoga,faaataatagafaigofieonamatau,uputautu,upuetutusaolatouuigamafa’aleoga

• manatuoaofiaai• faaaogagaolegaganai:fuaiupu,

filigaouputaimi,nauna,veape,soaveape,soanaunaetalafeagai

• fa’aaogagaoisifaigaepeionifaaataataga

• fa’ailoofeso’ota’igapoofeso’ota’igaomanatu

Fa’ailoatulagaoleleiaionaausialeaugaofatugauaau’ili’iliinamafa’ata’atiafuafa’atatauonafatuga

Fa’aaogafuafaatataumaauiliiligaetomatauina• fuafuagamaletusiinaofatuga

sologaleleimasa’o:tusitalatoefaamatala,talafatu,lipotiofaamaumauaimata’upuepatinoise‘autu,fa’aaligaomanatufaigofie,tusiseiloilogaosetusi,talafatumolenusipepa,mekasini

• leiloiloinamateuteugaotusitusigamafa’atinoga

Fa’ailoaaloa’iafatugainiaualamata’aliamatalafeagaimale‘aumatau

Auivi ma aga o fatugaFaasololeleiletusigaomata’upuivaegaetatauonaaofiaaiinaiatalafeagaimaleaugaosetusitusiga;fa’ata’ita’ionafesuia’ifa’asologamaagaiamaualagonaolo’ofuafuainaft• fa’asolotatausetalafatupoo

setalatoefaamatala,solo,mafa’amatalagaotagataotala;faasolotataufa’amatalagaifatugaolefaigapoosefa’asologaosemea

• filifili,fetu’una’imafesuisuia’ifa’aaogagaoagaofatugaemafaionaa’afiaailagonaole‘aumatauifatugafaatauanauepeiofaasalalaugafa’apisinisi,ofinaugaotalamasolo

Fa’aalimanatuisefatugaotalafatu,solo,pese,poofa’amaumaugafo’iofa’amatalagamaiaiainimauefa’amaoniaaimanatu;fa’aaogalevaogaganatalafeagaiolefa’aaliaomanatu

Samoan_2012_final.indd 102 23/01/13 1:15 PM

Page 103: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 8 103

AnomATA’UpU

Faalauteleolatoumanatuifatugaolegaganafaamauinamaaumainimausi’imaifatugasafaalogoaipoololatoupotomasani

Fa’amatalaleso’otagapoolefaiaomanatupoofaamatalaga,poomeaotutupuitotonuofatugaft.mafua’agamataunu’uga,meatutupumaa’afiaga,fa’aeseesefa’amatalagamonimalemanatuoletagatalavaia,fa’a’ese’eselemanatuautumamanatulagolago

Fa’amatalauiganatiaosefatugamaaumainimausiielagolagoinamanatu

Faatusatusanitalasafaitauaiiolatou‘autu,nofoaga,tagataoletala,faasologaomeaetutupu,auivi,fa’amatalagaoaofiaai,maagaolo’otusiaai

Faaaliituefiafiapolelefiafiaaifoiisevaegaosefatugasafaitaupematamataai,aumainimafua’agafaigofieelagolagoinamanatu

Samoan_2012_final.indd 103 23/01/13 1:15 PM

Page 104: Ta’iala Gagana Sa¯moa Tausaga 1–8 · Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM. TA’IALA GAGANA SAMOA 9 Ala¯fua Lagolago O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma

104 TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 8

FA’ALogo mA TAUTALA mATAU mA FA’ATinoAg

AnU’

U m

A Ag

AiFA

nUA

FTA8.1 matau le saofa’iga o le nu’u, fa’asinomaga o le aiga i totonu o le nu’u, ma le tautua fa’atino i pulega fa’anu’u

TautuaFTA8.1.1fa’amatalalesaofa’igaolenu’u,lefa’asinomagaoleaigaitotonuolenu’u,maletautuafa’atinoipulegafa’anu’u

Fa’aaloaloFTA8.1.2fa’aaogalegaganafa’aaloaloetatauaiifa’atinogaiaigamanuu

Ta’aloga, Fa’afiafiaga ma galuega TaulimaFTA8.1.3mataufa’atinogaoseta’alogafa’asamoa,magaluegataulimaefa’aaogaailelauniu.

MFA8.1 matau ma fa’ata’ita’i fa’atinoga o tautua fa’aaumaga, fa’aaualuma ma fa’amatala agatausili o fa’avae ai

Tautua MFA8.1.1Faatinoleleimafa’amatalaagatausiliofa’avaeaifa’atinogamasuigaineionapo:• faigaosesuavai‘ulu,palusami,afıi’a,pua’a,vaisu,

tunumoa• lemomoligaolesuavaialefaife’au,matai,• lelaulaugaomea’ai–oaielaulaumuamuamf• vala’auetaumamafa• faigaoapafafanomf

Fa’aaloaloMFA8.1.2Faatinomafa’amatalaagatausiliofa’avaeaile:• nofo,tu,tautala,lesavalifaaaloaloifa’atinoga‘ese’ese

olevafealoaloa’imf• fa’asoagaotaumafa:laui’a,pua’a,moa• folafolasefaito’ona’iilefaleolefaife’au,matotonuo

leaiga;osefa’aosonaavaneeseisinamalaga

Ta’aloga, Fa’afiafiaga ma galuega TaulimaMFA8.1.3Fa’atinomaau’ili’iliagatausiliofa’aaliaita’alogafa’asamoamafa’afiafaigafilifilia• ta’alogafa’asamoa• fa’atinolema’ulu’ulufou–ialatoulavafausaga• fa’atinosetalatu’u,fagogo

AnomATA’UpU

AgAn

U’U

mA

AgAi

FAnU

A

TautuaIaaofiaai:

Oaiaigaolenu’u?Oasuafamataiali’i/tulafaletauaolenu’u?Afonolenu’u,fa’amatalaiseatalesaofa’igailemaota/laoafono.Faailoalenofoagaoletou’aigailefonoalenu’u.

Fa’atalanoafa’atinogaeilogaailetautuaitotonuolenu’uft.galuegaataulele’a,matai,faletuamatausi

Fa’atalanoaagatausiliitotonuolepulegafa’alenu’u.ft,pulegalelei,galuluefelagolagoma’i...

Fa’aalimanatuimata’upuitotonuolenu’uft.

‘Oauigafa’aaliaolepulegaleleiosenu’u?’

‘Eafuamaimaugalemanuiaosenu’u’

Fa’aaloaloFa’aaliagafa’aaloaloitotonuofonoaleaiga.ft.fa’atinogaofeauiletapenagamalefa’asoainaotaumafa

ft.vaemo’emo’eifeau–avelevaifafanoiluma,fa’alogomausita’iifa’atonugaaematutua

Fa’aaliagafa’aaloaloitotonuofonoalenu’uialatougaluegaefa’atinoft.vaemo’emo’eifeaupeaoaofiaaiiletaimiofono

Ta’aloga, Fa’afiafiaga ma galuega TaulimaFilifilita’alogafa’asamoaualevaele’otoefaiamaauaiai

Sa’ili’ilimafa’amatalanisiofuaitauolegaganaemafuamaileata’aloga

TautuaIaaofiaai• tapenagaumaolefaigaolesuavaimaileuluuluole

umu,fafie,tau,valuopopo,ofuoluau,faigaoafii’a,fa’amamainaopua’a,moa,faigaolevaisu,lalagainaoato

• fa’ata’ita’ionafu’eleumualematai/faifeaumaaluemomoli,otagamaupuefai,matoefo’imaita’uletalanafaiane

• fa’atalanoaagatausiliofa’avaeaitumaagafa’aaliaoletautua–olevafealoaloa’i,alofamf

Fa’aaloaloIaaofiaai• tumaagafa’aaloalomalegaganaetalafeagaima

fa’atinoga‘ese’eseolevafealoaloa’i• fa’ata’ita’ionafa’amaapetaumafaepeiomoa,pua’a,

laui’a• fa’atalanoaagatausiliofa’avaeaitumaagaole

gasesegamalefa’asoainaotaumafa

Ta’aloga, Fa’afiafiaga ma galuega TaulimaIaaofiaai• Fa’atinota’alogafa’asamoamailoalevaogaganae

mauamaiiiata’aloga• Au’ili’ilimafa’aaogatatauialatoulavafausagale

vaogaganaeafuamaiitalatu’u,ta’aloga• Au’ili’ilileuigaopesemolema’ulu’ulu,fa’ata’ita’ima

fatutagafouefa’atinoai• Fa’atinosesa’ili’iligailetala’agaolemauluuluma

lonataua• Fa’amaninoagatausiliolo’oatagiamafa’avaeai

fa’atinogaota’aloga,pese,fa’afiafiaga

Samoan_2012_final.indd 104 23/01/13 1:15 PM