Upload
others
View
6
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
Ta’iala Gagana SamoaTausaga 1–8
Samoan_2012_final.indd 1 23/01/13 1:15 PM
Samoan_2012_final.indd 2 23/01/13 1:15 PM
Gagana SamoaTausaga 1–8
TA’IALA MO A’OGA TULAGALUA
Samoan_2012_final.indd 3 23/01/13 1:15 PM
ISBN 978-982-517-090-7
Curriculum Materials and Assessment DivisionMatagaluega A’oga Ta’aloga ma Aganu’u
E momoli atu le fa’amalō a le Matagaluega ia i latou nei mo manulautī, le onosa’i ma galulue fa’atasi mo le tu’ufa’atasiga o lenei ta’iala.
Tusitala: Agafili Tuitolova’aEle’elesa Reti
Fiso Eve Fa’amoeMetita Va’afusuaga
CMAD Subject Curriculum Organiser: the late Fiu Fosa Silika
Faufautua fa’apitoa ma tusitala: Elaine Lameta
Funding provided by AusAid, NZAID, ADB under the Education SectorProgram II.
Designed, edited and typeset by Mary Egan Limited+64 9 360 9118
www.maryegan.co.nz
January 2013
Samoan_2012_final.indd 4 23/01/13 1:15 PM
Anotusi
Fa’atomuaga 7Sini Aoao 8Alafua ‘autu 8Alafua Lagolago 9Fa’anaunauga ia ‘ausia ma taunu’uga 12O Mau ‘Autu 13Manatu Fa’avae o Mata’upu Fa’ata’atitia mo A’oga 14O Tomai ma Agava’a Mo’omia 15Aga Tausili 17Aga Tausili o le Gagana Samoa 18A’oa’oga Sauo’o 18Kenera (ali’i pe tama’ita’i) 19Tu’ufa’atasiga o vasega 20Fuataga 20Tausaga: alafua, fa’anaunauga e tatau ona ausia, taunu’uga 23 Tausaga 1 25 Tausaga 2 35 Tausaga 3 44 Tausaga 4 52 Tausaga 5 62 Tausaga 6 73 Tausaga 7 84 Tausaga 8 95
Samoan_2012_final.indd 5 23/01/13 1:15 PM
Samoan_2012_final.indd 6 23/01/13 1:15 PM
7
Fa’atomuaga
O le gagana a le atunu’uO le Gagana Sāmoa o le gagana lea a tagata Sāmoa. O le gagana olo’o fa’afailele ma tapu’e ai le ola tuputupu a’e o fanau i totonu o ‘āiga, nu’u, ekalesia ma le mālō. O le gagana olo’o momoli ai le mau a aiga, le aganu’u, le talalelei mai lea tupulaga i lea tupulaga. O le gagana fo’i e a’oa’o, ma poupou ai tamaiti ia lelei i faiva o mafaufauga, tōmanatu, faitaulaulu, iloilo ma fai faaiuga i matā’upu fītā. E fa’aaogā i saunoaga ma fetalaiga fa’aleaganu’u. E fa’aaogā foi i tulaga tau fa’amasinoga, fa’asalalauga i nusipepa, leitiō ma televise i tulaga o tala, fa’asilasilaga, fa’asalalauga lāuga ma sauniga aloa’ia fa’aleaganu’u pe fa’alelotu ft. saofa’i, fa’aipoipoga, umusaga ma fa’aulufalega.
O le gagana foi lea olo’o fa’aaogā tele e fatupese Sāmoa, e momoli mai ai ni fe’au tāua ua māe’a ona pu’eina i totonu o lipine fa’atekinolosi e fa’alogologo ai le to’atele.
O le gagana muamua a le to’atele o tamaiti i totonu o ā’oga. O le gagana fa’avae o a’oa’oga uma aemaise lava i totonu o a’oga tulagalua. E matuā mo’omia ona ‘oa le gagana a le tamaitiiti, ina ia mālamalama ma auai i feso’ota’iga ma fetufa’iga i matā’upu ‘ese’ese i totonu o le a’oga. O lona uiga e ao ona fa’atino a’oa’oga a faiā’oga i ni tulaga e aupito sili ona lelei ina ia laulauvivilu tamaiti i so o se fa’aaogaga o le gagana aemaise faiva ‘ese’ese o le mafaufau.
E tāua le Gagana Sāmoa i tamaiti auā o lo latou fa’asinomaga. O le isi lea māfua’aga e tatau ai ona matuā lava tāoso i le fa’aaogāga o la latou gagana muamua. O le gagana lea e a’oa’o ai tu ma aga o le fa’asāmoa, ma talitonuga fa’avae o aiga, ekalesia ma nu’u. O le naunauta’iga ia ‘ausia tulaga maualuluga, maua’a ma to’a i fa’aaogāga o la latou gagana i so’o se tafa o o latou olaga.
O le ‘au’upega fo’i e fa’aaogā i so’o se itū’āiga feso’ota’iga. E fa’atino ai fa’amaumauga o tala fa’asolopito o le atunu’u, e tautatala, faitautūsi ma tusitusi ai. O le gagana o le lā’ei lea o le soifuaga a so’o se atunu’u ma o le Gagana Sāmoa, o le la’ei o le aganu’u Sāmoa.
Fa’aaogaina o gagana e luaO naunauta’iga i faiga fa’avae a le Matāgaluega ia agava’a tamaiti e fa’aaogā lelei le Gagana Sāmoa ma le Gagana Peretania e tautala, tusitusi ma faitautusi ai. O le fa’amoemoe laualuga o aiaiga a le Matagāluega, ia atia’e itū tau a’oa’oga ina ia tumau pea le lelei o le Gagana Sāmoa a tamaiti, a’o taumafai e a’oina le Gagana Peretania ina ia felāta’i lo latou mālamalamaga i nei gagana e lua. E telē le sao o le lelei i le Gagana Sāmoa e faigōfie ai i tamaiti ona a’o le Gagana Peretania. O le iloa e tamaiti tautatala, tusitusi ma faitautusi i gagana e lua o le tele fo’i lea o so latou sao i fetufa’iga lautele, fa’aleaganuu ma faaneionapo.
Aofiaga o le ta’iala leneiE aofia tamaiti uma i le ta’iala lenei. E tatau ona fa’amāsani tamaiti uma e ola i Sāmoa ia malamalama ma iloa fa’aaogā le Gagana Sāmoa.
O le to’atele o tamaiti e malamalama ma iloa lelei tautatala i le Gagana Sāmoa. Ua manino le fa’agasologa o a’oa’oga mo i latou nei i fa’anaunauga ma taunu’uga olo’o i le ta’iala.
O nisi o tamaiti e malamalama pe ‘ā fa’alogo ae fa’alēlelei le tautala. O nisi fo’i e lē mālamalama ma lē iloa tautatala. O i latou e fa’alēlei le fa’asāmoa pe lē iloa fo’i, e a’oa’oina e i latou le Gagana Sāmoa, o se gagana
Samoan_2012_final.indd 7 23/01/13 1:15 PM
8 TA’IALA GAGANA SAMOA
lona lua. E ao pea ona taga’i faiāoga i fa’anaunauga ma taunu’uga olo’o i le ta’iala. Peita’i e ao ona fa’aaogā auala mo le a’oa’oina o se gagana lonalua. E tatau ona amata lo latou a’oa’oina i le fa’alogo i fa’aaogaga o le gagana i tulaga masani i totonu o vasega ma feso’ota’iga faigofie ma isi i le gagana o aso uma. O le tele o avanoa e fa’alogo ai i le gagana o le masani fo’i lea o i latou e tu’u’ese’ese upu o i totonu o se fuaitau. O avanoa ia e fa’atupula’ia ai le aofa’i o upu e malamalama ai pe’ā fa’alogo. O le fa’alogo fo’i e fa’amasani ai i latou i le mamanu o fuaiupu ma fātuga fa’asāmoa. E a’oa’o fo’i la latou tautala ina ia mafai ona tautala i le gagana o aso uma.
Sini Aoao
O sini aoao o le Gagana Sāmoa i ā’oga tulagalua i Sāmoa e fa’apea: • ia atina’e le Gagana Sāmoa a tamaiti i se tulaga aupito i sili ona lelei ina ia laulauvivilu tamaiti i le
faitautusi ma le tusitusi, • ia maua’a ma to’a lelei tamaiti i le fa’aaogāina o le Gagana Sāmoa e feutaga’i ai ma isi• ia atina’e agava’a e fa’aaogā le gagana e sufi ai manatu ‘autū o matā’upu ese’ese i totonu o ā’oga• ia maualuga agava’a e ‘ausia i le Gagana Sāmoa e fa’avae ai le a’oa’oina ma le iloa o le gagana Peretania• ia atina’e le iloa lelei o so’otaga o la latou gagana ma le aganu’u, • ia mafai ona fa’aaogā feso’ota’iga fa’aneionapō e momoli ai fe’au ma saili ai fa’amatalaga fa’amaumauina.
Emafai ona ausia nei sini pe’a iai avanoa e:• atina’e ai le fa’alogo, tautala, faitau ma tusitusi i matā’upu ‘ese’ese• atina’e ai le iloa fa’aaogā sa’o ma tatau le gagana• fa’aaogā ai le gagana e atina’e ai faiva o mafaufauga, tōmanatu, faitaulaulu, iloiloga ma fai fa’ai’uga i
matā’upu fītā• fa’aaogā ai le gagana i fatufātuga o manatu i ‘autū ma fausaga ‘ese’ese talafeagai • iloilo, fetufaa’i, ma fa’aali manatu i ni tusitusiga po o tautalaga• fetu’una’i ai mafaufauga ma fai tonu lelei
Alafua ‘autu
O le Ta’iala mo le a’oa’oina o le Gagana Sāmoa i A’oga Tulagalua i Sāmoa, e 3 ālāfua ‘autū ua vaevae i ai. E tofu ālāfua ma o latou ‘autū, fa’anaunauga ia ausia ma taunu’uga i tausaga ta’itasi.
O ālāfua ‘autū o:1 Fa’alogo ma Tautala2 Faitautusi3 Tusitusi
Samoan_2012_final.indd 8 23/01/13 1:15 PM
TA’IALA GAGANA SAMOA 9
Alafua Lagolago
O le a’oina o se gagana ua aofia ai agava’a ma tomai ua fa’avaegaina i ni vaega se 4 ma ua avea ma ālāfua lagolago. O ālāfua lagolago ua aofia ai le
iv Gaganav Fātugavi Fa’atinoga ma auala e fa’aaogāvii Aganu’u ma agaifanua.
E iai vaega e ao ona mata’itūina i totonu o ālāfua lagolago. Ua fa’aaogā ia vaega e taula’i i ai le fa’ata’atiaga o fa’anaunauga ia ausia ma taunu’uga.
O le ata o i lalo ua fa’ata’oto atu ai ālāfua ‘autū, alafua lagolago fa’apea vaega ‘autū filifilia e taula’i i ai le va’ai i fa’anaunauga ia ‘ausia ma taunu’uga mo vasega taitasi.
Samoan_2012_final.indd 9 23/01/13 1:15 PM
10 TA’IALA GAGANA SAMOA
Fa’alogo ma Tautala(FT)
Faitautusi ma Matau(FM)
Tusitusi ma Fa’atino(TF)
Gaga
na
• Kalama• Oleo• O‘upu
• Kalama• Oleo• O‘upu
• Kalama• Fa’atulagaga,Sipelagama
Fa’aaogagaofa’ailogaomanavagamafa’ailogafa’aleo
• O‘upu
Fatu
ga
• ‘Auga,aumatau,manatu• Auivimaagaofatuga• Faitaugalaulu
• ‘Auga,aumatau,manatu• Auivimaagaofatuga• Faitaugalauluu
• ‘Auga,aumatau,manatu• Auivimaagaofatuga
Fa’a
tinog
am
aAu
ala
eFa
’aao
ga
• Faitaugalaulu• Feso’ota’iga• Fetala’i• Mata’itumatoeautalu
• Sufigaotalamamanatu• Va’ili’iligaofaitaugalaulu
• Fatua’iga
Agan
uum
aag
aifa
nua
Fa’alogo ma Tautala Matau ma Fa’atino
• Tautua• Fa’aaloalo• Ta’aloga,Fa’afiafiagamaGaluegaTaulima
Feso’ota’iga o alafua:E feso’ota’i ma felagolagoma’i ālāfua ‘autū, ālafua lagolago ma vaega ‘autū i le a’oa’oina o le gagana, ina ia ‘ausia fa’anaunauga ma taunu’uga ua fa’ata’atia mo tausaga ta’itasi. A fuafua se unite o galuega, e tatau i le faiā’oga ona silasila i ālāfua ‘autū ma ālāfua lagolago uma mo fa’anaunauga ia ausia ma o latou taunu’uga.
Olo’o fa’amanino atu i lalo le atoaga o ālāfua lagolago ta’itasi e pei ona tā’ua i luga.
1. Gagana:
E taula’i le ālāfua lagolago lenei i le kalama ma fa’ailoga, o leo, ma upu. E tāua le fa’aaogā sa’o o fa’ailoga o manavaga ma fa’ailoga fa’aleo ona e iai uiga olo’o aumai e fa’ailoga olo’o fa’aaogā. Ia iloa fo’i ‘upu e talafeagai mo fa’aaogaga ‘ese’ese.
O le Kalama o le gagana e aofia ai fausaga o fuai’upu, aogā o ‘upu i fuai’upu ft: nauna, veape, soānauna, soāveape, upu soso’o, fa’asino ‘autū, ma le tulaga o iai ‘upu pei o upu o taimi, fa’ailo taimi, segila, tuale ma le pelulale.
Ua aofia i le kalama tulafono o le gagana e iloa ai pe fa’apefea ona fa’atulaga ‘upu o fuai’upu, ma le fausaga o ituaiga fuaiupu eseese ina ia anoa ma solo lelei manatu.. Ua aofia i le kalama le sipelaga sa’o o upu ina manino ma solo lelei le aumaiga o le feau i se tusitusiga.
O leo (phonology), o se tasi vaega tāua o le gagana ma e fa’atatau i leo ma o latou foliga, ma fa’aaogaga i totonu o se gagana. Ua aofia ai ma tulafono o le feso’ota’iga o leo ‘ese’ese pe’ā tu’ufa’atasi, ft. i upu.
Alaf
ua la
gola
go
Vaega ‘autu ALAFUA
Samoan_2012_final.indd 10 23/01/13 1:15 PM
TA’IALA GAGANA SAMOA 11
E tāua leo i totonu o se gagana. E ta’u mai e leo foliga po o le faiga olo’o fausia ai ‘upu o le gagana. O leo fo’i e tau’aveina uiga ma lagona i totonu o se fetufa’iga, tautalaga, fa’atonuga, lauga mf. O se isi o tomai fa’avae o le iloa faitautusi o le mafai lea ona fa’afeso’ota’i o leo ma foliga o mata’itusi ta’itasi i totonu o upu. E matuā taua tele le maua e tamaiti o lenei tomai o le fa’afeso’ota’i o mata’itusi ta’itasi ma o latou leo. E le gata i mata’itusi ta’itasi a’o le tu’ufa’atasiga fo’i o mata’itusi ma o latou leo.
E taua le manino o le ’ese’esega o le faiga o leo pe’a tautala i fuai’upu, fesili ma fa’atonuga. Ia iloa foi ‘ese’esega o mata’itusi leo matala ma lē matala o le Pi Faitau o le Gagana Sāmoa.
O ‘upu, e aofia ai ‘upu e tautala ai i fuaitau ‘ese’ese, tusitusi ma faitautusi ai. O fuaitau e aofia ai le: gagana o aso uma, gagana fa’auigalua, gagana fa’afitifiti, gagana fa’aaloalo, gagana fa’alelotu, gagana fa’afailāuga, gagana fa’avi’ivi’i, pe fa’asasano fo’i.
O ‘upu e fa’aaogā i totonu o mea e fai i: ‘āiga ma tapuā’iga, talanoaga fa’asamasamanoa, a’oa’oga i totonu o potuā’oga, talanoaga ma ni tagata fa’aaloalogia ma tagata matutua, a’oa’oga faatekinolosi, galuega o aso uma ma ‘upu e maua mai i fātuga fou, taaloga, faafiafiaga ma faiva.
2. Fatuga:
O nisi o fātuga masani i le Gagana Sāmoa e aofia ai tala, talatu’u, mategā tupua, solo, talanoaga po’o felafolafoa’iga, pese, tusi, tauloto, lāuga, fāgogo mf. O nei fātuga uma, e mafai ona fa’amatala gutu pe fa’amaumau foi i ni tusitusiga. O le olaga i aso faiso’o ma le olaga i totonu o a’oa’oga ua aofia ai fo’i ma le tele o nisi fātuga. E aofia ai finauga, fonotaga, lipoti o sa’ili’iliga, fa’aaliga o manatu i se ‘autū, talafou, talafa’asolopito, tala o le tau, fa’amatalaga o se fa’afitauli, fa’amatalaga o le mafua’aga o se mea ft. mauga mu, tusi i le fa’atonu o se nusipepa, vala’au le ‘āiga e tausasami, folafola o se to’ona’i mf.
O vaega ua fa’atāuaina i le ālāfua lenei ua aofia ai: ‘Auga, aumātau ma manatu; auivi ma aga o fātuga; ma faitaugalaulu.
Auga, aumātau ma manatu. So’o se fātuga e iai lona ‘auga, e iai tagata olo’o fa’alogo, faitau, pe matamata i ai, ma e iai fo’i manatu olo’o aofia ai. E ao ona malamalama tamaiti i le so’otaga o se fātuga ma le si’osi’omaga olo’o afua ai. Ua aofia i lea si’osi’omaga le ‘auga, le aumātau, ma manatu o aofia ai. E mo’omia e tamaiti ona iloa fatufatu manatu i le mamanu po o auivi o fātuga ‘ese’ese.
O nisi o ‘auga o fātuga ua aofia ai le tu’ufa’atasi o fa’amatalaga i se ‘autū, fa’asufi po o le fa’atauanau o se aumātau ia talia se manatu i se ‘autū, fa’amatala au’ili’ili le mafua’aga o se mea, fa’amatala o se mea na tupu, tusi se tusi i sana uo, fa’amatala pe fa’atino se tala fatu, tusi ma fa’amatala le lipoti o se sa’ili’iliga, fa’amatala le fauina po o le faia o se mea e pei o se va’alele pepa, su’iina o se ‘ula, fa’aali manatu e fō’ia ai se fa’afitauli mf. E ao ona mafai e tamaiti ona fa’atino ‘auga ‘ese’ese o fātuga ua fa’atulagaina mo tausaga ta’itasi.
O le aumātau o i latou ia e fa’alogologo, va’ava’ai pe faitau i fātuga ‘ese’ese. E iai tulaga e ‘ese’ese ai aumātau, e pei o tausaga o lo latou soifua, o tofiga, o tulaga a’oa’oina i se ‘autū mf. O le ‘ese’ese o le aumātau o le ‘ese’ese fo’i lea o le gagana ma aga e fa’aaogā i fātuga. O nisi aumātau mo fātuga a tamaiti ua aofia ai le faiā’oga, mātua, o isi tamaiti o le vasega po o le aoga, po o le lautele fo’i ft. i totonu o se nu’u po o le atunu’u.
O se isi tulaga fa’atāuaina i fātuga o le fa’atupula’ia lea o le naunau o tamaiti e faitau tusi. O manatu. E iai manatu fa’aalia i so’o se fātuga. E moni e tele ni manatu o fausia ai se ‘autū po’o se fātuga,
ae iai lava le ‘auga po o le manatu ‘autū, e feso’ota’i uma i ai manatu o fausia ai le fātuga. O isi manatu uma, e fa’aamoamotali i le atia’eina o le mālamalama o le tamaitiiti ina ia maua sona iloa i le manatu ‘autū. A’o fa’agasolo tausaga a’oga o tamaiti, ua fa’apena fo’i ona aga’i i le loloto manatu ma mafaufauga e ao ona malamalama ai ma mafai ona fetu’una’ia ma aofia i fatufatuga o o latou lava manatu.
O ‘auivi ma aga. O vaogagana o fātuga e afua i le ‘auga, aumātau, ma manatu o iai. Afai o le ‘auga o le fa’atonuina o le faiga o se kuka, ft, kaleve eleni, o lona auivi e amata mai i le ulutala, soso’o ma le lisi o mea e mana’omia, ona fa’asolo ai lea o la’asaga o le faiga o le kaleve eleni se ia o’o ina vela ma tofo. O itū’āiga fuaiupu e fa’aaogā e amata i le veape auā olo’o fai le fa’atonuga. O le taimi o aso uma e fa’aaogā aua o se gaioioiga e fai i le taimi lava lea e fa’alogo ai pe faitau ai fo’i. O upu e fa’aaogā e ma’oti ma e ono aofia ai ni soanauna ma ni soaveape e fa’amatala foliga o se kuka pe’ā vela, ma le itū’āiga gaoioiga olo’o fai. Afai o le ‘auga o le fa’amatalaga o se mea na tupu, e amata mai i le mea na muamua ona tupu fa’asolo i le i’uga, o le taimi tuana’i e fa’aaogā, e ono iai soānauna, soāveape, ma upu e fa’amatala ai lagona i le mea na tupu.
Samoan_2012_final.indd 11 23/01/13 1:15 PM
12 TA’IALA GAGANA SAMOA
E mo’omia ona iloa e tamaiti auivi ma aga o fātuga ‘ese’ese. E iai fātuga e matuā tatau ai lava ona tausisia tulafono o le gagana e pei ona fa’atino i tusigatala ma tusi, atoa ma lāuga. E iai foi fātuga e mafai ona soli ai tulafono o le gagana, pei o solo, tauloto ma pese. E iai foi fātuga e le tau tusia ae fa’amatala. E iai itū e ‘ese ai; e pei o tagi a fāgogo ma fagona, ma le fa’asologa o tauloto. E ‘ese’ese foi natura o fātuga e mafai ona fau mai i le Gagana Sāmoa. O nei fātuga ‘ese’ese, e tāua mo le atina’e o le iloa o le tamaitiiti ina ia mālamalama ai i le tāua o lana gagana. A mautū le iloa e tamaiti o ‘auivi ma aga o fātuga ‘ese’ese, ole’ā faigofie ona a’oa’oina ia vaega e tamaiti mo fātuga o le gagana lona lua.
O Faitaugālaulu: O faitaugalaulu o le mafai ona faitau, fa’alogo, va’ai ma mātau uiga ma aga o se fātuga. E aofia i faitaugalaulu le iloa mātau uiga tu’usa’o ma au’ili’ili uiga loloto o fuaitau ma ‘upu, o manatu lautele ma manatu fa’apitoa, manatu ‘autū ma manatu fa’amoamotali i fātuga tusitusia, tu’utaliga, ma ata va’aia. E ‘ese’ese le loloto o malamalama i se fātuga. E ‘ese’ese le loloto o faitaugalaulu. O faitaugalaulu faigofie e manatua po o le toe manatu i uiga tu’usa’o o i se fātuga, e pei o le manatua o se igoa, o se aso, po o se mea fo’i na tupu. Ua mafai ona aumai se aotelega o manatu i fātuga na fa’alogo, faitau pe matamata ai. A tu’utu’u atu i le loloto, ua mafai ona mātau ma fa’aali manatu i uiga nātia o i se fātuga, ma mātau so’otaga o manatu o le fātuga i mea ua ia iloa. O faitaugalaulu loloto ua mafai ona au’ili’ili, fetu’una’i, ma fetāla’i mafaufauga fa’aalia i se ‘autū.
3. Fa’atinoga ma ‘auala e fa’aaoga:
O fa’atinoga ma ‘auala e fa’aaogā o metotia po’o sitepu po o la’asaga e uia ina ia ‘ausia le taunu’uga fa’amoemoeina o le fa’alogo ma tautala, faitautusi ma mātau, tusitusi ma fa’atino. Ua aofia ai auala po o la’asaga e fa’ataunu’u muamua a’o le’i fa’alogo, tautala, faitau, mātau, tusitusi ma fa’atino; o auala e fa’aaogā a’o fa’alogo, tautala, faitau, mātau, tusitusi ma fa’atino; ma auala e fa’aaogā pe’ā māe’a. O se fa’ata’ita’iga, a’o le’i faia se tusitusiga i se ‘autū, e tatau ona mua’i fuafua, fa’atalanoa manatu i se ‘autū, aoao nisi fa’amatalaga, tusi se tapenaga fa’ata’i, iloilo ma teuteu, toe tusi, fa’asa’o sipelaga, ma tusi le tusiga mulimuli. O nei la’asaga uma, e iai auala ma metotia e fa’agaoioia ina ia taunu’u. E fa’apea fo’i le faitauga o se tusi, tala mf. O le la’asaga muamua o le fa’atalanoa o le ulutala, o ata o iai, o se so’otaga i mea ua iloa mf.
O nisi o auala, e matuā fa’atāuaina ina ia si’itia o le malamalama ma tulaga ausia i totonu o a’oa’oga, o se fa’ata’ita’iga, o le iloa e tamaiti toe tepa i tua i se tapenaga ma iloilo a latou fa’atinoga ma so latou malamalama’aga, sa’ili ni fautuaga mai i isi tamaiti po o le faiā’oga, ma teuteu. E tāua ona iloa e tamaiti mata’itū ma autalu a latou tapenaga ma fa’atinoga.
4. Aganu’u ma Agaifanua
O le Gagana Sāmoa o le lā’ei o aganu’u ma agaifanua ma le soifuaga i Sāmoa. E tāua tele le iloa e tamaiti o le gagana e talafeagai ma fa’atinoga o aganu’u ma agaifanua faigofie e māsani ai tagata uma i totonu o ‘āiga ma si’osi’omaga e masani ona auai atu i ai e pei o le ā’oga, lotu, ma mafutaga i totonu o le nu’u. E tolu vaega olo’o vaevae i ai ‘autū o aganu’u ma agaifanua. O ia vaega o le tautua, fa’aaloalo, ma ta’aloga, fa’afiafiaga ma galuega taulima.
Fa’anaunauga ia ‘ausia ma taunu’uga
O fa’anaunauga ia ‘ausia, olo’o fa’amoemoe e ao ona maua pe ausia e tamaiti i so’o se matā’upu i tausaga ta’itasi. O taunu’uga, o tulaga ua iloa ma mafai ona fai e tamaiti ina ua māe’a se a’oa’oga po o se fa’atinoga.
O matā’upu fa’ata’atitia mo a’oa’oga a Sāmoa, e fa’avae i fa’anaunauga ia ‘ausia ma taunuuga. O Ta’iala o Matā’upu mo ā’oga a Sāmoa po o le NCPF, olo’o fa’amamafa ai le tatau ona manino o fa’anaunauga e ao ina ‘ausia, ma taunu’uga e fa’ailoa ai tomai ma agava’a ua a’oina ma ausia e tamaiti i tausaga ma matā’upu ta’itasi.
Samoan_2012_final.indd 12 23/01/13 1:15 PM
TA’IALA GAGANA SAMOA 13
O fa’anaunauga ia ‘ausia ma taunu’uga ua lelei ona tusia e: • mafai ona fa’ailoa ai tulaga ua a’oina • mafai ona fua ai le loloto ma le telē o le a’oa’oina• mafai e tamaiti ona fa’aali ai o latou iloa, tomai ma agava’a, ma aga tausili• mafai ona fa’amaoti tulaga ua fa’amoemoe e iloa ma mafai ona fai e tamaiti, ma fa’afaigofie ona
fa’amanino i tamaiti, faiā’oga ma mātua, • iloa ai le maualuga olo’o fa’amoemoe i ai mo tamaiti uma i le talitonuga e mafaia e i latou ona ausia • iloa ai olo’o taga’i toto’a i tāua ati a’e o tamaiti ma le fa’agasologa o tomai tau le mafaufau.• iloa ai alaga’oa mo’omia e saunia lelei ai a’oa’oga.
E ‘ese’ese uma lava mana’oga ma faiga e faigōfie ai i tamaiti ona latou a’oina matā’upu. E le tutusa fo’i le atamamai o tamaiti ā’oga uma e pu’epu’e maua a’oa’oga ma iloa ai ua ‘ausia fa’anaunauga ma taunu’uga i tausaga ta’itasi.
O taunu’uga fa’atulagaina o se a’oa’oga, o tulaga ‘autū ia e tulimata’i i fa’atinoga. O taunu’uga e ta’u maia itū tāua o so’o se matā’upu, e aofia ai: • fausaga o le gagana ma o latou fa’aaogaga• agava’a i le fa’aaogāina o le gagana ma ‘auala e atia’e ai agava’a i le gagana• uiga tausili ma le naunau ina ia lelei atoatoa lana gagana• tomai ma agava’a lautele e aofia i matā’upu uma• aga tausili ma uiga tāua
O fa’anaunauga ia ausia ma taunu’uga e lelei ona tusi, e mafai ona fua i galuega fa’atino ma fa’ailoa i gaoioiga a tamaiti tulaga ua ausia. E mafai e faiā’oga ona fa’aaogā fa’anaunauga ia ausia ma taunu’uga e mātau ma mata’itū ai tulaga ua aga’i i ai le taumafai o tamaiti ma lipoti sa’o i o latou mātua i se tulaga faifaipea. E mulia’i ona fa’agasolo su’ega a tamaiti e fa’amaonia ai le alualu i luma o lo latou taumafai.
O Mau ‘Autu
O mau ‘autū nei olo’o limata’ita’iina ai galuega a le Matagaluega, e aofia ai ma le faatautaiga o a’oa’oga
Fa’asoa limalelei
O le fa’asoa limalelei, e tutusa ai le fa’asafua o avanoa taua mo tagata uma. O faiga faavae ma fuafuaga tufala’aia, e ao ona ‘alo’alo ese ai, ae tulimata’i fa’atinoga e au i taunu’uga lelei.
Tulaga lelei ma atoatoa
O le faaleleia o avanoa e fa’aalia i le maoa’e o le atamai lautele e talafeagai ma tu ma aganu’u atoa ai ma tomai fa’apitoa, e talafeagai mo Sāmoa. O faiga fa’avae e una’ia tulaga lelei o fa’atinoina.
Tulaga Talafeagai
Ia talafeagai, aogā, ma fa’atāuaina soifuaga o so’o se tagata. E tatau ona fa’amanuiaina ai tagata taitoatasi ma le atunu’u i ona tafa ‘ese’ese. O fuafuaga o faiga fa’avae, e tatau ona faia i manatu talafeagai ma le soifua o tagata taitoatasi, fa’apea nu’u ma le atunu’u aoao.
Samoan_2012_final.indd 13 23/01/13 1:15 PM
14 TA’IALA GAGANA SAMOA
Fa’atinoga mae’ae’a
Ia lelei ma fa’atino māe’ae’a galuega e fa’aalia i pulega mautū ua mautinoa ai le fa’aaogāina tatau o so’o se alāmanuia, o auaunaga lelei, o feso’ota’iga manino ma talafeagai, ma faigā filifiliga ua soalaupule lelei. E ave le fa’amuamua i faiga fa’avae e tuliloaina ai nei fa’atinoga.
Fa’atumau ma Fa’aauau
Ia fa’aaoga tatau o alagaoa e pei o – tagata, tupe ma mea faigaluega – polokalame ma faatinoga ina ia mautinoa le paleni ma fetaui lelei o atina’e i totonu o le Matāgaluega.
Manatu Fa’avae o Mata’upu Fa’ata’atitia mo A’oga
O tamaiti ā’oga o le totonugalemū o manatu fa’avae o matā’upu fa’ata’atitia mo ā’oga. O lona uiga, e tatau ona taula’i a’oa’oga o matā’upu uma i tamaiti ta’ito’atasi. O le fa’anaunauga fo’i lea e fa’avae ai lenei ta’iala, ina ia lelei saunia mo tamaiti ā’oga uma. O taimi e fuafua ma fa’atino ai polokalame a faiā’oga, e ao lava ina amana’ia manatu fa’avae ua i totonu o Ta’iala mo A’oga a Sāmoa e pei o:
E mafai ona manuia tamaiti uma
E fa’amoemoe ole’ā mafai ona manuia le taumafai o tamaiti ā’oga uma, pe’ā lelei tapena itū uma e si’itia ai lo latou iloa. Ia lava le taimi ma le lagolago a i latou uma e ono galulue so’oso’o tau’au, mo le fa’aleleiga o itū uma auā le a’oa’oina o fanau.
Ia le gata i tapenaga a faiā’oga, a ia iai fo’i le lagolago a mātua ma le si’osi’omaga olo’o ola ai tamaiti.
Ia tinou e pu’epu’emaua fa’atinoga ma fiafia e auai ai
Ia naunau tamaiti e auai i fa’atinoga pe’ā talafeagai ma tulaga latou te mo’omia, fa’apea o latou mana’oga, ma auala e fiafia i latou e a’oina ai se matā’upu.
Ia fuafua lelei Polokalame
E tatau ona fuafua lelei ma le fa’autauta polokalame. Ia fa’aaogā ‘auala po’o metotia talafeagai, e a’o ai e tamaiti matā’upu ‘ese’ese.
O Polokalame e atina’e ai le tagata ‘atoa
E tatau ona lautele ma paleni lelei avanoa mo le a’oa’oina o le atamai fa’alemafaufau, aga feso’ota’i, le fa’aleagaga ma le fa’aleaganu’u mo tamaiti ta’itasi. Ia i’u a latou ā’oga, a ua lava saunia mo galuega po’o le toe fa’aauau mo nisi tulaga fa’alea’oa’oga.
O fuataga e maua ai mau e fa’aleleia le a’oa’oina o tamaiti
E mana’omia e faiā’oga le māta’itū o gasologa o a’oa’oga. Ia fa’aaogā ni fuataga talafeagai e sailia ai po’o ‘ausia lelei fa’anaunauga ma taunu’uga. E iloa ai fo’i le aogā o le a’oa’oina o tamaiti ma mautinoa ai taunu’uga ua ausia.
Samoan_2012_final.indd 14 23/01/13 1:15 PM
TA’IALA GAGANA SAMOA 15
O faia’oga e maua ai le ‘ese’esega
O le ausia e tamaiti o taunu’uga fa’atulagaina e matua mo’omia ai a’oa’oga ua fa’atautaia i se tulaga e silisili ona lelei.
O le lagolago a le atunu’u mo a’oga
E telē le sao o le fa’asāmoa mo le fa’atūmauina o le lelei mo’omia mo a’oa’oga. E tāua la le lagolago a le atunu’u. E le gata i le si’osi’omaga o tamaiti a o le fa’atinoga o a’oa’oga.
Fa’atumau ma fa’aauau i le lumana’i
E tāua le silasila mamao i le lumana’i mo fanau ā’oga. O se lu’i tele le fa’amamafa o le atina’e o a’oa’oga ina ia manuia le si’osi’omaga. Ia solo lelei fa’atinoga o aga feso’ota’i, ina ia fa’atumauina le lelei o tagata uma i totonu o le atunu’u. Ia le gata i le si’osi’omaga māsani, a o le fa’atulagaina o nu’u ma alalafaga ma faiga māsani, e tulaga manuia ma lelei ai le tamāo’āiga.
O Tomai ma Agava’a Mo’omia
E fitu ni tomai ma agava’a mo’omia ua fa’atulagaina mai i Ta’iala o Matā’upu mo A’oga a Sāmoa. O tomai ma agava’a mo’omia ia e fa’aaogā e tamaiti ia latou galuega fa’atino i a’oa’oga atoa ai ma galuega i ‘āiga ma le si’osi’omaga o ola ai.
E fitu ni tomai ma agava’a mo’omia ua fa’atūlagaina mai i Ta’iala o Matā’upu mo ā’oga a Sāmoa.
Feso’ota’iga lelei
O tomai ma agava’a i feso’ota’iga e fa’avae ai a’oa’oga uma ma e aofia ai feso’ota’iga e ala i le faitautusi, tusitusi, tautala ma fa’alogo. E aofia ai fo’i fa’aātaga ma kalafi. O feso’ota’iga ia e le tau fa’aaogāina ai ‘upu ma fuainumera e momoli mai ai uiga.
A fua i le fa’aaogāina o le Gagana Sāmoa, e mo’omia ona iloa e tamaiti faitautusi ma tusitusi. Ia fa’atalanoa ma fa’aleleia agava’a e vā’ili’ili ai uiga o a latou tautalaga, tusitusiga ma fa’amatalaga ua fa’atinoina i ata. E mo’omia fo’i ona tulaga maualuga tamaiti i le fa’aaogāina o fa’amaumauga ma feso’ota’iga fa’atekinolosi e mafai ai ona ‘auai i mea e fai i totonu o lona atunu’u ma fafo atu.
Fo’ia o Fa’afitauli
O le tomai lenei e aofia ai su’esu’ega ina ia iloa mafua’aga o fa’amatalaga. Ia iloa aoao mai fa’amatalaga olo’o fa’amaumau i tusi. Ia mafai ona fa’atula’i mai ni fofō mo ni fa’afitauli e māua i su’esu’ega. Ia iloa fo’i ona fuafua ni fa’anaunauga e ao ona ‘ausia e ala i su’esu’ega. Ft: o konisepi ma tomai tau Matematika, e māsani ona fa’aaogā mo le fo’ia o fa’afitauli fa’amatematika.
O lona uiga, a tu’u mai i le Gagana Sāmoa, e manaomia ona tupu le iloa o tamaiti e aoao, fa’auiga, ma fa’aaogā fa’amatalaga. E mo’omia ona iloa fua le talafeagai o fa’amatalaga ma fa’aaogā tatau e fō’ia ai fa’afitāuli. O le fa’auigaga ma le fa’amauina o ni fa’amatalaga i kalafi e tatau ona māioio lelei ma ua fa’atauaina i ālāfua o le Gagana Sāmoa.
Samoan_2012_final.indd 15 23/01/13 1:15 PM
16 TA’IALA GAGANA SAMOA
Fa’aaogaina o fatufatuga ma folasaga talafeagai
E aofia i lenei tomai le fa’aaogāina o fa’aātaga, siva ma isi itū’āiga gaoioiga faitaga e fa’ailoa ai lagona. E mo’omia ona atia’e tomai e fatufatu ai manatu i tusitusiga ma faiga fa’atāga i le iloa lea fa’aaogā le gagana
valiata po o le gagana fa’auigalua. Ia manino fa’amatalaga ma le fa’atāgaina o tala.
Atina’eina o le vatapuia ma agava’a fa’aleaganu’u ma o latou taua
Ia mafai ona galulue lelei fa’atasi ma isi tagata. E mana’omia le mālamalama i le va o tagata, tulaga fa’atāuaina i le aganu’u, ma ia mafai ona liuliu le tōfā ma le moe ina ia taunu’u ai i se maliega ‘autasi. E tāua ona atia’e le ola fa’autauta e aofia ai ma le iloa o matā’upu e patino i tama ma teine.
E tāua i le Gagana Sāmoa le galulue fa’atasi mo a’oa’oga ma le fa’aleleiga o le mālamalama i le gagana. O le tele o ‘auala ma metotia mo le a’oina ma le a’oa’oina o le Gagana Sāmoa, e aofia ai le galulue i vaega ma le galulue fa’atasi ina ia maua se fesoasoani e tamaiti. Ia iloa fa’aaogā le gagana i feso’otaiga ma talanoaga ma isi. E fa’atāua i le ta’iala lenei le amana’ia o tagata ta’ito’atasi ma tulaga e ‘ese’ese ai ma mafai ona ‘auai i potopotoga fa’aleaganu’u.
Amioga pulea ma agava’a fa’alea’oa’oga
E mo’omia le iloa fuafua ma fa’asoa o latou taimi ina ia mafai ona ‘ausia tulaga lelei tau le soifuaga fa’aletagata. Ia fa’aleleia foi le itū fa’aleagaga, itū tau ta’aloga ma ia fiafia i le a’oa’oina o le atamai. Ia iloa fō’ia fa’afitauli i ‘auala sili ona lelei, e lagona e tagata uma na a’afia i se fe’ese’esea’iga, le sa’o, amana’ia ma le tutusa o le faiga o i latou. Ia fa’amaoni ma va’ai lelei ia latou fa’ai’uga, ina ia a’oa’oina i a latou mea sesē ma taunu’uga lelei. E aofia i le vāega lenei le iloa va’ai e ia lona lava soifua mālōlōina.
O se tasi lenei o vāega o le polokalame o le gagana e tatau ona fa’aleleia ina ia mafai e tamaiti ona va’ai toto’a ia latou a’oa’oga. Ia gafatia ona galulue ta’ito’atasi, pe galulue fo’i i vāega e aunoa ma le tau va’ava’aia. O polakalame mo le a’oina ma le a’oa’oina, ua maua ai avanoa mo le galulue ta’ito’atasi o tamaiti. E su’esu’e ifo fo’i le tamaitiiti lava ia, ma fa’ata’atitia ni sini mo ia lava.
Tu’ufa’atasiga o tomai
E ui olo’o fa’avasega tomai ma agava’a i matā’upu ta’itasi, o le fa’amoemoe ‘autū o a’oa’oga, ia iloa ma mālamalama tamaiti ā’oga i le lalolagi olo’o si’omia ai i latou, ma ia manino fo’i i feso’ota’iga o matā’upu uma. O tulaga ia, e mana’omia ai le manino ma le loloto o lo latou iloa o matā’upu, le so’otaga o matā’upu ‘ese’ese, ma mafai ona fa’afeso’ota’i i o latou poto masani ma tomai ua atina’eina.
E mo’omia polokalame e fa’aaogā ai metotia eseese ina ia laulauvivilu tamaiti i so o se faaaogaga o le gagana i le tusitusi ma le tautala ae le na’o le a’o faatauloto. Ia fefa’asoaa’i tusi ma fa’aali le iloa o tamaiti, e ala i le tautala ma le tusitusi. Ia fa’aaogā ai ta’iala mo le faitautusi ma le tusiga o fātuga ‘ese’ese. Ia aofia ai ma le faitautusi fa’atasi, le tautala ma le fa’alogo. E tāua tele pe’ā manino uiga o ‘upu e fa’alogo, faitau, tautala ma va’ai i ai. Ia fa’aaogā tomai ‘ese’ese e mālamalama ai i le aogā o tusitusiga ma o latou uiga.
Fa’aaogaina lelei o Tekinolosi
O tekinolosi, e aofia ai le atina’e o agava’a e fausia mea e fa’aaogā i aso ta’itasi o le soifuaga. O tekinolosi fo’i e mafai ai ona maua fa’amatalaga ua fa’amauina i masini fa’aonapōnei. E iai taimi ole’ā avanoa ai tamaiti, e fa’aaogā fa’amatalaga fa’atekinolosi ia latou su’esu’ega. Ole’ā ono fa’ateleina le fa’aaogā o tekinolosi i matā’upu uma.
Ia fa’amāsani tamaiti e vā’ai i agava’a fa’atekinolosi e tāua mo le a’oina ma le a’oa’oina o le gagana. O le fa’aopoopoga mai o le mālamalama fa’atekinolosi, e aga’i tele ai i luma tulaga tau a’oa’oga. E mafai ona fa’amāsani tamaiti i vaega, e pei o le vaega e fa’atonutonu ai ‘upu, sipelaga o upu, ma vaega e saili ai uiga o ‘upu. Ole’ā fa’amāsani fo’i i vaega e maua ai ni fa’amatalaga, ‘atoa ma le iloa fa’aaogā masini komepiuta.
Samoan_2012_final.indd 16 23/01/13 1:15 PM
TA’IALA GAGANA SAMOA 17
E fa’amoemoe ole’ā atili fa’aleleia ai le Gagana Sāmoa ma fesoasoani e fa’aleleia le tautala, tusitusi ma le fa’aātaga o feso’ota’iga.
Ua fa’asolo ina fa’ateleina avanoa e vā’ai ai i fa’amatalaga fa’atekinolosi i Sāmoa. Olo’o tutupu a’e tamaiti i se lalolagi olo’o teu fa’amatalaga i auala ma fa’atulagaga ‘ese’ese. E mo’omia e tamaiti ona iloa sa’ili, iloilo ma fa’aaogā lelei fa’amatalaga olo’o feavea’i po olo’o teu i tekinolosi ‘ese’ese. Ua fa’atāuaina agava’a o faitautusi ma tusitusi e iloa ai fo’ia fa’afitauli, va’ai toto’a ma mataala i fatufatuga o manatu, faia o fa’ai’uga, ma galulue fa’atasi. Ole’ā fesoasoani lea i tamaiti e tali atu i lu’itau o le soifuaga. Ia tinoū tamaiti e fatua’i uiga ma malamalamaga i fa’amaumauga olo’o tau i ai ma fa’ailoa lo latou malamalama i ni galuega talafeagai.
O tekinolosi o mea faigaluega mo su’esu’ega, feso’ota’iga, ma le teuina o fa’amatalaga. O le Ta’iala fou lenei ua fa’amoemoe e atia’e ai le iloa lelei e tamaiti su’esu’e, āutalu ma fa’aaogā fa’amatalaga. Ole’ā saunia ai tamaiti e mātau, fa’atulaga ma fa’avasega, fa’auiga ma tufa atu fa’amatalaga ma ni manatu fou.
Aga Tausili
O aga tausili o le ogatotonu o le atina’eina o le tagata soifua ma le sololelei o lona si’osi’omaga i ‘āiga, fa’alapotopotoga, nu’u ma le atunu’u. O aga tausili o talitonuga fa’avae o tagata ma fa’alapotopotoga e fa’aalia i taga ma aga i mea e tutupu i aso fai so’o.
O aga tausili, e le na’o ‘āiga ma ā’oga e atina’e ma fa’aleleia ai. E fesoasoani foi ala o feso’ota’iga pei o leitio, televise ma nusipepa. Ole’ā fesoasoani tele le Ta’iala o Matā’upu mo ā’oga e fa’amanino talitonuga ma aga tausili.
O aga tausili e fa’avae ai le Ta’iala o Matā’upu mo A’oga a Sāmoa:
O le fai mea tonu, e mautinoa ai le amanaia o manatu o isi i fa’atinoga, fa’ai’uga ma talia ai le amiotonu o taunuuga ua ‘ausia.
O le fa’amaoni, e mautinoa ai le faatuatuaina i upu ma mea e fai i taimi uma.
O le ‘ausia o tulaga silisili ona lelei, e ao ona patipatia ma fa’afetaia aua ua tau lau o le fa’amoemoe
O le tau’ave o i’uga o a latou filifiliga e mautinoa ai le iloa e le tamaititi o taunu’uga o a latou filifiliga, ma a’oa’oina e tau’ave la’asaga e tutupu mai, ma ia iloa ona fesoasoani i isi.
O le fa’aaloalo, e iloa ai ona ava ma amana’ia lagona o isi; e iloa ai ona fa’atūmauina le lelei o o latou si’osi’omaga, tu ma aga fa’aleaganu’u ma agaifanua, atoa ma le fa’akerisiano. O tulafono fa’alenu’u ma fa’alemālō, e ao ina tausia lelei.
‘Aua le fa’ailoga tagata, e le fa’a’esea ai se tasi ona o lona itū’āiga tagata,ma lona tulaga i totonu o le nu’u po’o le atunu’u.mf.
Samoan_2012_final.indd 17 23/01/13 1:15 PM
18 TA’IALA GAGANA SAMOA
Aga Tausili o le Gagana Samoa
O le a’oa’oina lelei i le Gagana Sāmoa, e iloa ai e tamaiti vā’ili’ili ma au’ili’ili le gagana ma ona lu’itau, atoa ma lo latou mātauina ma le toto’a o aga tausili ma lagona i se matā’upu. E fa’ailoa e tamaiti a latou aga tausili i feso’ota’iga ma isi i a’oa’oga ma nofoaga lautele. E fesoasoani polokalame o le Gagana Sāmoa i le atina’eina o aga tausili i itu nei:
Felagolagoma’i, fatua’i manatu i le fetufaa’i:O polokalame mo le a’oa’oina o le Gagana Sāmoa, e fa’atāua le maua o avanoa e tamaiti e galulue felagolagoma’i ma fetufaa’i ai i vaega. O avanoa ia e fa’alogo ma le toto’a ai i isi tamaiti ma o latou manatu, ma auala olo’o fausia ai o latou manatu ma fai filifiliga e talafeagai ma fa’avae lelei. E ao i tamaiti ona amana’ia manatu fa’aalia o isi ae ia tali fuaitau fo’i i ni manatu e fa’avae tonu ma lelei.
Fetāla’i, loto tatala i manatu o isi:E ao i tamaiti ona fa’alogo ma le loto tatala ma fetāla’i o latou mafaufau i manatu fa’aalia o isi. Ia manatunatu loloto i fātuga olo’o talanoaina pe faitau i ai ma ia amana’ia ‘ese’esega ma o latou tagata ona o le ‘ese’ese o tu ma aga ma isi tulaga o le soifuaga e pei o le tamaoaiga ma talitonuga.
Fa’amaoni ma fai mea tonu:E tatau i tamaiti ona fa’amaoni i o latou manatu fa’aalia e tusa ai ma matā’upu ma fātuga olo’o talanoaina ma folasia.
Tausia le mamalu ma le fa’aaloalo:Ia fa’aaloalo i le va ma isi, ma ia amana’ia talitonuga, lagona ma manatu o isi tamaiti.
Poto, fa’aatoatoaina o le lelei, onosa’i:E ao ona filigā tamaiti ia fa’aatoatoa ona lelei i so’o se taumafaiga; ia a’oa’oina le poto i mea aogā ma talafeagai, ma ia fa’aaogā tomai i le gagana e fa’atino ai sa’ili’iliga i ‘autū ese’ese.
Matāfaioi tau’ave:E tatau ona tau’ave e tamaiti a’afiaga o a latou filifiliga ma amioga. Ia mafai ona fesoasoani i isi. Ia latou iloa teuteu ni fe’ese’esea’iga e ala i le fa’atalanoa filemū ma ia agalelei i isi. Ia iloa o latou tiute tau’ave mo le lelei o tagata uma.
Amana’ia tamaiti uma: E tatau i tamaiti ona manatu i isi tamaiti i taimi o a latou a’oa’oga. Ia amana’ia tamaiti uma ma felagolagoma’i i taimi uma tusa lava pe ‘ese’ese o latou malolosi.
A’oa’oga Sauo’o
O mau ‘autū olo’o limata’ita’iina galuega a le Matāgaluega ua fa’atāua ai le fa’asoa lima lelei, e tutusa ai le fa’asafua o avanoa tāua mo tagata uma. O fa’atinoga i totonu o a’oga e ao ona fa’avae i le fa’aaloalo ma le talia lelei o tamaiti uma i totonu o a’oga. O se isi o vaega tāua e fa’aalia ai ia tulaga o le saunia lea o polokalame talafeagai lelei mo tamaiti ā’oga uma e aofia ai ma tamaiti o iai mana’oga fa’apitoa. O i latou ia ua lē atoatoa le soifua fa’aletino ona o ni fa’aletonu fa’aletagata, po’o le fa’aletonu fo’i o le tulaga i le tamāo’āiga. E fa’avae lenei fa’amoemoe i le manatu laualuga, “E mafai ona manuia taumafai o tamaiti uma,” pe’ā lava le taimi e
Samoan_2012_final.indd 18 23/01/13 1:15 PM
TA’IALA GAGANA SAMOA 19
fa’aavanoa mo i latou, lelei ma talafeagai a’oa’oga. O tulaga va’aia ia o le fa’asoa limalelei. Ia atagia i mea e fai, le leai o se fa’ailoga tagata tusa lava po’o leā lona lanu po’o le itū’āiga tagata, le malosi lelei pe leai fo’i, pe fa’aletonu fo’i le tamāo’āiga o lona ‘āiga. E talitonu le Matāgaluega e mafai lava ona latou ‘ausia se tulaga lelei fa’alea’oa’oga, pe’ā lelei polokalame ua saunia. O tulaga fo’i ia e iloa ai le fa’atāuaina o āiā tatau fa’atagata soifua a tamaiti uma ma ‘auai i polokalame fa’alea’oa’oga olo’o aofia ai tamaiti uma.
Afai e mafai, e tatau ona fa’amalieina mana’oga o tamaiti uma i totonu o a’oga masani. O i’inā e maua ai avanoa e a’oina ai le ola feso’ota’i ma isi ma atia’e ai agava’a e mafai ai ona ola fiafia i lona nu’u po’o lona si’osi’omaga.
O totonugalemū o so’o se polokalame fa’alea’oa’oga o le fa’amalieina o tulaga mo’omia e tamaiti, e aofia ai ma le si’itia o latou tomai ma agava’a. E iai le āiā tatau i tamaiti uma, e auai i latou i ā’oga a o latou nu’u. O totonu o a’oga e maua ai avanoa e ta’ita’ia o latou soifuaga i tu ma aga e atia’e ai lo latou iloa o le va ma isi.
Lagolagoina o a’oa’oga sauo’o mo tamaiti umaO a’oa’oga sauo’o e iai faiga fa’avae ma ua fetu’una’i fa’atinoga ina ia mafai ona auai tamaiti ‘ese’ese uma ma o latou ‘āiga. O a’oa’oga sauo’o e fa’aaogā ‘auala tatau e galuea’ina ai tomai o tamaiti ‘ese’ese ina ia mafai ona latou ‘ausia le tulaga maualuga o a’oa’oga. E tāua tamaiti uma, e ‘ese’ese foi ma tāua o latou sao mo le a’oga.
O isi tamaiti e iai taleni po o tomai fa’apitoa i nisi o matā’upu ma e iai fo’i o latou mana’oga fa’apitoa. E tāua la le saunia lelei o polokalame e mafai ai ona atia’e ma fa’alautele a latou taleni.
Kenera (ali’i pe tama’ita’i)
Ua āiaia i faiga faavae a le Matāgaluega le fa’atutusaina o tulaga fa’alea’oa’oga o teine ma tama. E fa’avae i manatu fa’apea:• o tiute o kenera e fesuisuia’i i lea taimi i lea taimi, ma lea nofoaga i lea nofoaaga • e mafai ona fa’atino o latou tiute mai lo latou iloa, ma filifili pe talia pe te’ena ni amioga • o fa’ai’uga e faaesea ai tamaiti ona o lo latou kenera e tatau ona taofia.
O le kenera, o le tulaga tama’ita’i po o ali’i o le tagata soifua. E atagia i amioga ma uiga māsani o se tagata o se tama’ita’i po’o se ali’i. Ua fa’atāuaina i faiga fa’avale le tutusa o avanoa e maua e tama ma teine i totonu o polokalame a a’oga e atina’e ai o latou lagona, tomai ma agava’a. Ole’ā lē avea la le kenera o le tamaitiiti a’oga e fa’atapula’a ai avanoa latou te auai ai ma sa’ilimālō fa’alea’oa’oga. Ui o lea, e iai tu ma āga a Sāmoa ua uma ona tu’umatāmaga ai tiute tau’ave o tagata ta’ito’atasi. E faatāuaina e le ta’iala lenei tulaga ua masani ai le atunu’u. E tatau ona iai ni avanoa i totonu o polokalame e sa’ili’ili ai tamaiti i faavae o talitonuga, ua mafua ai ona faapito ni isi o galuega i ali’i ma isi i tama’ita’i ft. tufuga ta tatau; matuau’u ma le ause’epapa.
O le uiga masani o le tagata i ona si’osi’omaga e fatufatu ai lo latou iloa o le lalolagi o si’omia ai i latou. E fua fo’i nafa o kenera i le aganu’u. E mana’omia lava le matāala i tulaga o le aganu’u ma ona fa’atinoga atoa ma aga tausili. Ia aloa’ia o latou nafa fa’aleaganu’u. E ao fo’i ona taga’i toto’a faiā’oga ina ia lē so’ona faatapula’aina avanoa mo tamaiti a’oga i totonu o polokalame, ona o ni isi o mafua’aga ua ono tatau ona suia.
E mana’omia e faiā’oga tamaiti uma ina ia ‘auai i galuega fai, e si’itia ai lo latou a’oa’oina i a’oa’oga sauo’o ma saunia avanoa tutusa. Ia mafai ona aga’i atu ai i se olaga fa’amalieina ma le atia’e lelei, pe’ā uma a latou ā’oga. O le fa’atinoga o le faiva faafaiā’oga, e aofia ai le lelei ona fa’atulaga potuā’oga ma le fa’afoeina o galuega e fa’atinoina ai. Ia mautinoa fo’i ua mafai ona fa’amālosia tama ma teine e ‘auai i galuega uma tau a’oa’oga. E tatau ona nofouta faiā’oga i itū’āiga faiga i totonu o potuā’oga e masani ona fa’atuta’ia le taumafai o tama ma teine ā’oga. O faiga ia e masani ona taofia le alu alu pea i luma i a latou su’esu’ega fa’alea’oa’oga.
O mea faitino e fa’aaogāina mo fa’atinoga o a’oa’oga, e tatau ona maua ai e tamaiti aoga se mālamalamaga, e iloa ai pe fa’apefea ona latou maua ni avanoa se tele e maua ai ni galuega mo a latou matāfaioi. E tatau i polokalame ma a’oa’oga i totonu o potuā’oga ona atagia ai le anoano o matāfaioi mo ali’i ma tama’ita’i. E
Samoan_2012_final.indd 19 23/01/13 1:15 PM
20 TA’IALA GAGANA SAMOA
tatau i faiā’oga ona taofia le fa’ailogaina o ali’i ma tama’ita’i, e avea o se fa’alāveavae i le aga’i atu o tamaiti i le sologa lelei o a latou taumafaiga fa’alea’oa’oga, atoa ma itū e fa’atāua e le tagata ia.
Ia mautinoa o polokalame mo a’oa’oga e tatau ona:• aofia ai itū e fiafia i ai, aofia ai manatu po o sao o tama’ita’i ma ali’i i polokalame, i ‘autū, i puna’oa
ma metotia e fa’atino ai a’oa’oga• mautinoa e tutusa avanoa mo le a’oa’oina ma le fa’aaogāina o alaga’oa, avanoa tutusa i taimi o faiā’oga
ma avanoa e ‘auai i taimi uma i so’o se galuega a’oa’oina• mautinoa avanoa mo ali’i ma tama’ita’i e avea ai ma ta’ita’i i fa’atinoga fai i vasega ma a’oga • mautinoa e mālamalama tama ma teine ma amana’ia tutusa tamaiti uma i so’o se avanoa.
Tu’ufa’atasiga o vasega
O le a’oa’oina o ni vasega se lua pe sili atu, e fa’atinoina e le faiā’oga e to’atasi i le taimi e tasi. O nisi faiā’oga e a’oa’o fa’atasi ni vasega ‘ese’ese se lua, a o isi e a’oa’o fa’atasi i le taimi e tasi vasega e tolu po’o le fa. E tupu tulaga nei i ā’oga laiti i nu’u maotua o Sāmoa. O i’inā lea e a’oa’o ai e nisi faiā’oga vasega ‘ese’ese e fa, seia o’o atu i le ono po’o le fitu i le potuā’oga e tasi.
E le na’o vasega e ‘ese’ese o latou tausaga e mafai ona a’oa’o fa’atasi. O le tele lava o vasega, e ‘ese’ese le maualuga o le tomai ma agava’a o tamaiti. O nisi e malolosi ma vave ona pu’e ‘autū a’oa’oina. O nisi e mo’omia le fai ma toe fai. E mo’omia e le faiā’oga tomai i auala ‘ese’ese e fa’amalieina tulaga patino o mana’oga o tamaiti ta’ito’atasi. E fa’atāua e le ta’iala lenei le mafai e le faiā’oga ona a’oa’o tamaiti e tusa ai ma o latou mana’oga. O nisi o a’oga e iai tamaiti e fa’alēlelei pe leiloa fo’i tautala i le gagana Sāmoa. E ao i le a’oga ma faiā’oga ona fai se tonu mautū i le vaevaeina o vasega ma a’oa’oga ina ia talafeagai ma mana’oga o tamaiti.
Fuataga
O fuataga o le fa’atumutumuga o a’oa’oga olo’o fa’atautaia i fa’anaunauga ia ausia ma taunu’uga. O fuataga o le aoao lea ma le fa’auigaina o mau e iloa ai le gasologa o le a’oa’oina ua iai le tamaitiiti, ma faia fa’ai’uga mo le fa’aleleia o lona a’oa’oina.
O le fa’aaogā o fa’anaunauga ia ausia ma taunu’uga e fa’avae ai fuataga ua aofia ai le:• iai o avanoa ‘ese’ese mo tamaiti ‘ia latou iloa ma mafai ona fa’atino taunu’uga fa’atulagaina• aoao ma fa’amaumau fa’amaoniga o taunu’uga ua ‘ausia e tamaiti• faia o fa’ai’uga i le ausia e tamaiti o taunu’uga• fautuaina o fuafuaga o polokalame o a’oa’oga ma le a’oa’oina• fa’ailoa o tulaga ausia e tamaiti ia i latou lava ma o latou matua i se ‘auala e mafai ona saga una’ia lo
latou a’oa’oina
O fuataga e tatau ona ogatotonu i le a’oa’oina o tamaiti. Ua le na’o na sa’ili ai le tulaga olo’o iai le taumafai i le fa’ai’uga o se ‘unite o galuega. E tatau ona iai i Tomatau mo faiā’oga ta’iala mo fuataga e talafeagai mo taunu’uga fa’atulagaina. E mafai fo’i ona iai fesuia’iga o fuataga fa’atatau i le si’osi’omaga o iai lea a’oga ma lea a’oga. Ia aogā fuataga ma ia vave maua e tamaiti i’uga o fuataga ma fautuaga i tulaga e ao ona fa’aleleia i lo latou a’oa’oina.
Samoan_2012_final.indd 20 23/01/13 1:15 PM
TA’IALA GAGANA SAMOA 21
Fuataga mo le a’oa’oinaO fuataga mo le aga’i i luma e maua ai faamatalaga tāua i le tulaga o iai le a’oa’oina. O le fa’amoemoe o nei itū’aiga fuataga ia fa’aleleia a’oa’oga e ala i le va’ili’ili o malosi’aga ma vaivaiga o tamaiti a o le’i amataina galuega. O fuataga e fua i ai le sologa lelei o le a’oa’oina o tamaiti fa’atusa i tulaga e tatau ona ‘ausia ma taunu’uga ua māe’a fa’ata’atitia. E toe autalu ai fo’i le aogā ma le lelei o polokalame mo a’oa’oga. O fa’amaumauga mai ia fuataga e mafai ona tu’ufa’atasi ai se ata manino o tulaga ua ausia e tamaiti ta’ito’atasi. O ia fa’amatalaga tāua e iloa ai e faiā’oga le tulaga ua iai le a’oa’oina o tamaiti ta’ito’atasi ma ‘avea ma fa’avae o fautuaga mo tamaiti ma matua.
O fuataga mo le a’oa’oina e fa’avae i galuega fa’atino ‘ese’ese mo tamaiti. E aofia ai: le faia o fesili e tamaiti po o le fesiligia fo’i; o galuega fa’atino pe tusitusi a le vasega e fa’ataunu’u ta’ito’atasi po o vaega; o mea e fau e tamaiti e fa’aaogā i ai o latou lava tomai ma mafaufau; poloketi ma galuega a tamaiti; mata’ituga o gaoioiga a le tamaitiiti e le faiā’oga; fetufa’iga; fuataga e fua ai e le isi tamaititi tulaga ua ausia e le isi ma fuataga e fua ai e le tamaititi lona ia a’oa’oina.
O galuega fa’atino fa’apenei o avanoa lelei ia e mafai ai ona tu’uina atu fautuaga tu’ugutu a le faiā’oga mo tamaiti ta’ito’atasi, pe tusitusia po o le fa’atalatalanoa fo’i. O ia fautuaga e ao ona fa’amalosi’au ma ‘ia aoga e fa’atalitonu ai le tamaitiiti i lona tagata ma mea e mafai ona ia ‘ausia. E mafuli fautuaga i fa’amatalaga o malosi’aga ma vaivaiga. O ia fo’i fa’amatalaga e agava’a ai le faiā’oga e toe fetu’utu’una’i lana a’oa’oga ina ia mautinoa le sologa lelei o le a’oa’oina o tamaiti. E leai ni togi mo nei itū’aiga fuataga.
Fuataga ua tusa o le a’oa’oinaO fuataga e ao ona fa’aauau i le potua’oga e mata’itū ai le ‘ausia e tamaiti o taunu’uga ua māe’a fa’ata’atitia. E tatau fo’i ona fa’aauau fautuaga i tamaiti ma mātua. O ia fuataga e tatau ona fa’amalosi’au, logomalie ma taliagofie, ma fesoasoani ia malamalama tamaiti pe fa’apefea ona fa’aleleia lo latou taumafai. E fa’ato’ā aogā lava fuataga pe afai e manino lelei i le faia’oga ma tamaiti le faanaunauga e ao ona ‘ausia ma taunu’uga olo’o tulimata’i.
E lagona e tamaiti e iai lo latou sao ma la latou matāfaioi tau’ave i lo latou a’oa’oina, auā ua nofoilo i tulaga oloo mo’omia olo’o ta’u mai i faanaunauga ma taunuuga o le a’oa’oina ma le fuataga o le ‘ausia o nei
Fa’ata’amilosaga o le a’oa’oina – a’oa’oga – fuataga
E tolu auga o fuataga:1 Fuataga mo le a’oa’oina2 Fuataga ua tusa o le a’oa’oina3 Fuataga o tulaga ua a’oina
A’oa’oina
A’oa’oga Fuataga
Samoan_2012_final.indd 21 23/01/13 1:15 PM
22 TA’IALA GAGANA SAMOA
tulaga. E matuā manino lelei le feso’ota’iga o galuega o fuataga, ta’iala o matā’upu a’oa’oina ma polokalame fa’ata’atitia a vasega ta’itasi.
Fuataga o tulaga ua a’oinaO fuataga ia e fa’atino ina ua māe’a ona a’oa’oina se ‘unite ma e masani ona tu’u i ai ni togi po o ni maka mo tamaiti. O togi e fa’ailoa ai i le tamaititi, mātua ma le faiā’oga le taumafai o le tamaititi pe a fa’atusa i le tulaga e ao ona ‘ausia.
Fa’avasegaga o le TaimiO le fa’avasegaga o taimi i le vaiaso mo le Gagana Sāmoa i A’oga Tulagalua i Sāmoa e fa’apea:Tausaga 1 7.5 itula e aofia ai solo, tautala ma le a’oina o le tusitusiTausaga 2 7 itula e aofia solo ma le tusitusiTausaga 3 6 itula e aofia ai le tusitusi, faitau, faalogo ma tautalaTausaga 4–8 5 itula
Samoan_2012_final.indd 22 23/01/13 1:15 PM
Tausaga: alafua, fa’anaunauga e tatau ona ausia, taunu’uga
FTF Fa’alogo ma Tautala: Faatin’oga ma auala e Fa’aaogā
FMF Faitautusi ma Mātau: Fa’atin’oga ma auala e Fa’aaogā
TFF Tusitusi ma Faatino: Faatin’oga ma auala e fa’aaogā
FTG Fa’alogo ma Tautala: Gagana
FMG Faitautusi ma Mātau: Gagana
TFG Tusitusi ma Fa’atino: Gagana
FTT Fa’alogo ma Tautala: Fatuga
FMT Fa’alogo ma Tautala: Fatuga
TFT Tusitusi ma Faatino: Fatuga
FTA Fa’alogo ma Tautala: Aganu’u ma Agaifanu
MFA Mātau ma Fa’atino: Aganu’u ma Agaifanua
Samoan_2012_final.indd 23 23/01/13 1:15 PM
Samoan_2012_final.indd 24 23/01/13 1:15 PM
25
Tausaga 1
FA’ALogo mA TAUTALA FAiTAUTUsi mA mATAU TUsiTUsi mA FA’ATino
FA’A
Tino
gA m
A AU
ALA
E FA
’AAo
gA
FTF1.1 Matau ma amata ona fa’aaoga mau e fa’ailoa ai foliga ma uiga o fa’amatalaga, ma malamalama ai i fa’amatalaga tu’utaliga
FaitaugalauluFTF1.1.1Amataonafa’aaogamauolo’oifa’amatalagatu’utaligaematauaiuigatu’usa’omaamataonamateanisiouiganatia
Feso’ota’igaFTF1.1.2Fa’aaogaagafaigofieolegaganatautalaeagava’aaiifeso’ota’igamaisiilotoifaleolea’oga
Fetala’iFTF1.1.3Fa’aalimanatuiuigamaagaosetautalagamafa’ata’ita’ionata’usemafu’agaosonamanatu
mata’itu ma toe autaluFTF1.1.4Fa’ailoapenamalamalamapeleaimafa’ailoasevaegaosefa’amatalaganalemalamalamaaimasemafua’aga
FTF1.1.5Fa’ailoatulagaetatauona‘ausiaisetautalagailumaolevasegamafa’aaogaefuaiaitautalaga
FMF1.1 Amata ona fa’aaoga mau e fa’ailoa ai foliga ma uiga o fa’amatalaga e matau ai upu, fuiupu, fuaiupu ma o latou uiga
sufiga o tala ma manatuFMF1.1.1Fa’aaogaisetulagauafa’asolosoloinamaututomaifa’avaeoleiloafaitautusi
FMF1.1.2Fa’ailoaleso’otagaolegaganatautalamalegaganatusitusi,gaganava’aiaiatapoofa’ailoitulagafaigofieuamasaniai
FMF1.1.3Matauupu,fuiupu,fuaiupu,maolatouuiga
Va’ili’iliga o faitaugalaulu FMF1.1.4amataonafa’aaogaaualatalafeagaiesa’iliaiuigatu’usa’omamatauuiganatiaosetusitusiga
FMF1.1.5Amataonafa´aaogaaualatalafeagaietulimata’iailolatoumalamalamaitusitusigamaata
Fetala’iFMF1.1.6Fa’aalimanatumalagonaisetalasafaitauiaimata’umaisemafua’agaomanatuinifa’aupugafaigofie
A’oina o upuFMF1.1.7Fa’aaogaaualafaigofieea’oaifoliga/sipelagaoupumaolatouuigainaiateleniupuematauvavefoligamasololeleiailefaitau
TFF1.1 Amata ona fa’aaoga mau e fa’ailoa ai foliga ma uiga o fa’amatalaga, ma fa’amasani i auala o tusitusiga e fatu ma fa’ailoa ai manatu i tusitusiga ma fa’atinoga
TusigaTFF1.1.1Fa’aaogalolatouiloaoleomafoligaomata’itusi,leta’ugaoupu,mafa’ailogaolegaganatusitusietusisa’oaiupumafuaiupu
Fatua’iga TFF1.1.2Fa’aaogaaualaetalafeagaimaletausagaleneiefuafualeleiaitusitusiga;tu’ufa’atasi,iloilomateuteutusitusiga,inaiamaninole‘autumoefaitaumafa’alogologo
Samoan_2012_final.indd 25 23/01/13 1:15 PM
26 TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 1
AnomATA’UpUFA
’ATi
nogA
mA
AUAL
A E
FA’A
AogA
FaitaugalauluFa´alogoinaiamaninouiga:• amataonafa’aaogalolatou
iloamasani,oleuigaoleomafaaleoga,lolatouiloaolefausagaolegaganaematauaileuigatu’usa’oofa’amatalagaft,fa’aaogaleiloaolekalamaosefuaiupueiloaailefa’asologasa’omauigatu’usa’oofa’amatalagaolo’oisefuaiupu
• matau´upu´autuofa´amatalagaealaileomafa´aleoga.
• matauuigaoleomauigape’asuileleoft.leotele,leoolelemalie,fa’atauanau,fa’apelepelemf
• mataumanatu´aututu’usa’oofa´amatalagafaigofie,talapupu´u.
• mateaniuiganatiaoifa’amatalaga
Fa’aaogaauala‘ese’eseefa’atupula’ialolatoumalamalamainitautalaga,talafou,talafa’afagogo,fa’amatalagaose‘autuitotonuoisimata’upuft.• taumatele‘autumani
fa’amatalagaeaofiaaia’ole’ifa’alogo,
• fa’aaoganiataefesoasoaniilolatoumalamalama
• tu’ufesilia’ofa’asolosefa’amatalagapealemalamalama
• mafaufauinifesilieonotaliaisefa’amatalagapeailoaseulutala
• ta’umainimeauaiailoaise‘autua’ole’ifa’alogo
• lisimainiupueonoaofiainifa’amatalaga
• matauuigatu’usa’omafa’asinomaumaifa’amatalagaefa’amaoniaai
• taumateuiganatiamaaumainimafua’agaomanatu
Fa’ailoaleuigaotalamalagonaealailefesuia´ioleleo,leta´ugao´upu,lesaosaoaoletautalamalemanino,maleogatasimafoligava´aiamaamiopeafeso’ota’imaisi
sufiga o tala ma manatuFa’aaogaagapoofaigamasaniolegaganatusitusipeafaitauft.ualatouiloa:• eiaiuigaomata’upuuatusitusia
poofa’aaliaiata;• eamatalefaitaumaileagavalei
letaumatauonatoefo’ivaveleaileagavaleeamataonafaitauleisilaina;
• oleupuuatusiaetasilonafa’aleogaefetauimaleuigaolo’ofa’aaogaai;
• eamatafuaiupuimata’itusitetelemafa’ai’uilepiliota;
• efaitaumuamualeitulauileagavaleonafa’ato’afaitauleaoletaumatau;
• ofa’ailogaolefa’amamafamalekomaliliuefeso’ota’iileomauigaoupu;
• oupuolo’otusiailefa’ava’apitoilumaoletusieta’umaiaileulutala,poole‘autumaisifa’amatalagaepeioletagatanatusialetusi,oletusiatamf;
• eiaiuigaoataefeso’ota’imale‘autuofa’amatalagaolo’oiseitulau
• fa’auigafa’amatalagaolo’oiatamafa’ailomamataufa’asologamafa’avasegagaofa’amatalagaisetusitusiga
• fa’afeso’ota’ileoimata’itusi• fa’afeso’ota’ivaegaoupuiolatou
leo
Fa’asinoinifa’ata’ita’igafaigofielefeso’ota’igaolegaganatautalamalegaganatusitusimalegaganava’aiaiataft.• fa’asinomata’itusioiseupuma
ta’uolatouleo,• fa’asinofa’ailogaft,komaliliu,
piliota,mafa’aleopeafaitau,• fa’asinoniatava’aiamata’u
olatouuigaft,fa’ailoilugaalateleteleepeiolainasasamavasevaseolonauigaoleaualamotagatasavavali;olemolimumuolonauigaetututa’avale;olelogoataolonauigauaumapeamatasemeaepeiolelotu,a’oga
TusigaTusisa’oupu,mafaufuaiupuiamauatonuleuigainauailoafa’afeso’ota’ifoligaomata’itusi,igoaomata’itusimaolatouleoetusiaiuputa’itasi,mafa’aaogalolatouiloaolefausagaofuaiupumailegaganatautalaatoamalepotomasani
Fatua’igaAmataonafa’aaogamafa’amasaniiaualaetalafeagaimaolatoutausagaefuafuamafatuaisetusitusiga,iloilomateuteu:
• Fuafua se tusitusigafa’atalanoamafa’ailoale‘autuose
tusitusigamaleaufaitau–fa’atalanoasefuafa’atatauole
‘ausiaoleaugaosetusitusigaft.Efa’apefeaonatatouiloaleleleioletatoutalailetatoutafaoga?
–filifilisemata’upu‘autuosetusitusiga
–filifilileauga,leaufaitau,malefa’ava’aoletusitusigaft.poosetusi,siata,solomf,peafaiolo’otu’usa’olotoialatoulefilifiliga
–fa’afeso’ota’ile‘autumalolatoupotomasanipooseiloaualatoumauamaiinitusisafaitauai
–filifilimanatu‘autu–fa’ata’atiaseauiviole
tusitusiga;fa’aaogaatatalafeagaimoseauivift.fa’apalakalafa:folasaga,fa’alautelega,aotelega
–tu’ufesiliiisimosefa’alautelegaomanatu
–aoaofa’amatalagamotusitusigailefa’atalanoaomanatu,sa’ilimauolo’omana’omia,filifilimanatuefatuaisetusitusiga
–fesiliiisiisolatoumanatuilefa’asologamafatua’igaomanatuosetusitusiga
–iatoeiloiloalatoulavatusitusigamafa’ailoatulagaolo’oleleiaialatoutusitusiga
Samoan_2012_final.indd 26 23/01/13 1:15 PM
TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 1 27
AnomATA’UpUFA
’ATi
nogA
mA
AUAL
A E
FA’A
AogA
Feso’ota’igaia ´auai i ni felafolafoa´igaFa´ata´ita´ifelafolafoa´igaefa´aaogaailegaganaoasoumamanaiupufa´aaloalofaigofieifeiloa´iga:• fa´asilasilaseuopo´oialava• fesiligiaseisieuigailona
tagata• fa’atalofailefaia’oga,ulua’oga,• fa’ata’ita’ifetalia’igafa’aaloalo
fa’igofieilugaoletelefoniFa´aauaufelafolafoa´igafa´aaoga´upuofetalia´igaft:esa´o,a• ´ea,emo´i?outeleiloa,ta´ilo,
anafea,• fa´aaoga´upu,fui´upupo´o
fuai’upuefa´amautuaifa´amatalagaft:emoni,esa´o,a´ea,ta´ilo,ailoga
Fa´ai´ugaofelafolafoa´iga• Fa´aoga´uputaumavaeefa´ai´u
aift:Toefeiloa´i,Tofasoifua,Manuialeaso,manuialepo.
• fa´aaogaleleomafoligaefa´ailoaaiuigaotala.
Fa´atinogaotala• faitagaotala,fa´aaogani´upu
fa´amatalaevaliai´upu.
Fetala’iFa’aalimanatu,lagonainitulagaefiafiaai/lefiafiaaiisetautalaga,folasaga,talafa’afagogomf.mafa’ailoasemafua’agaosemanatu
mata’itu ma toe autaluMafaufauiseatoagaosetautalagamafa’aalisemanatupenamalamalamapeleai.Fa’asinopoofeaosetautalagaele’imaninoiateia,mafaailoasemafua’agaft.etelevaveletautala,lelagonaonaeleolaititi,poonapisaisi
Fa’atalanoamalisitulagaetatauona‘ausiaisetautalaga,fa’ata’atiaosefuafa’atatau,fa’aaogaefuaaivaegaolo’olelei/leleleiaisetautalaga,teuteumafa’asa’o
Matauupu,mafaitaumalamalamaitusitusigamaatainauailoafa’aaogamauefa’ailoaaiuigaotusitusigapooataft.• fa’aaogalepotomasaniimea
uailoa,fa’atasiaimalolatouiloaoleomafoligaomata’itusi,malefausagaofuaiupuualatouiloamailalatougaganatautalaemateaaiupumauigapeafaitau
Fa’aaogaaualaneiesufiaiupu,manatumauigaosetusitusiga:• va’aitoto’aisefuaiupupooni
fa’amatalagaolo’oiata(attending)• sa’ilifa’apitoseupu,fuaitau,‘autu
olo’oitotonuosefa’amatalaga(searching);
• sailiiliga–tulimata´inimanatufa´apitoa,´upuemasanionafa´aaoga,lefaugaofuai’upu,mafa´amatalagaemauaiata
• mateaupu,manatuolo’ososo’omaiisefuaiupu;mate–lemeaeonotupuilefa´ai´ugapoolemeaeonososo´oai
• faifa´ai´uga–faisefa´ai´ugaisemeaota´ua,eleafainapesa´opesese
• toeva’aimafa’amautinoapoosa’olefaitau(crosscheckingandconfirming)
• fa’atusatusamanatumameamoniota´uaitalaonatoefa´asa´olea.
• toefa’asa’olefaitau(self-correct)
Va’ili’iliga o faitaugalauluFa’aaogaaualatalafeagaiesa’iliaiuigatu’usa’omamatauuiganatiaosetusitusigaft.• fa’atusatusa – talaolo’ofaitauai
maolatousi’osi’omaga;• fa’aaoga¯ le poto masani e matea
aimata’upueaofiaisetalamafesoasoaniialatoufa’auigagaft.fa’aaogaataolo’oilefa’ava’ailuma,fa’aaogaleulutala
• tu’ufesili –fa’atunifesilieuigailetalainaiafa’amasanionaiaisemafua’agaefaitauai
• tu’ufesili ft, tulaga olo’o atagia i se tusitusiga, tulaga e le’o manino ai
• fa’aaoga ni ata fa’alemafaufau efa’alauteleailemalamalama
• Fatua’i manatu–fa’aaogaata,mata’itusiua
iloa,mafa’atusa(symbols)omata’itusiefa’ailoaaimanatuitusitusiga(Tausaga1ilonaamatagaseiao’oilekuata2)
–fa’ata’ita’iletusigaomata’itusiilekopileaomata’itusiova’aiiai(Tausaga1)
–fa’aaogalolatouiloatuputupua’eoleoomata’itusi,oleoileamataga,ogatotonu,mai’uoupuefa’ata’ita’iaionatusimata’itusi,matu’ufa’atasimoletusiinaoupu(mautuilefa’ai’ugaoleTausaga1)
–tusimaninoilaloolatoumanatu–fa’aaogalolatouiloao
mata’itusi,leo,fausagaolegaganaetusisa’oaiupuifuai’upu(Tausaga1,uam’autuileTausaga2),
–va’aitoto’aiupuefa’aaoga,fa’ava’aosetusitusiga,aemaisemanatuolo’ofiatusia
–filifililevaogaganaesilionaleleimoleaufaitaumale‘autu
–sa’ilimafa’aaogafautuagamailefaiaogamaisitamaitiialatoutusitusiga
–toesiakipooaofiamanatu‘autusafuafuaina
–siakilemoniofa’amatalagamamau
–fa’aaogasefa’ava’aemaninoaileso’otagaomanatu‘autumamanatufa’aamoamotali
–va’aitoto’ailesipelagaoupu,kalamamaletusitusiiamanino
• Autalu tusitusiga–iloilopoomaninomaleleile
folasiaomanatuetusaaimale‘autu,aufaitauft.va’aitoto’ailetalafeagaioupufilifilia;tu’ufesilipetalafeagai,ft.malieileaufaitau
–sa’ilifautuagamailefaia’ogapoonisiolevasegamaisi
–teuteutusitusigaetusaaimafautuaga
–va’aitoto’ailesa’ooletusigamafa’asa’o
Samoan_2012_final.indd 27 23/01/13 1:15 PM
28 TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 1
AnomATA’UpUFA
’ATi
nogA
mA
AUAL
A E
FA’A
AogA
• matea uiga natia o se tala–fa’aaogamata’upuolo’oaofiaisetalafa’atasimalepotomasaniefatuaimanatuiuigaonatiapoouigaele’otu’usa’omailetala
• mate le so’so’oga o le tala• toe sa’ili mai i le tala ni
fa’amaoniga o manatu• fa’ailoa le ‘auga o se tusitusiga ma
manatu ‘autu
Toemanatuiletulagaoiailalatoufaitauileft.• ta’umaitulagaolo’ofiafiaaiila
latoufaitautusi• ta’umaimeafouuaa’oinamaise
tusitusiga• fa’amatalasefa’afitauliolo’oi
lanafaitautusi• fa’ailoasetulagaetatauona
galueatiliai
Fetala’iFa’aalimanatufaigofiemalagonaitalasafaitaupematamataaimata’umaisemafua’agaomanatu
A’oina o upuTusiupuinipepamalolaitipeiopepaolepele,fuliilugaupumava’aivavepetutusa,atutusaonapoleaolefalamavala’au‘tutusa’,mata’uleupu(snap);manatua(memory):fa’aaogaupuuatusiinipepamaloepeiopele–fa’auilaloupuonata’itasileaonaliliuilugaupuelua,atutusaonaaveleaefaima‘ai,aletutusaonatoefulileailalooupu;fa’aaogasilapela(syllables);fa’aaogai’uleotutusa(rhyme)ematauaiupuetutusai’uga(ftoe,foe,toe,moe,fa’amoemoe);fa’aaogaleiloaoupue‘aigafa’atasipetutusaolatoutala’agaft.tala, fa’amatala,tala,tala’aga,talatala,tautala,faitala
Lolomiga ma Fa’alauiloa• filifilipefa’apefeaonafa’ailoale
tusitusigaileaufaitau• toefaitautusitusigamafa’asa’o
niseseolegaganaftsipelaga,fa’ailogaolegagana
• teuteulelolomigaefa’ailoaiisi• sa’ilifautuagamaifai’a’oga,uo,ma
isieuigailelolomigauaiai• fa’ailoa,fa’aali,fa’asoaiisieuigai
letusitusiga
mata’itu ma toe autaluFa’amatalaaualasafa’aaogaefuafua,tusi,iloilomafa’ailoaaisetusitusigaFa’amatalaleaogaoaualanafa’aaogaFa’aaogafuafa’atatauotusitusigaeautaluaigaluegatusitusi
Samoan_2012_final.indd 28 23/01/13 1:15 PM
TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 1 29
FA’ALogo mA TAUTALA FAiTAU mA mATAU TUsiTUsi mA FA’ATinogA
gAnA
FTG1.1 Matau ma malamalama i fausaga faigofie o le gagana i tala ‘ese’ese olo’o fa’alogo ai, ma fa’aaoga fausaga faigofie e feso’ota’i ai ma isi i le gagana o aso uma
KalamaFTG1.1.1Fa’alogomatautatalaifuai’upufaigofieatoatoaefetauiiuigamamanatu,masa’olefa’atulagagaetusaaimalefausagaofuai’upuileGaganaSamoaifeso’ota’igamaisi.
LeoFTG1.1.2Mataumatu’u’ese’eseupuolo’oitotonuosefuaiupuofa’alogoiai;matauleoomata’itusi,silapelamaleta’ugainaiafaigofieilefa’alogoonamaualesipelagasa’oeaofiaaimalefa’ailoga
FTG1.1.3Mataumafa’ata’ita’iletautalailegaganaTmalegaganaKitaimitalafeagai
UpuFTG1.1.4Malamalamamafa’aaogaupuolegaganaoasouma;upufa’apitoaoisimata’upu,maupufa’aaloalofaigofieetatauai
FTG1.1.5Amataonafa’aaogaupuefa’alauteleaimanatuft.fa’amatalainaosetagata(soanauna),poosegaoioiga(soaveape)
FMG1.1 Fa’aaoga tomai ma agava’a fa’avae o le iloa faitautusi e faitau malamalama ai i tusitusiga ma ata va’aia faigofie
KalamaFMG1.1.1Mataulefausagaofuai’upuinaiailoalefa’atulagagasa’ooifuai’upumamalamalamaiuigaoiafa’aaogagapeafaitauiai.
LeoFMG1.1.2Fa’aaogalolatouiloaoleomafa’ailogaolegaganatusitusiefaitausa’omamalamalamaaiitusitusigaoletausagalenei
UpuFMG1.1.3Fa’atupula’ialeaofa’ioupuuamafaionamatauvavepeafaitaueaofiaaimaupufa’apitoao‘autumaisimata’upuolea’oga
FMG1.1.4Amataonamataugaluegaolo’ofaiaenisioupu‘autuosefuaiupuftonisiupuefa’aigoaaimeaepeionauna,onisiupuefa’amatalaainauna,oisiupuefa’amatalaailagona,
TFG1.1Fa’aaoga lo latou iloa o le fa’atulagaga o le gagana, ma faiga masani o le gagana tusitusi e fatu ai a latou tusitusiga
KalamaTFG1.1.1Fa’aaogafuai’upufaigofiemafuaiupuesoso’oile‘ma’etusiaialatoutala
TFG1.1.2Fa’ata’ita’ionafa’alautelemanatuoisefuaiupuilefa’aaogaoupufa’amatalaepeiosoanaunamasoaveape
‘UpuTFG1.1.3Fa’aaogasa’oupuemasanionalatoufa’aaogainailolatousiosiomagai‘aigamaa’ogamotusitusigaoletausagalenei
AnomATA’UpU
KalamaIamafaietamaitionataliifesilieamataile:• Oai/Olea/Ofea/Efa’apefea
/Oanafea/Ifea/Eto’afia?
Iamataule‘ese’esegaole:• fausagaofuai’upufaigofie• fausagaofa’atonuga• fausagaofesilimaiamanatua
fa’ailoga.• fuai’upuiletaiminei,taimi
faifaipea,taimituana’i,taimilumana’i
Fatunifuai’upupupu’uesoso’oileso’ofuai’upuole‘ma’.MatauleataolefausagaoleGaganaSamoa,oleveape,nauna‘autu,naunalagolago(VNANL)olo’oatagiaifuai’upufaigofie.
KalamaFa’aaogafausagasa’oofuai’upuemateaailefa’asologaoupumauiga• inaunamasoanauna• iveapemasoaveape• ifa’atusatusagaefa’aaogaai
soanaunamasoaveape• euigatutusamafa’afeagai
LeoFa’aalilolatouiloaolegaganaealaile:• fa’afeso’ota’ioleoiolatou
mata’itusitusitusia,fa’afeso’ota’ivaegaoupuiolatouleoft.
• faitausa’oomata’itusi,silapela,mafuai’upu
• vaevaesilapelainaiafaigofieonata’u
KalamaTusinifuai’upuefausialeleiiletaiminei,taimituana’i,• Matauleleilefaigaefesuia’iai
fuai’upumailetaimineiiletaimituana’i
• Fatunifuai’upuetaliatuaiifesiliole“Oai,Olea,Oanafea,Efa’apefea,Ofea,Aisea.
• Iamafaionailoale‘ese’esegaofuai’upuatoatoamafui’upu.
• Fa’afeso’ota’inifuai’uputa’iluaefa’aaogaaileso’ofuaiole‘ma’.
Iamasaniefa’aaogafa’ailogafa’aleomafa’ailogaomanavaga:komaliliu,fa’amamafa,koma,piliota,fa’ailogafesili.Iailoapo’ogafeaofuai’upuetu’uaimata’itusilapopo’a.• Fa’aaogasoanaunamasoaveapee
fa’alauteleaimanatuotusitusiga.
Samoan_2012_final.indd 29 23/01/13 1:15 PM
30 TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 1
AnomATA’UpU
Fa’aaogata’itasitasi,po’osefui’upu,po’osefuai’upuetalivaveaimaiasa’omatalafeagaitaliitalanoaga.
Fa’aaogaupufesilietalafeagaiifa’amatalagaolo’osa’iliaisemata’upupoosetalanoagamaiafa’aalimanatuinimata’upuetalanoaina.
LeoFa’alogomafa’a’ese’eseupuoitotonuosefuaiupu
Fa’alogomafa’a’ese’eseleoosilapela,maleoomata’itusiitotonuoupu
Matauleumiolevauelipeafa’aleomafa’amatalalea’afiagaoleuigaoseupuonaoleleoolevaueli
Mataulesilapelaolo’ofa’amamafaleta’ugamalonauiga
Fa’a’ese’eseleoofesilimaleoofa’atonugamaisiitu’aigafuai’upu
Matauleuigaolo’oileoonifa’amtalagaft.leoo‘ote,leoolapata’igamafa’asilasilaga.
Fa’ailoatulagaetautalaaiile‘t’male‘k’mafa’atino
UpuMalamalamamafa’aaogaitu’aigaupueseeseetautalaaiiasouma,• upuetautatalaaiilegagana
fa’aaloalo• fa’a’upugailesegila,tualema
lepelulale• upuefa’aaogaso’oi‘aigama
potua’oga• upumofa’atulagagaft:
muamua,lonalua,mf• igoaolanumamataunilanue
tutusai‘aigamapotua’oga• igoaofuainumeramaolatou
foliga• upuetoefa’amatalanitalamai
leTV,fagogo,talaafaia’ogapo’onitalaanisitamaiti
• igoaovaegaoletino• igoaomeaumaitotonuo
lepotua’oga,‘aigamalesi’osi’omaga
• upuefa’amatalaaifoligaonimea
Malamalamamafa’aaogaupuo‘autuolo’oa’oa’oinamaupufa’apitoaoisimata’upuMalamalamamafa’aaogasa’oupuefa’atatauileaofa’iotagataoaofiaisefa’amatalagaFa’aaogaupuefa’alautele,fa’a’oaaimanatuftsoanauna,soaveape
• fa’aaogafa’ailogafa’aleomafa’ailogaomanavaga:komaliliu,fa’amamafa,koma,piliota,fa’ailogafesili,mafa’ailogaoupusi’iemalamalamaaiiuigaotalaofaitauai
• fa’ailoaupuetaitutusaleo• faitauso’oseupueva’aiiaima
iloaolatouuigaofa’aaogainaaiilegaganaoasouma
Upu• Faitaumamatauvavefoligama
uigaoupuoasoumamaupufa’apitoaoisimata’upuma‘autu
Mataufa’aaogagaoupuisefuaiupu:• ninaunata’atelepeninauna
fa’apitoa• nisoanaunaofa’aaogaina(ave
lefa’amuamuainaunamasoananunaonafaatoava’aileaiveapemasoaveape(fa’amasaniilematauofa’aaogagamauigaofa’aaogaaiaele’olefa’aigoaonaunaveapemf)
• veapemaolatoufa’ailotaiminei,taimituana’i
• niofa’amatalaainifa’anumerainaonimea
• nitautumalemafua’agaolefa’aaogaso’oftisesolopoosetala.
UpuIafa’aaogaupuemasanionafa’aaogailegaganaoasoumamanaiupufa’aaloalofaigofie,fa’apeaupuo‘autu
Fa’aaogaupu:• emasanionafa’aaogaile‘aiga,
lepotua’ogamasi’osi’omagaemasanionaiai.
• iatalafeagaiupufilifiliamale‘augamaleaufaitau
• efa’aaliailagonaft:fiafia,mimita,fa’anoanoa,malie,inoino,mf
• etoefa’amatalaainimeanatutupu
Samoan_2012_final.indd 30 23/01/13 1:15 PM
TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 1 31
FA’ALogo mA TAUTALA FAiTAU mA mATAU TUsiTUsi mA FA’ATinoFA
TUgA
FTT1.1 Malamalama i fatuga faigofie ma iloa fatua’i manatu i fatuga fa’atulagaina ia talafeagai ma auga ma le aumatau
Auga, aumatau, manatuFTT1.1.1Fa’alogomafa’ailoaleauga,aumataumamanatuofatuga,mafa’atinofatugaeseeseilegaganatautalaft.talafatu,talatoefa’amatala,pese,solo,mafa’atonuga
FTT1.1.2Fa’ailoauigaoleaumatauofatugamoletausagaleneimafa’ailoapefa’apefeaonalatouiloa
Auivi ma aga o fatugaFTT1.1.3Mataufa’avasegagapooauivi,manisioagaofatugaoletausagalenei
FaitaugalauluFTT1.1.4Fa’aalimanatuiuiga‘autuofatugamafa’ailoasemauelagolagoinalemanatu
FMT1.1 Faitau malamalama i manatu o fatuga ma au’ili’ili vaega e patino i ai
Auga, aumatau, manatuFMT1.1.1Fa’ailoaleauga,aumatau,mamanatuofatugaofaitauai
Auivi ma aga o fatugaFMT1.1.2Fa’ailoaleauivimaagaofatugafa’atulagaina
FaitaugalauluFMT1.1.3Fa’ailoauigatu’usa’omauiganatiaoisefatuga
FMT1.1.4Mataumanatu‘autumamanatufaaamoamotalioitalamafa’amatalagaosemata’upu(informationaltexts)
FMT1.1.5Fa’aaogaatamauigaosefatugaatoamalepotomasaniefa’aaliaimanatuiuigaosetagataosetala
TFT1.1 Fatu ni a latou tala e talafeagai ma auga, aumatau fa’atulagaina
Auga, aumatau, manatuTFT1.1.1Fuafuamatusinifatugamoaugamaaumatau‘ese’ese:talatoefa’amatala,fa’atonugaolefaiaosemea,fa’amatalasetagata,senofoaga,semeaolo’oilonasi’osi’omaga,fa’aaogatusitusigaefa’amauaiolatoumanatu(journalwriting)
TFT1.1.2Fa’ailoaniitusetolueiloaaileleleiosetusitusigapeafa’atusaileaugamaleaumatau,mafa’aaogaefuaiaileleleioalatoutusitusiga
TFT1.1.3Fa’aaogafa’amatalagatu’ugutumaatatusitusiaefa’ailoaaialatoutusitusigailevasega
Auivi ma aga o fatugaTFT1.1.4Fa’aaogaauivimaagatalafeagaiofatuga‘ese’esefttalafa’amatala,talafatu,faatonugaolefaigaosemea,fa’amatalagaosetagatapoosemea
AnomATA’UpU
FATU
gA
Auga, aumatau, manatuFaalogomafaaeseesefatugafaigofieofaalogoiai:fa’ailoaleauga,aumataumamanatuofatugaft.talafa’amatala,talatoefa’amatala,talaatu,talatu’u,solo,pese,fa’atonugaolefaiaosemeae.g.osekuka
Fa’ailoale‘ese’eseolegaganaefa’aaogaiaumatau‘ese’eseft.oemasaniai,osetoea’inamatua,oseisioalatouuo
Fa’atinofatugaeseesefa’atulagainamoletausagaleneift.talatoefaamatala,tauloto,pese,faatonuga
Fa’alogoifatugamata’umainisiouigaoleaumataumamafua’agaoolatoumanatuft.Oletalasafa’alogoaiileleitioosetalamotamaiti.Osetalamotamaitienonofoiletaulagaauaele’iva’ailatouinipe’a.Eiloaotamaitilaitiauaefaigofieupuolo’ofa’aaogailetala.
Auga, aumatau, manatuFaitaumafa’ailoaleauga,aumataumamanatuofatugaft.talafa’amatala,talatoefa’amatala,talaatu,talatu’u,solo,pese,fa’atonugaolefaiaosemeae.g.osekuka
Fa’ailoamafa’auigafa’amatalagaolo’ofa’amauinaikalafi,siata,maataFaitaualatoulavatalanatusimafa’ailoapooaileaumatauoalatoutusitusiga.
Filifilianalavatusifaitau
Auivi ma aga o fatugaFa’ailoaleamataga,ogatotonu,mafa’ai’ugaotalafatueaofiaaimafagogo,matalatoefa’amatala,
Fa’ailoaleauivimavaegaoaofiaisefa’atonugaosefaigaosekuka,ta’aloga,faigaosemeataulimaft.pe’ape’a
Fa’ailoanisioagaofatugaoletausagalenei:ft.osoloepupu’ufuai’upumatutusaleofa’ai’uofuaiupu;ofa’atonugaeiaiupuefa’asoloailefaigaosemeaftmuamua,sosooailea,amae’a…
Auga, aumatau, manatuAuiliilitalatoefaamatala,talafatu,fa’atonugamfmoletausagalenei,ma:matauleaugamaleaumataumataumanatuoaofiaai
Fuafuamatusinifatugauafa’atulagaina;fa’aaogafuafa’atatauoleleleiosefatugaeiloilomateuteuaitapenagafa’ata’ioalatoutusitusiga
Au’ili’ilifatugaolo’oleleionatusimafa’ailoaniitusetoluolo’oleleiaimafa’aaogaonifuaefa’atatauiaileleleioalatoutusitusiga.Iamataulelelei/malieomanatu,upu,fa’asologa,atailalatoufaitauiai
Fa’atusatusaalatoutusitusigailefuafa’atatau,mateuteu
Samoan_2012_final.indd 31 23/01/13 1:15 PM
32 TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 1
AnomATA’UpU
Auivi ma aga o fatugaFa’alogomafa’ata’atiafatugaiolatoufa’ava’apooauivift.fa’asologaoletalatoefa’amatala(amataga:oai,ofea,oanafea,ogatotonu:omeanatutupu;fa’ai’uga);ovaegaeaofiaisetalaefa’amatalaailonaaiga(olonaigoa,oonamatua,otagataeilonaaiga,olonanu’u,ogaluegaefai);auiviosefa’atonugaolefaigaosemeaft.olesu’iinaoseula,olefaigaoseta’alogaepeiolelape(oleulutala,omeaemana’omia,ola’asaga)
Fa’ailoanisioagaofatugaoletausagalenei:ft.otaulotoetutusaleoefa’ai’uaifuai’upu,emaliefo’imaetopetopeinisiotaimimafaitaga;otalatoefa’amatalamafa’atonugaolefaigaosemeaefa’aaogaupuefaavasegaaifaamatalagaft.muamua,sosooailea,amae’a…
FaitaugalauluIamaealeTausaga1uamafaietamaitionafaitaumamalamalamaiuigatu’usa’oofatugaolooiaimaataelagolagoai:talatoefaamatala,faamatalagaosemeanatupu,faigaosemeaft.gasesegaosetaumafa,faigaosetogalaau.
Toefa’amatalatalasafaitauai.
Faauigafaamatalagaoloofaamauinaiata,siatamafa’ailoft.kalenaoaso,taimioleaso,siataoletau,ataoletinooletagata
Mateleaofiagamalefa’asologaosefatugafuaileulutalamaatamamafaionafaamaoniamanatu
Fa’ailoale‘autuosetala
Talifesiliefaatatauisefatuga–Ofea,Oai,Olea,Aisea,Efaapefea
Fa’aalimanatuitagataosetalamata’usemafua’agaomanatu
Fa’ata’ita’iauala‘ese’eseefa’ailoaaimanatuoalatoufatugaft.fa’aaogasiata,atavali,atapu’eelagolagoinamanatuofa’aali,faitauleotelea’ofa’alogolevasega,tusiseataeuigailetusitusigamafa’amatalailevasega,talanoaiisieuigailanatalanatusi–iamaninoleulutala,oaiolo’oautuiai,oameanatutupuileamataga,ogatotonu,i’uga
Auivi ma aga o fatugaMatauauiviofatugaoletausaganeimataumafaietaumulimuliaiialatoutusitusiga:faamatalagaosemeanatupu,faatonuga,faamatalagaosemeaft.OleVaitaele,talatoefaamatala,faamatalagaosemeanatupu,faigaosemea
Fa’amasaniiagaolegaganamofatuga‘ese’eseft.amataiveapefa’atonuga,
Samoan_2012_final.indd 32 23/01/13 1:15 PM
TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 1 33
FA’ALogo mA TAUTALA mATAU mA FA’ATinoAg
AnU’
U m
A Ag
AiFA
nUA
FTA1.1 Fa’aaoga le gagana fa’aaloalo faigofie ma tu ma aga e talafeagai ma o latou tausaga i fa’atinoga o fe’au ma galuega, o le va fealoaloa’i ma tagata, o feofoofoaiga, o fa’asinomaga, ma ta’aloga, fa’afiafiaga ma galuega taulima
TautuaFTA1.1.1Fa’amatalaolatoufa’asinomaga:ouigaolatouigoaatoaaimaolatoutulagaitotonuoaiga/a’ogaft.ulumatua
FTA1.1.2Malamalamamafa’aaogalegaganafa’aaaloalofaigofieefa’amatalaaife’aumagaluegaitotonuoaigamaa’oga,fa’atinoaifa’atonugamatalosaga
Fa’aaloaloFTA1.1.3Malamalama,fa’aaogamafa’amatalatumaagafa’aaloalooamiogapuleaitotonuoaigamaa’oga.
FTA1.1.4Malamalamamafa’aaogalegaganafa’aaloaloefa’afeiloa’iaitagatamafa’atinoailevafealoaloa’ietatauaiiletausagalenei
Ta’aloga, Fa’afiafiaga ma galuega TaulimaFTA1.1.5Fa’alogo,matamatamafa’amatalafa’atinogaota’aloga,sivamagaluegataulimafaigofie‘ese’esefa’asamoa
MFA1.1 Fa’atino fa’atonuga o fe’au ma galuega i totonu o aiga ma a’oga i le gagana fa’aaloalo faigofie, o le va fealoaloa’i ma tagata, o ta’aloga, fa’afiafiaga ma galuega taulima
TautuaMFA1.1.1Mataumafa’atinofe’aumagaluegaitotonuolepotua’ogamalelotoaolea’oga
Fa’aaloaloMFA1.1.2Mataumafa’atinotumaagafa’aaloalooamiogapuleaitotonuoaigamaa’oga;fa’ailoasemafua’agatatauonisiotumaaga
Ta’aloga, Fa’afiafiaga ma galuega TaulimaMFA1.1.3Mataumafa’atinota’aloga,sivamagaluegataulimafa’asamoafaigofie
AnomATA’UpU
AgAn
U’U
mA
AgAi
FAnU
A
TautuaFa’ailoaeletamaiititileuigaolonaigoamalonafa’asinomagaitotonuoaiga.Ft.Olo’uigoaoSina.Oleigoaleaoletinaolo’utama.Oa’uelonatoluolefanaua...Matoutenonofoi...Onaoa’uelonatoluoutefa’alogoilevaegamatutua.Outeva’aiao’uusolaiti.
Fa’amatalatiutefaiiaigamatotonuolepotua’ogaft.Tapenalefale/saluleotaota/fa’alalaalugamafala/solofa’amalama.Talanoapeaiseaemo’omiaaionafa’atinoolatoutiuteftilesololeleioleaigamaa’oga
Fa’aaogalegaganafaaaloalofaigofieefa’ata’ita’ionafaisefa’atonugapoolefa’aaliosemana’ogaftAumainitavaifa’amolemole/.Fa’afetai.Fa’amolemoletu’umaileatolena/mf
Fa’aaloaloTumaAga:Fa’amatalamafa’aaoga• ‘aualetautalamalemama.• nofoilaloma‘ai/tautala.• ‘auale‘aisavali.• fa’atuloumasavalifa’ano’uno’uilumaotagata.• ‘aualefaifeautogiFa’atalanoamafua’aga/manatufa’avaeotumaagaolo’oilugaftolevamaisietaua
Fa’amatalamafa’aaogafa’afeiloa’igaotagata:• TalofalauSusugaalefaia’oga.• Oamai‘oeileneitaeao?• Manuiafa’afetai.• Talofatina/tama.
Tautua Fa’atinomagaluluefa’atasimaisieteuteulolatoupotumagaluegaetatauaiitotonuolea’ogaft.taegaotaota,totoinaola’auFa’atinogaluegaefesoasoaniaiisiitotonuolevasegamalea’oga.Fa’atusatusafe’aufa’atinoiaigamaa’oga.Fa’aaogalefa’amolemolemalefa’afetaiefa’amasaniaiilefa’atinogaofa’atonugaofe’aumagaluega.
Fa’aaloaloMataumafa’atino:ft.• Nofoilaloma‘aifa’amolemole.• ‘Aualepisaolo’osaunoalefaia’oga.• ‘Aualetautalatumatagata.• ‘Aualetautalamalemama.• Tautalamalefa’aaloalo/savalimaleiloa• Fa’afeiloa’imafa’atofaaiitagata‘ese’ese.Fa’amatalasemafua’agaonisiotumaagaft.aiseae‘auaailetautalatuilumaotagata?
Ta’aloga, Fa’afiafiaga ma galuega TaulimaFa’atinota’alogafa’asamoa:Lapega,tulituli’ı,’aisakea,tu’itu’imeto,popomano’o,Fa’atinopesemafa’aaogameafaifa’ili,pa’o‘ese’esemosasa,fa’aili–meafaifa’aili.(pate,fala,ma’a,sipuni)Fa’atinosesasafaigofieFa’atinolelalagainaopololauniu,ma’ilo,taulima,pe’ape’a.
Samoan_2012_final.indd 33 23/01/13 1:15 PM
34 TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 1
AnomATA’UpU
Ta’aloga, Fa’afiafiaga ma galuega TaulimaTa’aloga:Fa’amatalamafa’aaogalevaogaganao:• Lapega,tu’itu’imeto,tulitulii,popomano’o,
tolotolouga,‘aisakea.Fa’afiafiaga:Matamatailefa’atinogao• Sasa,peseft.patimapo.(Pa’o‘ese’ese–meafaifa’ili
–pate,fiti,fala,ma’a,sipuni.)GaluegaTaulima:Fa’amatalalefa’atinogao• pe’ape’a,polo,taulima.
Samoan_2012_final.indd 34 23/01/13 1:15 PM
35
Tausaga 2
FA’ALogo mA TAUTALA FAiTAUTUsi mA mATAU TUsiTUsi mA FA’ATino
FA’A
Tino
gA m
A AU
ALA
E FA
’AAo
gA
FTF2.1 Matau ma fa’aaoga i se tulaga ua faasolo ina mautinoa mau e fa’ailoa ai foliga ma uiga o fa’amatalaga, ma pu’e ai le a’ano o fa’amatalaga tu’utaliga
FaitaugalauluFTF2.1.1Fa’aaogaisetulagauafa’asoloinamautinoamauefa’ailoaaiuigaolegaganatautalamanisioaualaematauaiuigatu’usa’o,mamateaaiuiganatiaofa’amatalagatu’utaliga
Feso’ota’igaFTF2.1.2Fa’aaogamauefaailoaaiuigaofa’amatalaga,maagaolegaganaeagava’aaiifeso’ota’igamaeuamasaniaiilelauteleololatoulotoifale
Fetala’iFTF2.1.3Fa’aaogamauefaailoaaiuigaofa’amatalaga,maagaolegaganaeagava’aaiifeso’ota’igamaeuamasaniaiilelauteleololatoulotoifale
FTF2.1.4Fa’aaogaauala‘ese’eseemafaufauaiiuigaitautalagamafa’amatalagatu’utaliga
FTF2.1.5Amataonafa’aaoganiauala‘ese’eseemafaufauaiiuigaotautalagamafa’amatalagatu’utaliga
mata’itu ma toe autaluFTF2.1.6Fa’ailoatulagaetatauonaausiaisetautalaga,fa’ailoatulaganaausiaisanalavatautalaga,matoeteuteu
FMF2.1 Fa’aaoga ma le to’a mau e fa’ailoa ai le uiga o fa’amatalaga, e faitau malamalama ai i tusi o le tausaga lenei
sufiga o tala ma manatuFMF2.1.1Fa’aaogamauefa’ailoaaifoligamauigaofa’amatalaga,esufimamatauvaveaiupumamanatu,mafaitaumalamalamaaiitusitusigamaata.
FMF2.1.2Fa’amatalaleso’otagaolegaganatautalamalegaganatusitusi,malegaganava’aiaiatapoofa’ailoinifa’ata’ita’igamasani
Va’ili’iliga o faitaugalaulu FMF2.1.3Fa’aaogaisetulagauafa’asoloinamautuaualatalafeagaiesa’iliaiuigatu’usa’omamatauuiganatiaosetusitusiga
FMF2.1.4Fa´aaogaaualatalafeagaietulimata’iailolatoumalamalamaitusitusigamaataisetulagauafaimamasanimaualautelemanatufa’aalia
Fetala’iFMF2.1.5Fa’aalimanatumalagonaisetalamaaumainimauseluapesiliatuefa’alauteleai
A’oina o upuFMF2.1.7Fa’aaogaaualafaigofieea’oaifoliga/sipelagaoupumaolatouuigainaiateleniupuematauvavefoligamasololeleiailefaitau
TFF2.1 Fa’aaoga i se tulaga ua tele ina mautu mau e fa’ailoa ai foliga ma uiga o fa’amatalaga, ma fa’amasani i auala o tusitusiga e fatu ma faailoa ai manatu i ni tusitusiga ma fa’atinoga
TusigaTFF2.1.1fa’aaogaisetulagauafa’asoloinamautulolatouiloaoleomafoligaomata’itusi,leta’ugaoupu,mafa’ailogaolegaganatusitusietusisa’oaiupumafuaiupu
Fatua’iga TFF2.1.2Fa’aaogaaualaetalafeagaimaletausagaleneiefuafualeleiaitusitusiga;tu’ufa’atasi,iloilomateuteutusitusiga,inaiamaninole‘autumoefaitaumafa’alogologo
Samoan_2012_final.indd 35 23/01/13 1:15 PM
36 TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 2
AnomATA’UpUFA
’ATi
nogA
mA
AUAL
A E
FA’A
AogA
FaitaugalauluFa´alogoinaiamaninouiga:• fa’aaogavavemaumaiimeaua
latouiloa,mamauolo’oaofiaileomafaaleogaolegagana,mamauoleiloaolefausagapoolekalamaolegaganaepu’eaailea’anoofa’amatalaga
• mataumailoaniupu,fuiupu,fuaiupuolo’olo’otautuiaimamafua’aga
• matau´upu,mafuaitau‘autumaolatouuigaofa´aaogaai
• mataulefegauia´igaoleomaa’afiagaoleuigaft,leoita,fiafia,popolemf
• mateauiganatiamafa’amatalamaueiloaaiuiganatiaonifa’amatalagaft,eiloaileleooletagataotautalalagona,eiloaifoligapoofiafiapeita,eiloainisifa’amatalaganamuamuata’u
Fa’aaogaauala‘ese’eseefa’atupula’ialolatoumalamalamainitautalaga,talafou,talafa’afagogo,fa’amatalagaose‘autuitotonuoisimata’upuft.• taumatele‘autu,nifa’amatalaga
maupueonoaofiaaia’ole’ifa’alogo,
• fa’aaoganiataefesoasoaniilolatoumalamalama
• tu’ufesilia’ofa’asolosefa’amatalagapealemalamalama
• mafaufauinifesilieonotaliaisefa’amatalagapeailoaseulutala
• matauuigatu’usa’oilefa’asinoomaumaifa’amatalaga
• taumateuiganatiamaaumainimafua’agaomanatu
Fa’ailoaleuigaotalamalagonaealailefesuia´ioleleo,leta´ugao´upu,lesaosaoaoletautalamalemanino,maleogatasimafoligava´aiamaamiopeafeso’ota’imaisi
Fa’amatalafa’ailoofa’alogoaiilonanu’uft.puolevavao,apaolegaluega,logoolemaliu,otimf.
Feso’ota’igaAmataonamafaufaumafililifilitataulefesuia’igaolefaigaoleomafaaupugaiatalafeagaimale‘autumaleaumataumaleauga
sufiga o tala ma manatuMatauvaveupumasanimafaitaumalamalamaitusitusigamaatainauafa’asoloinamautumato’afa’aaogagaomauefa’ailoaaiupumauigaofa’amatalagaft.• uailoafa’aaogalolatoupoto
masani,fa’atasimalolatouiloaoleomafoligaomata’itusimatu’ufa’atasigaomata’itusi,lekalamaofuaiupu,maniataoisetusitusigaefa’auigaaifa’amatalaga
Fa’aaogamaleto’aaualaneiesufiaiupu,manatumauigaosetusitusiga:• va’aitoto’aisefuaiupupooni
fa’amatalagaolo’oiata(attending)• sa’ilifa’apitoseupu,fuaitau,‘autu
olo’oitotonuosefa’amatalaga(searching);
• sailiiliga–tulimata´inimanatufa´apitoa,´upuemasanionafa´aaoga,lefaugaofuai´upu,mafa´amatalagaemauaiata
• mateaupu,manatuolo’ososo’omaiisefuaiupu;mate–lemeaeonotupuilefa´ai´ugapoolemeaeonososo´oai
• faifa´ai´uga–faisefa´ai´ugaisemeaota´ua,eleafainapesa´opesese
• toeva’aimafa’amautinoapoosa’olefaitau(crosscheckingandconfirming)
• fa’atusatusamanatumameamoniota´uaitalaonatoefa´asa´olea.
• toefa’asa’olefaitau(self-correct)
Fa’amatalalefa’aaogagaolegaganatmalegaganak;faamatalauigaofa’ailomasaniilugaoalateteleepeiofa’ailoetutuaita’avale;otagaaleoleofa’asinoaualamaolatouuiga;fa’amatalanisiofa’ailoitotonuolenu’uft.fa’ailooaualagalue,fa’ailoomaimoagamotagatatafafao,fa’ailooinilaupapaotusiaitulafonoasenu’umf.
TusigaUafa’asoloinamaututomaimaagava’aoletusigaolegagana,eatagiaile• teleonasa’oletusigaofuai’upu,
ilesa’oonafa’aaogafa’ailogaolegaganatusitusi:mata’itusitelemoleamataga,piliotailefa’aiuga,mata’itusitelemonaunafa’apitoa,fa’ailogafesili
• teleinasa’olefa’aaogainaofa’ailogaoleo–fa’amamafamakomaliliu
• uatelelavainamautuletusigaomata’itusimasa’olesipelagaoupu
• mataumaamataonafa’aaogafa’ata’atiagaotusitusiga‘ese’esemafa’aaogatatauft.afa’aaogaataetatauonaiaisefa’amatalagapu’upu’uilaloifo,fa’apeafo’isiata;otalaetatauonaiaiulutala
Fatua’igafa’aaogamafa’amasaniiaualaetalafeagaimaolatoutausagaefuafuamafatuaisetusitusiga,iloilomateuteu:• Fuafua se tusitusiga
–fa’atalanoamafa’ailoale‘autuosetusitusigamaleaufaitau
–fa’atalanoasefuafa’atatauole‘ausiaoleaugaosetusitusigaft.Efa’apefeaonatatouiloaeleleiletatoutalailetatoutafaoga?
–filifilisemata’upu‘autuosetusitusiga
–filifilile‘auga,leaufaitau,malefa’ava’aoletusitusigaft.poosetusi,siata,solomf,peafaiolo’otu’usa’olotoialatoulefilifiliga
–fa’afeso’ota’ile‘autumalolatoupotomasanipooseiloaualatoumauamaiinitusisafaitauai
–filifilimanatu‘autu–fa’ata’atiaseauiviole
tusitusiga;fa’aaogaatatalafeagaimoseauivift.fa’apalakalafa:folasaga,fa’alautelega,aotelega
–tu’ufesiliiisimosefa’alautelegaomanatu
–aoaofa’amatalagamotusitusigailefa’atalanoaomanatu,sa’ilimauolo’omana’omia,filifilimanatuefatuaisetusitusiga
Samoan_2012_final.indd 36 23/01/13 1:15 PM
TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 2 37
AnomATA’UpU
FA’A
Tino
gA m
A AU
ALA
E FA
’AAo
gA
ia ´auai i ni felafolafoa´igaFa´ata´ita´ifelafolafoa´igaefa´aaogaailegaganaoasoumamanaiupufa´aaloalofaigofieifeiloa´iga:• fa’aulufaleleulua’oga,pooseisi
faiaogaitotonuolevasega• fa’afetaiisetamaititimose
galuegasafai• fa’amaloiseisimosematati’a
uaausia• fa’atoeseiseisiisesasiuaiai• fa’alautelefetalia’igafa’aaloalo
faigofieilugaoletelefoni
Fa´aauaufelafolafoa´iga• amataonafa’aaogaupu,fui’upu,
fuaiupuefa’ailoaailetaliapooleletaliaosemanatuitalanoagaosemata’upuitotonuolevasegaft.Etutusaleleimamanatuma...Esa’oia...Outeletalitonu...
• fa’ata’ita’ionafa’aaoganifesilifaigofieefa’alauteleaitalanoagaft.fesilitatala
Fa´ai´ugaofelafolafoa´iga• fa’alauteleuputaumavaeile
gaganafa’aaloalofaigofieetusamale‘autumaleaufa’alogologo
• fa’aaogatagamaleotalafeagaiifeoso’otaigaft.tu,nofo,ofoligaomata,olefegauia’igaoleleomf.
• faitagaotala,fa’aaoganiupufa’amatala,soaveapeefaalauteleaifa’amatalaga
Fetala’iFa’amatalaolatoumanatu/lagonaisetautalaga,fa’atinogamaaumainimauelagolagoaiFa’ata’ita’ionaavesefautuagaiseisieuigailanatautalaga/talaFaailoaitu’aigatagataosetalaofa’alogoiaimata’umaifa’amaonigaomanatuft.oupu,ofoligaepeionfa’amatalaai,oleleomf.Mataumafa’aalimanatuiaualaolo’oiloaaiseagagafiafia/fa’anoanoa/fefeoetalaft,fa’aaogagaoleoitautalaga,olevaogaganaft.upu,fuaiupu
mata’itu ma toe autaluFa’ailoapefa’apefeaonailoaleleleipooleleleiosetautalaga/tala/fa’atinogamafa’amauosefuafa’atatauoleleleiosetautalaga,fa’atinoga;faaaogalefuafa’atataueautaluai
Va’ili’iliga o faitaugalaulufa’aaogaaualatalafeagaiesa’iliaiuigatu’usa’omamatauuiganatiaosetusitusigaft.• fa’atusatusa – talaolo’ofaitauai
maolatousi’osi’omaga;• fa’aaoga le poto masani e matea
aimata’upueaofiaisetalamafesoasoaniialatoufa’auigagaft.fa’aaogaataolo’oilefa’ava’ailuma,fa’aaogaleulutala
• tu’ufesili –fa’atunifesilieuigailetalainaiafa’amasanionaiaisemafua’agaefaitauai
• tu’ufesili ft, tulaga olo’o atagia i se tusitusiga, tulaga e le’o manino ai
• fa´aaoga ni ata fa’alemafaufau efa’alauteleailemalamalama
• matea uiga natia o se tala–fa’aaogamata’upuolo’oaofiaisetalafa’atasimalepotomasaniefatuaimanatuiuigaonatiapoouigaele’otu’usa’omaiiletala
• mate le soso’oga o le tala• toe sa’ili mai i le tala ni fa’amaoniga
o manatu• fa’ailoa le ‘auga o se tusitusiga ma
manatu ‘autu• fa’ailoa le va’aiga a se tusitala
aumai se mau e fa’amaonia ai manatu ( i le gagana e talafeagai ma le tausaga lenei)
Fa´aaogaaualatalafeagaietoemanatuiletulagaoiailalatoufaitauileft.• ta’umaitulagaolo’ofiafiaaiila
latoufaitautusi• ta’umaimeafouuaa’oinamaise
tusitusiga• fa’amatalasefa’afitauliolo’oilana
faitautusi• fa’ailoasetulagaetatauonagalue
atiliai
Fetala’iFa’alautelemanatuisetalailefa’aaogaomaumaitotonuosetalapoosemaumaiilonapotomasani
A’oina o upuFa’aaogaaualanafa’aaogaileTausaga1,fa’aopoopoiaimaa’oupuilisiilaloo‘autu‘ese’ese
–fesiliiisiisolatoumanatuilefa’asologamafatua’igaomanatuosetusitusiga
–iatoeiloiloalatoulavatusitusigamafa’ailoatulagaolo’oleleiaialatoutusitusiga
• Fatua’iga–tusimaninoilaloolatou
manatu–fa’aaogalolatouiloao
mata’itusi,leo,fausagaolegaganaetusisa’oaiupuifuai’upu(Tausaga1,uamautuileTausaga2),
–va’aitoto’aiupuefa’aaoga,fa’ava’aosetusitusiga,aemaisemanatuolo’ofiatusia
–filifililevaogaganaesilionaleleimoleaufaitaumale‘autu
–sa’ilimafa’aaogafautuagamailefaiaogamaisitamaitiialatoutusitusiga
–toesiakipooaofiamanatu‘autusafuafuaina
–siakilemoniofa’amatalagamamau
–fa’aaogasefa’ava’aemaninoaileso’otagaomanatu‘autumamanatufa’aamoamotali
• Autalu tusitusiga• iloilopoomaninomaleleile
folasiaomanatuetusaaimale‘autu,aufaitauft.va’aitoto’ailetalafeagaioupufilifilia;tu’ufesilipetalafeagai,ft.malieileaufaitau
• sa’ilifautuagamailefaia’ogapoonisiolevasegamaisi
• teuteutusitusigaetusaaimafautuaga
• va’aitoto’ailesa’ooletusigamafa’asa’o
Lolomiga ma Fa’alauiloa• filifilipefa’apefeaonafa’ailoale
tusitusigaileaufaitau• toefaitautusitusigamafa’asa’o
niseseolegaganaftsipelaga,fa’ailogaolegagana
• teuteulelolomigaefa’ailoaiisi• sa’ilifautuagamaifai’a’oga,uo,ma
isieuigailelolomigauaiai• fa’ailoa,fa’aali,fa’asoaiisieuigai
letusitusiga
Samoan_2012_final.indd 37 23/01/13 1:15 PM
38 TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 2
AnomATA’UpU
Toemafaufaumafa’ailoasonaialavamanatuilanatautalaga–meanaleleiai,fa’aleleleiai,meaetatauonafa’aleleia
Fa’amatalainifuaitaufaigofielolatoumalamalamaisemata’upusafa’alogoaimanimafua’aga,mafa’ailoanisila’asagaetatauonafaiefa’aleleiaift.etatauona‘ouleotele,va’aiilevasegamf.
mata’itu ma toe autaluFa’amatalaaualasafa’aaogaefuafua,tusi,iloilomafa’ailoaaisetusitusigaFa’amatalaleaogaoaualanafa’aaogaFa’aaogafuafa’atatauotusitusigaeautaluaigaluegatusitusi
Samoan_2012_final.indd 38 23/01/13 1:15 PM
TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 2 39
FA’ALogo mA TAUTALA FAiTAUTUsi mA mATAU TUsiTUsi mA FA’ATinogA
gAnA
FTG2.1 Matau uiga o fausaga faigofie o le gagana olo’o fa’alogo i ai, ma fa’aaoga fausaga faigofie e fa’aali ai manatu, ma fefa’asoaa’i ma isi i le gagana o aso uma
KalamaFTG2.1.1Fa’alogomatautatalamaleto’aifuai’upufaigofieatoatoamaamataonafa’aaogafuai’upulavelaveefetauiiuigamamanatu,masa’olefa’atulagagaetusaaimalefausagaofuai’upuileGaganaSamoa
LeoFTG2.1.2Matauleoomata’itusimaleta’ugao‘upuinaiafaigofieilefa’alogoonamaualeuigamalesipelagasa’oo‘upueaofiaaimafa’ailoga
FTG2.1.3TautatalailegaganaTmalegaganaK,malegaganafa’aaloalofaigofie
UpuFTG2.1.4Malamalamamafa’aaogaupuolegaganaoasouma;upufa’apitoaoisimataupu;upufa’aaloalofaigofieetatauaipeafeso’ota’imaisi
FTG2.1.5Fa’aaogaupu,fuiupuefa’alautele,fa’aoaaimanatu
FMG2.1 Fa’aaoga ma le to’a tomai ma agava’a fa’avae o le iloa faitautusi e faitau malamalama ai i tusitusiga ma ata va’aia
Kalama
FMG2.1.1Mataulefausagaofuai’upuinaiailoalefa’atulagagasa’oo‘upuifuai’upumamalamalamaiuigaoiafa’a’upugapeafaitauiai.FMG2.1.2Amataonamataugaluegaolo’ofaiaenisioupu‘autuosefuaiupuftonisiupuefa’aigoaaimeaepeionauna,onisiupuefa’amatalaainauna,oisiupuefa’amatalaailagona
LeoFMG2.1.3Matauvavevaegaoupuilemafaionafa’afeso’ota’imaolatouleo
UpuFMG2.1.4Fa’atupula’ialeaofa’ioupuuamafaionamatauvavepeafaitaueaofiaaimaupufa’apitoao‘autumamata’upuolea’oga
TFG2.1 Fa’aaoga lo latou iloa o le fa’atulagaga o le gagana, ma faiga masani o le gagana tusitusi e fatu ma fa’alautele ai a latou tusitusiga
KalamaTFG2.1.1Amataonafa’aaogafuaiupulavelaveitusitusigamafa’alautelemanatuilefa’aaogaosoanaunamasoaveape,upufa’atusatusa
‘UpuTFG2.1.2Fa’aaogasa’oupuemasanionalatoufa’aaogainailolatousiosiomagai‘aigamaa’oga,maupumaitusiefaitauaimotusitusigaoletausagalenei
AnomATA’UpU
gAgA
nA
KalamaIamafaietamaitionataliifesilieamataile:• Oai/Olea/Ofea/Efa’apefea
/Oanafea/Ifea/Eto’afia?Iamataule‘ese’esegaole:• fausagaofuai’upufaigofie• fausagaofuai’upulavelave
faigofie• fausagaofa’atonuga• fausagaofesilimaiamanatua
fa’ailoga.• fuai’upuiletaiminei,taimi
faifaipea,taimituana’i,taimilumana’i
Fatunifuai’upupupu’uesoso’oileso’ofuai’upuole‘ma’,‘ona’,aua,ina
MatauleataolefausagaoleGaganaSamoa,oleveape,nauna‘autu,naunalagolago(VNANL)olo’oatagiaifuai’upufaigofie.
Fa’aaoga‘uputa’itasitasi,po’osefui’upu,po’osefuai’upuetalivaveaimaiasa’omatalafeagaitaliitalanoaga.
KalamaFa’aaogafausagasa’oofuai’upuemateaailefa’asologaoupumauiga• ilefa’aaogainaofa’ailoga• ileaogaomata’itusilapopo’a• ileaogaofa’ailogamaleoo
manavaga:koma/upuofo/faailogafesili/piliota
• ilefa’aaogainao‘upufa’asinonofoaga‘i’ma
• ‘uputaunofoagaft:luga,lalo,laloifo,lugaa’e,mf
• ilefa’aaogainaole‘uputete’eole‘le’
Matautalaotusiaifausagafaasamoa[VNANL]Mataufa’aaogagaoupuisefuaiupu• ninaunata’atelepeninauna
fa’apitoa• nisoanaunaofa’aaogaina
(avelefa’amuamuainaunamasoananunaonafaato’ava’aileaiveapemasoaveape(fa’amasaniilematauofa’aaogagamauigaofa’aaogaaiaele’olefa’aigoaonaunaveapemf)
• veapemaolatoufa’ailotaiminei,taimituana’i
KalamaFa’ata’ita’ionafa’aaogafuaiupulavelaveitusitusiga
Fa’aaogasoanaunamasoaveape,maupufa’atusatusa
Fa’ata’ita’ionafesuia’iamatagaofuaiupu
UpuIafa’aaoga‘upuemasanionafa’aaogailegaganaoasoumamanai‘upufa’aaloalofaigofie
Fa’aaogaupu:• emasanionafa’aaogaile‘aiga,
lepotua’ogamasi’osi’omagaemasanionaiai.
• emauamaiitusisafaitauai• efa’aaliailagonaft:fiafia,mimita,
fa’anoanoa,malie,inoino,mf• etoefa’amatalaainimeana
tutupu
Samoan_2012_final.indd 39 23/01/13 1:15 PM
40 TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 2
AnomATA’UpU
Fa’aaogaupufesilietalafeagaiifa’amatalagaolo’osa’iliaisemata’upupoosetalanoagamaiafa’aalimanatuinimata’upuetalanoaina.
LeoMatauleumiolevauelipeafa’aleomafa’amatalalea’afiagaoleuigaoseupuonaoleleoolevaueli
Mataulesilapelaolo’ofa’amamafaleta’ugamalonauiga
Fa’a’ese’eseleoofesilimaleoofa’atonugamaisiitu’aigafuai’upu
Matauleuigaolo’oileoonifa’amatalagaft.leoo‘ote,leoolapata’igamafa’asilasilaga
Fa’ailoatulagaetautalaaiile‘t’male‘k’mafa’atino
UpuMalamalamamafa’aaogaitu’aiga‘upuetautalaaiiasouma,• ‘upuetautatalaaiilegagana
fa’aaloalo• fa’a’upugailesegila,tualema
lepelulale• ‘upuefa’aaogaso’oi‘aigama
potua’oga• ‘upumofa’atulagagaft:
muamua,lonalua,mf• igoaolanumamataunilanue
tutusai‘aigamapotua’oga• igoaofuainumeramaolatou
foliga• upuetoefa’amatalaainitala
maileTV,fagogo,talaafaia’ogapo’onitalaanisitamaiti
• igoaovaegaoletino• igoaomeaumaitotonuo
lepotua’oga,‘aigamalesi’osi’omaga
• ‘upuefa’amatalaaifoligaonimea
Malamalamamafa’aaogaupuo‘autuolo’oa’oa’oinamaupufa’apitoaoisimataupu
Fa’aaoga‘upuefa’alautele,fa’a’oaaimanatuftsoanauna,soaveape;amataonafa’aaogafui’upufa’atusatusaefa’alauteleaimanatuft.aluileatoaepeiose...;leoteleepeiose...
LeoFa’aalilolatouiloaolegaganaealailesololeleiolefaitauinauamafaiona:• vaevaesilapelao‘upuinaia
faigofieonata’u,faitausa’ofuai’upu
• fa’a’ese’eselefaitauinaotalaefuaifa’ailogafa’aleomamanavagaofa’aaogaai
• fa’aaogaleomafa’ailogaolegaganatusitusiefaitausa’omamalamalamaaiitusitusigaoletausagalenei
Upu• Faitauso’ose‘upueva’aiiaima
iloaolatouuigaofa’aaogaaiilegaganaoasouma.
• Faitaumamatauuigaoupufa’apitoaoisimata’upuma‘autu
Samoan_2012_final.indd 40 23/01/13 1:15 PM
TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 2 41
FA’ALogo mA TAUTALA FAiTAUTUsi mA mATAU TUsiTUsi mA FA’ATinoFA
TUgA
FTT2.1 Fa’auiga fatuga tu’utaliga faigofie ma iloa fatua’i manatu i fatuga fa’atulagaina ia talafeagai ma auga ma le aumatau
Auga, aumatau, manatuFTT2.1.1Matauleauga,aumatau,manatumauiga,mafa’atinofatuga‘ese’eseilegaganatautalaft.talatoefaamatala,tauloto,pese,faatonuga,fa’amatalasetagata,senofoaga
Auivi ma aga o fatugaFTT2.1.2Mataumafa’aaogafa’avasegaga/auivimaagaofatugaoletausagalenei
FaitaugalauluFTT2.1.3Fa’aalimanatuiuiga‘autuofatugamafa’alautelenimafua’agaomanatu
FMT2.1 Au’ili’ili ma fa’aali manatu i fatuga faigofie ‘ese’ese i siosiomaga masani o le tausaga lenei
Auga, aumatau, manatuFMT2.1.1Fa’ailoaleauga,aumatau,mamanatuofatugaolo’ofaitauai
Auivi ma aga o fatugaFMT2.1.2Fa’ailoaleauivimaagaofatugafa’atulagaina
FaitaugalauluFMT2.1.3Fa’ailoauigatu’usa’omauiganatiaoisefatuga
FMT2.1.4Mataumanatu‘autumamanatufaaamoamotalioitalamafa’amatalagaosemataupu(informationaltexts)
FMT2.1.5Fa’aaogaatamauigaosefatugaatoamalepotomasaniefa’aaliaimanatuisevaegaosefatuga
TFT2.1 Fatu ni a latou tala e talafeagai ma auga, aumatau fa’atulagaina
Auga, aumatau, manatuTFT2.1.1Fuafuamatusinifatugamoaugamaaumatau‘ese’ese:talatoefa’amatala,fa’atonugaolefaiaosemea,fa’amatalasetagata,senofoaga,semeaolo’oilonasi’osi’omaga(ft.Olevaita’ele,olesaipua’a,fa’aaogatusitusigaefa’amauaiolatoumanatu(journalwriting)
TFT2.1.2Fa’ata’atianifuafa’atatauoleleleiofatugatusitusiaoletausagalenei,pe’afa’atusaileaugamaleaumatau,mafa’aaogaefuaiaileleleioalatoutusitusiga
TFT2.1.3Fa’aaogafa’amatalagatu’ugutumaatatusitusiaefa’ailoaaialatoutusitusigamoseaufaitau
Auivi ma aga o fatugaTFT2.1.4Fa’aaogaauivimaagatalafeagaiofatuga‘ese’eseoletausagalenei
AnomATA’UpU
Auga, aumatau, manatuFaalogomafa’avasegafatugaetusamaolatou‘auga,aumatau,manatuft.talatoefa’amatala,solo,pese,fa’atonugaolefaiaosemeae.g.osekuka
Fa’ailoauigaoleaumatauofatugamoletausagalenei(ft.afaiosetalamotamaitilaiti,olealematutuaotamaiti,ofeaenonofoai,oanimeaefiafiaiaitamaitimf.)
Fa’ailoale‘ese’eseolegaganaefa’aaogaiaumatau‘ese’eseft.oemasaniai,osetoea’inamatua,oseisioalatouuo,olefaia’oga
Fa’atinotautalagapupu’ufaigofieefa’atatauise‘autumaiatalafeagailegagana,manatuetusamaleaugamaleaumatauft.talatoefa’amatala-‘Olematoutafaoga’;fa’amatalasetagataepeleiailatou–‘Olo’utina’,osenofoagaefiafiaiai–‘Olematouvaita’ele’
Auivi ma aga o fatugaFa’alogomafa’ata’atiafatugaiolatoufa’ava’apooauivitalafeagaift.fa’asologaoletala,ovaegaeaofiaisetalaefa’amatalaailonaaiga,po‘osetalaefa’amatalaaisetagata,faigaoseta’aloga,kuka
Auga, aumatau, manatuFa’ailoaleauga,aumataumamanatuofatugaft.fagogo,talafa’amatala,fa’atonugaolefaigaosemea,fa’amatalagaolo’ofa’amauisiata,atamakalafi
Fa’ailoamanatufaigofieile‘ese’esegaomamanu,legagana,malefa’avasegagaofatugaolo’ofaitauaipe’afuaiolatouaugamaaumatau
Filifilianalavatusifaitau
Auivi ma aga o fatugaFa’ailoalefaasologaoletala:amataga,ogatotonu,faaiugaotalafatumatalatoefa’amatala,
Fa’ailoaleauivimavaegaoaofiaisetalafa’afagogo,gaosigaosemea,faigaoseta’aloga
Fa’ailoanisioagaofatugaoletausagaleneifagogo,gaosigaosemea,talatoefa’amatalaft.Osetalatoefa’amatalaetelelavaupueta’umaiaimeaolo’otutupu(veape)maupuefa’amatalaaitagata(soanauna),maupuefa’amatalaailagona
Auga, aumatau, manatuAuiliilitalatoefaamatala,talafatu,fa’atonugamfmoletausagalenei,ma:• matauleaugamaleaumatau• mataumanatuoaofiaai
Tapenamatusinifatugauafa’atulagaina;fa’aaogafuafa’atatauoleleleiosefatugaeiloilomateuteuaitapenagafa’ata’i
Au’ili’ilifatugaolo’oleleionatusi,fa’ailoaniituesiliatumaletoluolo’oleleiaimafa’aaogaosefuafa’atataumoalatoutusitusiga;iamafaionafa’aalimanatuileleleiomanatu,tusiga,fa’asologaosetalanalatoufaitauai
Fa’atusatusaalatoutusitusigailefuafa’atatau,fa’amatala‘ese’esega,mateuteu
Fa’aaliialatoutusitusigailevasegapoonisiifafoatuft.iletu’ufa’atasigaoleTausaga1-3;iamaninovaega‘autuoletusitusigaileaumatauilefa’aaogaoniatapoonimeafaitinotalafeagaift.afaiosetalaisetafaogaemafaionaiainiatapoonimeanamauapefa’aaogailetafaogaefa’aali;iafa’amasanitamaitiefaitauleotelemava’aiilevasega
Samoan_2012_final.indd 41 23/01/13 1:15 PM
42 TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 2
AnomATA’UpUFA
TUgA
Iloafaaupugaefaavasegapesoso’oaifaamatalagaft.muamua,sosooailea,amaea…italafaamatala,faamatalagaosemeanatupu,faigaosemeaini‘autumasani
Fa’ailoanisioagaofatugaoletausagalenei:ft.olefaigaoleleopeafa’amatalasetalafatu/talatoefa’amatala;uaamataonamatauupuefa’aaoga;afaiosefagogouailoaeiailetagialefagogo;onisioamatagamasaniotalaft,Iasolavaualevasaiai...;onisiotalaetautatalamanumala’aumf.
FaitaugalauluToefa’amatalamata’upu‘autuoisetalanafa’alogoiaipooniatava’aiamafa’aalimanatuiai(ft,tagataosetala,nofoagaosetala,mameanatutupu);fa’alautelenimafua’agaomanatuilefa’asinoonimauolo’oilefatugapoonimaufo’imaimeaualatouiloa
FaitaugalauluIamaealeTausaga2uamafaietamaitionafaitaumamalamalamaiuigatu’usa’oofatugaft.iloatalifesiliefaatatauisefatuga–Ofea,Oai,Olea,Aisea,Efaapefea:talatoefaamatala,faamatalagaosemeanatupu,faigaosemeaft.gasesegaosetaumafa,faigaosetogalaau.
Faauigafaamatalagaoloofaamauinaiata,siatamafa’ailoft.,ataoletinooletagata,ataovaegaosela’aupoosemanu
Fa’aaogamauolo’oitalamalepotomasaniemateaaiuiganatiaolo’oitalaft.;• mateleaofiagamalefa’asologa
osefatugafuaileulutalamaatamamafaionafaamaoniamanatu
• fa’aalimanatuitagataosetalaefuaimeaotutupuiletala
Fa’aaogaleulutalaeiloaaile‘autuosefa’amatalagaosemata’upu
Fa’ailoanisiomanatulagolagooise‘autu
Faaaliituefiafiapolelefiafiaaifoiisevaegaosefatugasafaitaupematamataai,aumainimafua’agafaigofieelagolagoinamanatu
Faatinotautalagaefa’aaliaimanatu‘autuoalatoutusitusigamafa’aaoganisiata,atavali,atapu’eelagolagoinamanatu
Auivi ma aga o fatugaMataumafa’aaogaauiviofatugaotausaganeiialatoutusitusiga
Fa’aaogaagaetatauaiifatugaft.oletalaeiailonaulutala,eamatamaiileamatagamafa’asoloaietusamameanatutupu,emafaionafilifiliupuemaliema‘oailefaitaumf.
Samoan_2012_final.indd 42 23/01/13 1:15 PM
TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 2 43
FA’ALogo mA TAUTALA mATAU mA FA’ATinoAg
AnU’
U m
A Ag
AiFA
nUA
FTA2.1 Fa’aaoga le gagana fa’aaloalo faigofie ma tu ma aga e talafeagai ma o latou tausaga i fa’atinoga o fe’au ma galuega, o le va fealoaloa’i ma tagata, o feofoofoaiga, o fa’asinomaga, ma ta’aloga, fa’afiafiaga ma galuega taulima
TautuaFTA2.1.1Fa’amatalauigaoolatouigoamaolatoufa’asinomaga,malevafealoaloa’imaisitagataitotonuole‘aiga
Fa’aaloaloFTA2.1.2Fa’aaogamafa’amatalatumaagafa’aaloalooamiogapuleaitotonuoaigamaa’oga.
FTA2.1.3Fa’aaogalegaganafa’aaloaloefa’afeiloa’iaitagatamafa’atinoailevafealoaloa’ietatauaiiletausagalenei
Ta’aloga, Fa’afiafiaga ma galuega TaulimaFTA2.1.5Fa’alogo,matamata,mafa’amatalafa’atinogaota’aloga,siva,magaluegataulimafaigofie‘ese’esefa’asamoa
MFA2.1 Fa’atino fe’au ma galuega i totonu o aiga ma a’oga i le gagana fa’aaloalo faigofie, ma tu ma aga e tatau ma i latou i le va fealoaloa’i ma tagata, ma fa’atinoga o ta’aloga, fa’afiafiaga ma galuega taulima
Tautua MFA2.1.1Mataumafa’atinofe’aumagaluegaitotonuolepotua’ogamalotoaolea’oga
Fa’aaloaloMFA2.1.2Matau,mafa’atinotumaagafa’aaloalooamiogapuleaitotonuoaigamaa’oga,fa’ailoanisioagatausiliolo’oatagiaifa’atinoga
Ta’aloga, Fa’afiafiaga ma galuega TaulimaMFA2.1.3Mataumafa’atinota’aloga,siva,magaluegataulimafa’asamoafaigofie
AnomATA’UpU
AgAn
U’U
mA
AgAi
FAnU
A
TautuaFa’amatalafa’asinomaga/uigaoigoaatoaaimatulagaitotonuoaigamaa’oga;fa’ailoaleigoaolonanu’u,mapitonu’u
Fa’avaegagaluegafaiatagataitotonuololatouaigamaaumaisemafuaagaolefaiaetagataoiagaluega.Fa’amatalalevafealoaloa’iofanaumamatua,ofanaumaisiolefanauilegaganafaigofie.
Fa’aaloaloTumaAga:Fa’amatalamafa’aaoga• ‘aualetautalamalemama.• nofoilaloma‘ai/tautala.• ‘auale‘aisavali.• fa’atuloumasavalifa’ano’uno’uilumaotagata.• ‘aualefaifeautogi
Fa’amatalamafa’aaogafa’afeiloa’igaotagata:• TalofalauSusugaalefaia’oga.• Oamai‘oeileneitaeao?• Manuiafa’afetai.• Talofatina/tama.
Fa’aulufaletagataemasaniaiitotonuolepotua’ogaft:• Talofalaususugaaleulua’oga• Susumailaususugaalefaia’oga.• Olouavalea.
Fainifa’atonugamatalifa’aaloaloiisiitotonuolepotua’oga.
Fa’aaogalegaganafa’aaloalofaigofieetu’ufesilipefa’ailoaaimanatu,mana’ogaft.Fa’amolemolelaususugaoutelemalamalama,toesaunoamaifa’amolemole
Ta’aloga, Fa’afiafiaga ma galuega TaulimaTa’aloga:Fa’amatalamafa’aaogalevaogaganao-• popomano’o,tolotolouga,‘aisakea.-
Fa’afiafiaga:Matamatamafa’amatalalefa’atinogao• sasa,pesefa’asamoaft.patimapo.(Pa’o‘ese’ese–
meafaifa’ili–pate,fiti,fala,ma’a,sipuni.)
GaluegaTaulima:Fa’amatalalefa’atinogao-• su’iga’ula–fugala’au,pepa
TautuaTalanoamafa’atinogaluegaetatauonafa’atinoefa’amanaiaailesi’osi’omagaolelatoupotumafafoatuft.salu,fufulufa’amalama,aumainiteufugala’au,faisolatoutogala’auifafoatuolepotu,aoinaolelapisi;fa’atalanoalevaevaeinaogaluegamafa’atulaga
Fa’atinosolatousaoefa’aleleiaitotonuolea’ogaft.aumainiatoefa’avasegaiailapisi,aoinaolelapisi
Fa’atinogaluegafesoasoaniiisitamaitift.fesoasoaniileTausaga1efa’asinoiailepaipa,ovaegaolelotoaeletatauonaoiaimf.
Fa’aaogale‘upufa’amolemolemalefa’afetaiefa’amasaniaiilefa’atinogaofa’atonugaofe’aumagaluega.
Fa’aaloaloMataumafa’atino:ft.• Nofoilaloma‘aifa’amolemole.• ‘Aualepisaolo’osaunoalefaia’oga.• ‘Aualetautalatumatagata.• ‘Aualetautalamalemama.• Tautalamalefa’aaloalo/savalimaleiloa• Fa’afeloa’imafa’atofaitagata‘ese’ese• Fa’afeiloa’imatautalafa’aaloaloiletelefoni
Fa’atalanoamalisinisioagatausiliolo’ofa’avaeaifa’atinogaft.Aiseaetetautalafa’aaloaloaiiisi?
Ta’aloga, Fa’afiafiaga ma galuega TaulimaTa’aloga:fa’atinota’alogafa’asamoa-Tolotolouga,fa’aaogaaitulafonomalagisolo.
Fa’afiafiaga:fa’atinopesemasasa,pa’o‘ese’ese,meafaifa’ili(pate,fala,ma’a,sipuni)
GaluegaTaulima:su’i‘ulafugala’au(moso’oi)pepa.Faigaoiputau’ava.
Samoan_2012_final.indd 43 23/01/13 1:15 PM
44
Tausaga 3
FA’ALogo mA TAUTALA FAiTAUTUsi mA mATAU TUsiTUsi mA FA’ATino
FA’A
Tino
gA m
A AU
ALA
E FA
’AAo
gA
FTF3.1 Filifili ma amata ona feaofa’i mau e fa’ailoa ai foliga ma uiga o fa’amatalaga, ma auala ‘ese’ese e matau ai uiga, ma fa’ali manatu i fa’amatalaga tu’utaliga
FaitaugalauluFTF3.1.1Amataonafeaofa’imauefa’ailoaaiuigaolegaganatautala,mafa’aaoganiauala‘ese’esetalafeagaiematauaiuigatu’usa’omauiganatiaofa’amatalaga
Feso’ota’igaFTF3.1.2Amataonafeaofa’imauefa’ailoaaiuigaolegaganatautalamafa’aaoganiaualaetalafeagaimale‘autu,maleaufa’alogologoeagava’aaipeafeso’ota’imaisi,matautalailumaolevasega
Fetala’iFTF3.1.3Fa’aaogaauala‘ese’eseemafaufauaiiuigaotautalagamafa’amatalagatu’utaliga
mata’itu ma toe autaluFTF3.1.6Fa’ailoatulagaetatauonaausiaisetautalaga,autalumafautuainaalatoutautalagamatautalagaaisi
FMF3.1 Amata ona feaofa’i ma fa’aaoga lelei mau e fa’ailoa ai foliga ma uiga o fa’amatalaga tusitusia e solo lelei ai le faitau ma malamalama i fatuga ‘ese’ese
sufiga o tala ma manatuFMF3.1.1Feaofa’i,mafetu’una’iauala‘ese’eseesololeleiaimasa’olefaitau,masufiaimanatuolo’oitusitusigamaata
Va’ili’iliga o faitaugalaulu FMF3.1.2Fa’aaogaaualatalafeagai,isetulagauafa’asolosoloinamautu,ematauaiuigatu’usa’omauiganatiaosetusitusiga
FMF3.1.3Fa´aaogaaualatalafeagaietulimata’iailolatoumalamalamaitusitusigamaata,mafa’atinogaisetulagauafaimasanimaualautelemanatufa’aalia
Fetala’iFMF3.1.4Fa’aalimanatuinivaegaosetala,mataumafa’aalimanatuifilifiligaaletusitalaifa’aaogagaolegagana
A’oina o upuFMF3.1.5Fa’aaogaaualafaigofieea’oaifoliga/sipelagaoupumaolatouuigailegaganaoasouma,gaganafaaaloalo,uigafa’afeagai,uigatutusa
TFF3.1 Fa’aaoga i se tulaga ua fa’asolo ina mautu mau e fa’ailoa ai foliga ma uiga o fa’amatalaga tusitusia, ma fa’amasani i auala talafeagai i le tausaga lenei e fatu, iloilo ma faailoa ai tusitusiga ma fa’atinoga
TusigaTFF3.1.1Tusisa’olegaganaisetulagauafa’asoloinamautu
Fatua’iga TFF3.1.2Fa’aaogaauala‘ese’eseeaoaoaimanatumotusitusiga,fa’avasega,tusitusigamuamua,iloiloleausiaole‘augailefa’aaogaolefuafa’atatau,teuteumafa’ailoaiisi
Samoan_2012_final.indd 44 23/01/13 1:15 PM
TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 3 45
AnomATA’UpUFA
’ATi
nogA
mA
AUAL
A E
FA’A
AogA
Faitaugalaulu• iloatu’ufesiliinaiamalamalama
atiliaiisetautalaga• fa’ata’atiafesilietautuiaile
fa’alogoinauailoale‘autuosetautalaga
• fa’atusatusamata’upuolo’ofa’alogoiaimanisimeauaiailoa
• fa’alogomaletoto’amonifa’amatalagauafilifiliaft,oseupu,oseaso,igoa
• matauleaugaosetautalagamamanatulagolago
• mateauiganatiamafa’amatalamaueiloaaiuiganatiaonifa’amatalaga
Feso’ota’igaFa’aaogatataufaigamafesuia’igaoleleo,faaupugamatagatalafeagaiile‘augamaleaumataueamata,fa’aauau,mafa’ai’uainifeso’ota’igaft.• fegauia’igaoleleo,ole
maualugaoleleo,oletosooleleo,oletoefa’aupu(rephrases);
• fa’aaogaleiloamasaniolekalamaofuaiupuematauaipoosa’osetautalaga;pootalafeagaifo’ilegaganamole‘augamaleaumatau
• amatafesuia’ifa’aupugaeamata,fa’aauaumafa’ai’uaifelafolafoa’iga
• fainifesilifaigofieefa’atalanoaaiseuigaosetautalaga
Fetala’iFa’aaogaauala‘ese’eseemafaufaulolotoaiitautalagamafa’amatalagatu’utaligaft;• mataunisiuigaeonoaofiaini
fa’amatalaga• mataumafa’aalimanatui
aualaolo’ofa’aaogaefa’ailoaaiitua’igatagataosetalaft.oupu,ofoligaepeionfa’amatalaai;oleleomf.
• mataumafa’aalimanatuiaualaolo’oiloaaiseagagafiafia/fa’anoanoaoetalaft,fa’aaogagaoleoitautalaga,olevaogaganaft.upu,fuaiupu
sufiga o tala ma manatuUasololeleimasa’olefaitaumamaualea’anoofa’amatalagainauaamataonafeaofa’i,mafa’aaogamaleto’amauefa’ailoaaiupumauigaofa’amatalagaft.• uamautuleiloafa’aaogalolatou
potomasani,fa’atasimalolatouiloaoleomafoligaomata’itusimatu’ufa’atasigaomata’itusi,lekalamaofuaiupu,maniataoisetusitusigaefa’auigaaifa’amatalaga
Fa’aaogaisetulagauato’aaualaneiesufiaiupu,manatumauigaosetusitusiga:• fa’ailoale‘augaolefaitaupoo
lematamataft.faitauesu’esefa’amatalagaolo’ofiailoa,faitauleotelemoseaumatau,faitauonaosefiafiagaiateia
• fa’atusatusamata’upuosefatugailolatouiloamasani
• fatuniatafa’alemafaufaueuigaifatuga
• tu’ufesiliinaiafa’alautelemanatuoisefatuga
• va’aitoto’aisefuaiupupoonifa’amatalagaolo’oiata(attending)
• sa’ilifa’apitoseupu,fuaitau,‘‘autuolo’oitotonuosefa’amatalaga(searching)
• fa’aaogaleiloaolefausagaolegagana(kalama)emateaaiupu,manatuolo’ososo’omaiisefuaiupu
• toeva’aimafa’amautinoapoosa’olefaitau(crosscheckingandconfirming)
• toefa’asa’olefaitau(self-correct)
Va’ili’iliga o faitaugalauluFa’aaogaisetulagauafa’asolosoloinamautuaualaepeiole:• fa’atusatusa –talaolo’ofaitauaima
olatousi’osi’omaga;• fa’aaoga le poto masani e matea
aimata’upueaofiaisetalamafesoasoaniialatoufa’auigagaft.fa’aaogaataolo’oilefa’ava’ailuma,fa’aaogaleulutala
• tu’ufesili –fa’atunifesilieuigailetalainaiafa’amasanionaiaisemafua’agaefaitauai;fesiligiatulagaolo’oatagiaisetusitusiga,tulagaele’omaninoai
• fa´aaoga ni ata fa’alemafaufau e fa’alauteleailemalamalama
TusigaUafa’asoloinamausalıtomaimaagava’aoletusigaolegagana,eatagiaile• fa’asoloinamautulefa’aaogaina
ofa’ailogaolegaganatusitusi:mata’itusitelemoleamataga,piliotailefa’aiuga,mata’itusitelemonaunafa’apitoa,fa’ailogafesili
• teleinasa’olefa’aaogainaofa’ailogaoleo–fa’amamafamakomaliliu
• uamautuletusigaomata’itusimasa’olesipelagaoupu
• mataufa’ata’atiagaotusitusiga‘ese’esemafa’aaogatatauft.afa’aaogaataetatauonaiaisefa’amatalagapu’upu’uilaloifo,fa’apeafo’isiata;otalaetatauonaiaiulutala
Fatua’igaUafa’asoloinamasaniefa’aaogaaualauafa’ata’atiaileTausaga1&2olo’o‘oto’otoatuilalo• au’ili’iligaluegatusitusimaia
fa’ailoale‘autuosetusitusigamaleaufaitau
• fa’atalanoamafa’ata’atialefuafa’atatauole‘ausiaole‘autupooleauga
• filifilile‘autuosetusitusigaft.talatalanoamaisi,fa’aaogalepotomasani,fa’amatalanimeauatutupu,matamataiseata,sa’ili’iliitusitusiga,lafo‘asoisemata’upu(brainstorming)
• fatufatumanatumatusi• filifililefatugaetalafeagaimale
‘autumatu’ufa’atasimanatuilefa’asologaetalafeagaiai
• faitautalaaisimafa’aaliolatoumanatuiai
• avesefautuagafaigofiemoleteuteuga
• fa’aaogafautuagaeteuteuaisetusitusiga
Fa’ailoaletusitusigainiaualatalafeagaift.siata,pusaofa’amatalaga(informationtables),fa’ava’aosetusisafaitauai(bookcover)
Samoan_2012_final.indd 45 23/01/13 1:15 PM
46 TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 3
AnomATA’UpUFA
’ATi
nogA
mA
AUAL
A E
FA’A
AogA
mata’itu ma toe autalu• matauleaugaosefatugamale
aumatau• mataumafa’ata’atiatulaga
tauaeiloaaiuaausialeauga–fuafa’atatauft.fa’avasegaga,olegaganaofa’aaoga,oleleotele,oletumaleva’ai
• fa’aaogalefuafa’atatauefuaaileleleiosetaumafaiga
Matautulagaele’imalamalamaaiisetautalaga/fa’amatalaga,fa’ailoasemafua’agamasetulagaefo’iaailelemalamalama
• matea uiga natia o se tala–fa’aaogamata’upuolo’oaofiaisetalafa’atasimalepotomasaniefatuaimanatuiuigaonatiapoouigaele’otu’usa’omaiiletala
• matelesoso’ogaoletala• toe sa’ili mai i le tala ni fa’amaoniga
o manatu• fa’ailoa le va’aiga a se tusitala aumai
semauefa’amaoniaaimanatu(ilegaganaetalafeagaimaletausagalenei)
• mataule‘augaoletusitusiga(purpose)
• ‘oto’oto manatuosetala• aotele manatuosetala
Fa´aaogaaualatalafeagaietulimata’iailemalamalamaitusitusigamaata,mafa’atinogaft.• ta’umaitulagaolo’ofiafiaaiila
latoufaitautusi• ta’umaimeafouuaa’oinamai
tusitusiga• fa’amatalasefa’afitauliolo’oiaii
lanafaitautusi• fa’amatalasetulagaetatauona
galueatiliiai• fa’ailoanisioaualaemafaiona
fa’aaogaefa’aleleiai
Fetala’iFa’aaogaauala‘ese’eseemafaufaulolotoaiitusitusigamaataft;• mataunisiuigaeonoaofiaini
fa’amatalagaolo’oitusitusigapooata
• matauaualaolo’ofa’aaogaitusitusigaefa’ailoaaiitu’aigatagataosetalaft.oupu,ofoligaoiniata,oamiogamf.
• matauaualaolo’oiloaaiseagagafiafia/fa’anoanoaosetalaft,olevaogaganaft.upu,fuaiupu
A’oina o upuOnisioauala• faitauso’otusioletausagalenei• tusiupuinaiamataulesipelagae
aofiaailefa’aaogagaofa’ailoga• fa’atinota’alogaea’oaiupuft.
fa’afetauiupuiolatousipelagaisetaimivavelava;fa’afetauiupumauiga/uigafa’afeagai
Samoan_2012_final.indd 46 23/01/13 1:15 PM
TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 3 47
FA’ALogo mA TAUTALA FAiTAUTUsi mA mATAU TUsiTUsi mA FA’ATinogA
gAnA
FTG3.1 Matau uiga o fausaga o le gagana ua amata ona fa’alautele ma fa’aopoopo ia latou fausaga fa’a’upuga talafeagai pe’a fesoota’i ma e masani i le gagana o aso uma ma le gagana fa’aaloalo faigofie
KalamaFTG3.1.1Iloilomafa’aaogamaleto’afausagaofuai’upufaigofie,fa’alautelefuai’upuilefa’aaogainaoso’ofuai’upuole‘ma,ae,aua,pe,po’,soaveapemasoanauna,mafa’amasaniifuai’upulavelavefaigofie
LeoFTG3.1.2Mataufa’aleogaouigaoisefa’aupugapoosetautalagamafa’aaogatatauefa’aleoaimanatumamana’ogaifeso’ota’iga
UpuFTG3.1.3Fa’aaogasa’oupumafuiupuitotonuofuaiupu;fa’alautelemanatuiupu,fui’uputalafeagaima‘autu,mafa’aaogatatau‘upuuigalasi
FMG3.1 Fa’aaoga ma le to’a tomai ma agava’a fa’avae o le faitautusi ma ua matau fausaga o le gagana i fatuga o le tausaga lenei; ua amata ona matau le fausaga o palakalafa
KalamaFMG3.1.1Mataulefausagaofuai’upuifatugaoletausagalenei;mataulefa’asologaofuai’upuipalakalafamafaamatalainifaaupugafaigofieleso’otagaolekalamaofa’aaoga,le‘autumaleaufaitau
LeoFMG3.1.2Faitaumaninotusitusigamoletausagaleneiilemautuoleiloaoleoomata’itusimasilapela,fa’ailogaoleomamanavaga
FMG3.1.3Matauleoolo’olagonainaitotonuofatuga‘ese’esemoletausagaleneift.ofagogo,talatoefa’amatala,talanoaga,mafa’afeso’ota’ile‘autu
UpuFMG3.1.4Fa’atupula’iaupuuavaveonamataumailoauiga;fa’alautelelolatouiloaiupuuavaveonamatauft.uiga,upututusa,fa’afeagai,upufouemafaionafaumaiai
TFG3.1 Fa’alautele ma ia sologa lelei manatu i tusitusiga o le tausaga lenei i le fa’aaoga o fuaiupu ‘ese’ese, ma amata ona feliua’i le gagana ia talafeagai ma ‘autu, aufaitau
KalamaTFG3.1.1Fa’aaogafuai’upuatoatoa,sa’omaanoaolatoufausagaetusiaaisetalapo’oisifatugaefa’atonuinaai;fa’ata’ita’ionafeliua’ilegaganaitotonuofuai’upuinaiamaninoma‘anoamanatumatalafeagaima‘autu
TFG3.1.2Fa’aaogaupusoso’oifuaiupumafuiuputatauilevaopalakalafainaiasologaleleimanatu
‘UpuTFG3.1.3Fa’aaogauputalafeagai`efa’alautelemafa’a’oainamanatufa’aaliaitusitusiga
AnomATA’UpU
gAgA
nA
KalamaFa’a’ese’eselefaigaofuai’upufaigofie,fesilimafa’atonugamaiilefaigofieaga’iilefaigata.Iasa’olefausagaofuai’upu(VNANL)iletaiminei,taimituana’i,taimifaifaipea,taimimae’amaletaimilumana’i.
Iailoaonataliifesiliifuai’upuatoatoamamaninoile‘ese’esegaotaliiitu’aigafesili‘ese’eseft:olea,ofea,efa’apefea,oanafea,oai?
Mataumanatuolo’oivaegaofuai’upulavelavepe‘asoso’oile‘ona,aua,peita’i,se’iloga,vagana’mafa’ata’ita’ionafa’aaogafuai’upulavelaveialatoutautalaga
Iamafaionafa’asinonauna,veape,suinauna,soanaunamasoaveapemaolatouaogaifuai’upumaiafa’aaogasoanauna,soaveapeefa’alauteleaimanatuoaumaiialatoufuaiupu
KalamaMataulefa’avasegagaoletusigaofatugaotausaganeimalekalamaofuaiupuoiafatuga,mafaamatalainifaaupugafaigofieleso’otagaolekalamaofa’aaoga,le‘augamaleaufaitauft.talafatuetusiailetaimituana’i,eiaileamataga,ogatotonu,malefa’ai’uga;otalaofa’atonugaeaofiaaiseulutala,omeaemana’omia,ofa’asologaolefaigaosemea,ofa’atonugaeamataonatusiiveapeoletaimineiauaetutusalavaiso’osetaimimeaefai
Mataulefa’avasegagaofuai’upuipalakalafamaletauaoiafa’avasegaga
LeoMataumafa’a’ese’eseleta’ugao‘upuefa’alagolagoifa’ailogafa’aleoofa’aaogainai‘upu.
KalamaFa’aaogafuaiupumafa’avasegagaetalafeagaimafatugamaiafa’alautelemanatuitotonuofuaiupuilefa’aaogaosoanauna,soaveape
Fa’ata’ita’ionafetu’una’ifa’aaogagaofuaiupufaigofieeamataifuiupuveape,fuaiupulavelave,fuaiupufaasinonaunaiatalafeagaima‘autuomanatu
Fa’aaogafuai’upuogaoioigaanaunamafuai’upueleofaianifa’atinogaft:NatogieSualevaeolepua’a.OSuanatogialevaeolepua’a.
Iafa’aalileagava’ailegaganailefa’aaogainao:• so’ofuai’upuole:ma,peita’i,
seiloga,vagana,seiamalefa’atusatusagaole‘ilo’
• fa’amautuinaleiloatalisa’oitu’aigafesilieamataile:olea,oai,oanafea,ofea,maleefa’apefea
Samoan_2012_final.indd 47 23/01/13 1:15 PM
48 TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 3
AnomATA’UpUgA
gAnA
LeoMataumafa’aaogasa’ofa’aleogaofa’aupugafa’aaloalofaigofieifeso’ota’igamatinomatutuaitotonuoaiga,a’ogaft.peafa’afeiloa’i,fa’atofa,fesiligia,momolisefe’au,fa’aaogainaoletelefoni
Fa’ata’ita’ionafa’afeiloa’inisieiaitofiga‘ese’eseft.faife’au,foma’i,tina/tamamatuamamafa’ata’ita’ileoefa’atinoaiiatulaga
Fa’ata’ita’ileo,agamatagaefaifa’atasimaletalaesa’ilimaiaisemeaiseisitagataft:su’egaosetauaga,sesalutupo’oseisimea
Fa’ata’ita’ileoefa’aaliaimanatu,elagolagopetete’eaiisemanatu
UpuFa’aaoga‘upuefa’alautele,fa’a’oaaimanatuftsoanauna,soaveape;si’itialemafaionafa’aaogaofui’upufa’atusatusaefa’alauteleaimanatuft.Oseasovevelaepeiose...;fa’ata’ita’ionafa’aaogaupufa’atusatusaiseisitulagailefuai’upuft.Napeiole‘emooleuilale...
Fa’aaogasa’oupumafuiupuitotonuosefuai’upu:upuofuainumera,upuofaiafaapitoa,upufaailotaimi,upufaasinonauna,upufa’asinotulaga,upuuigatutusa,uigalasi,uigaeseese
Fa’aaogasa’oupuofaiafa’apitoa;upuofaiaefa’aaliaimeatotino:lau,lou,ou,lana,lona,sau,sana,ana,ona;upufa’ailotaiminei-olo’o,faifaipea–e,tuana’i-sa,na,lumana’i-olea,taimimae’a-ua,soosetaimi-te;upufa’asino–ile,ole,ise,upufaasinotulaga–ifafo,itotonu,iluga,itafatafa,ilumaane
Fa’ata’ita’ilefesuia’igamainaunasegilainaunatualemapelulaleatoamaveapeetalafeagaiaimaiaaofa’iga.
Mataumafa’aaogaleoefa’aaliaaifa’ailogaomanavagaofa’aaogaina,male‘autuofa’amatalagaft.fa’a’ese’esegaolefa’aleogaofa’atonuga,fuai’upufaigofiemafa’atonuga
Mataupooaieonaleoolo’olagonainaitotonuosefatugamaaumaimauefa’ailoaaimanatuft.otagata‘ese’eseoisetala,oletusitala
Matauleuigaoialeoft.fa’aupumanatumalagonaitotonuoialeo
UpuMatauvaveupumafa’alauteleolatouiloa:• fesuia’ilesegilailetualemale
pelulale• naunaefaitinomanaunaetinoi
matagi,veape‘ese’eseeaofiaai‘upugalue,veapelagolago,‘upuuaveapeonaotulagaifua’upu
• fa’afeagaio‘upuft:fiafia,fa’anoanoa,popole,lepopole,tumu,gaogaomf
• upufa’avaema‘upufouefaumaiaift:naunaefa’anaunaifasi’upufa’ai’u:ga,aga,maga,taga,mf
• fa’atulagagafa’anumerapeiolemuamua,lonalua,lonatolumafa’asolosoloailava
• lisimamatau‘upueuigatutusa,‘upuetutusaleo,uigapapa’uo‘upumaolatouuigaofa’aaogaaiitalauafaima‘autu
• auiliilimamatauuiga,fa’aaogagaoupufa’apitoao‘autumamata’upuolea’oga
• mataulefa’aaogainaifuai’upuoleaua,‘a’omaleia.
• fesuia’iofuai’upumailesegila,tualemalepelulalemamataule‘ese’esegaolefa’aaogainaoveapeineifesuia’iga
• mataule‘ese’esegaofuai’uputu’usa’omafuai’upuuatoelipotipetoeta’ueseisi.
• mataulefa’aaogainaolemalamalatete’eole‘le’.
Fa’aaogaupumafuiupuesoso’oaimanatuinaissologaleleitusitusiga
UpuFa’avasega‘upuofa’aaogai‘autuinauna,veape,soanauna,soaveapemf.
Matau‘upufa’aaogaso’oifuai’upuole‘autumani‘ese’esegaololatoufa’aaogaina.Fa’aaogani‘upufouefa’amatalaai‘autu.
Fa’aaoga‘upuefa’aigoaainimeaemanatuiaipefa’aigoaainifa’avasegaga,efa’ailoaainilagona,fa’amatalaailemafua’agaonimanatu,fa’a’upuaisefa’amaualalogaonaosemeauasese,fa’a’upuaiseaisigaiseisi,fa’a’upuaisefa’afetaionaosemeanafoa’imai.
Samoan_2012_final.indd 48 23/01/13 1:15 PM
TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 3 49
FA’ALogo mA TAUTALA FAiTAUTUsi mA mATAU TUsiTUsi mA FA’ATinoFA
TUgA
FTT3.1 Fa’auiga ma fa’atino fatuga tu’utaliga ua amata ona u’umi, ma lautele manatu olo’o fa’aalia e tusa ai ma o latou ‘auga ma aumatau
Auga, aumatau, manatuFTT3.1.1Mataule‘augamamanatuofatugamamasefeso’ota’igamauigaoleaumatau
FTT3.1.2Mataumafa’amasaniiuigaofatugatu’utaligaolo’olipotiaifaamatalagapatinoise‘autu
Auivi ma aga o fatugaFTT3.1.3Fa’ailoamafa’aaogatatauleauivipoolefa’avasegagaofatugaeseese,olegaganaiupu,fuaiupu,faigaoleomaagaiatalafeagaimaaugamaaumatau
FaitaugalauluFTT3.1.4Fa’ailoamafa’aaogatatauleauivipoolefa’avasegagaofatugaeseese,olegaganaiupu,fuaiupu,faigaoleomaagaiatalafeagaimaaugamaaumatau
FMT3.1 Auiliili ma fa’alautele manatu fa’aalia i fatuga masani mo auga ma aumatau eseese
Auga, aumatau, manatuFMT3.1.1Auiliilimafa’ailoaauga,aumatau,mamanatuofatugatusitusiaoletausagaleneieaofiaaimatusitusigafaigofieinusipepa
Auivi ma aga o fatugaFMT3.1.2Fa’a’ese’eseauivimafausagaofatugaeseesemovaseganeimafa’afeso’ota’iiaugamaaumatau
FaitaugalauluFMT3.1.3Faailoauigatuusa’omafa’alautelemanatuiuiganatiaofatugafa’atulagaina
FMT3.1.4Mataumanatu‘autumamanatufaaamoamotalioitalamafa’amatalagapatinoosemata’upu(informationaltexts)
FMT3.1.5Fa’aalimanatuisefatuganafaitauaimafa’ailoamafua’agaoolatoumanatu
TFT3.1 Tusi ituaiga fatuga eseese ma faailoa eseesega i faataatiaga ma faauigaga e talafeagai i auga ma le aumatau
Auga, aumatau, manatuTFT3.1.1fuafuamafatunialatoutalauaaofiaaifa’amatalagamo’omiamoaugaeseesemafa’ata’ita’ionafa’aaogafa’ava’a‘ese’eseefa’amaufatuga
TFT3.1.2Fa’atalanoamafa’ata’atiasefuafaatatauoleleleioituaigafatuga‘ese’ese,iaatagiailefuafaatatauualauteleleiloamaagavaa;fa’aaogaefuaiaileleleioalatoutusitusiga
Auivi ma aga o fatugaTFT3.1.3Fa’aaogaiauiviofatugaisetulagauafa’asoloinamautinoamafa’alauteleagaofatugaefetauimaletausagalenei
AnomATA’UpU
FATU
gA
Auga, aumatau, manatuFa’ailoale‘auga,aumataumamanatuotalafatuepeiofagogo,talatoefaamatala,matalaefa’atonuailefaiaosemea,talaimeaetutupuolevaiaso;
Fa’ailoaniuigaoleaumataumofatugauafa’alogologoiaimasefeso’ota’igamameaotutupu,mamanatuoifatuga
Fa’ailoaleeseesegaofausagaotalamoaumataueseese,maaumainimafua’agafaigofiefttalamotamaitiileTausaga1pelaitifo’i,otalamotamaitiTausaga4,8;oletaulotoaletamaititilaititimaletamaititimatua
Fa’ailoamanatumauigaotalaolo’ofa’amatalaaisemeapoosetagata(description),lipotiofa’amaumauaifa’amatalagapatinoise‘autu(informationreport)ft.olaumei,olepalolo,olealogo/limu/moa
Auga, aumatau, manatuFaitaumafaailoaleaumatau,auga,mamanatuotalatoefaamatala,fttalafatuft.fagogo,talatoefaamatala;faamatalagaosemeanatupuolo’ofa’ailoailenusipepaft.Olepasinalavea,OlologaiApia;faigaosemeaft.Faigaolesuafai;lipotiofaamatalagapatinoise‘autufaigofieft.Alogo,Palolo,Faasao,Niu,Pa’amf.
Fa’ailoalemafua’agapoole‘augaolo’ofaitauaisetusitusiga,fa’amatalaleitu’aigafaitauetatauonafaitauaimata’umaimafua’aga(ft.afaiosefa’atonugaolefaigaosekuka,poosemeataulima,efaitaufa’agesegesefa’atonugata’itasiinaiailoala’asagaefai,eiaifo’itaimietoefo’iaiitualefaitaugaeva’aipoosa’olefaiga;afaifo’iolo’osa’ilisefa’amatalagapatinoisetalaft.oleigoaoletagata,eva’aivaveaelefaitaufa’agesegese.
Filifilianalavatusifaitau
Auga, aumatau, manatuUatatauonailoaetamaitimanatueaofiaifaamatalagamaiaatagiaaivaegafa’atulagaina;ft.amataga,ogatotonumafa’ai’ugaeuiele’oatoatoa
Fuafuamatusifatugai‘autufa’atulagaina:talafatu,fa’amatalasetagata,senofoaga,semeaolo’oilonasi’osi’omaga;fa’ata’ita’ionatusilipotiofa’aamauaifa’amatalagaisemata’upu‘autu:ft.Oletava’e;fa’aaogatusitusigaefaamaumaumaiainimanatumanimeauamafaionamatau;fa’amauaimeaefiafiaiaieaofiaaimanatumalagonaitala
Fa’aaogaseisifa’ava’aefa’amauaifatugaft.Tusisetusiisauuoefa’amatalaiailefaigaolekokoalaisa,pooletusisautusiilauuoefa’amatalaiailetoutafaoga.
Samoan_2012_final.indd 49 23/01/13 1:15 PM
50 TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 3
AnomATA’UpUFA
TUgA
Fa’atinotautalagapupu’ufaigofieefa’atatauise‘autumaiatalafeagailegagana,manatuetusamaleaugamaleaumatauft.Olaumei
Auivi ma aga o fatugaFa’ailoamafa’aaogaleauiviofatugaitautalagaft.talatoefaamatala,faigaosemea,fa’amatalagapatinoise‘autu,talafa’atino,faitaugasolo,
Fa’ailoamafa’aaogaupuolo’oaumaialagonamamanatuofatuga,itu’aigafuaiupuetataumafatuga;iasa’oletaimiofa’aaoga
Fa’amatalanimafua’agafaigofieoauivi,fuaiupumalegaganaolo’ofa’aaogaifatuga• ft.Aiseaeamataaiiveape
fa’amatalagaolegaosigaosemea?Aiseaefa’aaogaailetaimituana’iitalafa’afagogo,talafatu,talatoefa’amatala?Aiseaefa’aaogaailegaganafa’aaloaloitagatamatutua?
FaitaugalauluFaalogomafa’ailoamanatu‘autu,mamanatulagolagoofatugatu’utaligaeseeseft.tautalagaalefaiaoga,faasalalauga,leitio,tautalagaatagataasiasimafa’amaufaamatalaga‘autumaniauiliiligaft.Olegalulolo:ofea,oanafea,oainaa’afia,oaa’afiaga,olealemafua’aga,
Fa’aaogaata,siata,kalafiefaaaliaimanatu‘autuft.olealemeaetupuilemasimapeatuuiailevai;fa’aalilegasesegaosemeataumafafaigofie;
Malamalamaifaailoiloitautalagaalefaiaogaefaailoaaivaegaeseeseoselesona:Faailooleamatagaolelesona,faailoiloefaamautuaifesootaigamalelesonauatuanai,faatonugaefaataimuainafaamatalagaalefaiaoga,faatinogaatamaiti,faaumagaolelesonamagaluegamoleasoesosooai
Toefaamatalafagogomatalaemasaniaiisetulagamautinoa
Auivi ma aga o fatugaTulimata’imafa’ailoalefaavasegagaofatuga,fa’aaogagaolegagana,oatamf,mafa’amatalalefeso’ota’igamaleaugamaleaumatau
Fa’amatalanimafua’agafaigofieoauivi,fuaiupumalegaganaolo’ofa’aaogaifatuga
ft.Aiseaeamataaiiveapefa’amatalagaolegaosigaosemea?Aiseaefa’aaogaailetaimituana’iitalafa’afagogo,talafatu,talatoefa’amatala?Aiseaefa’aaogaailetaimioasoumaelipotiaifa’amatalagaise‘autufa’apitoa?
FaitaugalauluFaitausa’omafa’ailoauigatu’usa’ooifatugaoletausagaleneieaofiaaifa’amatalagaolo’ofa’aaliaikalafimaataft:• sailimeamonimaitotonuo
fatuga• fa’ailoapoota’uafaamatalagai
fatugapeleaimafa’asinomauefa’amaoniaai
• fa’atinosa’ofa’atonugaoifatugaolegaosigapoolefaigaosemea
• otootosetalafatu,talatoefa’amatalainaiaatagiaaileamataga,ogatotonumalefaaiuga
Fa’aaogamauolo’oitalamalepotomasaniemateaaiuiganatiaolo’oitalamafa’alautelemanatuelagolagoaialatoumatemategaft.;• mateleaofiagamalefa’asologa
osefatugafuaileulutalamaatamamafaionafaamaoniamanatu
• taumatelei’ugaefuaimeaetutupuiletala
• fa’aalimanatuilagonaotagataosetalafuaimeaolo’otutupu
Fa’ailoavaega‘autuosemata’upuofa’amatalainamafa’avasegailaloovaega‘autunisiomanatufa’aamoamotali
Fa’amatalaolatoumanatuisefatugaft.omeaefiafiapelefiafiaiai,fa’atusatusamanisitalanafaitauiai,pesetalamonipeleai,mafa’ailoamafua’agaoolatoumanatuetusamameaoitotonuofatugapoololatoupotomasani
Au’ili’ilifatugaolo’oleleionatusi,fa’ailoaituolo’oleleiaimafa’aaogaosefuafa’atataumoalatoutusitusiga;iamafaionafa’aalimanatuileleleiomanatu,tusiga,fa’asologaosetalanalatoufaitauai,oataolo’oiai,oleleleimoleaumatau
Fa’atusatusaalatoutusitusigailefuafa’atataumafa’alautelemanatui‘ese’esega,mateuteu
Auivi ma aga o fatugaUamaninovaegafa’atulagainaofatugaetusaaimaolatouaugaft.ulutala,amataga,ogatotonumalefa’ai’ugaotalatoefa’amatala;oleulutala,omeaemana’omia,olefa’agasologaolefaigaosemeaifatugaolo’ofa’atonuailegaosiga/faigaosemea;mf.
Auiliilimamatauagaofatugaolo’oleleionatusimafa’ata’ita’ionafa’aaogaialatoutusitusigaft.fa’aaogainaosoaveapemasoanauna,fa’aaogaupuefa’atupulagona
Samoan_2012_final.indd 50 23/01/13 1:15 PM
TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 3 51
FA’ALogo mA TAUTALA mATAU mA FA’ATinoAg
AnU’
U m
A Ag
AiFA
nUA
FTA3.1 Fa’aaoga le gagana fa’aaloalo faigofie ma tu ma aga e talafeagai ma o latou tausaga i fa’atinoga o fe’au ma galuega, o le va fealoaloa’i ma tagata, o feofoofoaiga, o fa’asinomaga, ma ta’aloga, fa’afiafiaga ma galuega taulima
TautuaFTA3.1.1Fa’amatalamafa’alautelefa’amatalagaiolatoufa’asinomagamamafa’amatalailegaganafaigofielevafealoaloa’iitotonuoleaigaealaitiutemafe’au,matumaaga
Fa’aaloaloFTA3.1.2Fa’amatalatumaagafa’aaloalooamiogapuleaivafealoaloa’imatagata.
Ta’aloga, Fa’afiafiaga ma galuega TaulimaFTA3.1.5Mataumafa’amatalafa’atinogaota’aloga,sivamagaluegataulima;amataonafa’ata’atiafuaoleleleiosefa’atinoga
MFA3.1 Fa’atino fe’au ma tiute i totonu o aiga ma a’oga, ma tu ma aga e tatau ai i le va fealoaloa’i ma tagata, ma fa’atinoga o ta’aloga, fa’afiafiaga ma galuega taulima
Tautua MFA3.1.1Galuluefelagolagoma’iefa’atinofe’aumagaluegaitotonuopotua’ogamaleaiga
Fa’aaloaloMFA3.1.2Matau,fa’aaogamafa’atinotumaagafa’aaloalooamiopuleaitotonuoaigamaa’ogaeaofiaailevaotuaganematuafafine,matuamafanau,faia’ogamatamaitia’ogamalevafealoaloa’imaisitagata
Ta’aloga, Fa’afiafiaga ma galuega TaulimaMFA3.1.3Mataumafa’atinota’aloga,sivafa’asamoamagaluegataulima
AnomATA’UpU
AgAn
U’U
mA
AgAi
FAnU
A
TautuaFa’alautelefa’amatalagaiolatoufa’asinomagaiaaofiaaiolatouigoamauiga,omatua,omatuaomatua;ousomatuaganematausoga;olenu’umapitonu’uononofoai,manu’uomatua,oolatoutua’oimafaiafaigofieft.peaigapeleai
Fa’amatalalevafealoaloa’iofanaumamatua,ofanaumaisiolefanaumafa’ailoatiutemagaluegaetusaaimalevafealoaloa’i
Fa’aaloaloFa’amatala,fetufaa’i,fa’ailoamafa’aaogatumaagafa’aaloalofa’asamoaemasaniaiitotonuoaigamaa’ogaft.• tautalamaleava• iloasavali,tumanofo.• levaoletuafafinemaletuagane• levamamatua• fa’aaloaloitagatamatutua,faia’oga,maso’osetasi.
iloafa’aaogaleleomafa’aupugafaaaloalofaigofieefa’afeiloa’i,faatofa,valaaueaaift.mapumaia,laususuga,lautofamf,Talofalaususugaale–,Susumaiaifalenei/Alalaaneilounofoalele/Taumafaaneleiputi/Oamailaususuga?
Ta’aloga, Fa’afiafiaga ma galuega TaulimaTa’aloga:Fa’amatalamafa’aaogalevaogaganao• taufetuliga–moligafu’a/tu’ugataga• soka/lakapi/kirikiti
Fa’afiafiaga:Matamataifa’atinogaopesemasivafa’asamoamafa’amatalaagaofa’atinogamalevaogaganaFa’ata’atiasefuafa’atatauoleleleiosepesemasesivafa’asamoaetu’u‘ese’eseaitamamateine• GaluegaTaulima:Fa’amatalalefaigamafa’aaogale
vaogaganaogaluegataulima• lalagamailo/pulou/polo/‘atofu’eumu.• su’iga’ula/fugalaa’u/pepa/sisi• iputau’ava• su’igatiti/tagasolovae.
TautuaGaluluefa’atasiefa’atinogaluegaefa’amanaiaailesi’osi’omagaolelatoupotumafafoatuft.salu,fufulufa’amalama,aumainiteufugala’au,faisolatoutogala’auifafoatuolepotu,aoinaolelapisi;fa’atalanoalevaevaeinaogaluegamafa’atulaga
Fa’atinosolatousaoefa’aleleiaitotonuolea’ogaft.aumainiatoefa’avasegaiailapisi,aoinaolelapisi
Fa’atinogaluegafesoasoaniiisitamaitift.fesoasoaniileTausaga2efaitautusi.
Fa’aaogale‘upufa’amolemolemalefa’afetaiefa’amasaniaiilefa’atinogaofa’atonugaofe’aumagaluega.
Fa’aaloaloMataumafa’atino:ft.• tautalamaleava• iloasavali,tumanofo• laulaulemeatausami• vala’auetausasami• avelevaifafano• fa’aaloaloitagatamatutua,faia’oga,maso’osetasi• levaoletuaganemaletuafafine• iloafa’aaogaleleomafa’aupugafaaaloalofaigofie
efa’afeiloa’i,faatofa,valaaueaaift.mapumaia,laususuga,lautofamf,Talofalaususugaale–,Susumaiaifalenei/Alalaaneilounofoalele/Taumafaaneleiputi/Oamailaususuga?
Ta’aloga, Fa’afiafiaga ma galuega TaulimaTa’aloga:• taufetuliga–moligafu’a/tu’ugataga/kirikitifa’asamoa
eaofiaailefaigaolelape
Fa’afiafiaga:• pesemasivafa’asamoama‘aiuli;fa’atinosefa’ilie
fa’aaogaaimeafaifa’ilifa’asamoa.(pate,la’au,ma’a,fala,ipupopoatigifigota,lulu)
GaluegaTaulima:• lalagamailo/pulou/polo/‘atofu’eumu.• su’iga’ula/fugalaa’u/pepa/sisi• iputau’ava• su’igatiti/tagasolovae..
Samoan_2012_final.indd 51 23/01/13 1:15 PM
52
Tausaga 4
FA’ALogo mA TAUTALA FAiTAUTUsi mA mATAU TUsiTUsi mA FA’ATino
FA’A
Tino
gA m
A AU
ALA
E FA
’AAo
gA
FTF4.1 Filifili ma feaofa’i i se tulaga ua fa’asolo ina mautu mau e faailoa ai foliga ma uiga o fa’amatalaga, ma auala ‘ese’ese e matau ai manatu‘autu ma lagona, ma fatua’i manatu i fa’amatalaga tu’utaliga
FaitaugalauluFTF4.1.1Feaofa’iisetulagauafa’asoloinamautumauefa’ailoaaifoligamauigaolegaganatautalamafa’aaoganiauala‘ese’eseetalafeagaiematauaiuigatu’usa’o,masufiaiuiganatiaosemata’upu
Feso’ota’igaFTF4.1.2Feaofa’iisetulagauafa’asoloinamautinoamauefa’ailoaaifoligamauigaolegaganatautala,maaualaetalafeagaimale‘autumaleaumataueagava’aaipeafa’alogomatautalainifelafolafoa’igamafolasagailumaolevasega
Fetala’iFTF4.1.3Fa’aaogaauala‘ese’eseefa’alauteleaimafaufaugaiuigaotautalagamafa’amatalaga
mata’itu ma toe autaluFTF4.1.4Fa’atalanoamafa’alautelefuafa’atatauoleleleiosetautalaga,fa’atinoga(performance);fa’aaogalefuafa’atataueiloilomatoeautaluaialatoulavafatugamafatugaaisi
FMF4.1 Filifili ma feaofa’i i se tulaga ua fa’asolo ina mautu, mau e fa’ailoa ai foliga ma uiga o fa’amatalaga tusitusia, ma auala ‘ese’ese, e solo lelei ai le faitau ma atina’e ai le loloto o lo latou malamalama i uiga o tusitusiga
sufiga o tala ma manatuFMF4.1.1Feaofa’i,mafetu’una’iauala‘ese’eseesololeleiaimasa’olefaitau,masufiailelolotoonisiomanatuolo’oitusitusigamaata
Va’ili’iliga o faitaugalaulu FMF4.1.2Fa’aaogaaualatalafeagai,isetulagauafa’asolosoloinamautu,ematauaiuigatu’usa’omaamataonaau’ili’iliuiganatiaosetusitusiga
FMF4.1.3Fa´aaogaaualatalafeagaietulimata’iailolatoumalamalamaitusitusigamaata,mafa’atinogaisetulagauafaimasanimaualautelemanatufa’aalia
Fetala’iFMF4.1.4Fa’aalimanatuisefatuga,mataumafa’alautelemanatuifilifiligaaletusitalaifa’aaogagamaagaolegagana
A’oina o upuFMF4.1.5Fa’aaogaisetulagauamautuaualafaigofieea’oaifoliga/sipelagaoupumaolatouuigailegaganaoasouma,gaganafaaaloalo,gaganatu’usa’o,gaganafa’auigalua;uigafa’afeagai,uigatutusa
TFF4.1 Fa’aaoga i se tulaga ua tele ina mautu mau e fa’ailoa ai foliga ma uiga o fa’amatalaga tusitusia, ma fa’alautele fa’aaogaga o auala talafeagai i le tausaga lenei e fuafua, fatu, iloilo ma faailoa ai tusitusiga ma fa’atinoga
TusigaTFF4.1.1Tusisa’olegaganaisetulagauateleinamautu
Fatua’iga TFF4.1.2Fa’alauteleauala‘ese’eseeaoaoaimanatumotusitusiga,fa’avasega,tusitusigamuamua,iloiloleausiaole‘augailefa’aaogaolefuafa’atatau,teuteumafa’ailoaiisi
Samoan_2012_final.indd 52 23/01/13 1:15 PM
TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 4 53
AnomATA’UpUFA
’ATi
nogA
mA
AUAL
A E
FA’A
AogA
Faitaugalaulu• fa’atusatusamata’upuolo’o
fa’alogoiaimanisimeauaiailoa
• tu’ufesilimataumateuigaofa’amatalaga
• sa’iliuiganatiaofa’amatalagamaata
• fa’aaoganifesilietautuiailefa’alogo
• mataumanatu‘autu,va’aigamalagonaotautalaga
• aotelemanatuosetautalagapoolefeau‘autuoseata
• fa’aaoganisiataefa’alogomafa’avasegaiaimanatu‘autuosetautalaga
Feso’ota’iga• fa’aaogaaualaese’eseefilifiliai
se‘autuosetautalagaft.talanoaiisi,fa’aaogameauaiailoamailonasi’osi’omaga;fa’avasega,mafa’atinoaisetautalagapu’upu’uft.filiseamatagaeolamafa’atupuailefiafa’alogooisitamaiti,
• filifililegagana–upu,fuaiupuefetauimale‘autumaleaumatau;iloatumaagape’afa’atinoletautalagaft,faigaoleleo,va’aiilevasega;fa’aaoganiatamf.
• fainifesilitatalaefa’atalanoaaisetautalaga
Fetala’i• fa’ailoalemanatu‘autuose
tautalaga/fa’amatalaga• fa’aalimanatuinivaegaose
tala/tautalagamafa’amatalamafua’aga
• faalogomatusiseata/faafanuaolefa’asologaomanatu
• fa’ailoasemauemonimalemanatuoletagatalavaia(fact/opinion)
• fa’atusatalaofa’alogoiaimalolatoulavapotomasanimalesi’osi’omaga
• mataumafa’aalimanatufaigofieifilifiligaaletusitala/failaugailegaganaft.upu,oupuleotutusa(rhyme),uputautu,upufa’auigalua,
• fa’aalimanatufaigofieilagona/agagaosetautalaga,uigaotagataoaofiaisetalamaaumaimafua’agaft.oupuofa’aaoga,olefaigaoleleo,ofoligava’aia,oletaliatuiisitagatapoolevafa’aaliamaisitagata
sufiga o tala ma manatuUasololeleilefaitaumauamafaionapu’eanisiouigalolotooisetala
Fa’asinofa’aaogagafa’auigaluafaigofieolo’oifatugaolo’ofaitauiaift.fa’atusatusagaefa’aaogaaile‘epei’ft.Epeiosetimulemaligioloimataoletina;
Uamautuolatoutomaiiaualaneiesufiaiuigamauamafaionafilifilivavemafetu’una’iaualaetalafeagaimo‘auga‘ese’eseolo’ofaitaupematamataai• fa’ailoaleaugaolefaitaupoo
lematamataft.faitauesu’esefa’amatalagaolo’ofiailoa,faitauleotelemoseaumatau,faitauonaosefiafiagaiateia
• fa’atusatusamata’upuosefatugailolatouiloamasani
• fatuniatafa’alemafaufaueuigaifatuga
• tu’ufesiliinaiafa’alautelemanatuoisefatuga
• va’aitoto’aisefuaiupupoonifa’amatalagaolo’oiata(attending)
• sa’ilifa’apitoseupu,fuaitau,‘autuolo’oitotonuosefa’amatalaga(searching)
• fa’aaogaleiloaolefausagaolegagana(kalama)emateaaiupu,manatuolo’ososo’omaiisefuaiupu
• toeva’aimafa’amautinoapoosa’olefaitau(crosscheckingandconfirming)
• toefa’asa’olefaitau(self-correct)
fa’aaogaauala‘ese’ese,eaofiaaimalefesoasoanialefaiagoa,esa’iliaifa’amatalagaolo’omo’omiaft.• fa’aaogalefa’ava’a(outline)
osetusitusigaepeioulutala,ulutalalaiti(subheading),anotusi,utugagana,fa’asinoupu
• fa’afetauiletelevaveolefaitaumaleaugaolo’ofaitauai
• faitauvaveiamaualea’anoolemata’upu(skim)
• faitauvavemosefa’amatalagafaapitoaolo’ofiamauaft.numeraosetelefoni,igoaosetagata(scan)
• toefaitausevaegaolo’oiaifa’amatalagamo’omia
Va’ili’iliga o faitaugalauluUafa’asolosoloinamautuagava’aiaualaneiematauaiuigatu’usa’omaamataonaauiliiliuiganatiaosetusitusiga,fa’atinoga• fa’atusatusatalaofaitauaima
meaualatouiloa
TusigaUateleinamaututomaimaagava’aoletusigaolegagana,eatagiaile• tusifuaiupuilesa’oonafa’aaoga
fa’ailogaolegaganatusitusi:mata’itusitelemoleamataga,piliotailefa’aiuga,mata’itusitelemonaunafa’apitoa,fa’ailogafesili
• teleinamautulefa’aaogainaofa’ailogaoleo–fa’amamafamakomaliliu
• uamautuletusigaomata’itusimasa’olesipelagaoupu
• mataufa’ata’atiagaotusitusiga‘ese’esemafa’aaogatatauft.afa’aaogaataetatauonaiaisefa’amatalagapu’upu’uilaloifo,fa’apeafo’isiata;otalaetatauonaiaiulutala
Fatua’igaUamasanimafa’alautelelefa’aaogagaoaualaefuafua,tusi,iloilomafa’ailoaaitusitusiga:• au’ili’iligaluegatusitusimaia
fa’ailoale‘autuosetusitusigamaleaufaitau
• fa’atalanoamafa’ata’atialefuafa’atatauole‘ausiaole‘autupooleauga
• filifilile‘autuosetusitusigaft.talatalanoamaisi,fa’aaogalepotomasani,fa’amatalanimeauatutupu,matamataiseata,sa’ili’iliitusitusiga,lafo‘asoisemata’upu(brainstorming)
• fatufatumanatumatusi• filifililefatugaetalafeagaimale
‘autumatu’ufa’atasimanatuilefa’asologaetalafeagaiai
• faitautalaaisimafa’aaliolatoumanatuiai
• avesefautuagafaigofiemoleteuteuga
• fa’aaogafautuagaeteuteuaisetusiga
Samoan_2012_final.indd 53 23/01/13 1:15 PM
54 TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 4
AnomATA’UpUFA
’ATi
nogA
mA
AUAL
A E
FA’A
AogA
mata’itu ma toe autalu• matauleaugaosefatugamale
aumatau• mataumafa’ata’atiatulagataua
eiloaaiuaausialeauga:ft.oleleleiomanatu,fa’avasegagaomanatu,olegaganaofa’aaoga,olefaigaoleleomataga,olefetauiofa’atinogamale‘augamaleaumatau
• fa’aaogalefuafa’atataueautaluaialatoulavafa’atinoga
• iloilomafautuainafa’atinogaaisitamaitietusaaimalefuafa’atatau
Mataumafa’alautelefa’amatalagainitulagaele’imalamalamaaiisetautalaga/fa’amatalaga,fa’amatalasemafua’agamafa’ailoasetulagaefo’iaailelemalamalama
• fa’atunimanatueuigaisetusitusigamasa’ilifa’amaonigainauafaitauiai
• tu’ufesiliinifesilitatalaeuigaitusitusiga/faatinoga
• mateauiganatiaosetusitusigamasailimailetalafa’amaonigaomanatupoolepotomasani
• au’ili’ilifa’aaogagafa’auigaluafaigofieolo’oifatugaolo’ofaitauiaift.fa’atusatusagaefa’aaogaaile‘epei’
• fa’ailoaleva’aigaasetagataoletalamaaumaisemauefa’amaoniaaimanatu(ilegaganaetalafeagaimaletausagalenei)
• au’ili’ilinisioupu,fa’aupugaaletusitalamafa’aalimanatuileaogailetala
• ‘oto’otomanatuosetala• aotelemanatuosetala
Fa´aaogaaualatalafeagaietulimata’iailemalamalamaitusitusigamaataft.• ta’umaitulagaolo’ofiafiaaiila
latoufaitautusi• ta’umaimeafouuaa’oinamai
tusitusiga• fa’amatalasefa’afitauliolo’oiaii
lanafaitautusi• fa’amatalasetulagaetatauona
galueatiliiai
Fetala’iFa’aaogaauala‘ese’eseemafaufaulolotoaiitusitusigamaataft;• mataunisiuigaeonoaofiaini
fa’amatalagaolo’oitusitusigapooata
• matauaualaolo’ofa’aaogaitusitusigaefa’ailoaaiitua’igatagataosetalaft.oupu,ofoligaoiniata,oamiogamf.
• mataumafa’aalimanatuifilifiligaaletusitalailegaganamaagaft.upuepeioveapeolo’ofa’aaoga,osoanauna,oupuleotutusa(rhyme),uputautu,upufa’auigalua,
fa’alautelemanatuinimaumailetalapoololatoupotomasanipefa’atusatusainisitalanafatueletusitalalavaetasi
A’oina o upuOnisioauala• faitauso’otusioletausagalenei• tusiupuinaiamataulesipelagae
aofiaailefa’aaogagaofa’ailoga• fa’atinota’alogaea’oaiupuft.
fa’afetauiupuilolatousipelagaisetaimivavelava;fa’afetauiupumauiga/uigafa’afeagai
Fa’ailoaletusitusigainiaualatalafeagaift.siata,pusaofa’amatalaga(informationtables),fa’ava’aosetusisafaitauai(bookcover,osetautalaga,faitauleotelemf.
Samoan_2012_final.indd 54 23/01/13 1:15 PM
TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 4 55
FA’ALogo mA TAUTALA FAiTAUTUsi mA mATAU TUsiTUsi mA FA’ATinogA
gAnA
FTG4.1 Malamalama ma fa’aaoga fausaga o le gagana ua amata ona fa’alautele i feso’ota’iga ma e masani i le gagana o aso uma ma le gagana fa’aaloalo faigofie
KalamaFTG4.1.1Iloilo,fa’aaogamafeliua’imaleto’afuai’upufaigofieuafa’alauteleisoaveapemasoanauna,mafa’alautelefuai’upuilefa’aaogainaoso’ofuaiupuofuaiupulavelave-‘ona,ina’
LeoFTG4.1.2Mataua’afiagaoleoilagonamamanatuoleaufa’alogologo;fa’aaogatatauleoifeso’ota’igamatagata‘ese’esemafa’aalimanatumalagonaitautalagai‘autumasanimanisimata’upufou
UpuFTG4.1.3Iloilomafa’alautelelefa’aaogainao‘upumasanimaupufouinisifa’aaogagaeatagiaaiolatouuigalasimauiga‘ese’ese
FMG4.1 Fa’aaoga ma le to’a tomai ma agava’a fa’avae o le faitautusi ma ua fa’aauau ona atina’e agava’a o le fausaga o palakalafa ma le vaogagana o fatuga ua fa’atulaga mo le tausaga lenei
KalamaFMG4.1.1Mataulekalamaofuaiupuofatugamalefa’asologaofuai’upuipalakalafa;uamafaionafetu’una’ifa’aaogagaofuai’upuiatalafeagaima‘autuopalakalafa
LeoFMG4.1.2Fa’aaogaleiloaoleoomata’itusi,silapela,fa’ailogaolegaganatusitusiefa’amausaliaileta’ugaoupu,matauvaveaiupuele’iiloamuamua,masololeleiailefaitau
FMG4.1.3Matauleoofa’ailoaaimanatumalagonaitotonuofatuga‘ese’eseoletausagalenei
UpuFMG4.1.4Fa’alautelelolatouiloaiupuuavaveonamataueaofiaaiupufa’apitoao‘autumamata’upuolea’oga
TFG4.1 Fa’alautele ma ia sologa lelei manatu i tusitusiga o le tausaga lenei i le fa’aaoga o fuaiupu ‘ese’ese, ma feliua’i le gagana ia talafeagai ma auga ma aumatau
KalamaTFG4.1.1Fa’aaogaitu’aigaofuaiupuefetauiifatugamasa’ofa’atulagaga;uamafaionafeliua’ifuai’upuinaiamaninoatilima‘anoamanatumaamataonatu’ufa’atasiipalakalafa
‘UpuTFG4.1.2Fa’aaogaitu’aigaofuaiupuefetauiifatugamasa’ofa’atulagaga;uamafaionafeliua’ifuai’upuinaiamaninoatilima‘anoamanatumaamataonatu’ufa’atasiipalakalafa
AnomATA’UpU
KalamaFeliua’ifuaiupufaigofieinaia’oamanatumamalieile‘aufa’alogologo.
Fa’aaogafuai’upuatoatoamamaninoetaliaiitu’aigafesili‘ese’eseft:olea,ofea,efa’apefea,oanafea,oai?
Mataumanatuolo’oivaegaofuai’upulavelavepe’asoso’oile‘ona,aua,peita’i,se’iloga,vagana’mafa’aaogafuai’upulavelaveialatoutautalaga
Iamafaionafa’asinonauna,veape,suinauna,soanaunamasoaveapemaolatouaogaifuai’upumaiafa’aaogasoanauna,soaveapeefa’alauteleaimanatuoaumaiialatoufuaiupu
LeoFa’aaogatagaetatauaimaleoofa’aupugafa’aaloalofaigofieifeso’ota’igamatinomatutuaitotonuoaiga,a’oga,tagataasiasiiaigamalea’ogaft.peafa’afeiloa’i,fa’atofa,fesiligia,momolisefe’au,taliinaletelefoni,faiaisefa’anoiinaualea’oga,taliaiisevala’auea’ai,faiaisefa’afeta’ipu’upu’u,su’egaosetauaga,sesalutupo’oseisimea.
KalamaMataulefa’avasegagaoletusigaofatugaoletausaganeimalekalamaofuaiupumafaamatalainifaaupugafaigofieleso’otagaolekalamaofa’aaoga,leaugamaleaumatau
Mataumafa’amatalalefa’asologaofuai’upuisepalakalafamaleaogaoleafa’asologa;
Fetu’una’ifa’aaogagaofuaiupufaigofieeamataifuiupuveape,fuai’upulavelave,fuaiupufaasinonaunaiatalafeagaima‘autuomanatu
LeoSololeleilefaitauleoteleilevaveonamatauoupu,mamausalıleleleioleta’ugao‘upumalefaigaoleoefuaifa’ailogafa’aleomafa’ailogaomanavagaofa’aaogaifa’amatalagaotalapo’ofatugaofaitauai.Iailoafa’a’ese’eseleoolefesili,fa’atonugamalefa’amatalagatu’usasa’oinaiaatagiaailagonaoenafaiafatuga.
Mataupooaieonaleoolo’olagonainaitotonuosefatugamafa’alautelemauefa’aamaoniaaimanatuft.otagata‘ese’eseoisetala,oletusitala
KalamaFa’aaogafuaiupumafa’avasegagaetalafeagaimafatugamaiafa’alautelemanatuitotonuofuaiupuilefa’aaogaosoanauna,soaveape
Fa’ata’ita’ionafeliua’ilegaganaitotonuofuai’upuinaiamaninomaanoamanatu
Au’ili’ilifausagaopalakalafamafa’ata’ita’ionatusifuai’upuisepalakalafamose‘autu
UpuFa’avasega‘upuofa’aaogai‘autuinauna,veape,soanauna,soaveape,fa’ailoalolatouaogaitusitusigamafa’aaogamf.
Matau‘upuepatinoile‘autumalolatoufa’aaogainamafa’ata’ita’ionafa’aaogaialatoutusitusiga
Fa’aaoga‘upuefa’aigoaainimeaemanatuiaipefa’aigoaainifa’avasegaga,upuefa’ailoaainilagona,fa’amatalaailemafua’agaonimanatu,fa’a’upuaisefa’amaualalogaonaosemeauasese,fa’a’upuaiseaisigaiseisi,fa’a’upuaisefa’afetaionaosemeanafoa’imai.
Samoan_2012_final.indd 55 23/01/13 1:15 PM
56 TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 4
AnomATA’UpUgA
gAnA
Fa’ata’ita’ileoefa’atinoaitaulotomasoloinaiamalieileaufa’alogologo
Fa’aaogaleoefetauimamanatumalagonaitautalagai‘autumasani,mafa’ata’ita’ileoetatauaiimata’upufou
UpuFa’aaoga‘upuefa’alautele,fa’a’oaaimanatuftsoanauna,soaveape;
Si’itialemafaionafa’aaogaofui’upufa’atusatusaefa’alauteleaimanatuft.Oseasovevelaepeiose...;
Fa’ata’ita’ionafa’aaogaupufa’atusatusaiseisitulagailefuai’upuft.Napeiole‘emooleuilale...
Fa’aaogasa’oupumafuiupuitotonuosefuai’upu:upuofuainumera,upuofaiafaapitoa,upufaailotaimi,upufaasinonauna,upufa’asinotulaga,upuuigatutusa,uigalasi,uigaeseese
Fa’aaogasa’oupuofaiafa’apitoa;upuofaiaefa’aaliaimeatotino:lau,lou,ou,lana,lona,sau,sana,ana,ona;upufa’ailotaiminei-olo’o,faifaipea–e,tuana’i-sa,na,lumana’i-ole’a,taimimae’a-ua,soosetaimi-te;upufa’asino–ile,ole,ise,upufaasinotulaga–ifafo,itotonu,iluga,itafatafa,ilumaane
Fa’ata’ita’ilefesuia’igamainaunasegilainaunatualemapelulaleatoamaveapeetalafeagaiaimaiaaofa’iga.
Fa’amatalalagonamamanatuofa’aaliaileo‘esee’ese;fa’aailoaleso’otagaoleomaleitu’aigatagataotautala
UpuUailoa:• ta’uga,sipelagaoupu• tulagaoleupuilefuaiupuft.
veape,naunamf• uigatu’usa’ooupuofa’aaogaai,• uigafa’auigalua• ni‘upuemafaionasuiaainifasi
fuai’upuomomolimaiaiuigao‘upu
• fa’afeagaio‘upu• upufa’avaema‘upufouefaumai
aift:naunaefa’anaunaifasi’upufa’ai’u:ga,aga,maga,taga,mf
• fa’aaogaifuai’upu
Samoan_2012_final.indd 56 23/01/13 1:15 PM
TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 4 57
FA’ALogo mA TAUTALA FAiTAUTUsi mA mATAU TUsiTUsi mA FA’ATinoFA
TUgA
FTT4.1 Fa’auiga ma fa’atino fatuga tu’utaliga u’umi ua aofia ai ‘autu e fa’atatau i le lautele o le soifuaga; ma ua atinae tomai i fausaga o fatuga e tusa ai ma o latou auga, aumatau, ma manatu
Auga, aumatau, manatuFTT4.1.1Matauleauga,aumatau,mamanatuofatugauau’umimalautelemata’upuolo’oaofiaai
Auivi ma aga o fatugaFTT4.1.2Fa’ailoamafa’aaogatatauauivipoolefa’avasegagaofatugaeseese,mafa’aaogagaolegaganaiupu,fuaiupumalefaigaoleo
FaitaugalauluFTT4.1.3Fa’ailoamanatu‘autumamanatufa’aamoamotaliofaamatalagaefaalogoiaiitotonuomata’upu‘ese’ese,poomata’upuofa’alogoaiifaasalalaugamoaoga,leitio,televise,mafa’amaunisiomanatulagolago
FMT4.1 Auiliili ma fa’alautele manatu fa’aalia i fatuga tusitusia u’umi ua aofia ai ‘autu e fa’atatau i le lautele o le soifuaga; ma ua atinae tomai i fausaga o fatuga e tusa ai ma o latou auga, aumatau, ma manatu
Auga, aumatau, manatuFMT4.1.1Auiliilimafa’ailoaauga,aumatau,mamanatuofatugaoletausagalenei
Auivi ma aga o fatugaFMT4.1.2Fa’a’ese’eseauivimafausagaofatugaeseesemoletausaganeimafaafesootaiiaugamaaumatau
FaitaugalauluFMT4.1.3Faailoauigatuusa’omafa’alautelemanatuiuiganatiaofatugafa’atulagaina
FMT4.1.4Mataumanatu‘autumamanatufaaamoamotalioitalamafa’amatalagapatinoosemata’upu(informationaltexts)
FMT4.1.5Fa’aalimanatueatagiaailemafaufaulolotoisefatuganafaitauaimafa’alautelemafua’agaoolatoumanatu
TFT4.1 Tusi ituaiga fatuga eseese ua fa’asolo ina mautu i faataatiaga ma faauigaga e talafeagai i auga ma le aumatau
Auga, aumatau, manatuTFT4.1.1Fuafuamafatunialatoutalamoaugaeseesemaiaatagiavaegafa’atulagaina
TFT4.1.2Fa’atalanoamafa’ata’atiasefuafaatatauoleleleioitu’aigafatuga‘ese’ese,iaatagiailefuafaatatauualauteleleiloamaagavaa
Auivi ma aga o fatugaTFT4.1.4Auiliiliitu’aigafatugaeseesemafa’ailoaauivimaagaetalafeagaiiaimataumafaiefa’aaogaialatoutusitusiga
AnomATA’UpU
FATU
gA
Auga, aumatau, manatuFa’ailoaleauga,aumataumamanatuotalafatu,fagogo,talatoefaamatala,talaefa’atonuailefaiaosemea,talafa’amatalaosemeapoosetagata(description),lipotioaofa’iiaifa’amatalagapatinoise‘autu(informationreport),fa’amatalagaosefa’afitauli,talaomeanatutupu(news)ft.• fa’ailoamanatuoaofiaile
fa’amatalagaose‘autuosemata’upuft,Ola’au,Ovaitafe,Ouilavilivae;
• fa’amatalasefa’ama’iemauaaitamaitift.Oletale/Oletinoputa;
• faamatalatagata,nofoaga,manimeafaitinoeiloa
• faamatalalefaigaosemeasalatousuesueinaft,OlePoloPulu,OleFai’aiElegi
• fa’amatalasefa’afitaulift.Olelafoa’iolapisi
Fa’atalatalanoauigaoaumatau‘ese’esemofatugaolo’ofa’alogoiaimafa’ailoaletauaoiauigaiupuefa’aaoga,oleo,tagaefaimf.Ft.afaioleaumatauotagatamatutua,tagatalautele,tamaitioleTausaga1,osauuoiletouvasegaoaupuefa’aaogapeafa’atalofaiai?
Auga, aumatau, manatuFa’ailoaleauga,aumataumamanatuo:• talafatu,fagogo,• talatoefaamatala,• talaefa’atonuailefaiaosemea,• talafa’amatalaosemeapoose
tagata(description),• lipotioaofa’iiaifa’amatalaga
patinoise‘autu(informationreport),
• fa’amatalagaosefa’afitauli,• talaomeanatutupu(news);
Iaaofiaifatuganifa’amatalagaolo’ofa’aaliaikalafimaataft.vaegaoletino,talaoletau,kalafiefa’ailoaaileaofa’iolapisiemauaisenofoaga
Fa’ailoalemafua’agapooleaugaolo’ofaitauaisetusi(ft.esa’ilisefa’amatalaga,eiloaailefaigaosemea,onaefiafiaiaimf.);fa’ailoalesaosaoaetatauonafaitauailetusitusigamata’umaimafua’aga
Faaalitulagaefiafiapelefiafiaaiisetusitusiga
Filifilianalavatusifaitaufuaimeaefiafiaiai
Auga, aumatau, manatuAu’ili’iliaugamaaumatauotusitusigamafa’ailoamanatueaofiai‘autumavaegafa’atulagaina;ft.amataga,ogatotonumafa’ai’uga
Fuafuamatusifatugai‘autufa’atulagaina:otalafatu,talatoefaamatala,talaefa’atonuailefaiaosemea,talafa’amatalaosemeapoosetagata(description),lipotioaofa’iiaifa’amatalagapatinoise‘autu(informationreport),fa’amatalagaosefa’afitauli,talaomeanatutupu(news);
Fa’aaogaseisifa’ava’aefa’amauaifatugaft.TusisetusiileOfisaoleSi’osi’omagaefa’amatalaiaisefa’afitauliotagataolo’olafoa’ilapisiinofoagafaitelepoomata’agaolo’oiletounu’u
Au’ili’ilifatugaolo’oleleionatusi,fa’ailoaituolo’oleleiaimafa’aaogaosefuafa’atataumoalatoutusitusiga;iamafaionafa’aalimanatuileleleiomanatu,tusiga,fa’asologaosetalanalatoufaitauai,oataolo’oiai,oleleleimoleaumatau
Samoan_2012_final.indd 57 23/01/13 1:15 PM
58 TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 4
AnomATA’UpUFA
TUgA
Auivi ma aga o fatugaFa’ailoamafa’aaogaleauivi,faigaoleo,olegaganamatagaotalatoefaamatala,faigaosemea,fa’amatalagapatinoise‘autu,talafa’atino,faitaugasolo,fa’amatalagaosefa’afitauli,talaomeanatutupu
Fa’ailoamafa’aaogaupuolo’oaumaialagonamamanatuofatuga
Fa’ailoamafa’aaogaitu’aigafuaiupuetataumafatuga;iasa’oletaimiofa’aaoga
Fa’ailoaleeseesegaofausagaotalamoaumataueseese,maaumainimafua’agafaigofiefttalamotamaitiileTausaga1pelaitifo’i,otalamotamaitiTausaga4,8;oletaulotoaletamaititilaititimaletamaititimatua
Fa’alautelefa’amatalagaifeso’ota’igaoauivi,fuaiupu,upuolo’ofa’aaogaifatugamaaugamaleaumatauft.OlepalakalafamuamualavaosetalaomeanatutupuetauaonatalifesiliOai,Oanafea,Ofea,Olealemeanatupuauaefiailoaetagataiameaileamataga.Emulimulionafa’amatalafa’asolosolomeanatutupu.
FaitaugalauluFa’amaufaamatalaga‘autumaniauiliiligaomata’upuolo’ofa’alogoiaift.tautalagaalefaiaoga,faasalalauga,leitio,tautalagaanimalofa’aaloalogiailea’ogapoolevasegaft.tagatamailefalema’i,ofisaolesi’osi’omaga
Fa’aaoganipusaofa’amaumaugapooniataefa’ailoaaimanatu‘autumamanatufa’aamoamotali
Malamalamaifaailoiloitautalagaalefaiaogaefaailoaaivaegaeseeseoselesona:Faailooleamatagaolelesona,faailoiloefaamautuaifesootaigamalelesonauatuanai,faatonugaefaataimuainafaamatalagaalefaiaoga,faatinogaatamaiti,faaumagaolelesonamagaluegamoleasoesosooai.
Auivi ma aga o fatugaTulimata’imafa’ailoalefaavasegagaosefatuga,faaaogagaolegagana,oata,kalafimf,mafa’amatalalefeso’ota’igamaleaugamaleaumatau
Mataumafa’ailoalefa’asologaopalakalafaisefatuga:fa’ailoale‘autuopalakalafata’itasimaaogaopalakalafailefatugaft.olepalakalafamuamuaolefolasagaolo’ota’umaiailenofoaga,tagataeauai,oletausaganatupuaimf.
Au’ili’ilifatuga‘ese’esemafa’atumusepusaofa’amaumaugaefa’ailoaaile‘auga,aumatau,auivi,itua’igafuaiupu,oagaolo’ofa’aaoga
Fa’alautelefa’amatalagaifeso’ota’igaoauivi,fuaiupu,upuolo’ofa’aaogaifatugamaaugamaleaumatauft.Otalafatueiaitalanoagaatagata.Eolaletalapeatalanoatagatanailofa’amatalagau’umi,epeiaiemoniletala.
FaitaugalauluFa’ailoalemafua’agapoole‘autuolo’ofaitauaisetusi(esa’ilivaveaisefa’amatalaga,eiloaailefaigaosemea,onaefiafiaiaimf.);fa’ailoalesaosaoaetatauonafaitauailetusitusigamata’umaimafua’aga;fa’atalanoalei’ugaofaitaugatusipenamauale‘autu
Faitausa’omafa’ailoauigatu’usa’ooifatugaoletausagaleneieaofiaaifa’amatalagaolo’ofa’aaliaikalafimaataft:• sailimeamonimaitotonuofatuga• fa’ailoapoota’uafaamatalagai
fatugapeleaimafa’asinomauefa’amaoniaai
• fa’atinosa’ofa’atonugaoifatugaolegaosigapoolefaigaosemea
• otootosetalafatu,talatoefa’amatalainaiaatagiaaileamataga,ogatotonumalefaaiuga
Fa’aaogamauolo’oitalamalepotomasaniemateaaiuiganatiaolo’oitalamafa’alautelemanatuelagolagoaialatoumatemategaft.;• mateleaofiagamalefa’asologao
sefatugafuaileulutalamaatamamafaionafaamaoniamanatu
• taumatelei’ugaefuaimeaetutupuiletala
• fa’aalimanatuilagonaotagataosetalafuaimeaolo’otutupu
Fa’atusatusaalatoutusitusigailefuafa’atataumafa’alautelemanatui‘ese’esega,mateuteu
Auivi ma aga o fatugaUamaninovaegafa’atulagainaofatugaetusaaimaolatouaugaft.ulutala,amataga,ogatotonumalefa’ai’ugaotalatoefa’amatala;oleulutala,omeaemana’omia,olefa’agasologaolefaigaosemeaifatugaolo’ofa’atonuailegaosiga/faigaosemea;mf.
Auiliilimamatauagaofatugaolo’oleleionatusimafa’aaogaisetulagaualauteleatunailoleTausaga3ialatoutusitusigaft.fa’aaogainaosoaveapemasoanauna,fa’aaogaupuefa’atupulagona,fa’aaogaatilitautalagaitalafatu,fa’ama’otiveapeemaninoaifa’atonuga
Samoan_2012_final.indd 58 23/01/13 1:15 PM
TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 4 59
AnomATA’UpU
Fa’aaoganipusaofa’amaumaugapooniataefa’ailoaaimanatu‘autumamanatufa’aamoamotaliFa’amatalaleso’otagaomanatufa’aamoamotaliile‘autu
Fa’alauteleolatoumanatuisefatugaft.omeaefiafiapelefiafiaiai,fa’atusatusamanisitalanafaitauiai,pesetalamonipeleai,mafa’ailoaisetulagaualolotomafua’agaoolatoumanatuetusamameaoitotonuofatugapoololatoupotomasani
Samoan_2012_final.indd 59 23/01/13 1:15 PM
60 TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 4
FA’ALogo mA TAUTALA mATAU mA FA’ATinoAg
AnU’
U m
A Ag
AiFA
nUA
FTA2.1 Fa’aaoga le gagana fa’aaloalo e talanoa ma fetufaa’i ai i totonu o aiga ma a’oga, fa’atino tu ma aga e tatau ma le va fealoaloa’i o tagata ‘ese’ese; ma fa’aaoga le vaogagana o ta’aloga, fa’afiafiaga ma galuega taulima
TautuaFTA2.1.1Mataumafa’aaogalegaganafa’aaloaloefa’atinoailevafealoaloa’iifa’atinogaofe’aumatiute
Fa’aaloaloFTA2.1.2Fa’amatalatumaagafa’aaloalooamiogapuleaivafealoaloa’imatagata.
Ta’aloga, Fa’afiafiaga ma galuega TaulimaFTA2.1.5Mataumafa’amatalafa’atinogaota’aloga,sivamagaluegataulima;amataonafa’alautelefuaoleleleiosefa’atinoga
MFA2.1 Fa’atino fe’au ma tiute i totonu o aiga ma a’oga, ma tu ma aga e tatau ai i le va fealoaloa’i ma tagata, ma fa’atinoga o ta’aloga, fa’afiafiaga ma galuega taulima
Tautua MFA2.1.1Galuluefelagolagoma’iefa’atinofe’aumagaluegaitotonuopotua’ogamaleaiga
Fa’aaloaloMFA2.1.2Matau,fa’aaogamafa’atinotumaagafa’aaloalooamiopuleaitotonuoaigamaa’ogaeaofiaailevaotuaganematuafafine,matuamafanau,faia’ogamatamaitia’ogamalevafealoaloa’imaisitagata
Ta’aloga, Fa’afiafiaga ma galuega TaulimaMFA2.1.3Matau,fetufaa’imafa’atinota’aloga,sivafa’asamoamagaluegataulima;malamalamaitumaagaolo’ofa’avaeaifa’atinogamaiamatau‘ese’esegaofa’atinogaiasoneimaasouate’aft.omeaolo’ofa’aaoga,olemafua’agaosuigaft,fau/filo
AnomATA’UpU
AgAn
U’U
mA
AgAi
FAnU
A
TautuaFa’amatalaisetulagaualauteleatulolatouiloalevafealoaloa’iotagatailonafa’asinomaga
Fa’atinotiutemafe’auitotonuoaigamaa’oga.efetauimaolatoutausaga
Fa’aaloaloFa’amatala,fetufaa’i,fa’ailoamafa’aaogatumaagafa’aaloalofa’asamoaemasaniaiitotonuoaigamaa’ogaFt.• tautalamaleava• iloasavali,tumanofo.• fa’aaloaloitagatamatutua,faia’oga,maso’osetasi.• iloafa’aaogaleleomafa’aupugafaaaloalofaigofie
efa’afeiloa’i,faatofa,valaaueaaift.mapumaia,laususuga,lautofamf,vaeatu,vaeane,
• fa’afeiloa’igaotagata–ft.Talofalaususugaale–,Susumaiaifalenei/Alalaaneilounofoalele/Taumafaaneleiputi/Oamailaususuga?
Ta’aloga, Fa’afiafiaga ma galuega TaulimaTa’aloga:Fa’amatala,fetufaa’imafa’aaogalevaogaganaota’aloga.• Taufetuliga–moligafu’a/tu’ugataga• Soka/lakapi/kirikiti
Fa’afiafiaga:Matamataifa’atinogaopesemasivafa’asamoamafa’amatalaagaofa’atinogamalevaogagana• fa’ata’atiasefuafa’atatauoleleleiosepesemase
sivafa’asamoaetu’ufa’atasiaitamamateine
GaluegaTaulima:Fa’amatalalefaigamafa’aaogalevaogaganaogaluegataulima• lalagamailo/pulou/polo/‘atofu’eumu.• su’iga’ula/fugalaa’u/pepa/sisi• iputau’ava• su’igatiti/tagasolovae.
TautuaGaluluefa’atasiefa’atinogaluegaefa’amanaiaailesi’osi’omagaolelatoupotumafafoatuft.salu,fufulufa’amalama,aumainiteufugala’au,faisolatoutogala’auifafoatuolepotu,aoinaolelapisi;fa’atalanoalevaevaeinaogaluegamafa’atulaga
Fa’atinosolatousaoefa’aleleiaitotonuolea’ogaft.aumainiatoefa’avasegaiailapisi,aoinaolelapisi
Fa’atinogaluegafesoasoaniiisitamaitift.faitautusi,fa’asinolefaigaoalatounumera,fesoasoaniiletaimioalatouta’aloga
Fa’aaogale‘upufa’amolemolemalefa’afetaiefa’amasaniaiilefa’atinogaofa’atonugaofe’aumagaluega.
Fa’aaloaloGaluluefa’atasiefa’atinogaluegaefa’amanaiaailesi’osi’omagaolelatoupotumafafoatuft.salu,fufulufa’amalama,aumainiteufugala’au,faisolatoutogala’auifafoatuolepotu,aoinaolelapisi;fa’atalanoalevaevaeinaogaluegamafa’atulaga
Fa’atinosolatousaoefa’aleleiaitotonuolea’ogaft.aumainiatoefa’avasegaiailapisi,aoinaolelapisi
Fa’atinogaluegafesoasoaniiisitamaitift.faitautusi,fa’asinolefaigaoalatounumera,fesoasoaniiletaimioalatouta’aloga
Fa’aaogale‘upufa’amolemolemalefa’afetaiefa’amasaniaiilefa’atinogaofa’atonugaofe’aumagaluega.
Ta’aloga, Fa’afiafiaga ma galuega TaulimaTa’aloga:• taufetuliga-moligafu’a/tu’ugataga/kirikitifa’asamoa.• fa’aaogatulafonoota’aloga/taugao‘aimape/lape.
Samoan_2012_final.indd 60 23/01/13 1:15 PM
TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 4 61
AnomATA’UpU
Fa’afiafiaga:• peseoma’ulu’ulu,sivafa’asamoama‘aiuli.pa’o
‘ese’eseolesasa/fa’ataupati.• fa’atinosefa’iliefa’aaogaaimeafaifa’ilifa’asamoa.
(pate,la’au,ma’a,fala,ipupopoatigifigota,lulu)
GaluegaTaulima:• su’iga’ula–teuila,moso’oi,pepa,sisi.• filigatiti–launiu,lautalotalo• faigaoiputau’ava/tagasolovae.
Samoan_2012_final.indd 61 23/01/13 1:15 PM
62
Tausaga 5
FA’ALogo mA TAUTALA FAiTAUTUsi mA mATAU TUsiTUsi mA FA’ATino
FA’A
Tino
gA m
A AU
ALA
E FA
’AAo
gA
FTF5.1Filifili ma feaofa’i i se tulaga ua solo lelei ma le to’a, mau e faailoa ai foliga ma uiga o fa’amatalaga, ma auala ‘ese’ese e matau ai manatu ‘autu, lagona, ma va’aiga, ma fatua’i manatu i i so’o se felafolafoa’iga
FaitaugalauluFTF5.1.1feaofa’iisetulagasololeleimaleto’amauefaailoaaifoligamauigaofa’amatalagaolegaganatautala,mafa’aaoganiauala‘ese’eseetalafeagaiematauaiuiga‘autu,lagonamava’aigaisemata’upuotautalagia
Feso’ota’igaFTF5.1.2feaofa’imauefaailoaaifoligamauigaolegagnatautala,maaualaetalafeagaimale‘autu,maleaumataueagava’aaiitautalagamafa’aaliaimanatumafa’amatalagai‘autu‘ese’ese
Fetala’iFTF5.1.3Fa’aaogani‘auala‘ese’eseeamataonaaui’liiliaiuigalolotoofa’amatalaga,tautalagamafa’alautelemauelagolagoinaaimanatumf.
mata’itu ma toe autaluFTF5.1.4fa’atalanoamafa’alautelefuafa’atatauoleleleiosetautalaga,poosefa’atinoga;fa’aaogalefuafa’atataueiloilomatoeautaluaifatugamaavefautuagaefa’aleleiai
FMF5.1 Filifili ma feaofa’i i se tulaga ua solo lelei ma le to’a, mau e fa’ailoa ai foliga ma uiga o fa’amatalaga tusitusia ma ata, ma auala ‘ese’ese, e atina’e atili ai le loloto o lo latou malamalama i uiga o tusitusiga
sufiga o tala ma manatuFMF5.1.1filifilivave,feaofa’i,mafetu’una’iauala‘ese’eseesololeleiailefaitaumasufimanatumauigalolotooitusitusiga
Va’ili’iliga o faitaugalaulu FMF5.1.2fa’aaogaisetulagauateleinasololeleimato’aaualatalafeagaieau’ili’iliaiuigatu’usa’omauiganatiaosetusitusiga
FMF5.1.3fa´aaogaaualatalafeagaietulimata’iailolatoumalamalamaitusitusiga,ata,mafa’atinoga,isetulagauafaimasani,maualautelemanatufa’aalia
Fetala’iFMF5.1.4fa’aalimanatumalagonaisefatugamafa’alautelenimafua’agaomanatu;au’ili’ilimafa’alautelemanatuifilifiligaaletusitalaifa’aaogagamaagaolegagana
A’oina o upuFMF5.1.5fa’aaogaisetulagauamautuaualafaigofieea’oaiupuma‘amataonafa’aaogaaualaeaofiaaisa’ili’iliga
TFF5.1 Fa’aaoga ‘auala ‘ese’ese i se tulaga ua solo lelei ma le to’a e fuafua, fatua’i manatu ma tusi; iloilo ma teuteu, ma fa’ailoa a latou fatuga
TusigaTFF5.1.1tusilegaganaiupu,fuaiupu,isetulagasa’omasololelei
Fatua’iga TFF5.1.2fa’aaogala’asagaolefa’atinogaotusitusigaisetulagauasololeleimato’ae:fuafualeleiaitusitusiga;tu’ufa’atasi,iloilomateuteutusitusiga,inaiamaninole‘autumoefaitaumafa’alogologo.
Samoan_2012_final.indd 62 23/01/13 1:15 PM
TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 5 63
AnomATA’UpUFA
’ATi
nogA
mA
AUAL
A E
FA’A
AogA
Faitaugalaulu• fa’atusatusamata’upuolo’o
fa’alogoiaimanisimeauaiailoa
• tu’ufesilimataumateuigaofa’amatalaga
• au’ili’iliuiganatiaofa’amatalagamaata
• fa’aaoganifesilietautuiailefa’alogo
• mataumanatu‘autu,va’aigamalagonaotautalaga
• aotelemanatuosetautalagapoolefeau‘autuoseata
• fa’aaoganisiataefa’alogomafa’avasegaiaimanatu‘autuosetautalaga
Feso’ota’iga• fa’aaogalepotomasanimale
iloaoagaotautalagaematauaiuigaofa’amatalaga/tautalaga/folasagaaisift.oselipotiaseisiilelatousu’esu’egasafaiise‘autu
• fatunifesilitatalaiuigaosetautalaga/folasagauafa’alogomava’aiiai
• fa’aalimanatuiletautalaga/folasagaefa’ailoaailalatoufa’auigainaole‘autu
• mataumaamataonafa’aaogafaigaepu’eailefa’alogomaleva’aialeaumataupeiolefegauia’igaoleleo,olemaualugaoleleo,oletosooleleo,oletoefa’aupu(rephrases),oletoefaioseupu,fuaitau(repetition),olefa’aaogaosemanavaga(pause),olefa’aaogaoniatapoonimeafaitino(props)
sufiga o tala ma manatuUasa’omasololeleilefaitau
Fa’asinofa’aaogagafa’auigaluaolo’oifa’atusatusagaefa’aaogaaile‘epei’ft. E pei o le emo o le uila le nimo o Sione ina ua sau le toea’ina;mafa’aaogagafa’auigaluaolo’oifuaitauele’oiaile‘epei’ft.Oseaopogisanaufitiaaileatunu’uileasoolesunami.
Uasololeleimato’aolatoutomaiiaualaneiesufiaiuigamauamafaionafilifilivavemafetu’una’iaualaetalafeagaimo‘auga‘ese’eseolo’ofaitaupematamataai• fa’amatalaleaugaolefaitauma
letelevaveetatauonafaitauaift.faitauesu’esefa’amatalagaolo’ofiailoa,faitauleotelemoseaumatau,faitauonaosefiafiagaiateia
• fa’atusatusamata’upuosefatugailolatouiloamasani
• fa’aaogalolatouiloaofa’ava’aofatuga‘ese’eseematauaifa’asologaomanatuft.fa’asologaopalakalafa,fuaiupu‘autuosepalakalafa,manatufa’aamoamotalioisepalakalafa
• fatuniatafa’alemafaufaueuigaifatuga
• tu’ufesiliinaiafa’alautelemanatuoisefatuga
• va’aitoto’aisefuaiupupoonifa’amatalagaolo’oiata(attending)
• sa’ilifa’apitoseupu,fuaitau,‘autuolo’oitotonuosefa’amatalaga(searching)
• fa’aaogaleiloaolefausagaolegagana(kalama)emateaaiupu,manatuolo’ososo’omaiisefuaiupu
• toeva’aimafa’amautinoapoosa’olefaitau(crosscheckingandconfirming)
• toefa’asa’olefaitau(self-correct)
fa’aaogaauala‘ese’eseesa’ili,filifili,mafa’avasegaleleiaifa’amatalagaolo’omo’omiamogaluegafa’atinoft:• fa’aaogafesilietautuiaile
sa’ili’iligaofa’amatalaga• fa’aaogaanotusimafa’asinoupu• faitauvaveiamaualea’anoole
mata’upu(skim)• mateauiganatiaosefa’amatalaga• fa’ailoanimanatuetutusama
eseeseainimauselua
TusigaUasololeleimato’atomaimaagava’aoletusigaolegagana,eatagiaile• sa’oonatusifuai’upumafa’aaoga
fa’ailogaolegaganatusitusi:mata’itusitelemoleamataga,piliotailefa’aiuga,mata’itusitelemonaunafa’apitoa,fa’ailogafesili
• sololeleilefa’aaogainaofa’ailogaoleo–fa’amamafamakomaliliu
• uamautuletusigaomata’itusimasa’olesipelagaoupu
• mataufa’ata’atiagaotusitusiga‘ese’esemafa’aaogatatauft.afa’aaogaataetatauonaiaisefa’amatalagapu’upu’uilaloifo,fa’apeafo’isiata;otalaetatauonaiaiulutala
Fatua’igaUamasanimafa’alautelelefa’aaogagaoaualaefuafua,tusi,iloilomafa’ailoaaitusitusiga.Olo’oavatuileTausaga1–3leteleoaualaolo’ootootoatuilalo:• au’ili’iligaluegatusitusimaia
fa’ailoale‘autuosetusitusigamaleaufaitau
• fa’atalanoamafa’ata’atialefuafa’atatauole‘ausiaole‘autupooleauga
• filifilisemata’upu‘autuosetusitusigaft.aoaofa’amatalagamotusitusigailefa’atalanoaomanatu,sa’ilimauolo’omana’omia,lafo‘asoisemata’upu,filifilimanatuefatuaisetusitusiga
• fa’aaogafa’ata’atiaga(layout)tatauefatua’imanatumalagona‘ese’eseft,filifililetusigaesilionafetauimale‘autumaleaumatau,fa’apealanu,lolomigamalosipoolevaivaioletusiga(boldorunbold),fa’aaogagaoata,fa’aaogagaolainamf.
• filifililevaogaganaesilionaleleimoleaufaitaumale‘autu–va’aitoto’aiupuefa’aaoga,fa’ava’aosetusitusiga,aemaisemanatuolo’ofiatusia
• fatufatumanatumafa’alauteleftlafoasoisemata’upumafaatulagamanatu‘autumamanatufa’aamoamotali
• filifiililefa’ava’aetalafeagaimaletusitusigaft:folasaga,fa’alautelega,aotelega
Samoan_2012_final.indd 63 23/01/13 1:15 PM
64 TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 5
AnomATA’UpUFA
’ATi
nogA
mA
AUAL
A E
FA’A
AogA
Fetala’iotootole‘autuoletautalaga• fa’aalimanatuinivaegaose
tala/tautalagamafa’amatalamafua’agaomanatuft.fa’atusainimeauailoailonapotomasani,fa’atusamanisitautalaga,fa’atusainimaumaitotonuoletautalaga
• mataumafa’alautelemanatuifilifiligaaletusitala/failaugailegaganaft.upu,oupuleotutusa(rhyme),uputautu,upufa’auigalua,
• ualautelemanatufa’aaliailagona/agagaosetautalaga,uigaotagataoaofiaisetalamaaumaimafua’agaft.oupuofa’aaoga,olefaigaoleleo,ofoligava’aia,oletaliatuiisitagatapoolevafa’aaliamaisitagata
mata’itu ma toe autalu• au’ili’ililegaluegafa’atonuinamo
setautalaga,matauleaugamaleaumatau,mafa’ailoavaegaetatauonaausiailetautalagaefaimafuafa’atatau
• fa’amatalaleausiaeletautalagaosevaegaolefuafaatataumaaumaimauefa’amaoniaaimanatu
• autalutautalagamafa’atinogaaisimafa’ama’otifautuagaetusaaimalefuafa’atatau
• faitauvavemosefa’amatalagafaapitoaolo’ofiamauaft.numeraosetelefoni,igoaosetagata(scan)
• toefaitausevaegaolo’oiaifa’amatalagamo’omia
• fa’aaogaupegaitulagimolesu’einaofa’amatalagailugaoleinitaneti
• fa’aaogautugagana• aotelemanatuolo’oise
fa’amatalaga• fa’aaogasiata‘ese’esee
fa’avasegaaimanatu‘autumamanatufa’aamoamotalimaiitusitusiga‘ese’ese
Va’ili’iliga o faitaugalauluUateleinasololeleimato’aagava’ae:• mateauiganatiaosetusitusiga
masailimailetusitusigafa’amaonigaomanatu
• fa’amatalafa’aaogagafa’auigaluaolo’oifa’atusatusagaefa’aaogaaile‘epei’
• amataonamataumeaolo’ofa’atusatusaifa’aupugafa’auigaluaele’ofa’aaogaaile‘epei’mafa’amatalauiga
• fa’ailoaleva’aigaasetagatailetalamaaumaisemauefa’amaoniaaimanatu(ilegaganaetalafeagaimaletausagalenei)
• fa’aalimanatuileva’aigaasetusitalamaaumaifa’amaonigaomanatuilefa’asinooupu,fa’aupugaaletusitalaeiloaaionamanatu
• ‘oto’otomanatuosetala• aotelemanatuosetala
Fa´aaogaaualatalafeagaietulimata’iailemalamalamaitusitusigamaataft• ta’umaitulagaolo’ofiafiaaiila
latoufaitautusi• ta’umaimeafouuaa’oinamai
tusitusiga• fa’amatalasefa’afitauliolo’oiaii
lanafaitautusi• fa’amatalasetulagaetatauona
galueatiliiai
• tusimaninoilaloolatoumanatu• mataumafa’aaogatataule
fa’asologaomanatuifatuga‘ese’ese
• sa’ilimafa’aaogafautuagamailefaiaoaogamaisitamaitiialatoutusitusiga
• iloilopoomaninomaleleilefolasiaomanatuetusaaimale‘autu,aufaitauft.va’aitoto’ailetalafeagaioupufilifilia;tu’ufesilipemalieileaufaitau
• teuteutusitusigaetusaaimafautuaga
• va’aitoto’ailesa’ooletusigamafa’asa’o
Fa’ata’ita’ionafa’aaogaauala‘ese’eseefolaaloa’iaaisetusitusigaft.fa’aaogasiata(poster),fa’aaogapolokalameilugaolekomipiuta(ft.powerpoint),fa’aaogasefa’atinogaetu’ufa’atasialafa’asalalau‘ese’ese(multimedia)ft.atafa’asolo(movingimages),atapu’e(staticimages)tusitusiga,fa’aaogala’aupu’eleomf.
Samoan_2012_final.indd 64 23/01/13 1:15 PM
TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 5 65
AnomATA’UpUFA
’ATi
nogA
mA
AUAL
A E
FA’A
AogA
Fa’amatalatulagaoiaiolatouagava’a:• ilefa’alogomalamalamaini
tautalagamafa’atinogaoalatoutautalaga;
• fa’amatalaitulatoutemanatuetatauonagalulueefa’aleleimala’asagaole’alatouuia.
• fa’ailoataunu’ugaefa’amoemoee‘ausia
Fetala’iFa’aaogaauala‘ese’eseemafaufaulolotoaiitusitusigamaataft;• mataunisiuigaeonoaofiaini
fa’amatalagaolo’oitusitusigapooata
• matauaualaolo’ofa’aaogaitusitusigaefa’ailoaaiitu’aigatagataosetalaft.oupu,ofoligaoiniata,oamiogamf.
• mataumafa’aalimanatuifilifiligaaletusitalailegaganamaagaft.upuepeioveapeolo’ofa’aaoga,osoanauna,oupuleotutusa(rhyme),uputautu,upufa’auigalua,
• fa’alautelemanatuinimaumailetalapoololatoupotomasani,pefa’atusatusafo’iinisitalanafatueletusitalalavaetasi
• fa’ailoa/ta’umaiva’aigapoomanatu‘ese’eseolo’oisefatugamaaumaifa’amaonigamailetala
A’oina o upuOnisioaualaefa’aopoopoiaualamaiiisitausagaea’oaifoliga/sipelagaoupumaolatouuigailegaganaoasouma,gaganafaaaloalo,gaganatu’usa’o,gaganafa’auigalua;uigafa’afeagai,uigatutusa’o• fa’aaogavaegaoupu,faaliliu,lisi
oupumf• au’ili’ilivaegaoupumaolatou
uigamailoaleuigapeatuufaatasi• fa’aaogafaailoiloitotonuofuaiupu
emateaaiuigaoupu• sa’ilitala’agaoupu–mafua’aga
Samoan_2012_final.indd 65 23/01/13 1:15 PM
66 TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 5
FA’ALogo mA TAUTALA FAiTAUTUsi mA mATAU TUsiTUsi mA FA’ATinogA
gAnA
FTG5.1 Malamalama ma amata ona fa’aaoga fausaga o le gagana e lavelave ma taumafai e fefulia’i ia talafeagai ma ‘autu ma le aufa’alogologo
KalamaFTG5.1.1feliua’imafa’alautelefua’iupufaigofiemafa’aaogafuai’upulavelaveisetulagauafa’asoloinamautuitautalagamafeso’ota’iga
LeoFTG5.1.2fa’aaogasa’omatatauleoitautalaga,feso’ota’igamafolafolagailegaganaoasouma,gaganafaaaloalofaigofie
UpuFTG5.1.3fa’alautelelolatouiloaoupuiolatoufausaga,uiga,kalama,fa’aaogaupuo‘autuolo’oa’oa’oinaimata’upuuma,mafa’aauauonafa’amasaniilegaganafa’auigaluaolo’oaofiaimuagaganamaalaga’upufaigofie
FMG5.1Fa’aaoga ma le to’a tomai ma agava’a fa’avae o le faitautusi ma ua matau le tele o fausaga o le gagana i tusitusiga ua fa’atulaga mo le tausaga lenei
KalamaFMG5.1.1aui’iliililekalamaofuai’upu,mafa’avasegagaipalakalafa;matauleaogaofausagaofuai’upu‘ese’eseileaugamaleaumatau
LeoFMG5.1.2matauleoofa’ailoaaimanatumalagonaitotonuofatuga‘ese’eseoletausagalenei;
UpuFMG5.1.3Au’ili’ilivaegaoupumafa’aaogatalaagaoupuefaamatalaaiuigapatino/tu’usa’ooupu,uigalasi,upufaauigalua
FMG5.1.4Fa’atusatusamafaaeseeseuiga,lagona,agagamava’aigaolo’oatagiaiupumailoavaegapatinootutusape‘ese’eseai
TFG5.1Fatu ni tusitusiga e solo lelei ma lautele le fausaga o manatu ina ua mafai ona tu’ufa’atasi fuaiupu ‘ese’ese i palakalafa ma ua mafai ona feliua’i le gagana ia talafeagai ma auga ma aumatau
KalamaTFG5.1fa’aaogafa’ava’aofatuga‘ese’esematu’ufa’atasifuaiupuipalakalafamafeliua’ifausagaofuai’upuiatalafeagaimaaugamaaumatau
‘UpuTFG5.1.2fa’aaogatataulevaogaganao‘autuotusitusiga,o‘uputalafeagaieanoaaifa’amatalaga;mafa’aaogaupusoso’oilevaofuai’upumalevaopalakalafainaiasologaleleimanatuolefatugaatoa
AnomATA’UpU
gAgA
nA
KalamaFa’ailoaleese’esegaofuaiupufaigofiemafuaiupulavelavemafa’amatalalefa’alautelegaomanatuolo’oaofiaitotonuofuaiupulavelave
Fa’aauauonafefulia’ifuaiupuinaiamaualeuiga/lagonaolo’omo’omiamafa’amatalalea’afiagaouiga/lagonaiupufilifilia,ifuai’upuofa’aaogaatoaaimalefefulia’iofuaiupuitautalaga/fuaiupu;
Fa’aaogaso’ofuaiupueseesetalafeagaiefa’alauteleaimanatumauafa’asoloinato’afa’aaogagaofuaiupulavelave.ft.ae,aua,pe,po,onao,onaua,inaua,inaia;aua,vagana,se’iloga,aemaise
Atia’eleiloafa’aaogasoofuaiupuotaimi:pea,ana,a(o),manu,seia,sei,taluona,taluina,afai(a),fuiupuesoofuiaiupu–olemealea,leaga,olemafua’agalea,peana,euifo’i.
KalamaFa’amatalalefa’avasegagaofatuga,ituaigafuai’upu,maupuofa’aaoga,maletauaoiafausagaileaugamaleaumatau.
ft.OletalaileNiuOlefa’amatalainaoleNiuetusiiletaimioasoumaauaotaimiumalavaemoniaimeaolo’ofa’amatalaeuigaileniu.Afa’amatalaleniu,eamatamaiileulutala,ofa’amatalagaovaegaoleniu,oletulagaoiavaega(ftofeatonueiaifuaoleniu),oleaogaoiavaegamf.Ofuaiupuefa’aaogaemasanionaamatafa’apea‘OleNiueteleonaaoga.Eiaionaa’aetupuilaloole‘ele’elea’oisitaimiatafiale‘ele’eleuailoaa’a.Oonaa’aeaogae...’Oiafuaiupuefa’aaogaaiupu/fuiupufa’asinoftOleniue...Eiaiona...
Fa’ailoaleso’otagaovaegapoofuiupuitotonuosefuaiupumafaailoaupusoso’oolo’otauaveinalefaiaoiavaegaft.a’ole’i,inaua,seiloga,euilava,peafai,inaia,tusaai,aua,tusalava,inaia,mf.
KalamaFa’atulagaleleivaegaofatuga,soso’ogaovaegainaiasololeleimanatumaiasologaleleimaileamatagaseiao’oilefa’ai’uga
Fa’atulagaleleifuai’upuopalakalafainaiamaninolemanatu‘autumamanatufaaamoamotali
Fefulisa’ifausagaofuai’upuiamauaselagona,agagaolo’ofiafa’aali;feliua’imafa’aaogatataufa’a’upugaeseeseeamataaifuai’upuinaiafelanua’iamatagaofa’amatalagaaialetagatasi.ftTusinifatuga‘ese’eseefa’aaogaainifaaupugaolagonaeamataaifuai’upuft:Elegaloiateau...,Eosopealo’ufia’atapeaoumanatua..Emalielavaleasona...
UpuMataumafa’aaogalevaogaganao‘autu–upu,fuiupu,fuai’upu
Filifili‘uputalafeagaiefa’aaogaiafetauileleimaiaoaaifa’amatalaga.
Samoan_2012_final.indd 66 23/01/13 1:15 PM
TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 5 67
AnomATA’UpU
gAgA
nA
Tulimata’iinaiasa’olefa’aaogainao‘upufa’alagolagoofaia,efa’asinoaifaiaatagatamaalatoumeatotinoft:loma’ua,lama’ua,soma’ua,sama’ua,lomatou,lamatou,looutou,laoutou,mf.
Fa’amatalaaogao‘upuifuai’upuaemaiseo‘upuemafaionafa’aaogafa’anauna,fa’aveape,fa’asoanaunamafa’asoaveape.
Fa’asoloinamautuleiloafa’aaogaso’ofuaiupuotaimi:pea,ana,a(o),manu,seia,sei,taluona,taluina,afai(a)fuiupueso’ofuaiupu-olemealea,leaga,olemafua’agalea,peana,euifo’i
LeoFa’ailoaleuigaoleo‘ese’esemaa’afiagaileaufa’alogologo,mafa’ata’ita’iialatoulavatautalaga,feso’ota’igamafolafolagaft.leoolefa’atauanau,leoole‘ai’oi,leoolefa’amalosi,fa’ala’ei’au,fa’aaliaosemanatu,fa’avi’ivi’i,fa’afeiloa’i,fa’ailoanimalo,fa’afetai,faamafanafana,apoapoa’imafeso’ota’igaaloa’iaepeiosetautalagaefa’ailoaaimanatuisemata’upu
Amataonafa’ata’ita’ileoefolafolaainitaumafaitotonuolefaleft:osemea’ainamomolimaiile‘aigatua’oi,oseosooseisinamalagamai,oseta’ita’inasaumaseisi,osegapia,oseto’ona’inamomolimaiise‘aigaolenu’u.
Iafa’ailoale‘ese’esegaoleoolegaganaSamoamaleoolegaganaPeretaniaifeso’ota’igafaigofie.
UpuMataulefaugao‘upuolegaganaSamoamafa’atusailefaugaoupuolegaganaperetaniaft.emafaionasoso’ovaueliaelemafaionasoso’onikonesaneselua.
Fa’aaoga‘upuefa’aaliaifaiata’ito’aluamaleta’ito’atelemaiasa’o‘upufa’alagolagoofaiaefa’aaogafa’atasima‘upuofaia.
Ft:Epulepulelamatoupovi.E‘auleleioma’uaofu.
Mataulefa’avasegagaopalakalafamafa’ailoafuaiupuolo’otauaveinalemanatu‘autu,maleaogaoisifuaiupuilepalakalafa
LeoFa’amatalalagonamamanatuofa’aaliaitotonuosefatuga
Fa’ailoaleoolo’oaumaiaimanatumalagonamata’umainifa’ata’ita’iga
Fa’ailoatagataoisefatugamata’umaiolatouuigaft.osetagatasaua,alofa,fiafia,etoa,osetagataita.Ta’umaipefa’apefeaonailoaft.eiloaialatoutalaifeso’ota’igamaisi,eiloaialatouamiogaefai.
UpuMatauifatuga–fttala,solo,pese,olo’ofaitauainifa’ata’ita’igaoupuuigalasi,upufa’auigaluafaigofie,maau’ili’ilitala’agamafa’aaogagamaleaogailefatuga
Matauvaegaolegaganaolo’ofa’aaogaaiupumailoafa’aaogaiiavaegaft.oleupu‘paie’emafaionanaunamafaifo’ionaveape
Iamafaionafa’a’ese’esefa’afeagaio‘upumafa’a’upugamaletulagatete’einaiamaninole‘ese’esegaoiatulaga
Iamafaionafa’aeseesemafa’amatalalagonaoilatounatusiafatugaefuaileuiga,lagona,va’aigamaleagagao‘upumaleleoefaitauailefatugaft.oupufa’avi’ivi’i,oupufa’afitifiti,oupuoleita,fiafia,alofa;oseva’aigafa’anoanoa;oseva’aigafa’aitu’aumf
Fa’ata’ita’ionafa’aaoga‘upuuigaluapo’oni‘upuvaliataelalagaaiuigalolotoofa’amatalaga.
Fesuia’ifa’a’upugaeamataaifuai’upumafa’aaogaso’ofuaiupueseeseinaialetautuisefa’a’upugasetasi
Fa’atinofaiga‘ese’eseea’oa’oai‘upuft:uigatutusa,fa’afeagai,upufa’aaloalo,‘upufa’avae,fasi’upuamatamafasi’upufa’ai’u.
Samoan_2012_final.indd 67 23/01/13 1:15 PM
68 TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 5
AnomATA’UpU
Fa’ailoavaegaolegagana(nauna,veape,soanauna,soaveape,upuotaimi)oloofa’aaogaaiupuepeiole‘upu:‘paie,pa’e’e,saosaoa,telegesemfifa’aaogaga‘ese’ese.
Ft:Epaielefaletuaolesa’oolomatou‘aiga.(veape)
OlepaieoRosanalefaiaailanagaluega.(nauna)
Uamaumauletaimiileatamapaie.(soanauna)
Elemanuiasefe’auefaipaie.(soaveape);
Fa’aaogaso’ofuai’upuiletulagasa’opeioleaua,vagana,se’ilogamf,inaiamafaionafa’aaliailefa’amatalagamalemafua’aga.
Iamautinoaleta’ugao‘upuilegaganaoasoumamalegaganafa’aaloalomaamataonafa’amasaniilegaganafa’auigalua,eaofiaaimuagaganamaalaga’upufaigofie
Fa’amatalauigaonimuagaganamaalagaupufaigofieemauamaiitalatu’umatalafaafagogootausaganei
Samoan_2012_final.indd 68 23/01/13 1:15 PM
TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 5 69
FA’ALogo mA TAUTALA FAiTAUTAsi mA mATAU TUsiTUsi mA FA’ATinoFA
TUgA
FTT5.1Iloilo fatuga tu’utaliga i mata’upu ‘ese’ese ma atin’e atili tomai i o fausaga o fatuga e tusa ai ma o latou auga, aumatau, ma manatu
Auga, aumatau, manatuFTT5.1.1fa’amatalaleaugamauigaoaumatau‘ese’eseofatugaolo’ofa’alogoiaimafa’ailoaletauaoiauigaiupuefa’aaoga,oleo,tagaefaimf.
Auivi ma aga o fatugaFTT5.1.2mataumafa’aaogaauivimaagaofatugamafa’alautelefa’amatalagaileso’otagaoauivimaagaileaugamaleaumatau
FaitaugalauluFTT5.1.3Au’ili’ilimasufimanatumauigaotalatuutaligamatu’u’ese’esemanatu‘autumamanatufa’aamoamotali
FMT5.1Au’ili’ili fatuga tusitusia u’umi ua aofia ai mata’upu ‘ese’ese ma atinae atili tomai o fausaga o fatuga e tusa ai ma o latou auga, aumatau, ma manatu
Auga, aumatau, manatuFMT5.1.1au’ili’ilimafa’amatalaleauga,aumatau,mamanatuofatugaoletausagalenei
Auivi ma aga o fatugaFMT5.1.2auiliilivaegamaagaofatugamafa’afeso’ota’iiaugamaleaumatau
FaitaugalauluFMT5.1.3fa’ailoauigatu’usa’omauiganatiaoifatugamaiafa’alautelemauelagolagoinamanatu
FMT5.1.4fa’avasegamanatu‘autumamanatufa’aamoamotaliiniatamafa’alautelemanatulagolago
TFT5.1Tusi fatuga ‘ese’ese i se tulaga ua tele ina mautu fa’avasegaga, ma ua siitia tomai ma agava’a e fatua’i manatu e tusa ma auga ma aumatau
Auga, aumatau, manatuTFT5.1.1fuafuamatusifatugauaaofiaaivaegafa’atulagainamoaugamaaumatau,mauateleinaleleionafatua’iomanatumauaiainifa’alautelega
Auivi ma aga o fatugaTFT5.1.2Au’ili’ilimafa’aaogaauivimaagaofatugafa’atulagainaialatoutusitusiga,mafaamasaniifa’ava’aeseeseetoefa’aupuaimanatuotusitusiga
AnomATA’UpU
Auga, aumatau, manatuFa’ailoaleauga,aumataumamanatuofatugaolo’ofa’alogoiai:ft.fa’amatalagaotagatapoomea,fa’amatalagaolemafua’agaosemeapoolefa’agasologaoletupugaosemea(processesft.watercycle),talafou;solo,fagogo,tautalagafaigofie,fa’amatalagapatinoise‘autuft.OlePalolo,fa’amatalagaosefa’afitauli;mafatugaolegaganafa’amauinaepeiosolo,pesematalafatu
Fa’atinotautalagauatapenaaloa’iaitotonuolevasegaft.faafinaugailevasega,fa’aafetaiisemaloasiasiilevasega,vala’aufaiaogaetaumamafa,fa’ailoasalatougaluegafa’atinoAuivi ma aga o fatugaFaamasanimailoafa’aeseeseleauga,aumatauauivimaagaofatugaft.talafa’amatalaosemeapoosetagata(description),lipotioaofa’iiaifa’amatalagapatinoise‘autu(informationreport),fa’amatalagaosefa’afitauli,talaomeanatutupu(news),faaaligaileleitio/tv,faasalalauga,faamanuiaga;mafatugaolegaganafa’amauinaepeiosolo,pese,talafatu
Auga, aumatau, manatuFa’aaoganisiataefa’amaumauaileauga,aumatau,mamanatu‘autuofatugaeseeseeaofiaai• faamatalagaomeatutupu-talatoe
fa’amatala;• faigaosemea–gasesegao
taumafa,faigaolefagu’u;• fa’amatalagaepatinoise‘autu
(informationreport);• faamatalanofoagapootagata
(description);• fa’amatalagaolemafua’aga
poosefa’agasologaosemea(explanationwhy,explanationhow);
• fa’amatalagaosefa’afitauli• solo• talafatu
Iaaofiaifatuganifa’amatalagaolo’ofa’aaliaikalafimaata
Fa’amatalainimanatufaigofieleso’otagaoleauga,aumataumalefausagaofatugamafa’asinomauelagolagoinamanatu
Faitauifatuga‘ese’eseomafaionamaua,ivaiasota’itasi,fa’amaumauulutalaotusiisesiata,tusiilaloleauga,aumatau,manatu‘autu,mafa’aaliinifuiupuolatoulagonaiai.
Fa’amasaniefaitauleotetelemoseaumatauinaiamauafesuiaigaoleoefetauiilagonamauiga
Auga, aumatau, manatuAu’ili’ilimailoilotusitusigaofatugafa’atulagainaotausaganeimaiamatauolatouauga,aumatau,mafa’ata’atiasefuafa’atatauoleleleionaausiaoleaugamoleaumatau
Fuafuamatusifatugai‘autufa’atulagaina;iaiainifa’alautelegaomanatu;fa’aaogalefuafa’atatauofatuganeiemulimulita’iiaialatoutusitusiga• faamatalagaomeatutupu,• faigaosemea,• fa’amatalagaepatinoise‘autu
(informationreport)• faamatalanofoagapootagata
(description)• fa’amatalagaolemafua’aga
poosefa’agasologaosemea(explanationwhy,explanationhow)
• fa’amatalalagonamamanatuisemata’upumaialagolagoinainimaufaigofie
• fa’amatalagaosefa’afitauli• solomatalafatu
Tulimata’ileausiaofuafa’atatauialatoulavatusitusigamatusitusigaaisift.fa’aaogalefuafatatauefuaaileleleioalatoulavatusitusigamatusitusigaaisiolevasega
Samoan_2012_final.indd 69 23/01/13 1:15 PM
70 TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 5
AnomATA’UpUFA
TUgA
Fa’ailoaleeseesegaolegaganamaagaefa’aaogaonaoleaugamaleaumataumafa’alautelefa’amatalagaifeso’ota’igaoauivi,fuaiupu,upumaagaolo’ofa’aaoga maleaugamaleaumatau
FaitaugalauluFa’amatalale‘augaolefatuga
Toefaamatalamanatu‘autuianalavaupu
Fa’aese’esemanatu‘autumaimanatulagolago
Tusiseataefa’ailoaaimanatu‘autumaleso’otagaomanatu
Filifilianalavatusifaitaufuaimeaefiafiaiaima‘autuosa’ili’iliga
Auivi ma aga o fatugaFa’aaoganiata,siataefa’ailoaaivaegaofatugamata’uolatouaogaft.olefolasagae...oleulutalaeta’umaiaile...olepalakalafamuamuaeta’umaiai...
Au’ili’ilipalakalafamafa’amatalalefa’avasegainaofuaiupuoiai;fa’ailoamanatuolo’oaofiaifuaiuputaitasiolepalakalafamaletauaileaugaolepalakalafa
Au’ili’ilimafa’ailoainisiataagaepatinoifatuga‘ese’eseft–fa’ailoaupu,fuiupuolo’opatinoifatuga‘eseeseefaailoaailesoso’ogaomanatupefa’amataaliaimanatu,itu’aigafuaiupu,
Au’ili’ilitalafatu,talatoefaamatalamafa’ailoataimimanofoaga,tagata‘autumauigamamauefa’ailoaai,amataga/ogatotonu/fa’ai’uga,lagonaoaofiaitalamamauelagolagoina
Fa’amasaniinisioagaofa’aaliaitotonuotalafatuofaitauaift.fa’atusatusaga(similes,metaphors),fa’aataataga(imagery)
FaitaugalauluFa’amatalalemafua’agaolo’ofaitauaisefatuga(esa’ilivaveaisefa’amatalaga,eiloaailefaigaosemea,efa’amaoniaaisemea,onaefiafiaiaimf.);fa’ailoalesaosaoaetatauonafaitauaimafa’alautelemafua’aga;fa’atalanoalei’ugaofaitaugapenamaualetulaganafa’amoemoeiai
Fa’ailoalelolotoololatoumalamalamailemafaiona• fa’avasegalefa’agasologaomea
tutupuisetala• fa’aalimanatuifatugaofaitauai
mafa’alautelemauelagolagoinamanatu
• fa’aaoganiataefa’aeseeseaimanatu‘autumalagolago
• ta’umaimanatutu’usa’omamanatunatiamamauelagolagoinaalatoutali
• faaeseesetulagaoloota’uamatulagaeleota’ua
• fa’atusatusamanatumameaotutupuifatugailolatousiosiomagamalepotomasani
Fa’aaoganiisifa’ava’aefaaaliaimanatuft.kolase,pesefaataga,tusiilefa’atonu,tusiisanuo
Auivi ma aga o fatugaFa’aaogaisetulagauato’afaavasegagamaagaofatugafaatulagainaeaofiaaimalefa’aaogaopalakalafa
Fa’alautelemanatuilefa’aaogaososo’ofuaiuputalafeagaiifuaiupulavelave
Faamasaniifa’ava’aeseeseetoefa’aupuaimanatuotusitusigaft.• liliusetalafatuisetusifa’afetaii
seisiotagataoletala• tusisetusiisanauoefa’amatalai
ailetoua’oga• fa’aaogaatapookalafiefa’atupu
manatumotusitusiga,pefa’aalifo’imanatu
• fa’amatalainifuaiupufaigofiemanatuofa’aaliisekalafipooseata
Samoan_2012_final.indd 70 23/01/13 1:15 PM
TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 5 71
AnomATA’UpUFA
TUgA
• aumaiseotootogaolemanatu‘autu
• fa’ailoapooaiolo’otusiasefatuga–oleva’aigaaai?(perspective,voice)maaumainimau
Fa’amatalalagonamamanatuimata’upuoifatugamaialagolagoinainimaufaigofie
Fa’aaoganipusaofa’amaumaugapooniataefa’ailoaaimanatu‘autumamanatufa’aamoamotali
Fa’alautelefa’amatalataileso’otagaomanatufa’aamoamotaliile‘autu
Samoan_2012_final.indd 71 23/01/13 1:15 PM
72 TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 5
FA’ALogo mA TAUTALA mATAU mA FA’ATinoAg
AnU’
U m
A Ag
AiFA
nUA
FTA5.1 matau tu ma aga e tatau ma le va fealoaloa’i i totonu o ‘aiga, malamalama i agatausili o fa’avae ai, ma fa’aaoga tatau le vaogagana o ta’aloga, fa’afiafiaga ma galuega taulima
TautuaFTA5.1.1fa’amatalatumaagaolevafealoaloa’iefa’atinoaifolafolagafaigofieitotonuoolatou‘aiga,mafa’ailoaagatausiliolo’ofa’avaeaifa’atinoga
Fa’aaloaloFTA5.1.2matau,mafa’aaogatumaagafa’aaloalooamiogapuleailevafealoaloa’imatagata,fa’aalimanatuilemafua’agaotumaagafa’aaloalo
Ta’aloga, Fa’afiafiaga ma galuega TaulimaFTA5.1.3mataufa’atinogamalevaogaganaolekilikitifa’asamoaeaofiaai:faate’a,mulumu,tauloto,seevae,seeulu,ali’iala;faigaolelape
MFA5.1 fa’atino tu ma aga faigofie e tatau ma le va fealoaloa’i i totonu o ekalesia, malamalama i agatausili o fa’avae ai, ma fa’aaoga le vaogagana o ta’aloga, fa’afiafiaga ma galuega taulima
Tautua MFA5.1.1fa’aaogatumaagaolevafealoaloa’iefa’atinoaife’aumatiute,folafolagafaigofieitotonuo‘aiga
Fa’aaloaloMFA5.1.2tausisiiamiomaagafaaaloaloipotopotogaaleaiga
Ta’aloga, Fa’afiafiaga ma galuega TaulimaMFA5.1.3fa’atinota’alogasamasaniaitamaitiitotonuoaigamagaluegataulimamogasesegaiaiga;fa’amatalale‘ese’esegaoasolamaasonei
AnomATA’UpU
AgAn
U’U
mA
AgAi
FAnU
A
TautuaMataumafa’atalanoaagafa’aaliaolevafealoa’iifolafolagafaigofie:• folafolaletoona’i• folafolasemea‘ainaaumaieseisi• laulauletoona’imavala’auetaumafa• folafolasefaaaloalopeioseinati,
Fa’atalanoaagaofa’aalimauiga,otagataoaofiaai,malevafeagaiotagata
Fa’amatalaagatausiliolo’ofa’avaeaifa’atinogamafa’aalimanatuiletauamoialavaft.olenofoilalomafolafolaseinati/to’ona’iefa’aaliaailefa’aaloaloiisitagata,oupuefaiefa’aaliaaile...Ototonuolo’u‘aigaetautalafa’aaloaloitagataumaauae...
Fa’aaloaloMataumafa’atinotumaagafa’aaloaloilefeagaiaimaisimafa’alautelelegaganaetatauai:• fa’afeiloa’i/fa’amavae/fa’afetaiisemaloitotonuo
levasega• fa’atinosetautalagaaloa’ia–fa’alupeilegagana
fa’aaloalofaigofieleaufa’alogologo• fa’aafeiloa’isetagatamatua,tagataasiasiilefaleft
faiaoga,faifeau,• faisefa’asilasilagailumaolevasegapoolea’ogamf• fa’ata’ita’ilegaganaetalanoaaiitagataematutua
atuiailatou,amatailefa’afeiloa’imafetalia’iilegaganafa’aaloalofaigofieseiao’oinafa’amavaemafa’atofa.
Fa’aalimanatuiletauaotumaagafa’aaloalo
Ta’aloga, Fa’afiafiaga ma galuega TaulimaMataumafa’amatalavaega‘ese’eseolekilikitieaofiaailefa’ate’a,faate’a,mulumu,tauloto,seevae,seeulu,ali’iala;ta,talitua’a,lape,faitauo‘aimf
Fa’atalanoaletauaolekilikitiimafutagafa’alenu’u,tauvagailevaonuu,atunu’u
TautuaFaatalanoa:Olealetautuaitotonuoleaiga?Faiselisieiloaaivaegaumamaileiloamasaniotamaitift.ogaluegaefaiitotonuoleaiga(ololatoulavafale),oleaigalautele,oaiefaia,
Fa’amatalanisiopotopotogaitotonuoleaigalauteleft.to’ona’i,ofonoaleaiga,ofaigalotu,mf,mafa’ailoatiutemagaluegaatagata‘ese’eseefaiitaimiopotopotogaaleaigalautele
Fa’ata’ita’ilefa’atinoinaofolafolagafaigofieipotopotogaaleaiga:• folafolaletoona’i• laulauletoona’imavala’auetaumafa
Fa’amatalaialatouupuolatoumanatuiletautuaitotonuoleaiga.Emafaifo’ionatusisalatoutalaefa’aaliaaiolatoumanatu.
Fa’aaloaloFa’ailoaamiogatatauitotonuopotopotogaaaigamaolatoutiute;fa’amatalainimanatufaigofietalitonugafa’avaeoamiogaetatauaimalefeso’ota’igamalevafealoaloa’i
Ta’aloga, Fa’afiafiaga ma galuega TaulimaFa’atinoft.• Igave’a,tagati’a,kilikiti,legilegisalegi• peseoma’ulu’ulu,sivafa’asamoama‘aiuli• lalagama’ilo,‘atofu’eumu,polo,fili‘afa
Samoan_2012_final.indd 72 23/01/13 1:15 PM
73
Tausaga 6
FA’ALogo mA TAUTALA FAiTAUTUsi mA mATAU TUsiTUsi mA FA’ATino
FA’A
Tino
gA m
A AU
ALA
E FA
’AAo
gA
FTF6.1Filifili ma feaofa’i i se tulaga ua tele ina mautu mau e faailoa ai foliga ma uiga o fa’amatalaga, ma auala ‘ese’ese, e matau ai manatu ‘autu, lagona ma va’aiga, ma fatua’i manatu i so’o se felafolafoa’iga i totonu o le a’oga
FaitaugalauluFTF6.1.1feaofa’iisetulagauateleuainamautumauefa’ailoaaiuafoligamauigaofa’amatalagaolegaganatautala,mafa’aaoganiauala‘ese’esetalafeagaiesa’iliaiuiga‘autu,lagonamava’aigaisemata’upuotautalagia
Feso’ota’igaFTF6.1.2feaofa’imauefaailoaaifoligamauigaolegagnatautala,maaualaetalafeagaimale‘autu,maleaufa’alogologoeagava’aaiefa’aalimanatumafa’atinosetautalagaise‘autu
Fetala’iFTF6.1.3Fa’aaogani‘auala‘ese’eseeau’ili’iliaiuigalolotooisetautalagaise‘autumafa’alautelemauelagolagoinaaimanatumf
mata’itu ma toe autaluFTF6.1.4fa’atalanoamafa’alautelefuafa’atatauoleleleiosetautalaga,poosefa’atinoga;fa’aaogalefuafa’atatauetoeautaluaifatugamaavefautuagaefa’aleleiai
FMF6.1Filifili, feaofa’i ma fa’aaoga i se tulaga ua mautu mau e fa’ailoa ai foliga ma uiga o tusitusiga ma ata, ma auala ‘ese’ese e malamalama loloto ai i uiga ‘ese’ese olo’o aofia i se fatuga
sufiga o tala ma manatuFMF6.1.1filifilivave,feaofa’imatu’ufa’atasifa’amatalagamaimau‘ese’eseemalamalamalolotoaiiuigaotusitusigamaata
Va’ili’iliga o faitaugalaulu FMF6.1.2fa’aaogaisetulagauateleinamautuaualatalafeagaieau’ili’iliaiuigatu’usa’omauiganatiaosetusitusiga
FMF6.1.3fa´aaogaaualatalafeagaietulimata’iailolatoumalamalamaitusitusiga,ata,mafa’atinoga,isetulagauafaimamasani,mauaatagiamafaufaugalolotoilalatoufaitautusi
Fetala’iFMF6.1.4fa’aalimanatumalagonaisefatugamafa’alautelenimafua’agaomanatu;au’ili’ilimafa’alautelemanatuifilifiligaaletusitalaifa’aaogagamaagaolegagana
A’oina o upuFMF6.1.5 fa’aaogaaualafaigofieea’oaifoliga/sipelagaoupumaolatouuigailegaganaoasouma,gaganafaaaloalo,gaganatu’usa’o,gaganafa’auigalua;uigafa’afeagai,uigatutusa
TFF6.1 Fa’aaoga ‘auala ‘ese’ese i se tulaga ua aga’i ina mautu e fuafua, fatua’i manatu ma tusi, teuteu ma fa’ailoa a latou fatuga
TusigaTFF6.1.1fa’aaogatataufa’ailogaolegaganatusitusi(punctuation),foligatusiaomata’itusi(font),mafa’ailogaoleo(fa’amamafa,komaliliu)inaiasa’o,sololeleimamaninouigaotusigaolegagana
Fatua’iga TFF6.1.2fa’aaogamafetu’una’ifilifiligaiauala‘ese’eseetusaaimaaugamaaumatau,efatua’i,iloilo,mateuteutusitusiga,mafa’ata’ita’inisioaualafouefa’ailoaaialatoufatuga
Samoan_2012_final.indd 73 23/01/13 1:15 PM
74 TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 6
AnomATA’UpUFA
’ATi
nogA
mA
AUAL
A E
FA’A
AogA
Faitaugalaulu• fa’atusatusamata’upuolo’o
fa’alogoiaimanisimeauaiailoa• tu’ufesilimataumateuigao
fa’amatalaga• au’ili’iliuiganatiaofa’amatalaga
maata• fa’aaoganifesilietautuiaile
fa’alogo• au’ili’ilimanatu‘autuose
tautalaga,talatu’utaliga,talafoumaiseituuafilifiliaft.fa’alelotu
• fa’ailoava’aigamalagonaotautalagamafa’asinomauomanatu
• aotelemanatuosetautalagapoolefeau‘autuoseata
• fa’aaoganisiataefa’alogomafa’avasegaiaimanatu‘autuosetautalaga
Feso’ota’igaFa’alogomaletoto’ainaiamaualea’anootautalagamafolasagainauafa’asoloinamautulemafaionafa’aaogaoaualaese’eseofeso’ota’igaft:• fatufesilitalafeagaiefa’amanino
atiliaisetulagaofiailoaisetautalaga/folasaga
• malamalamaiagaotautalagamafolasagaolo’ofa’aaogaeletagataotautalaepu’eaailefiafa’alogoft.oletu,fa’aaogagaotaga(gestures),fa’aaogagaomata–va’aisa’oileaumaimoa,va’aitoto’amf
• atagialeamataonailoafa’afeso’ota’imanatumafa’amatalagaoiletautalaga,ft.oletoefo’iituaefa’amanatuileaufa’alogo(ftepeionata’uamuamua...sausetaimionafa’amanino.)
• uafa’asoloinamautuleiloafa’aaogaleleotalafeagaiimanatu–fegauia’igaoleleo,olemaualugaoleleo,oletosooleleo,oletoefa’aupu(rephrases),oletoefaioseupu,fuaitau(repetition),olefa’aaogaosemanavaga(pause)
sufiga o tala ma manatuUasololeleimasa’olefaitauilematauvaveofa’amatalagamauigatu’usa’o;ouiganatiamafa’aaogagafa’auigalua
Uamautuolatoutomaiiaualaneiesufiaiuiga,mauamafaionafilifilivavemafetu’una’iaualaetalafeagaima‘augaofatuga• fa’amatalaleaugaolefaitauma
letelevaveetatauonafaitauaift.faitauesu’esefa’amatalagaolo’ofiailoa,faitauleotelemoseaumatau,faitauonaosefiafiagaiateia
• fa’atusatusamata’upuosefatugailolatouiloamasani
• fa’aaogalolatouiloaofa’ava’aofatuga‘ese’eseematauaifa’asologaomanatuft.fa’asologaopalakalafa,fuai’upu‘autuosepalakalafa,manatufa’aamoamotalioisepalakalafa
• fatuniatafa’alemafaufaueuigaifatuga
• tu’ufesiliinaiafa’alautelemanatuoisefatuga
• va’aitoto’aisefuai’upupoonifa’amatalagaolo’oiata(attending)
• sa’ilifa’apitoseupu,fuaitau,‘autuolo’oitotonuosefa’amatalaga(searching)
• fa’aaogaleiloaolefausagaolegagana(kalama)emateaaiupu,manatuolo’ososo’omaiisefuai’upu
• toeva’aimafa’amautinoapoosa’olefaitau(crosscheckingandconfirming)
• toefa’asa’olefaitau(self-correct)
Fa’aaogaauala‘ese’eseesa’ili,filifili,mafa’avasegaleleiaifa’amatalagaolo’omo’omiamogaluegafa’atinoft:• fa’aaogafesilietautuiaile
sa’ili’iligaofa’amatalaga• fa’aaogaanotusimafa’asinoupu• faitauvaveiamaualea’anoole
mata’upu(skim)• faitauvavemosefa’amatalaga
fa’apitoaolo’ofiamauaft.numeraoletelefoni,igoaosetagata(scan)
• toefaitausevaegaolo’oiaifa’amatalagamo’omia
• fa’aaogaupegaitulagimolesu’einaofa’amatalagailugaoleinitaneti
TusigaUamautu• letusigasa’oolegaganai
upu,fuai’upu,mafa’aaogagaofa’ailoga
• fa’ata’atiagaotusitusiga‘ese’esemafa’aaogatatauft.afa’aaogaataetatauonaiaisefa’amatalagapu’upu’uilaloifo,fa’apeafo’isiata;otalaetatauonaiaiulutala
Fatua’igaOaualaefuafuaaisetusitusiga,fatua’imafa’aupumanatu,matoeautaluaitusitusiganaa’oinamailavaileTausaga1.Uatatauonamautulefa’aaogainaetamaitioleteleoauala.Olo’o‘oto’otoatuilalo:• au’ili’iligaluegatusitusimaia
fa’ailoale‘autuosetusitusigamaleaufaitau
• fa’atalanoamafa’ata’atialefuafa’atatauole‘ausiaole‘autupooleauga
• filifilisemata’upu‘autuosetusitusigaft.aoaofa’amatalagamotusitusigailefa’atalanoaomanatu,sa’ilimauolo’omana’omia,lafo‘asoisemata’upu,filifilimanatuefatuaisetusitusiga
• fa’aaogafa’ata’atiaga(layout)tatauefatua’imanatumalagona‘ese’eseft,filifililetusigaesilionafetauimale‘autumaleaumatau,fa’apealanu,lolomigamalosipoolevaivaioletusiga(boldorunbold),fa’aaogagaoata,fa’aaogagaolainamf.
• filifililevaogaganaesilionaleleimoleaufaitaumale‘autu–va’aitoto’aiupuefa’aaoga,fa’ava’aosetusitusiga,aemaisemanatuolo’ofiatusia
• fatufatumanatumafa’alauteleftlafoasoisemata’upumafaatulagamanatu‘autumamanatufa’aamoamotali
• filifiililefa’ava’aetalafeagaimaletusitusigaft:folasaga,fa’alautelega,aotelega
• tusimaninoilaloolatoumanatu• mataumafa’aaogatataule
fa’asologaomanatuifatuga‘ese’ese
• sa’ilimafa’aaogafautuagamailefaiaogamaisitamaitiialatoutusitusiga
Samoan_2012_final.indd 74 23/01/13 1:15 PM
TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 6 75
AnomATA’UpUFA
’ATi
nogA
mA
AUAL
A E
FA’A
AogA
Fetala’i• aotelele‘autumaleaumatau
osetautalaga,fa’atinoga,fa’asalalauga,fa’asilasilaga
• fa’aalimanatuiuigalolotoosetautalaga/fa’amatalaga
• si’imainimaumaifa’amatalaga/tautalagaeiloaaile‘ese’esegaomanatuotagata(opinion)matalamoni(fact)ft.;
• matauupu,fuiupuefa’aupuaimanatu(ft.outemanatu,etalitonu,masalo,atonu,...)
• fa’aalimanatuiletalafeagaiise‘autumaleaumatauoagamafa’aaogagaolegagana(ft.ifa’asalalaugafa’apisinisi)ft.upu,oupuleotutusa(rhyme),uputautu,upufa’auigaluamaleso’otagamale‘auga,aumatau,maleagagaoletautalaga
• fa’ailoasemanatufa’aitu’auiletautalaga
mata’itu ma toe autalu• au’ili’ililegaluegafa’atonuina,
fa’ailoavaegatauamatulagaetatauona‘ausia;fa’ata’otosefuafa’atatauoleausiaolegaluegafa’atino/tautalaga
• fa’aaogalefuafa’atataueautaluaitautalagamafa’atinogaaisimafa’ama’otifautuagaetusaaimalefuafa’atatau
• iloilololatoumalamalama,lagona,mava’aigaisefa’atinogapoosetautalaga,fa’ailoatulagaoleleipooleleleiaimafa’ata’otofuafuagamolefa’aleleia
• fa’aaogautugagana• aotelemanatuolo’oise
fa’amatalaga• mateauiganatiaose
fa’amatalaga• fa’ailoanimanatuiitue‘ese’ese
petutusaainimauselua• fa’aaogaauala‘ese’esee
fa’avasegaaimanatu‘autumamanatufa’aamoamotalimaitusitusiga‘ese’eseftsiata‘ese’ese
Fa’aaogaauala‘ese’eseeaoaoaimaumaitusitusigamogaluegafa’atulagainaftosesu’esu’egaft.• iloafualetalafeagaiomanatuo
faitauaiise‘autuosesa’ili’iligapoosegaluegafa’atulagaina
• tu’u‘ese’esemanatu‘autumamanatufa’aamoamotali
• ‘oto’otomanatuianalavaupu• fa’amaumanatu‘ese’eseseluai
se‘autumatoefa’aupu
Va’ili’iliga o faitaugalauluUateleinamautuagava’ae:• mateauiganatiaosetusitusiga
masailimaiiletusitusigapoolepotomasanifa’amaonigaomanatu
• au’ili’ilifa’atusatusagaifa’aupugafa’auigaluamafa’amatalauiga
• mataule‘augaoletusitusiga(purpose)
• au’ili’ilileva’aiga(perspective)aletusitalamatoesailimaiiletalaupu,fa’aupugaaletusitalaeiloaaionamanatu,onauiga
• ‘oto’otomanatuosetalaisetulagauamaotifa’aupuga
• aotelemanatuosetalaisetulagasololeleimaatoa
Fa´aaogaaualatalafeagaietulimata’iailemalamalamaitusitusigamaataft• ta’umaitulagaolo’ofiafiaaiila
latoufaitautusi• ta’umaimeafouuaa’oinamai
tusitusiga• fa’amatalasefa’afitauliolo’oiaii
lanafaitautusi• fa’amatalasetulagaetatauona
galueatiliiai•Fetala’iFa’aaogaauala‘ese’eseemafaufaulolotoaiitusitusigamaataft;• mataunisiuigaeonoaofiaini
fa’amatalagaolo’oitusitusigapooata
• iloilopoomaninomaleleilefolasiaomanatuetusaaimale‘autu,aufaitauft.va’aitoto’ailetalafeagaioupufilifilia;tu’ufesilipemalieileaufaitau
• teuteutusitusigaetusaaimafautuaga
• va’aitoto’ailesa’ooletusigamafa’asa’o
Fa’ata’ita’ionafa’aaogaauala‘ese’eseefolaaloa’iaaisetusitusigaft.fa’aaogasiata(poster),fa’aaogapolokalameilugaolekomipiuta(ft.powerpoint),fa’aaogasefa’atinogaetu’ufa’atasialafa’asalalau‘ese’ese(multimedia)ft.atafa’asolo(movingimages),atapu’e(staticimages)tusitusiga,fa’aaogala’aupu’eleomf.
Samoan_2012_final.indd 75 23/01/13 1:15 PM
76 TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 6
AnomATA’UpU
• matauaualaolo’ofa’aaogaitusitusigaefa’ailoaaiitu’aigatagataosetalaft.oupu,ofoligaoiniata,oamiogamf.
• mataumafa’aalimanatuifilifiligaaletusitalailegaganamaaga,ft.upuepeioveapeolo’ofa’aaoga,osoanauna,oupuleotutusa(rhyme),uputautu,upufa’auigalua,
• fa’ailoa/ta’umaiva’aigapoomanatu‘ese’eseolo’oisefatugamaaumaifa’amaonigamailetala
• fa’alautelemanatumalagonaisetalasafaitauiaimamafua’agaomanatu
A’oina o upuOnisioaualaefa’aopoopoiaualamaiiisitausagaea’oaifoliga/sipelagaoupumaolatouuigailegaganaoasouma,gaganafaaaloalo,gaganatu’usa’o,gaganafa’auigalua;uigafa’afeagai,uigatu’tusa’o• fa’aaogavaegaoupu,faaliliu,lisi
oupumf• au’ili’ilivaegaoupumao
latouuigamailoaleuigapeatuufaatasi
• fa’aaogafaailoiloitotonuofuai’upuemateaaiuigaoupu
• sa’ilitala’agaoupu–mafua’aga
Samoan_2012_final.indd 76 23/01/13 1:15 PM
TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 6 77
FA’ALogo mA TAUTALA FAiTAUTUsi mA mATAU TUsiTUsi mA FA’ATinogA
gAnA
FTG6.1 Malamalama ma fetu’una’i fausaga faigofie ma lavelave o le gagana ina ia talafegai ma ‘autu ma le aufa’alogologo
KalamaFTG6.1.1fa’amatalalea’afiagaouiga/lagona/va’aigaiupumafuiupufilifiliaatoaaimalefefulia’iofuai’upu;
FTG6.1.2fa’aaoga,mafefulisa’ifausaga‘ofuai’upuitautalagainaiaoamaanoamanatuilegaganaoasoumamalegaganafaaaloalofaigofie
LeoFTG6.1.3fa’aaogasa’omatataufa’aleogaifeso’ota’igamafolafolagailegaganaoasouma,gaganafaaaloalofaigofie
FTG6.1.4fa’ailoale‘ese’esegaoleoolegaganaSamoamaleouamasaniaiolegaganaPeretania
UpuFTG6.1.5au’ili’iliupuiolatoufausaga,uiga,kalamamafa’aaogaupuo‘autuolo’oa’oa’oinaimata’upuuma;fa’aaogalegaganafa’auigaluaolo’oaofiaimuagaganamaalaga’upufaigofie
FMG6.1 Fa’aaoga i se tulaga ua mautu tomai ma agava’a fa’avae o le faitautusi ma ua si’itia le lautele ma le loloto o le fa’aaogaga o le gagana i fatuga masani ma fatuga fou e mafai ona malamalama ai
KalamaFMG6.1.1auliliililefa’avasegagaosefatuga,lekalamaofuai’upu,mafa’amatalaleso’otagaileaugamaleaumatau
LeoFMG6.1.2fa’ailoaleoolo’oaofiaitotonuosefatugamafa’amatalava’aigaolo’oaumaieialeo;fa’aalimanatuiletauaoleoilefatua’igaosetala
UpuFMG6.1.3fa’amatalaniupu,fuiupu,alaga’upumanimuagaganafaigofieaemaiseofuaitaufaasamoaefaatatauiituaigatagataft.tamaiti,tamaitai,alii,taulelea,tausi,faifeau;amataonatalanoaitala’agaoupumatalitonugafa’avaeoiai
FMG6.1.4fa’ailoalekalamaoupumamafua’agaeiloaaiitotonuosefuai’upu
TFG6.1 Fatu ni tusitusiga e solo lelei le fausaga o manatu i fuai’upu ma palakalafa e fausia lelei, feso’ota’i tusiga, ma ua atagia ai le mafai ona fefulia’i fa’aupuga ia fetaui ma ‘autu, ma fa’aosofia ai le fiafia o le aufaitau
KalamaTFG6.1.1fa’aaogafa’ava’aofatuga‘ese’eseeaofiaaimalekalamaofuai’upuetatauaiemamanuaialatoutusitusiga
TFG6.1.2fa’alautelefuai’upumafefulisa’iisetulagauamautinoafausagaofuai’upuinaiamaualeagaga/lagona/va’aigaolo’omomoli
‘UpuTFG6.1.3feliua’ifa’aaogagaolevaogaganao‘autuinaiaausialefa’amoemoeotusitusiga;fa’aaogatatauupuvaliataefa’amatagofieaifa’amatalagailefatua’igaoalatoutala;mafa’aaogaupusoso’oilevaofuai’upumalevaopalakalafainaiasologaleleimanatuolefatugaatoa
AnomATA’UpU
gAgA
nA
KalamaFa’ailoauiga,lagona,va’aigapeafa’apupu’u/fa’au’umi,feliua’ifuai’upuitautalaga/fatugaft,fa’asalalaugafa’apisinisi;oselauga/tautalagafa’apitoaise‘autu
Fa’aaogaso’ofuai’upueseesetalafeagaiefa’alauteleaimanatumauamautufa’aaogagaofuai’upulavelave.ft.ae,aua,pe,po,onao,onaua,inaua,inaia;aua,vagana,se’iloga,aemaise
Fa’asoloinamautuleiloafa’aaogasoofuai’upuotaimi:pe’a,ana,a(o),manu,seia,se’i,taluona,taluina,afai(a)
Fa’aaogasa’o‘upufa’alagolagoofaia,efa’asinoaifaiaatagatamaalatoumeatotinoft:loma’ua,lama’ua,soma’ua,sama’ua,lomatou,lamatou,looutou,laoutou,mf.
KalamaFa’amatalalefa’avasegagaofatuga,itu’aigafuai’upu,maupuofa’aaoga,maletauaile‘augamaleaumatau
ft.‘Olefaigaolesuai’a’.Eamatamaiileulutalaonasoso’oaileamalelisiomeaemana’omia.Aumaonasoso’omaiaileamalefa’asologaofa’atonugaemulimuliiaimolefaiaolesuai’a.Etusiiletaimioasoumaauaso’osetaimiefaiaiefa’apenalavaonafai.Ofuai’upueamataiveapeauaofa’atonugalaefai.Epupu’ufo’ifa’atonuga.Emo’omiafo’ieletagatafaitauonavavemaualetagaefaiailesuai’a.Efa’asitepulefa’asologaofa’atonugaefa’asolomailemeaetatauonafaimuamua.Emulimulilavaonata’umailemeaefaipeavelalesuai’a.
KalamaFa’atulagaleleivaegaofatuga,soso’ogaovaegainaiasololeleimanatuamaiasologaleleimaileamatagaseiao’oilefa’ai’uga.
Iaoamaanoafuai’upuilefa’aaogaosoanauna,soaveape,veapelagolagopeio[tatau,eao,eono]maisiveapelagolagofa’apeailefaugaofuai’upuinaia‘u’umiatumalautelemanatuofa’aalianailolefaigasamasaniai.
Sa’omaatoapalakalafa–manatu‘autu,manatufa’aamoamotali,malefuai’upumulimulieaoteleailepalakalafa;ialeleilesoso’ogaopalakalafainaiasologaleleilemomoligaomanatu
Fefulisa’ifausagaofuaiupuiamauaselagona,agagaolo’ofiafa’aali;feliua’imafa’aaogatataufa’a’upugaeseeseeamataaifuai’upuinaiafelanua’iamatagaofa’amatalagaaialetagatasi
Samoan_2012_final.indd 77 23/01/13 1:15 PM
78 TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 6
AnomATA’UpUgA
gAnA
Fa’amatalaaogao‘upuifuai’upuaemaiseo‘upuemafaionafa’aaogafa’anauna,fa’aveape,fa’asoanaunamafa’asoaveape.
Mataumafa’aaogafausagaetatauaimafatugaotausaganeift.fa’avasegaga,itu’aigafuai’upuofa’aaoga,fa’aaogagaoupu
Fa’aitiitialefefo’ifo’ia’iolefa’amatalagaonitala,aiasologaleleiletautalamalefa’alogoiasa’olelei.
Fa’aaogalegaganatautalaTmaleto’a,malamalamafo’iilefa’aaogainaolegaganatautalaK
Talanoailegaganafa’aaloalofaigofieitaimietatauai
Uamautuleiloafa’aaogaso’ofuai’upuotaimi:pe’a,ana,a(o),manu,seia,sei,taluona,taluina,afai(a)fuiupueso’ofuai’upu-olemealea,leaga,olemafua’agalea,peana,euifo’i
Au’ili’ililekalamaofatuga‘ese’esemamataule‘ese’esegaolefa’aaogagaoupu,fuiupu,fuai’upu,leo,ft,osetautalagailumaolevasegaise‘autu,osefa’asalalaugafa’aapisinisiilugaoleleitio,osefa’anoi,osefa’afetaimf
LeoFa’aaogatonuleoomo’omiaifeso’ota’igaeauaiai,ilegaganafa’aaloalofaigofiemalegaganaoasoumaft,fa’afeiloa’i,fa’ailoanimalo,fa’afetai;fa’alaeiau,faamafanafana,apoapoa’imafeso’ota’igaaloa’iaepeiosetautalagaefa’ailoaaimanatuisemata’upu
Sa’omato’afa’aaogagaoleoifolafolagaonitaumafaitotonuolefaleft:osemea’ainamomolimaiile‘aigatua’oi,oseosooseisinamalagamai,oseta’ita’inasaumaseisi,osegapia,oseto’ona’inamomolimaiise‘aigaolenu’u.
Iafa’ailoale‘ese’esegaoleoolegaganaSamoamaleoolegaganaPeretania.
Mataulefa’avasegagaopalakalafamafa’ailoafuai’upuolo’otauaveinalemanatu‘autu,maleaogaoisifuai’upuilepalakalafa
LeoMataupooaieonaleoolo’olagonaitotonuosefatugamafa’alautelemauefa’aamaoniaaimanatuft.otagata‘ese’eseoisetala,oletusitala
Fa’amatalauigaotagataoaofiaisefatugamaolatoutalitonuga,fa’amatalapefa’apefeaonailoaiolatouleo,ft.otautalagaatagataeta’umaiaiolatoumanatupoosefeauolo’oaumaieletusitala;oleootagataoletalaolo’oiloaialatoutalamafeso’ota’igamaisi–eta’umaiaiolatouituaigatagata–tagatasaua,alofa,fiafia,etoa,mf.AfaioletalaiaSinamaleGogosina–eiloaitalaaSina/sau’ai/TuimaTuimaTuiolatoutagata.Eiloaiupualesau’aioiaosetagatasaua.EiloailepeseatuaganeoSinaetalitonuilatouoSinaolei’oimata,olefeagaiga,epeleiailatou...‘letamafafineolefeagaiga’.
Efa’ailoaeleootagatalolatouvamaisitagataoisetala.
UpuMatauifatuga–fttala,solo,pese,olo’ofaitauainifa’ata’ita’igaoupuefa’atatauift.tamaita’i,tuafafine,au’ili’ilitala’agamafa’aaogagamaleaogailefatugaE au le ina’ilau a tama’ita’i.Iamafaionafa’amatalaitu’aigafa’a’upugaepeiole:O le itupa vaivai.O le pae ma le ‘auli.Ofa’a’upugaefa’atatauitama’ita’i.O le feagaiga e ave i tuafafine ma ua ave fo’i i faifeau. Oleupufeagaigaefa’ailoaaileso’otagavavalalatamf.O ali’i ma faipuleefa’atatauimatai.Ole‘aumagaefa’atatauitaulele’a,mf.Ofa’afeagaigataulagi.
Iafa’ailoavaegaolefuai’upueiloaolenaunapooleveapemapefa’apefeaonailoaft.tulagaoleupuitotonuolefuai’upu,maupuemuamuaaiUa sau fo’i le paie latou. (O le nauna ona olo’o mulimuli mai i le malamala fa’asino o le ‘le’). E te paie lava e fai fe’au ae o lou manuia lena. O le veape aua olo’o mulimuli i le malamala faasino taimi o le ‘E’ ma le ‘te’ . . .
UpuUamautinoalevaogaganao‘autuetusamaolatoutausagamailoaupuuigatutusamolevaogagana,filifili‘upuuigalua,upuvaliatatalafeagaiiafetauileleimalefa’amoemoe,aumatau,maiaoaaifa’amatalaga.
Fesuia’ifa’a’upugaeamataaifuai’upumafa’aaogaso’ofuai’upueseeseinaialetautuisefa’a’upugasetasi
Samoan_2012_final.indd 78 23/01/13 1:15 PM
TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 6 79
AnomATA’UpUgA
gAnA
Upu
Fa’ailoavaegaolegagana(nauna,veape,soanauna,soaveape,upuotaimi)oloofa’aaogaaiupuepeiole‘upu:‘paie,pa’e’e,saosaoa,telegesemfifa’aaogaga‘ese’ese.
Ft:Epaielefaletuaolesa’oolomatou‘aiga.(veape)
OlepaieoRosanalefaiaailanagaluega.(nauna)
Uamaumauletaimiileatamapaie.(soanauna)
Elemanuiasefe’auefaipaie.(soaveape);
Fa’aaogaupuefa’asinoaitulagaosemea:lumaatu,lumamai,tuaatu,tuamai,talaatutalamai,maiamaninoiletulagaoiailetagataleaetautalapeafaifa’atonuga;fa’aaogata’uoitulagift:sasa’e,sisifo,matu,saute,matusasa’e,matusisifo,sautesasa’e,sautesisifo,mf
Fa’atusatusamafa’amatalale‘ese’esegaomuagaganamaalagaupu
Fa’amatalauigaonimuagaganamaalagaupufaigofieemauamaiitalatu’umatalafaafagogootausaganei
Samoan_2012_final.indd 79 23/01/13 1:15 PM
80 TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 6
FA’ALogo mA TAUTALA FAiTAUTUsi mA mATAU TUsiTUsi mA FA’ATinoFA
TUgA
FTT6.1 Auiliili fatuga tu’utaliga e uiga i mata’upu eseese, ma fatuga o le gagana faamauina
Auga, aumatau, manatuFTT6.1.1au’ili’ilile‘auga,aumatau,mamanatu‘autuofatugatu’utaligamafa’ailoale‘ese’esegaolegaganamaagaofatugaonaoleaumataumafaailoanimafuaagafaigofieoia‘ese’esega
FTT6.1.2fa’atinotautalagauatapenaaloa’iaitotonuolevasegamoaugamaaumataufilifilia
Auivi ma aga o fatugaFTT6.1.3au’ili’ilifatugatu’utaligamafa’ailoamanatu‘autu,fa’avasegagamalefatua’igaomanatufuaileaugamaleaumatau
FaitaugalauluFTT6.1.4au’ili’ilimasufimanatumauigaotalatuutaliga
FMT6.1 Au’ili’ili fatuga tusitusia o le tausaga lenei ma fa’amatala le feso’ota’iga o le auga, aumatau, manatu, ma le vaogagana
Auga, aumatau, manatuFMT6.1.1au’ili’ilifatugamafa’alautelemanatuilefeso’ota’igaoleauga,aumatau,mamanatu‘autuofatugaeseeseeaofiaai
FMT6.1.2au’ili’ilifatugatu’utaligamafa’ailoamanatu‘autu,fa’avasegagamalefatua’igaomanatufuaileaugamaleaumatau
FMT6.1.3aui’ili’ili‘ese’esegaolegaganamaagaofatugaonaoleaumataumafaailoanimafuaagafaigofieoia‘ese’esega
Auivi ma aga o fatugaFMT6.1.4auiliililefa’ata’atiagaomanatuofatugamaagaolo’ofa’aaogaefatua’iaimanatumafuaileaugamaleaumatau
FMF6.1.5Au’ili’ilivaegamaagaotalafatu,talatoefa’amatala,solo,pese
FaitaugalauluFMT6.1.6Taaofa’ile‘autuosefatugamafa’aalimanatufaigofieilefatua’igaeletusitalaole‘autu
TFT6.1Tusi fatuga ‘ese’ese i se tulaga ua mautu o latou fa’avasegaga ma ua solo lelei le fatua’iga o manatu e tusa ma auga ma aumatau
Auga, aumatau, manatuTFT6.1.1fuafuamatusifatugauaaofiaaivaegafa’atulagainamoaugamaaumatau,maualeleionafatua’iomanatumafa’alautele
Auivi ma aga o fatugaTFT6.1.2Au’ili’ilimafa’aaogaauivimaagaofatugafa’atulagainaialatoutusitusiga;fa’aaogafa’ava’aeseeseetoefa’aupuaimanatuotusitusiga
AnomATA’UpU
FATU
gA
Auga, aumatau, manatuAu’ili’ilifatugatu’utaligaomata’upu‘ese’ese,mafatugaolegaganafa’amauina;fa’ailoaleauga,aumataumamanatuoiai;
Auga, aumatau, manatuFa’aaoganisiataefa’amaumauaileauga,aumatau,mamanatu‘autuofatugaeseeseeaofiaai• faamatalagaomeatutupu–tala
toefa’amatalaeaofiaaitalafou;• faigaosemea–gasesegao
taumafa,faigaolefagu’u;• fa’amatalagaepatinoise‘autu
(informationreport);• faamatalanofoagapootagata
(description);• fa’amatalagaolemafua’aga
poosefa’agasologaosemea(explanationwhy,explanationhow);
• solomapese• talafatu
Iaaofiaifatuganifa’amatalagaolo’ofa’aaliaikalafimaata
Auga, aumatau, manatuAu’ili’ilimailoilotusitusigaofatugafa’atulagainaotausaganeimaiamatauolatouauga,aumatau,mafa’ata’atiasefuafa’atatauoleleleionaausiaoleaugamoematau;uatelevaegauaaofiaialatoufuafa’atatau
Tusifatugaiaugaeseeseeaofiaai:• faamatalagaomeatutupu,• faigaosemea,• fa’amatalagaepatinoise‘autu
(informationreport)• faamatalanofoagapootagata
(description)• fa’amatalagaolemafua’aga
poosefa’agasologaosemea(explanationwhy,explanationhow)
• fa’amatalalagonamamanatuisemata’upumaialagolagoinainimaufaigofie
• solomatalafatu
Samoan_2012_final.indd 80 23/01/13 1:15 PM
TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 6 81
AnomATA’UpUFA
TUgA
Au’ili’iliuigaoleaumatauofatugamafa’ailoalefaiamale‘augamameaolo’oaofiailefatugaft,OlefagogoiaTafitofaumaOgafau,olealona‘auga?Oauigaoleaumatau:Oolatoutausaga?Omeaefiafiaiai?Olenu’uenonofoai?Olegaganaetautatalaai?Aumainifa’ata’ita’igaolefeso’ota’igaole‘auga,manatuolo’oaofiailefatuga,mauigaole‘aumatau.Ft.Ole‘augaolefagogooleaumaiosetalaefa’afiafiaaileaumatau.Oleaumatauemasanilavaotamaitimaiile5tausagaaga’iile14tausaga.Olonauigalaetatauonamalieupu,mameaotutupuiletala.Omeafo’ietutupueletulionimeamoniaeianaunautamaitiefa’alogoiai.Olefagogoleaeiailesau’ai,eiaileaigato’atelelavatamaiti,eiaifo’ilepese...
Fa’aalimanatupeaiseaefa’aaogaaiupufaaaloaloiisiaeleooelavaia?Aiseaefaano’uno’uaipeafa’atulou?Aiseaenofoaiilalomatautalaitagata?
Fa’atinotautalagauatapenaaloa’iaitotonuolevasegaft.faafinaugailevasega,faailoainaoi’ugaosa’ili’iliga,ripoti,fa’atalanoaga(interviews),fa’aafetaiisemaloasiasiilevasega,vala’aufaiaogaetaumamafa
Auivi ma aga o fatugaAu’ili’ilifatugamafa’amatalalevaogagana:olefatua’igaomanatuefetauiileaugamaleaumatau,uaaofiaaifa’avasegagaolefatugaatoa,oupu,oitu’aigafuai’upu,oupufaailoiloefaavasegaaivaegaofatugainaiailoalefaataatiaga;fa’aaogagaoleleomataga;
Fa’amatalatulagapatinoifatugaepeioletagialefagogo,opeseeiaiolatoufuaiupumatali,otaulotoeiaipa’omaetutusai’uleoolaina,ofa’asalalaugafa’apisinisiemasanionaiaiupupoofuai’uputautuft.SekiaDigicel
Fatuga:fa’amatalagaotagatapoomea,fa’amatalagaolemafua’agaosemeapoolefa’agasologaoletupugaosemea(processesft.watercycle),fa’amatalagaosefa’afitauliolesi’osi’omaga,faasilasilagaileitio,televise,faasalalaugafaapisinisi,faamanuiaga,talafou;fagogo,talatoefaamatala,tautalagafaigofie,pese
Fa’amatalainimanatuualautelemauefa’amaoniaaileso’otagaoleauga,aumataumalefausagaofatuga
Faitauifatuga‘ese’eseomafaionamaua,ivaiasota’itasi,fa’amaumauulutalaotusiisesiata,tusiilaloleauga,aumatau,manatu‘autu,mafa’aaliinifuiupuolatoulagonaiai.
Faitauleoteleeatia’eatiliailesololeleiolefaitau,fa’aaogagaoleo,sa’oolefaitaumaleto’aefaitau
Auivi ma aga o fatugaOto’otovaegaofatugamata’uolatouaogaft.olefolasagae...oleulutalaeta’umaiaile...olepalakalafamuamuaeta’umaiai...Oleamataga...oleogatotonu...olefa’ai’uga...e
Auiliilipalakalafamafa’amatalalefa’avasegainaofuai’upuoiai;fa’ailoamanatuolo’oaofiaifuai’uputaitasiolepalakalafamaletauaileaugaolepalakalafa
Au’ili’iliagaofatuga:• oitu’aigaofuaiupu–u’umi,
pupu’u,faigofie/lavelave,fuai’upuofa’atonugaeamataiveape
• olekalamaofuai’upu–oletaimiolo’otusiaift.taimioasouma,tuana’i,lumana’i
• upu,fuiupuolo’opatinoifatuga‘eseeseefaailoaailesoso’ogaomanatupefa’amataaliaimanatu
• upuolo’ofa’alauteleaimanatuft.soaveape,soanauna
• lagonaolo’oaofiaisetalamaupuolo’omomoliaiialagona
Fa’amatalale‘augaovaegaotalafatu,talatoefa’amatala,pese,solo
Fa’amatalanisioagaolo’ofa’aaogamaaumainimaueiloaaitaimimanofoaga,lagonaoaofiaai,tagataosetalamauiga,maleaogaofa’aataatagamafa’atusatusagaoiai
FaitaugalauluFa’ailoapooleva’aigaaaiolo’otusiaisefatugamapefa’apefeaonailoa
Fa’ailoalelolotoololatoumalamalamailemafaiona• fa’avasegalegasologaomea
tutupuisetala
Fa’aaogalefuafa’atatauofatuganeiemulimulita’imamata’ituaialatoutusitusiga
Fa’aaoganiisifa’ava’aefa’aaliaimanatuft.kolase,pesefaataga,tusiilefa’atonu,solo,pese
Auivi ma aga o fatugaFa’aaogaisetulagauamautinoafaavasegagamaagaofatugafaatulagainaeaofiaaimalefa’aaogainaopalakalafa
Fa’alautelemanatuilefa’aaogaososo’ofuaiuputalafeagaiifuaiupulavelave;fa’aaogafui’uputalafeagaiilevaopalakalafainasologaleleimanatu
Fa’alauteletomaiifa’ava’aeseeseetoefa’aupuaimanatuotusitusigaft.• fa’amatalalemafuaagaose
meamaiaaofiaainimanatuuafa’alautele
• fa’aaoganipalakalafase3efa’aaliaimanatuise‘autu
• liliusetalafatuisetusifa’afetaiiseisiotagataoletala
• fa’aaogaatapookalafiefa’atupumanatumotusitusiga
• fa’amatalainifuai’upufaigofiemanatuofa’aaliisekalafipooseata
Uasi’isi’ilemafaionalatoufa’aaogaupu,fuiupu,fuai’upuemamanuinalefeso’ota’igaomanatuoaugaeseeseft.• fa’amatalainaolefa’asologao
manatupoosemeaotupuft.Emuamua;olelonaluaomanatu...’onasoso’olea...;mulimuliane;amae’aona..
• fa’amatalagaoleuigaosemeaft.Olonauiga...atoefa’aupu...oseisionauiga...afa’apeala...
• tu’uvaegaomeaft.Omotu‘amuo...,oleatafaosemanulelee...oleitu’aigao...
• fa’amatalagaolemafua’agaosemeaft.Olesunamieafuamaiile...Emuamuaona...esoso’omaiaile...Afafatigaluole...ona...Onisioa’afiagao...Oa’afiagaefa’apea...
Samoan_2012_final.indd 81 23/01/13 1:15 PM
82 TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 6
AnomATA’UpU
Faataatiafuafa’atatauoleleleiosefatugatu’utaligaftmanatufa’aalia,fa’avasegagaomanatu,fa’aaogagaolegaganaft,upuvaliata,uputautu,maninolefolasaga,oamaletalafeagaiolegaganamf.
FaitaugalauluAoteleleaugamamanatuolefatuga
Fa’a’ese’esemanatu‘autumaimanatulagolago
Otootoleaotelegaolefatuga
Tusiseataefa’ailoaaimanatu‘autumaleso’otagaomanatu
• ta’umaimanatutu’usa’omamanatunatiamamauelagolagoinaalatoutali
• fa’avasegamanatu‘autumamanatufa’aamoamotaliiniata
• fa’a’ese’esetulagaolo’ota’uamatulagaeleota’ua
• ‘oto’otole‘autu
Fa’atinoseiloilogaosetusiuatusiamotamaitilaiti
Faafeso’ota’ifatugaofaitauaimaolatouolaga,poomeauailoailolatousi’osi’omagaftfaatusatusasetalasafaitauaimaseisitala,poolonaolagamaaumaimafuaaga
Aotelemanatu‘autuisepalakalafa
Tu’ufa’atasi/feaofa’ifa’amatalagamainimause2elagolagoaisemanatupetu’ufa’atasiaisefolasagaosegaluegasasa’ili’iliiaift.fa’aaogamaumaipepafesilifaigofie,siata,fa’atasimafa’amatalagatusitusia
Fa’amatalaagaolo’ofa’aaogaeletusitalaefatua’ile‘autuft.• ouigaotagataoletalaefa’apea
...eta’umaiiuigaotagatamanatuneietauaile‘autu...
• ‘oto’otomeanatutupuiletala,olefa’agasologaomeaetutupuefeso’ota’iile‘autuoletalaitulaganei...
• olenofoagaoletalaoselau’ele’elenaumati...etauaile‘autuauae...
Samoan_2012_final.indd 82 23/01/13 1:15 PM
TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 6 83
FA’ALogo mA TAUTALA mATAU mA FA’ATinoAg
AnU’
U m
A Ag
AiFA
nUA
FTA6.1 matau faatinoga eseese o le aganu’u ma agaifanua i totonu o le ekalesia, malamalama i agatausili o fa’avae ai;
TautuaFTA6.1.1fa’amatalatumaagaolevafealoaloa’iefa’atinoaifolafolagafaigofieilelotoifaleoleekalesia;fa’amatalamafa’aalimanatuiagatausiliolo’ofa’avaeaifa’atinogaFa’aaloaloFTA6.1.2matau,mafa’aaogatumaagafa’aaloalooamiogapuleailevafealoaloa’imatagata;fa’amatalafa’avaeotumaagafa’aaloalofa’asamoamalefa’akerisiano
Ta’aloga, Fa’afiafiaga ma galuega TaulimaFTA6.1.3fa’aalimanatuilaugamasivafaitagafa’aleagagamailoiloleausiaolefuatatau
MFA6.1matau ma fa’atino tu ma aga fa’asamoa o le tautua lotu ma fa’aalia ai le tuputupu a’e o lo latou iloa ma le fa’atauaina o le vafealoa’i ma agatausili o le fa’asamoa;
Tautua MFA6.1.1mataumafa’atinofea’umatiuteoletautualotu
Fa’aaloaloMFA6.1.2tausisiiamiomaagafaaaloalo,efaaaliaaileolagakerisiano,faaaloalo,faamaonimalealofa
Ta’aloga, Fa’afiafiaga ma galuega TaulimaMFA6.1.3fa’atinolaugamasivafaitagafa’aleagagamagaluegataulimaefa’aaogaitotonuolotu
AnomATA’UpU
AgAn
U’U
mA
AgAi
FAnU
A
TautuaOlealetautualotu?Faiselisieiloaaivaegaumamaileiloamasaniotamaitift.ogaluegaefaiilefaleolefaifeau/falesapeioleteugaolefanua,teugaolefalesa,faigaofalesa,aveomeaaiilefaleolefaifeau;ofa’aaloalogaimaloalelotu,fonotagamf.
Fa’amatalanisiofa’apotopotogaefaiailefaleolefaifeauft.to’ona’i,ofonotagaaleaulotu,fonotagaatina,fonotagaatamamf,mafa’ailoatiutemagaluegaatagata‘ese’eseefaiitaimiofa’apotopotogailefaleolefaifeau
Fa’alogologoilefa’atinoinaofolafolagafaigofieipotopotogailefaleolefaifeau:• folafolaletoona’i• laulauletoona’imavala’auetaumafa• momoliilefaleolefaifeausalatouto’ona’ipoose
meamataefaiaisetaumafatagailevaiaso• folafolailefaifeaumalonafaletualefa’amomoliase
aiga
Fa’amatalaialatouupuagatausiliofa’avaeailetautualotumaolatoumanatu.
Fa’aaloaloMataumafa’atinotumaagafa’aaloaloilefeagaiaimaisimafa’alautelelegaganaetatauai:• fa’afeiloa’i/fa’amavae/fa’afetaiisemaloitotonuo
levasega• fa’atinosetautalagaaloa’ia–fa’alupeilegagana
fa’aaloalofaigofieleaufa’alogologo• fa’aafesetagatamatua,tagataasiasiilefaleft
faiaoga,faifeau,
Faailoaiamiopuleaagafa’aaloalomaagatausilifa’akerisianoftalofa,fa’aaloalo,fa’amaonimf.
Fa’atusatusaagafa’akerisianomaagafa’asamoamafa’amatala.
Fa’amatalafa’avaeotumaagafa’aaloalo
Ta’aloga, Fa’afiafiaga ma galuega TaulimaFa’alogologo,matamataisivafaitagafa’aleagaga,fa’ata’atiasefuafa’atatauoleleleiofa’atinogamafa’aaogaeautaluaifa’atinoga
TautuaMataumafa’atinofolafolagafaigofieipotopotogailefaleolefaifeau:• folafolaletoona’i• laulauletoona’imavala’auetaumafa• momoliilefaleolefaifeausalatouto’ona’ipoose
meamataefaiaisetaumafatagailevaiaso• folafolailefaifeaumalonafaletualefa’amomoliase
aiga
Fa’aaloaloFaailoaiamiopuleaagafa’aaloalomaagatausilifa’akerisianoftalofa,fa’aaloalo,fa’amaonimf.
Ta’aloga, Fa’afiafiaga ma galuega TaulimaFa’atinosivafa’aleagagamailoiloleausiaolefuafa’atatauFa’atinomeataulimaefa’aaogaitotonuolotuft.lalagaili,su’ifatu,su’ifu’a,lalagaiesolovae,iepulela’a;a’ofaigaoteumolefalesamf.
Samoan_2012_final.indd 83 23/01/13 1:15 PM
84
Tausaga 7
FA’ALogo mA TAUTALA FAiTAUTUsi mA mATAU TUsiTUsi mA FA’ATino
FA’A
Tino
gA m
A AU
ALA
E FA
’AAo
gA
FTF7.1 Filifili ma feaofa’i i se tulaga ua mautu mau e faailoa ai foliga ma uiga o fa’amatalaga, ma auala ‘ese’ese e au’ili’ili ai uiga loloto o mata’upu ‘autu o so’o se felafolafoa’iga i totonu o le a’oga
FaitaugalauluFTF7.1.1feaofa’iisetulagauamautumauefaailoaaifoligamauigaofa’amatalagaolegaganatautala,mafa’aaoganiauala‘ese’esetalafeagaieau’ili’iliaiuigalolotoofa’amatalagamatautalaga
Feso’ota’igaFTF7.1.2feaofa’imauefaailoaaifoligamauigaolegagnatautala,mafa’aaogaaualaetalafeagaimale‘autu,maleaufa’alogologo,eagava’aaiilefa’atinogaolaugamatautalagafaigofie
Fetala’iFTF7.1.3fa’aaogani‘auala‘ese’eseeva’ili’iliaiuigaloloto,mafa’aalimanatu‘anoaimata’upuotalanoainaitotonuolea’ogamamata’upufaigofieifafoatu
mata’itu ma toe autaluFTF7.1.4fa’aaogafuafa’atatauetoeiloiloaialatoulavatautalagapooleleipeleleleifoimafa’atinosuigamo’omia
FMF7.1Filifili, feaofa’i ma fa’aaoga ma le toto’a mau e fa’ailoa ai foliga ma uiga o tusitusiga ma ata, ma auala ‘ese’ese e au’ili’ili ai uiga loloto o fatuga o le tausaga lenei
sufiga o tala ma manatuFMF7.1.1filifilivave,feaofa’i,mafetu’una’iauala‘ese’eseesufiaimanatulolotoolo’oitusitusiga
Va’ili’iliga o faitaugalaulu FMF7.1.2fa’aogaisetulagauamautuaualatalafeagaieva’ili’iliaiuigatu’usa’omauiganatiaosetusitusiga
FMF7.1.3fa´aaogaaualatalafeagaietulimata’iailolatoumalamalamaitusitusiga,ata,mafa’atinoga,isetulagauafaimamasani
Fetala’iFMF7.1.4fa’aaogaauala‘ese’eseemafaufaulolotoaiitusitusigamaataftau’ili’ilimanatulolotoolo’oisefatugamafa’aalimafaufaugaiiatulaga
A’oina o upuFMF7.1.5fa’aaogaauala‘ese’eseefa’amautuailolatouiloaoupu‘ese’eseiolatouuigamafa’aaogagatatauilegaganaoasouma,gaganafa’aaloalo,gaganatu’usa’o,gaganafa’auigalua
TFF7.1 Fa’aaoga ma le to’a ‘auala ‘ese’ese e fuafua, fatua’i manatu ma tusi, teuteu ma fa’ailoa a latou fatuga
TusigaTFF7.1.1va’aitoto’ailetusigaoupumafuaiupu,fa’aaogagaofa’ailogaolegaganatusitusiinaiasa’o,sololeleitusigamaiamaninoleuiga
Fatua’iga TFF7.1.2fa’aaogamaletoto’aaualaetalafeagaimaaugamaaumatauefatua’i,iloilo,mateuteutusitusiga,mafa’ata’ita’inisioaualafouefa’ailoaaialatoufatuga
Samoan_2012_final.indd 84 23/01/13 1:15 PM
TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 7 85
AnomATA’UpUFA
’ATi
nogA
mA
AUAL
A E
FA’A
AogA
Faitaugalaulu• au’ili’ilimanatu‘autuotautalaga,
sefinauga,talafou,laugafaigofieisemata’upumainiituseluaft.fa’alenu’u,fa’aleaiga,fa’alelotu
• au’ili’ilimafa’ailoainimauseluapetoluva’aigamalagonaofa’amatalagatu’utaligaft.osetalafouolipotiaaisemeanatupu–au’ili’ililevaogaganamaaumainimaueiloaaipooleva’aigaaaiolo’omomolimaiailelipotift.oleva’aigaaletusitala,va’aigaaletagata‘autuosemeanatupu,va’aigaaleoleo
• au’ili’iliuiganatiaofa’amatalagamaatamafa’ailoamauomanatu
• aotelemanatuosetautalagapoolefeau‘autuoseata
• fa’aalimafa’alautelemanatuitautalagamamata’uputalanoainamafa’ailoamafua’aga
• fa’aaoganisiataefa’alogomafa’avasegaiaimanatu‘autuosetautalaga
Feso’ota’igaau’ili’ililea’anomafa’atinotautalagamafolasagainauamautulemafaionafa’aaogaoaualaese’eseofeso’ota’igaft:• ‘auaiinifelafolafoa’igaefa’aali
ainimanatuepeionifinaugafai’au,
• fa’ata’ita’itofigailefa’afoegaosefonoalevasegaisemata’upumolatoulava.ft.failautusi,ta’ita’ifono,tagataauaiilefono
• fa’alogomaletoto’amamatauuiga‘autuolaugafaigofie,tautalagamafolasagailefa’aaogaleaosiata,maatae‘oto’otoaimanatu
• au’ili’ililaugafaigofie,tautalagamafolasaga,filifilimaumaaualaeaupitoisilionaaiainalotomamanatuole‘aumatau,matalafeagaimaleaugaft.oletu,fa’aaogagaotaga(gestures),fa’aaogagaomata–va’aisa’oileaumaimoa,va’aitoto’a,olefa’aaogainaoniatapoomeafaitino,oupumafuaiupuefa’aaogaft,upuefa’atupulagona,fa’atauanau,olefaiofesiliileaufa’alogologo,olefaigaoleleomf
sufiga o tala ma manatuUamautulefa’aaogagaoauala‘ese’eseefaitau,mamatauvaveuigatu’usa’o,uiganatiamafa’amatalatonu,mafa’aaogagafa’auigaluaUamautuolatoutomaiiaualaneiesufiaiuiga,mauamafaionafilifilivavemafetu’una’iaualaetalafeagaima‘augaofatuga:• fa’atusatusamata’upuosefatugai
lolatouiloamasani• fa’aalimanatuinifa’ai’ugapo’oni
taunu’ugaofatuga• fatuniatafa’alemafaufaueuigai
fatuga• fainifesilimolefa’alautelegao
fatuga• va’aitoto’aisefuai’upupooni
fa’amatalagaolo’oiata(attending)• sa’ilifa’apitoseupu,fuaitau,‘autu
olo’oitotonuosefa’amatalaga(searching)
• fa’aaogaleiloaolefausagaolegagana(kalama)emateaaiupu,manatuolo’ososo’omaiisefuai’upu
• toeva’aimafa’amautinoapoosa’olefaitau(crosscheckingandconfirming)
• toefa’asa’olefaitau(self-correct)
Fa’aaogaauala‘ese’eseesa’ili,filifili,mafa’avasegaleleiaifa’amatalagaolo’omo’omiamogaluegafa’atinoft.• fa’aaogafesilietautuaile
sa’ili’iligaofa’amatalaga• aotelemanatuolo’oise
fa’amatalaga• mateaaiuiganatiaose
fa’amatalaga• fa’aaogaanotusimafa’asinoupu• faitauvaveiamaualea’anoole
mata’upu(skim)• faitauvavemosefa’amatalaga
fa’apitoaolo’ofiamauaftnumeraosetelefoni,igoaosetagata(scan)
• toefaitausevaegaolo’oiaifa’amatalagamo’omia
• fa’aaogaupegaitulagimolesu’einaofa’amatalagailugaoleinitaneti
• fa’aaogautugagana
Fa’aaogaauala‘ese’eseeaoaoaimaumaitusitusigamogaluegafa’atulagainaftosesu’esu’egaft.• iloafualetalafeagaiomanatuo
faitauaiise‘autuosesa’ili’iligapoosegaluegafa’atulagaina
• tu’u‘ese’esemanatu‘autumamanatufa’aamoamotali
TusigaUamautu• letusigasa’oolegaganai
upu,fuai’upu,palakalafa,malefa’aaogainaofa’ailoga
• lemafaionafa’aaogafa’ava’aotusitusigaoletausagaleneift.otusi‘ese’ese,
Fatua’igaUatatauonamautuleiloafilifilimafa’aaogaaualaefuafua,tusi,matoeautaluaitusitusigasaa’oa’oinaileTausaga5&6,etusamaleaugamaleaumatau
Filifiliaualatalafeagaiefolaaloa’iaaisetusitusigaft.fa’aaogasiata(poster),fa’aaogapolokalameilugaolekomipiuta(ft.powerpoint),fa’aaogasefa’atinogaetu’ufa’atasialafa’asalalau‘ese’ese(multimedia)ft.atafa’asolo(movingimages),atapu’e(staticimages)tusitusiga,fa’aaogala’aupu’eleomf.
Samoan_2012_final.indd 85 23/01/13 1:15 PM
86 TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 7
AnomATA’UpUFA
’ATi
nogA
mA
AUAL
A E
FA’A
AogA
• fa’ata’ita’ionafailaugafaigofieft.fa’afeiloa’iainimaloitotonuolea’oga,fa’afetaiaiilekomititumamaiselatoufesoasoani,fa’atinotautalaga,folasagailumaolevasegailefa’aaogaoaualatalafeagaimaagaolegaganatautalaefa’asufiaile‘aumatau
Fetala’i• fa’ailoale‘autumale‘aumatau
osetautalaga,fa’atinoga,fa’asalalauga,talafoumatalamainu’umamao,mafa’ailoalefeso’ota’igamalegaganamaagaofa’aaoga
• fa’ailoanimanatuotagata(opinion)matalamoni(fact)itotonuosetautalaga;
• si’imaimaueiloaaiva’aigaanisiolo’oaofiaisetautalagaeaofiaaimalefailauga
• fa’alautelemanatuifilifiligaaletusitala/failaugailegaganamaagaft.upu,oupuleotutusa(rhyme),uputautu,upufa’auigaluamaleso’otagamale‘auga,aumatau,maleagagaoletautalaga
• fa’amatalamaueiloaailefa’aitu’auosemanatuisetautalaga
mata’itu ma toe autalu• au’ili’ililegaluegafa’atonuina,
fa’ailoavaegatauamatulagaetatauona‘ausia;fa’ata’otosefuafa’atatauoleausiaolegaluegafa’atino/tautalaga
• fa’aaogalefuafa’atatauefuaiaitulagaualatouiloamamafaionao’oiaitaumafaiga,tulagaolo’omo’omiaonafa’alelei;fa’atinogaemanatueaoonasoso’omai
• iloilomafautuainafa’atinogaaisitamaiti,aumainimauefa’alauteleaimanatu
• ‘oto’otomanatuianalavaupu• fa’amaumanatu‘ese’eseseluai
se‘autumatoefa’aupu
Va’ili’iliga o faitaugalauluFa’aogaaualatalafeagaieva’ili’iliaiuigatu’usa’omamatauuiganatiaosetusitusiga:• aumaileaotelegaosetala:fa’ailoa
manatu‘autu,faafeso’otaimanatu‘autu,vavae‘esemanatuletaua
• iloilo/autalumanatumafa’amatalagaoisefatuga
• fa’aaogasiata,ata,fa’afanua,pusaofa’amaumaugaefa’avsegaiaimanatu
• mataule‘augaoletusitusiga(purpose)
• va’ili’ilileva’aiga(perspective)aletusitala,sailimaiiletalaupu,fa’aupugaaletusitalaeiloaaionamanatu,onauiga,onatalitonuga
• ‘oto’otomanatuosetalaisetulagauamaotifa’aupuga
• aotelemanatuosetalaisetulagasololeleimaatoa
fa´aaogaaualatalafeagaietulimata’iailolatoumalamalamaitusitusigamaataft• ta’umaimeafouuaa’oinamai
tusitusiga• fa’ailoapooleatonulemea
olo’ofaafaigatailefaitaufa’apeafa’afitauliolo’ofiafo’iaft.Outeleiloaleuigaoletalaaletusitalafa’apea...
• toefa’aupulefuaiupufaigataianalavaupu
• toeva’aiiitulaupoovaegauaumaonafaitaumatoevaaiilumapeiainifa’amatalagaeonofo’ialefa’afitauli
Fetala’iFa’aaogaauala‘ese’eseemafaufaulolotoaiitusitusigamaataft;• fa’ailoa/ta’umaiva’aigapoo
manatu‘ese’eseolo’oisefatuga• fa’aalimanatumalagonaile
mata’upu‘autuosetalasafaitauiaimasi’imainipinefa’amaumailetalaelagolagoinamanatufttagataoletala,oata,osefete’ena’iga,onofoagaoletalamf.
• va’ili’ililefaiaole‘autu,aufaitau,malevaogaganaosetusitusigava’ili’iliaualaolo’ofa’aaogaisetusitusigaefa’asufiaileaufaitau
Samoan_2012_final.indd 86 23/01/13 1:15 PM
TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 7 87
AnomATA’UpU
• fa’alautelemanatuifilifiligaaletusitalailegaganamaaga,ft.upuepeioveapeolo’ofa’aaoga,osoanauna,oupuleotutusa(rhyme),uputautu,upufa’auigalua
A’oina o upuIamafaiona• sa’ilitala’agaoupu–mafua’aga
mafa’aaogaleiloauamauaeiloaaifa’aaogatatauupuitulagaetalafeagaiai
• fetu’una’iupuitotonuofuai’upuinifausaga‘ese’eseinaiaoamanatuftsuileamataga,fa’ai’uga
• fa’aliliumaiilegaganafaaaloaloilegaganaoasoumamailoafa’aaoga
Samoan_2012_final.indd 87 23/01/13 1:15 PM
88 TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 7
FA’ALogo mA TAUTALA FAiTAUTUsi mA mATAU TUsiTUsi mA FA’ATinogA
gAnA
FTG7.1 Malamalama ma fa’aaoga vaogagana o ‘autu ‘ese’ese i uiga ma faauigaga o upu ma faaupuga, i fausaga o fuaiupu, ma faamatalaga
KalamaFTG7.1.1matauuiga,fausaga,mafa’aaogalevaogaganao‘autumamata’upu
FTG7.1.2fesuisuia’ifausagafaigofiemafausagau’umiinaiamaliemaoamanatufaaaliamafa’asufiinalotooleaufaalogologo
LeoFTG7.1.3matauuigaoleootautalagamafatugainaiamaualeaanoosemata’upuft.leoolooiaiisefagogo,leoolo’oaofiaisetima’iga,leoolo’oiaiisemanualenu’u,leoolo’oiaiileailaoinaofaaaloaloga
FTG7.1.4fa’a’ese’eseleoiatataumale‘autuotautalaga,folafolaga
UpuFTG7.1.5matauuigaofa’aaogaaiupuitotonuofelafolafoaigaimata’upuoleaoga,mafaatinogafaigofieoleaganu’u;filifilimuagaganamaalaga’upufaigofietalafeagaimolefausiaomanatu‘anoaleleiinimata’upu‘ese’ese.
FMG7.1Su’esu’e fa’aaogaga o le gagana i fatuga eseese, mafua’aga ma aoga o ia fa’aaogaga aemaise ni fa’amatalaga o aofia ai le gagana faauigalua, ma faamatalaga loloto faalemafaufau o ‘autu o mata’upu o le aoga (abstract ideas)
KalamaFMG7.1.1au’ili’ilifatugamafa’amatalalefaatulagagaomanatuoleatoagaolefatuga,fa’avasegagaomanatuoinipalakalafa,poofuaiupufaasolo/pese,mafa’ailoaleso’otagama‘autumaefaitau
FMG7.1.2Au’ili’ililekalamaofuaiupuofatuga‘ese’esemafa’aalimanatuileaogaoiafausagaileaugamaaumatau
LeoFMG7.1..3matauleso’otagaolegaganaofa’aaogamaleo,maleagagaolo’olagonaitotonuosefatuga,ft.oupu,fuiupu,fuaiupuemafaionafa’aleoinalagonaeseese
UpuFMG7.1..3au’ili’ilimafa’amatalalevaogaganaoupuft.uigalolotomatalaagaoupuo‘autumamata’upuolo’oa’oa’oina,
TFG7.1 Fatu tusitusiga e ‘anoa ma solo lelei manatu, sa’o ma amata feliua’i fa’aaogaga o le gagana olo’o lalaga ai tala fatu, fa’amau ai tala moni, ma fa’aali ai mafaufauga
KalamaTFG7.1.1amatafeliua’ilegaganaitotonuofuaiupumafa’aaogafuaiupu‘ese’eseinaia‘anoamasololeleimanatuetalafeagaimale‘autumaefaitau
‘UpuTFG7.1.2filifilimafa’aaogaupu,fuiupu,muagaganamasani,manialaga’upufaigofietalafeagaiefatuaimanatuia‘anoamalogolelei
AnomATA’UpU
KalamaMatauuiga,fausaga,mafa’aaogalevaogaganaotalatu’u,fagogo,ta’aloga,faivamafolafolagafaigofiefaatulagaina
Malamalamaiuigaoupumafuaitauefaaaogaifa’atinogafaigofieoaganu’ufa’aaloalomailoaonafai
Fa’auigalegagagnafaauigaluafaigofiemalefaauigagaoupuuigalasi,maiamafaionafeliua’ilegaganaoasoumamalegaganafaaaloalo
Faamasanionafeliua’ifa’aupugaiatalafeagaima‘autu,mafa’asufiinalotooleaufaalogologo;fa’aaogaaiso’ofuai’uputalafeagaileleimolesoso’ogaomanatu
KalamaFa’amatalalefa’asologaomanatuofatugaoletausagaleneift.talafatu,talatoefaamatala,pese,solo,laugafaigofie,faamaumaugaofa’amatalagamoniise‘autu(ft.oletafola,laumei,oleuilavilivaemf),faamatalagaolefaasologaosegaoioigafaanatura(maugamu,mafui’e,timumf),faaalimanatuisemata’upu;mafaa’iloalefeso’ota’igaofa’asologaomanatumale‘autu.Olonauigaiamafaionafa’ailoavaega‘ese’eseosefatugamaileamatagase’io’oilefa’ai’ugaft.efa’apeaonafa’asolomanatuolefatusolo?Iafa’ailoapefa’apefeaonaamatalesolo,oamata’upuolo’oaofiaifuaiupufa’asolota’itasi;efa’apefeaonafa’asolomanatuitotonuofuaiupufa’asolota’itasi,efa’apefeaonafa’ai’u;oaniaogaoiafaigaile‘autumaleaufaitau?
KalamaAu’ili’ilinifatugaleleimamatauupu,fuiupu,so’ofuaiupuoloososooaimanatu,maolo’ofusialetusitusigaiseatoagalelei(coherence)
Fa’aaogaupu,fuiupu,soofuaiupuesoso’oleleiaimanatuosetusitusigaitotonuopalakalafamasologaleleiailefa’asologaomanatuosetusitusigamailefolasagaeo’oilefa’ai’u
Fa’aaogafuaiupueseeseefauaimanatutalafeagaiise‘autumaleaufaitau.Fa’aaogasoanaunamasoaveapeta’iluapesiliatuilefuai’upuetasiinaiamatagofielefa’amatalainaonaunamaveapeofuai’upu.
Feliua’ifaaupugaifuaiupuia‘anoaaimanatufa’aaliaft.Iataumafaiefa’aaoganiamatagafoumaonifa’a’upugaonilagonaft:Eosopealo’ufia’ata...
Samoan_2012_final.indd 88 23/01/13 1:15 PM
TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 7 89
AnomATA’UpUgA
gAnA
Mautinoalefa’aaogainao‘upufa’alagolagoofaiaepeiole‘la,lo,a,o,sa,so,etosiaifaiamasuinaunailetulagatualemalepelulale.
Mautinoalefa’aaogainao‘upuofaiape’atautalaft:loo/lo’u,lau/la’u,sou/so’u,sau/sa’u,lona/lana,sona/sana,ona/ana,latou/outou/matou/tatou,ma’ua/ta’ua/la’ua/ouluafa’atasima‘upufa’alagolagoofaiainaiamaninoleso’otagaotagatapo’osuinaunamaalatoumeatotino,aemaisenaunatualemapelulale.
Malamalamagailefa’aaogainaoveapegaluea’ina(passivevoice)efa’ae’ese’eseaimailefa’aaogainaoveape‘upugalue(activevoice).
LeoFa’amatalauigaolo’ofa’aaliaileoifesootaigamafelafolafoa’iga
Fa’aaogamaleto’amalemaluialeoetataumafa’atinogaoaganu’ufaigofieft.folafolaosetaumafa,fa’anoiosemeaaseaigamf.tautalagailumaolevasegaefaaaliaimanatu,feso’ota’igamatagatamatutuamaisiitulagaaloa’iaepeiofaiaoga
UpuFa’amasaniefa’aaoga‘upuolegaganafa’aaloaloefa’aaliaimanatumafa’apeafo’ionafa’aaoga‘upuolegaganauigaluamalegaganafa’afailauga.
Malamalamaitala’aga,uigamamafaionafa’aaoganialaga’upufaigofiemanimuagaganamasaniilefatua’igaomanatu
Ft:Ealeugaetausiliaetigainaaileatigialili.
Osiotalimaepa’iaaisiotamata,mf.
Mataumafa’aaogalegaganafa’aaloalofaigofieifaatinogatalafeagaimatausagaft.vala’autagataoolatou‘aigamoletaumafataga;fa’aaogalegaganafa’aaloalope’aauinamosefe’auiseisitagata.
Fa’atusatusafausagaofuaiupuofatuga‘ese’esemafaailoalemafuaagaoeseesegamaletauaoiafuaiupuile‘autuolefatugamalagonaoleaufaitau
Fa’ailoaleeseesegaouiga,manatu,lagonapeafefulia’ifuaiupu
LeoFa’ailoaleoolo’olagonaisefatugamaaumaifa’amaonigaifa’aaogagaolegagana
Fa’ailoaleoeleolagonaisefatugamafa’ailoanimafua’agamania’afiagaolelelagonaoialeoft.Osefa’amatalagaitalafouolemisailevaoa’ogaeleolagonaleooleisia’oga–eonofa’aitu’aulelipotiaoletalamata’uleagainaaina’oletasioa’oganaa’afia
Fa’amatalaagagaoleoolo’olagonaisefatugaftosesolo,osepesemafa’ailoalefaaaogainaeletusitala,fatusolo,fatupeseoupu,mafuaiupuese’esemaataefa’aosofialagonamamanatuft.olefa’aaogaouputautu,olefa’aaogaoamatagatutusa,oletovaofuaiupupupu’umafuaiupuuumimf
Au’ili’ilileaogaoletagialefagogoileagagaolefagogomafa’ailoanisioagatausili(values)aeo‘auaiai
UpuFa’amatalauiga‘ese’eseo‘upu,uigalasio‘upu,fa’afeagaio‘upu
Fa’ailoafaiga‘ese’eseo‘upuft:
‘upufa’avaema‘upufou;fa’anaunainaoveapeefa’aaogaaifasi’upufa’ai’u;fa’aveapeinaonaunaefa’aaogaaifasi’upuamata;peoni‘upupatinooleGaganaSamoapo’oni‘upunono;po’ofa’aaoga‘upuitulagafa’auigalua,fa’aaloalopefa’amatai;aogao‘upuifuai’upupo’olevaegaolegaganaofa’aaogaai;va’aipeni‘upuonimuagaganapo’onialaga’upumafaailoapeiaini‘upuefa’aaogafa’apitoaileitupaoali’imaleitupaotama’ita’i.
Outeleiloaletaimiegaloai...Olemeatonuleaeta’uolefiuefa’ataio...E‘eseleleagaoleameaolepopole...
Fatumanatumafa’atulagainaiasologaleleilefa’atulagagamaialefeosoosofa’iletusigaofa’amatalaga.Uaaga’iinamaututomaiopalakalafailesa’omaatoa–manatu‘autu,manatufa’aamoamotali,malefuai’upumulimulieaoteleailepalakalafa;ialeleilesoso’ogaopalakalafainaiasologaleleilemomoligaomanatu
UpuTaumafaiefa’aaogaitu’aiga‘upu‘ese’eseefetauiile‘augamaleaufaitauft:• ‘upuuigalua• ‘upuuigalasi(tasiletusigaae
‘ese’eseleo)• ‘upuuigatutusa• ‘upuuiga‘ese’ese(etasiletusiga
ae‘ese’eselefa’aaogainaefuaileuiga)
• ‘upufa’afailauga(alaga’upu&muagagana)
• ‘upufa’afitifiti(ft:Uamatouletu’uanileleiaeaveatunimasei)
• ‘upufa’avi’ivi’i(ft:Leagaletamaepototele)
• ‘upufa’afeagai• ‘upuolagonapeiolagona:
fa’amama’i,alofa,mimita,matanana,saua,ita,taufaifai,mf.
• so’ofuai’upu‘ese’ese
Samoan_2012_final.indd 89 23/01/13 1:15 PM
90 TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 7
FA’ALogo mA TAUTALA FAiTAUTUsi mA mATAU TUsiTUsi mA FA’ATinoFA
TUgA
FTT7.1Au’ili’ili manatu ‘autu o fatuga u’umi olo’o tamau ai fa’amatalaga patino i ni mata’upu (informational texts) fa’apea fatuga o le gagana fa’amauina, fa’asalalauga ma fa’asilasilaga, ma ia lautele ma loloto o latou manatu faaalia
Auga, aumatau, manatuFTT7.1.1iloilomafa’amatalaleleleionaausiaole‘auga,malefolasiaomanatuosefatugamole‘aumataufaamoemoeinaft.tautalaga,laugafaigofie,solo,pese
FTT7.1.2fa’atinonitautalagaefeso’ota’ileleimanatumauafa’alautelemole‘aumatau
Auivi ma aga o fatugaFTT7.1.3fa’amaninoauivimaagaofatugaolo’ofa’alogologoaimafa’amatalaletauaoleauiviile‘augamale‘aumatauft.folafolagaoseto’ona’i–oavaegaoaofiaai,olealefaagasologa,oaile‘aumatau,aiseaefaasoloaifaapea?
FaitaugalauluFTT7.1.4Otootomaileaanoosefatugamafa’amatalaleso’otagapoolefaiaomanatupoofaamatalaga,poomeaotutupuitotonuofatuga
FTT7.1.5Au’ili’iliuigaonatiaisefatugamaiafa’aaogafa’amatalagatu’usa’opoofa’amatalagaolo’oatagiaisefatugaefauaialatoutali;iafetauimausi’imamanatufa’aalia
FTT7.1.6Tulimata’imatalifuaitauimanatufaaaliaoisiifatugaolegaganafaaamauina
FMT7.1Auiliili ma faalautele o latou manatu i fatuga u’umi tusitusia pe va’aia fo’i e aofia ai fa’amaumauga patino i se mata’upu ma fatuga o le gagana fa’amauina
Auga, aumatau, manatuFMT7.1.1fa’amatalauigaole‘aumatauosefatuga,faailoaletauaoiauigailefatuinaomanatu,maauiliilileleleionaausiaole‘auga,malefolasiaomanatuosefatugamole‘aumataufaamoemoeina
Auivi ma aga o fatugaFMT7.1.2Fa’amaninoleauivipoolefa’ataatiaga,matulagapatinoofatugaeseeseeaofiaaiagamalevaogaganaefesootaiileaugamale‘aumatau
FaitaugalauluFMT7.1.3fa’amaninomafuaagaoolatoumanatuifatugaealailefa’alauteleolagona,lesiimaionimaumaifatugaefaamaoniaai,maleaumaionifaata’ita’igamailepotomasani
FMT7.1.4fa’aalileeseeseolelolotoomalamalamagaemafaionalatouausia
TFT7.1Tusi ma fa’atino fatuga mo auga ma ‘aumatau eseese i ni tulaga solo lelei ma sa’o ma ia fa’aaoga fa’ata’atiaga ‘eseese e faailoa aloa’ia ai
Auga, aumatau, manatuTFT7.1.1fa’ata’atiasefuafa’atatauoleleleionaausiaoleaugaotusitusigamafa’atinogamole‘aumatau;
TFT7.1.2fuafuamatusinifatugaefeso’ota’imasololeleimanatumole‘aumatau;fa’aaogafa’ata’atiagatatauefa’ailoaaloa’iaai
Auivi ma aga o fatugaTFT7.1.3fa’aaogatataulefa’avasegaga/auivimaagaolegaganaitusigaofatugafa’atulagaina
Samoan_2012_final.indd 90 23/01/13 1:15 PM
TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 7 91
AnomATA’UpUFA
TUgA
Auga, aumatau, manatuAu’ili’ilifatugaeseeseofaalogoiai:• fatugaefa’amatalaaile
faasologaolefaigaosemea• faamatalagaosemeaft.ole
nu’u,osetagata• fatugaofa’asalalauiletelevise,
leitioftfaasilasilagaosefono,osefaaulufalega,talafou,faatalanoaga,fatugafaataunau,osefaafinauga,osetautalagaaloa’ia,mf
• fatugaolegaganafaamauinaft.solo,pese,talafatu
mafaatinotulaganeimaaumainimau• faailoaleauga• faailoale‘aumataumaagao
fatuga• faailoamanatu• faamatalaleleleiolefesootaiga
ole‘aumatau,auga,manatu,malemomoligamaift,iupu,fuaiupu,tu,nofo,faigaoleleo,taga
Fa’atinosetautalagafaigofieisemata’upumasaniolonasi’osi’omagamolevasega
Iloilomafaamatalaaualaolo’ofa’aaogaitautalagamafaatinogaefa’atosinaaile‘aumatau,aumainifaataitaigamafa’aalimanatuileleleionafa’aaogaoiaauala
Fa’atinofeso’ota’igaetatauaiilefa’asamoamotausaganeift.vala’auetaumamafa,folafolaleto’ona’imf.
Auivi ma aga o fatugaFa’amatalalefaasologa/auivimaagaofatugaeaofiaaimafatugaolegaganafaamauniamafatugaepatinoinimata’upufaapitoa(informationaltexts)• faailoalefaasologaofatugaft.
faasologaosetautalaga,solo,talafatu,faamatalagaolefaiaosemea
• fa’amaninoletauaoniisioagaofatugaileaugamale‘aumatauft.fa’aaogaouputautu,fa’aaogagaoata,fa’aaogagaolegaganafaigofie,gaganafaaaloalo,gaganafaafitifiti,gaganaviviimf,olefa’aaogagaomata,oletino,maninolefolasagailefa’asologamalefa’aaogagaolegagana,fa’aaogagaoupufa’aaloalo,muagagana,alagaupuilegaganafaauigalua,fa’aaogagaolegaganaoasoumapeatalafeagai
Auga, aumatau, manatuFa’amatalatulagapatinoi‘aumatau,fa’ailoaletauaole‘aumatauifilifiligaolemata’upueaofiaisefatuga,olegaganaefa’aaoga,oleauivipoolefa’ava’aefa’aaogaft.osetalamotamaitiTausaga1faatusaisetalamoleTausaga8
Iloilomafa’amatalaleleleionaausiaole‘auga,malefolasiaomanatuosefatugamole‘aumataufaamoemoeina
Ofatugaea’oa’oinailetausaganeiuaaofiaaitalatoefaamatala,talafatu,fa’amaumaugaepatinoise‘autu,a’oa’ogalauteleosemata’upuilugaoteleviseft.osunami,mafui’e,maugamu,oseafi,otusitusigaomanatuefinauaiisemata’upu;tusi‘ese’esefttusiaisi,tusilapata’i,faasilasilagaosemaliu,faaulufalega,umusaga,solo,pese,talafouolo’ofa’asalalauinusipepa,
Auivi ma aga o fatugaFaamaninoleauivi,maagamalevaogaganapatinoifatugao:talatoefaamatala,talafatu,lipotiofaamaumauaimata’upupatinoise‘autu,fa’amatalagaosemeapoosetagata,fa’amatalagaolo’ofa’aaliaikalafimaata,fa’amatalagaolemafua’agapoosefaagasologaosemea,fa’asalaulaugafa’apisinisi,lipotiinusipepa,solo
Fa’amatalaagaolegaganaofa’aaogamaa’afiagaileaugamale‘aumatauofatuga
Fa’aaogaleauiviofatugaesailivaveaifaamatalagaomoomiaftanomataupu,lisiomata’upufaaaogainaisetusi,auiviolepalakalafa,
FaitaugalauluIloilofatugaotalafatu,talamoni,fa’aaligaomanatuifinaugamafa’ailoamanatuolo’ofa’aaliatu’usa’omamanatuonatiamafa’ailoafa’aaogagaolegaganaemomolimaiaimanatuft.ituaigaupu,fuiupu,fuaiupuolo’ofa’aaoga,faaataatagafaigofieonamatau,uputautu,upuetutusaolatouuigamafa’aleoga
Auga, aumatau, manatuAuiliilinifa’ata’ita’igaleleiotalatoefaamatala,talafatu,fa’aaligamanatu,lipotiofaamaumaugaomata’upupatinoise‘autu,iloilogaosetusifaitaumafa’ailoa• auga• ‘aumatau• auivi• manatuoaofiaai• fa’aaogagaolegaganai:fuaiupu,
filigaouputaimi,nauna,veape,soaveape,soanaunaetalafeagai
• fa’aaogagaoisifaigaepeionifaaataataga
• fa’ailoofeso’ota’igapoofeso’ota’igaomanatu
Fa’ailoatulagaoleleiaionaausialeaugaofatugauaau’ili’iliinamafa’ata’atiafuafa’atatauonafatuga
Fa’aaogafuafaatataumaauiliiligaetomatauinafuafuaga,tusiga,iloilogamateuteugaofatugasologaleleimasa’o;
Fa’ailoaaloa’iafatugainiaualamata’aliamatalafeagaimale‘aumatau
Auivi ma aga o fatugaFaasololeleiletusigaomata’upuivaegaetatauonaaofiaaiinaiatalafeagaimaleaugaosetusitusigaft• fa’asolotataufatugaoletausaga
leneift.talafatupoosetalatoefaamatala,fa’amatalagaotagataotala
• feso’ota’ifuaiupuopalakalafamamaotimanatufa’aaliaifatugafa’atauanauepeiolefa’aaliaomanatuisemata’upu,fa’asalalaugafaapisinisi(persuasivetexts)
• filifiliagaofatugaemafaionaa’afiaailagonaole‘aumatauifatugafaatauanauepeiofaasalalaugafaapisinis,ofinauga,otalamasolo
Fa’aalimanatuisefatugaotalafatu,solo,pese,poofa’amaumaugafo’iofa’amatalagamaiaiainimauefa’amaoniaaimanatu
Fa’aaogasa’oupumafuiupuefa’ailoaifaiaomanatuftupupoofuiupuefaailoaimafuaagamaiuga;faailoailefa’agasologa;efaailoaiseuiga,fa’atusatusaga,faaeseesega,fa’amatalagaosemeapoosetagata
Samoan_2012_final.indd 91 23/01/13 1:15 PM
92 TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 7
AnomATA’UpUFA
TUgA
• faaalimanatupenafesoasoanineiagaefaamaninoleaugamole‘aumatau,aumainimauelagolagoinamanatu
• iloilomafa’amatalaagaepatinoifagogoolo’omomolialeaugamole‘aumatau
• matauupumafuiupuefa’ailoailesuiaolefa’asologaomanatuosefatugaft,isolo,pese,tautalagafaigofie,faasilasilaga,faaaliaomanatuisefinauga,poosetautalagaft.Olease’ivavaefoe;faaupugaeiloaaiole’asuivaegaosepese,lauga,tautalaga;faaupugaeiloaailevaegaole’asoso’omai
FaitaugalauluOtootolea’anopoomanatu‘autuoselauga,finauga,talafatu,solo,talafouitelevise/leitio,fa’amatalagaosemafua’agaosemea,
Mataumafa’amatalalefaiaomanatuitotonuofatugaft.mafua’agamataunu’uga,meatutupumaa’afiaga,fa’aeseesefa’amatalagamonimalemanatuoletagatalavaia,fa’a’ese’eselemanatuautumamanatulagolago
Fa’amatalauigaonatiaisefatugamafa’amaninolemafua’agaomanatuilefa’aaogaomausi’imaifatugamalepotomasani
Faalauteleolatoumanatuifatugaolegaganafaamauinamaaumainimausi’imaifatugasafaalogoaipoololatoupotomasani
Fa’aalileeseeseolelolotoomalamalamagaemafaionalatouausiailemafaiona• tomanatuimata’upupatinoose
fatuga• faailoanifaafitauli,taunuugama
aualaefoiaai• faaalimanatuiuigaonatiaise
tusitusigamaaumainimauefaamaoniaaimanatu
• fainialatoui’ugaifatugamafa’aaoganimauelagolagoinamanatuft.fa’atinoseiloilogaosetusisafaitauaimalipotiilevasega;fa’atinoseiloilogaosetusiuatusiamotamaitilaiti
• faafeso’ota’ifatugaofaitauaimaolatouolaga,poomeauailoailolatousi’osi’omagaftfaatusatusasetalasafaitauaimaseisitalapoolonaolagamaaumaimafuaaga
• aotelemanatu‘autuisepalakalafa
Tu’ufa’atasi/feaofa’ifa’amatalagamainimause2elagolagoaisemanatupetu’ufa’atasiaisefolasagaosegaluegasasa’ili’iliiaift.fa’aaogamaumaipepafesilifaigofie,siata,fa’atasimafa’amatalagatusitusia
Samoan_2012_final.indd 92 23/01/13 1:15 PM
TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 7 93
FA’ALogo mA TAUTALA mATAU mA FA’ATinoAg
AnU’
U m
A Ag
AiFA
nUA
FTA7.1 matau le saofa’iga o se aiga potopoto ma auiliili fa’atinoga o le tautua, ma le fa’aaloalo i totonu o le aiga.
TautuaFTAF7.1.1fa’atalanoalesa’ofa’igaololatouaigapotopotomafa’atinogaaleaigaitaimiofa’alavelavemafa’ailoanisioagatausilialeaigapotopoto
Fa’aaloaloFTAF7.1.2fa’aaogalegaganafa’aaloaloetatauaiifa’atinogaiaigamanuu
Ta’aloga, Fa’afiafiaga ma galuega TaulimaFT7.1.3mataufa’atinogaoseta’alogafa’asamoa,magaluegataulimaefa’aaogaailelauniu.
MFA7.1 matau, auai i fa’atinoga o tu ma aga i gasesega ma le fa’asoaina o taumafa ma fa’amatala agatausili o fa’avae ai
Tautua MFA7.1.1Faatinoleleimafa’amatalaagatausiliofa’avaeaifa’atinoga:• faigaosesuavai‘ulu,palusami,afıi’a,pua’a,vaisu,
tunumoa• lemomoligaolesuavaialefaife’au,matai,• lelaulaugaomea’ai–oaielaulaumuamuamf• vala’auetaumamafa• faigaoapafafanomf
Fa’aaloaloMFA7.1.2Faatinomafa’amatalaagatausiliofa’avaeaile:• nofo,tu,tautala,lesavalifaaaloaloifa’atinoga
‘ese’esemf• siigaolaulaumf• fa’asoagaotaumafa:laui’a,pua’a,moa
Ta’aloga, Fa’afiafiaga ma galuega TaulimaMFA7.1.3Fa’atinomaau’ili’iliagatausiliofa’aaliaita’alogafa’asamoamafa’afiafaigafilifilia
AnomATA’UpU
TautuaIaaofiaai:
Oaieileaigapotopoto?Oailesa’o?Oaiisimatai?Oagaluegaalesa’o?Oagaluegaaisimatai?Oaitama’ita’ioaiga?Faletuamatausi?Oagaluegaatama’ita’i/faletuamatausi?Olealeigoaolelaoa/maotaoleaiga?Oataimiefa’aaogaailelaoa/maota?Fa’amatalalesaofa’igaitotonuolelaoa/maotailetaimiepotopotoaile’aiga.Aumasepotopotogaaleaiga,oameaefaifttaumafataga.Efa’apefeaonafa’atino?
Fa’amatalala’asagaotapenagaaleaigapotopotomosefa’alavelaveftfaaipoipoiga,maliu,saofa’i,fa’aulufalega,...(ele’omo’omialefa’atinogaolefa’alavelaveaeotapenaga)
ft.muamualogoelesa’oleaigaefonoilemaota
lonaluafa’ata’atiameaefaiamatai/faleta’itasimaleasoetu’ufaatasiaimea
lonatolu,uafonofale/tinolatoumavaevaemeaefaimf.
Fa’aaogafa’ata’ita’igaotapenagaaleaigamosefa’alavelave–fa’atalanoamalisiilaloagatausilialeaigapotopotoft.oletautua.eatagiaile...;olevafealoaloa’ieatagiaile...oletausiaigaeatagiaile...
Fa’atalanoaagatausiliitotonuolepulegaaleaigapotopoto
TautuaIaaofiaai• tapenagaumaolefaigaolesuavaimaileuluuluole
umu,fafie,tau,valuopopo,ofuoluau,faigaoafii’a,fa’amamainaopua’a,moa,faigaolevaisu,lalagainaoato
• fa’ata’ita’ionafu’eleumualematai/faifeaumaaluemomoli,otagamaupuefai,matoefo’imaita’uletalanafaiane
• fa’atalanoaagatausiliofa’avaeaitumaagafa’aaliaoletautua–olevafealoaloa’i,alofamf
Fa’aaloaloFa’atino• tumaagafa’aaloalomalegaganaetalafeagaima
fa’atinoga‘ese’ese• fa’ata’ita’ionafa’amaapetaumafaepeiomoa,pua’a,
laui’a• fa’atalanoaagatausiliofa’avaeaitumaagaole
gasesegamalefa’asoainaotaumafa
Ta’aloga, Fa’afiafiaga ma galuega TaulimaFaatinolekirikitifaasamoa.• matau:faate’a,mulumu,tauloto,seevae,seeulu,
ali’iala• mataumaauaiilefaigaolelape• fa’atinovaega‘ese’eseolekilikitieaofiaailefa’ate’a,
ta,talituaa,lape,faitauo‘aimf• fa’atalanoaletauaolekilikitiimafutagafa’alenu’u,
ekalesia,tauvagailevaonuu
Samoan_2012_final.indd 93 23/01/13 1:15 PM
94 TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 7
AnomATA’UpU
Fa’aaloaloFa’aaliagafa’aaloaloitotonuofonoaleaiga.ft.fa’atinogaofeauiletapenagamalefa’asoainaotaumafaft.vaemo’emo’eifeau–avelevaifafanoiluma,fa’alogomausita’iifa’atonugaaematutua
Ta’aloga, Fa’afiafiaga ma galuega TaulimaFilifilita’alogafa’asamoaualevaele’otoefaiamaauaiai.Fa’atalanoanisiofuaitauolegaganaemafuamaileataaloga.
Au’ili’ilileuigaopesemolema’ulu’ulu,fa’ata’ita’imafatutagafouefa’atinoai
Fa’atinolema’ulu’ulufou–ialatoulavafausaga;fa’atinosesa’ili’iligailetala’agaolemauluulumalonataua
Fa’atinosetalatu’u,fagogo;au’ili’ilimafa’aaogatatauialatoulavafausagalevaogaganaeafuamaiitalatu’u,ta’aloga
Fa’amaninoagatausiliolo’oatagiamafa’avaeaifa’atinogaota’aloga,pese,fa’afiafiaga
Samoan_2012_final.indd 94 23/01/13 1:15 PM
95
Tausaga 8
FA’ALogo mA TAUTALA FAiTAUTUsi mA mATAU TUsiTUsi mA FA’ATino
FA’A
Tino
gA m
A AU
ALA
E FA
’AAo
gA
FTF8.1 Filifili, ma feaofa’i ma le to’a mau e faailoa ai foliga ma uiga o fa’amatalaga, ma auala ‘ese’ese talafeagai e va’ili’ili ai uiga loloto o so’o se felafolafoa’iga, ma fa’aali manatu ‘anoa i mata’upu o le a’oga fa’apea mata’upu talafeagai ma i latou i fafo atu
FaitaugalauluFTF8.1.1feaofa’imaleto’amauefaailoaaifoligamauigaofa’amatalagamafa’aaogaauala‘ese’esetalafeagaieva’ili’iliaiuigalolotoofa’amatalagamatautalaga
Feso’ota’igaFTF8.1.2filifilimafetu’una’imauefaailoaaifoligamauigaolegaganatautala,maaualaetalafeagaimale‘autu,masilionafa’asufialeaufa’alogologo,eagava’aaipe’afa’atinotautalaga,folasaga,mafa’aalimanatuifelafolafoa’iga
Fetala’iFTF8.1.3fa’aaogani‘auala‘ese’eseeva’ili’iliaiuigaloloto,mafa’aalimanatu‘anoaimata’upuotalanoainaitotonuolea’ogafa’apeamafafoatu
mata’itu ma toe autaluFTF8.1.4fa’aaogafuafa’atatauetoeiloiloaialatoulavatautalagapooleleipeleleleifoimailoamafua’aga;fa’aaliniolatoumanatumaiau’una’iafoiefa’alogoleleiifautuagaaisitamaitiatoamalefaia’oga.
FMFA8.1 Filifili, feaofa’i ma fa’aaoga ma le toto’a mau e fa’ailoa ai foliga ma uiga o tusitusiga ma ata, ma auala ‘ese’ese e va’ili’ili ai uiga loloto o fatuga o le tausaga lenei
sufiga o tala ma manatuFMFA8.1.1filifilivave,feaofa’i,mafetu’una’iauala‘ese’esetalafeagaiesololeleiaimasa’olefaitau,masufimanatulolotoolo’oitusitusiga;
FMFA8.1.2feaofa’imatu’ufa’atasifaamatalagamaimau‘ese’eseseluaetu’ufa’atasiaiselipotiosesa’ili’iliga,matu’ufa’atasisetautalaga
Va’ili’iliga o faitaugalaulu FMFA8.1.3fa’aogaisetulagauamautuaualatalafeagaieva’ili’iliaiuigatu’usa’omauiganatiaosetusitusiga
FMFA8.1.4fa´aaogaaualatalafeagaietulimata’iailemalamalamaifatuga‘ese’eseisetulagauafaimamasani,maualolotololatouiloailalatoufaitautusimalautelemanatufa’aalia
Fetala’iFMFA8.1.5Fa’aaogaauala‘ese’eseeva’ili’iliaimanatulolotoolo’oisefatugamafa’aalimanatu‘anoaiiatulaga
A’oina o upuFMFA8.1.6fa’aaogaauala‘ese’eseefa’amautuailolatouiloaoupu‘ese’eseiolatousipelaga,uiga,fa’aliliuga,mafa’aaogaga‘ese’eseilegaganaoasouma,gaganafa’aaloalooupu,gaganatu’usa’o,gaganafa’auigalua
TFFA8.1 Fa’aaoga ma le to’a ‘auala ‘ese’ese e fuafua, fatua’i manatu ma tusi, teuteu ma fa’ailoa a latou fatuga
TusigaTFFA8.1.1va’aitoto’ailetusigaoupumafuaiupu,fa’aaogagaofa’ailogaolegaganatusitusiinaiasa’o,sololeleitusigainaiamaninoleuiga
Fatua’iga TFFA8.1.2fa’aaogamaletoto’aaualaetalafeagaimaaugamaaumatauefatua’i,iloilo,mateuteutusitusiga,mafa’ata’ita’inisioaualafouefa’ailoaaialatoufatuga
TFFA8.1.3feaofa’imau‘ese’esemainifa’amaumaugaselua,tusiseaotelega,mafa’aaoganimauitotonuoanalavatusitusiga
Samoan_2012_final.indd 95 23/01/13 1:15 PM
96 TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 8
AnomATA’UpUFA
’ATi
nogA
mA
AUAL
A E
FA’A
AogA
Faitaugalaulu• fa’atusatusamata’upuolo’o
fa’alogoiaimanisimeauaiailoa
• va’ili’ilimanatu‘autu,va’aigamalagonaotautalagaft.ova’aigamalagonaosetusitala,tagata‘autuosemeanatupu,oleoleo,olenu’umf
• aotelemanatuosetautalagapoolefeau‘autuoseata
• iloilomaautalumanatuofa’aaliaisetautalagamafa’amaoniainimauuailoamailonapotomasanimanimaumainisa’ili’iliga
• fa’aaogaata/siataomanatu‘autu(conceptmaps)efa’avasegaiaimanatu‘autumamanatufa’aamoamotalimaso’otagaomanatu
Feso’ota’iga• aui’ili’ilileaugamale‘aumatau
osetautalaga,feso’ota’iga,folasagamafa’ailoamauefa’ailoaaifoligamauigaolegaganatautalaemo’omiaft.afaiosefolasagaosemalaganaalualevasega,etatauonaaofiaaimaniataefa’alogomava’aiiai
• fa’atalanoamafilifiliaualaeonoaupitosilionafa’asufiale‘aumataumatalafeagaimaleaugaft.olegaganaiaoa,oniatafa’aali,olefaigaoleleo,otaga,omauefa’aaoga,oletu,pupulamf.
• fa’atinotautalagamafolasagamaauaiifelafolafoa’igailefa’aaogaoaualamaagaolegaganatautala
• fa’alogomaletoto’amafa’amauisiata/atamanatu‘autuosefolasaga/tautalagamafainifesiliisetulagaofiamalamalamaai,poonifesiliefa’alauteleailemata’upu
• fa’aalimanatuepatinoilemata’upuuatautalagia–eaofiaaimanatuelagolagopetete’e,manatuefa’alauteleaisetautalagaftilefa’afeso’ota’ileailonaialavasi’osi’omaga,
sufiga o tala ma manatuUasololeleimasa’olefaitau,mamaututomaiesufimanatulolotoolo’oitusitusigamaata
Uamautuolatoutomaiiaualaneiesufiaiuiga,mauamafaionafilifilivavemafetu’una’iaualaetalafeagaima‘augaofatuga• fa’atusatusamata’upuosefatuga
ilolatouiloamasanionitulagaota’ua
• fa’aalimanatuinifa’ai’ugapo’onitaunu’ugaofatuga
• fatuniatafa’alemafaufaueuigaifatuga
• fainifesilimolefa’alautelegaofatuga
• va’aitoto’aisefuaiupupoonifa’amatalagaolo’oiata(attending)
• sa’ilifa’apitoseupu,fuaitau,‘autuolo’oitotonuosefa’amatalaga(searching)
• mateaupu,manatuolo’ososo’omaiisefuaiupu
• toeva’aimafa’amautinoapoosa’olefaitau(crosscheckingandconfirming)
• toefa’asa’olefaitau(self-correct)
Fa’aaogaauala‘ese’eseesa’ili,mafilifiliaifa’amatalagaolo’omo’omiamogaluegafa’atinoft.sa’ili’iliga,tautalaga• fa’aaogafesilietautuiaile
sa’ili’iligaofa’amatalaga• aotelemanatuolo’oise
fa’amatalaga• mateauiganatiaose
fa’amatalaga• fa’aaogaanotusimafa’asinoupu• faitauvaveiamaualea’anoole
mata’upu(skim)• faitauvavemosefa’amatalaga
fa’apitoaolo’ofiamauaft,numeraosetelefoni,igoaosetagata(scan)
• toefaitausevaegaolo’oiaifa’amatalagamo’omia
• fa’aaogaupegaitulagimolesu’einaofa’amatalagailugaoleinitaneti
• fa’aaogautugagana
Fa’aaogaaualaeseeseefa’avasegaleleiaimanatu‘autumamanatufaaamoamotalimaitusitusigaeseese,feaofa’imatu’ufa’atasinifa’amatalagamainimau‘ese’eseft.• atafa’ata’atia• pusaofa’amaumauga
TusigaUamautu• letusigasa’oolegaganai
upu,fuai’upu,palakalafa,malefa’aaogainaofa’ailogaolegaganatusitusiiasa’omasololeleimanatu,maiamauale‘auga,agagaolo’omo’omiaft.fa’aaogakomaliliuefa’ailoaaimanavagainamauatonuagagaole‘aumatau
Fatua’igaUatatauonamautuleiloafilifilimafa’aaogaleleiaualaetalafeagaimaaugamaleaumatauofatuga‘ese’eseefuafualeleiaitusitusiga;tu’ufa’atasi,iloilomateuteutusitusigainaiamaninole‘autumoefaitaumafa’alogologo.
Taga’iiaualanaa’oa’oinamaileTausaga5–7
Filifiliaualatalafeagaiefolaaloa’iaaisetusitusigaft.fa’aaogasiata(poster),fa’aaogapolokalameilugaolekomipiuta(ft.powerpoint),fa’aaogasefa’atinogaetu’ufa’atasialafa’asalalau‘ese’ese(multimedia)ft.atafa’asolo(movingimages),atapu’e(staticimages)tusitusiga,fa’aaogala’aupu’eleomf.
Uaamataonailoafefulisa’iupu,fuiupu,fuaiupuifa’aaogaga‘ese’eseinaiaoama‘anoamanatufa’aalia
Iailoafa’atusatusamanatuolo’ota’uaimauuafilifilia
Iafa’atusatusamanatuomaumaonamanatuise‘autuosetusitusiga
Taaofa’imanatuumaisepalakalafa
Samoan_2012_final.indd 96 23/01/13 1:15 PM
TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 8 97
AnomATA’UpUFA
’ATi
nogA
mA
AUAL
A E
FA’A
AogA
Fetala’i• fa’ailoale‘autumale‘aumatau
osetautalaga,fa’atinoga,fa’asalalauga,fa’asilasilaga,lipotiosepolokalameatia’eitotonuoleatunu’u,lipotiosefa’afitauliolo’otula’imaiileatunu’u
• fa’alautelemanatuifilifiligaaletusitala/failaugailegaganamaagaft.upu,oupuleotutusa(rhyme),uputautu,upufa’auigaluamaleso’otagamale‘auga,aumatau,maleagagaoletautalaga
• fa’amatalamaueiloaailefa’aitu’auosetautalaga
mata’itu ma toe autalu• fa’atalanoamafa’ata’atiasefua
fa’atatauoleleleiosetautalaga,fa’atinoga(performance),fa’asalalauga(faa’apisinisi),fa’asilasilaga;fa’aaogalefuafa’atatauefaaaliaimanatumaavatufautuaga
• iloilomafautuainafa’atinogaaisitamaiti,fa’amaotimauefa’ailoaaileiloaolefuafa’atatau
• va’ili’ilimatusiilalomanatu‘autumeaetutusaaimameaeeseeseaimau
• fa’aaoganili’oseluaefeso’ota’iileogatotonu(venndiagram)efeaofa’iainifa’amatalgaise‘autumainimauselua–tu’uileogatotonumanatuolo’otutusaaimau,
• fa’amatalaisepalakalafasetasimanatumaiimaueluauaumaonafeaofa’iili’o–tusimuamualeaotelegao
manatumaimauelua–fa’amatalameaetutusama
ese’eseaimau–fa’aaogaso’ofuaiupuetatauaiefa’ailoaaileso’otagaomanatupetutusape‘ese’ese
–fa’aumalepalakalafaisefuaiupuetoefa’aupuailemanatu‘autu
Va’ili’iliga o faitaugalauluFa’aaogaaualatalafeagaieva’ili’iliaiuigatu’usa’omauiganatiaosetusitusiga:• fa’atusatusatalaofaitauaima
meaualatouiloa• aumaileaotelegaosetala:
fa’ailoamanatu‘autu,faafeso’otaimanatu‘autu,vavae‘esemanatufa’aamoamotali
• ‘oto’otomanatuosetalaisetulagauamaotifa’aupuga
• fa’ailoauiganatiamafa’amatalamafua’agaoolatoumanatuetusamafa’amaumaugaolo’oilefatugamalolatoupotomasani,
• va’ili’ilileva’aiga(perspective)aletusitala,sailimaiiletalaupu,fa’aupugaaletusitalaeiloaaionamanatu,onauiga,onatalitonuga
• ta’umaimeafouuaa’oinamaitusitusiga
• ta’umaitulagaolo’ofiafiaaiilalatoufaitautusi
• fa’amatalasefa’afitauliolo’oiaiilanafaitautusimaniaualaefo’iaai
• fa’amatalasetulagaetatauonagalueatiliiai
Fetala’i• fa’ailoa/ta’umaiva’aigapoo
manatu‘ese’eseolo’oisefatuga• fa’aalimanatumalagonaile
mata’upu‘autuosetalasafaitauiaimasi’imainipinefa’amaumailetalaelagolagoinamanatufttagataoletala,oata,osefete’ena’iga,onofoagaoletalamf.
Samoan_2012_final.indd 97 23/01/13 1:15 PM
98 TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 8
AnomATA’UpU
• va’ili’ililefaiaole‘autu,aufaitau,malevaogaganaosetusitusiga
• va’ili’iliaualaolo’ofa’aaogaisetusitusigaefa’asufiaileaufaitau
• fa’amatalamaueiloaailefa’aitu’auosetautalaga
A’oina o upuIamafaiona• sa’ilitala’agaoupu–mafua’aga
mafa’aaogaleiloauamauaeiloaailevaogaganaoupu,upuuigatutusa,uigafa’afeagai,fa’aaogatatauupuitulagaetalafeagaiai
Samoan_2012_final.indd 98 23/01/13 1:15 PM
TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 8 99
FA’ALogo mA TAUTALA FAiTAUTUsi mA mATAU TUsiTUsi mA FA’ATinogA
gAnA
FTG8.1 Malamalama ma fa’aaoga i se tulaga ua si’isi’i le lautele le vaogagana o ‘autu ‘ese’ese i uiga ma faauigaga o upu ma faaupuga, i fausaga o fuaiupu, ma faamatalaga
KalamaFTG8.1.1matauuiga,fausaga,mafa’aaogalevaogaganao‘autumamata’upu
FTG8.1.2fesuisuia’ifausagafaigofiemafausagau’umiinaiamaliemaoamanatufaaalia
LeoFTG8.1.4fa’a’ese’eseleoiatataumale‘autuotautalaga,folafolaga
FTG8.1.3matauuigaoleootautalagamafatugainaiamaualeaanoosemata’upuft.leoolooiaiisefagogo,leoolo’oaofiaisetima’iga,leoolo’oiaiisemanualenu’u,leoolo’oiaiileailaoinaofaaaloalo
UpuFTG8.1.4Malamalamaiuigamamafaionafa’aaoganialaga’upufaigofiemanimuagaganamasaniFt:Ealeugaetausiliaetigainaaileatigialili.Osiotalimaepa’iaaisiotamata,mf.
FMG 8.1 Su’esu’e uiga loloto o faaaogaga o le gagana i fatuga eseese aemaise ni fa’amatalaga o aofia ai le gagana faauigalua, ma faamatalaga faalemafaufau o ‘autu o mata’upu o le aoga (abstract ideas)
KalamaFMG8.1.1au’ili’ilifatugaolo’ofaitauaimafa’atusatusafaavasegagaomanatuoleatoagaolefatuga,fa’avasegagaomanatuoinipalakalafapeaofa’aaoga,poofuaiupufaasolo/pese,mafa’ailoaleso’otagamaleautumaefaitau
FMG8.1.2au’ili’ililekalamaofuaiupuofatuga‘ese’esemafa’aalimanatuileaogaoiafausaga
LeoFMG8.1.3matauleso’otagaolegaganaofa’aaogamaleo,maleagagaolo’olagonaitotonuosefatuga,ft.oupu,fuiupu,fuaiupuemafaionafa’aleoinalagonaeseese;
UpuFMG8.1.4Su’esu’etalaagaoalagaupumamuagaganafaigofieuafa’atulagainamoletausagaleneimafa’amatalauigaoloofa’aaogaai
TFG8.1 Fatu tusitusiga e ‘anoa ma solo lelei manatu, ma e oa, sa’o ma feliua’i fa’aaogaga o le gagana olo’o lalaga ai tala fatu, fa’amau ai tala moni, ma fa’aali ai mafaufauga
KalamaTFG8.1.1feliua’ilegaganaitotonuofuaiupumafa’aaogafuaiupu‘ese’eseiamauaaileoaomafaufaugaetalafeagaimale‘autumaefaitau
‘UpuTFG8.1.2filifilimafa’aaogaupu,fuiupu,muagaganamasani,manialaga’upufaigofietalafeagaiefatuaimanatuia’anoamalogolelei
AnomATA’UpU
KalamaFa’auigamafa’aaogalevaogaganaotalatu’u,fagogo,ta’aloga,faivamafolafolagafaigofiefaatulagaina
Malamalamaiuigaoupumafuaitauefa’aaogaifa’atinogafaigofieoaganu’ufa’aaloalomailoaonafai
Fa’auigalegagagnafaauigaluafaigofiemalefaauigagaoupuuigalasi,maiamafaionafeliua’ilegaganaoasoumamalegaganafaaaloalo
Mautinoalefa’aaogainao‘upufa’alagolagoofaiaepeiole‘la,lo,a,o,sa,so,etosiaifaiamasuinaunailetulagatualemalepelulale.
KalamaFa’amatalalefa’asologaomanatuofatugaoletausagaleneift.talafatu,talatoefaamatala,faamaumaugaofa’amatalagamoniise‘autu(ft.oletafola,laumei,oleuilavilivaemf),faamatalagaolefaasologaosegaoioigafaanatura(maugamu,mafui’e,timumf),faaalimanatuisemata’upu;mafaa’iloalefeso’ota’igaofa’asologaomanatumale‘autu
Fa’atusatusafausagaofuaiupuofatuga‘ese’esemafaailoalemafuaagaoeseesegamaletauaoiafuaiupuile‘autuolefatugamalagonaoleaufaitau
Fa’ailoaleeseesegaouiga,manatu,lagonapeafefulia’ifuaiupu
KalamaFa’aaogafuaiupueseesemafeliua’ifa’aupugaifuaiupuefauaimanatutalafeagaiise‘autumaleaufaitau
Fa’atulagamanatuinaiasologaleleilefa’atulagagamaialefeosoosofa’iletusigaofa’amatalagaft.iloafa’apalakalafaalatoutalaaemaiseleiloalafomanatuefauaipalakalafa
Iafa’aaogaupu,fuiupu,soofuaiupuesoso’oleleiaimanatuosetusitusigaitotonuopalakalafainaiasologaleleiailefa’asologaomanatuosetusitusigamailefolasagaeo’oilefa’ai’uga
Fa’aaogasa’ofaailogaomanavaga,fa’ailogafa’aleoelagolagoinalemomoligaomanatu
Samoan_2012_final.indd 99 23/01/13 1:15 PM
100 TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 8
AnomATA’UpUgA
gAnA
Mautinoalefa’aaogainao‘upuofaiape’atautalaft:loo/lo’u,lau/la’u,sou/so’u,sau/sa’u,lona/lana,sona/sana,ona/ana,latou/outou/matou/tatou,ma’ua/ta’ua/la’ua/ouluafa’atasima‘upufa’alagolagoofaiainaiamaninoleso’otagaotagatapo’osuinaunamaalatoumeatotino,aemFaamasanionafeliua’ifa’aupugaiatalafeagaima‘autu,mafa’asufiinalotooleaufaalogologo:• fa’aaogaaiso’ofuai’upu
talafeagaileleimolesoso’ogaomanatu
• fa’aaogafuaitaufaigofiemafuaitaulavelave‘efauaimanatuifatuga‘ese’ese
• fefulia’ifa’amatalagainaiamaualeaanoose‘autumaiamalieiefaalogologo
Iloilomafa’amatalalemafua’agaefa’aaogaaileveapegaluea’ina(passivevoice)maleveape‘upugalue(activevoice)isefatugape’afuaile‘augamale‘aumatau
LeoFa’aaogamaleto’amalemaluialeoetataumafa’atinogaoaganu’ufaigofie,ft.folafolaosetaumafa,fa’anoiosemeaaseaigamf,tautalagailumaolevasegaefaaaliaimanatu,feso’ota’igamatagatamatutuamaisiitulagaaloa’iaepeiofaiaoga
Fa’amatalauigaolo’ofa’aaliaileoifesootaigamafelafolafoa’igaUpuFa’amasaniefa’aaoga‘upuolegaganafa’aaloaloefa’aaliaimanatumafa’apeafo’ionafa’aaoga‘upuolegaganauigaluamalegaganafa’afailaugafaigofieefa’atoeseai,fofoainifa’afitaulipo’onife’ese’esea’iga;maaveaini‘upufa’amafanafanaisetasi.
Fa’a’upufa’afaigofienifuaitauuigaluapo’onimuagaganamanialaga’upuefa’aaogai‘autupo’ofatuga.
LeoFa’ailoaleoolo’olagonaisefatugamaaumaifa’amaonigaifa’aaogagaolegagana
Fa’ailoaleoeleolagonaisefatugamafa’ailoanimafua’agamania’afiagaolelelagonaoialeoft.Osefa’amatalagaitalafouolemisailevaoa’ogaeleolagonaleooleisia’oga–eonofa’aitu’aulelipotiaoletalamata’uleagainaaina’oletasioa’oganaa’afia
Fa’amatalaagagaoleoolo’olagonaisefatugaftosesolo,osepesemafa’ailoalefaaaogainaeletusitala,fatusolo,fatupeseoupu,mafuaiupuese’esemaataefa’aosofialagonamamanatuft.olefa’aaogaouputautu,olefa’aaogaoamatagatutusa,oletovaofuaiupupupu’umafuaiupuuumimf
Au’ili’ilileaogaoletagialefagogoileagagaolefagogomafa’ailoanisioagatausili(values)aeo‘auaiai
UpuFa’amatalauigaoalaga’upumamuagaganaemauaifatugamatalaefaitauai,atoamaniataliloefa’aaogaetusitalaifatugamatalaefaitauai;faailoaleagagaoiaift.agagaolealofa,mafatia,o’otia,fa’anoanoa,matamuli,inoino,ita,mana’ona’o,matafasia,tauemu,aamumf.
UpuIailoafilifilitatau‘uputalafeagaiefa’aaogaifatugamaisitusitusigainaiailoaatuuigaofa’amatalaga.
Taumafaiefa’aaogaitu’aiga‘upu‘ese’eseft:• ‘upuuigalua(metaphoticmeaning)• ‘upuuigalasi(tasiletusigaae
‘ese’eseleo)• ‘upuuigatutusa• ‘upuuiga‘ese’ese(etasiletusiga
ae‘ese’eselefa’aaogainaefuaileuiga)
• ‘upufa’afailauga(alaga’upu&muagagana)
• ‘upufa’afitifiti(ft:Uamatouletu’uanileleiaeaveatunimasei)
• ‘upufa’avi’ivi’i(ft:Leagaletamaepototele)
• ‘upufa’afeagai• ‘upuolagonapeiolagona:
fa’amama’i,alofa,mimita,matanana,saua,ita,taufaifai,mf.
• so’ofuai’upu‘ese’ese• soanaunamasoaveape–
Taumafaiefa’aaogasoanaunamasoaveapeta’iluapesiliatuilefuai’upuetasiinaiamatagofielefa’amatalainaonaunamaveapeofuai’upu.
Taumafaiesuini‘upunonoofa’aaogainaini‘upumoniolegaganaetutusauiga
Samoan_2012_final.indd 100 23/01/13 1:15 PM
TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 8 101
FA’ALogo mA TAUTALA FAiTAUTUsi mA mATAU TUsiTUsi mA FA’ATinoFA
TUgA
FTT8.1 Au’ili’ili manatu ‘autu o fatuga u’umi olo’o tamau ai fa’amatalaga patino i ni mata’upu (informational texts) fa’apea fatuga o le gagana fa’amauina ma ia lautele ma loloto o latou manatu faaalia
Auga, aumatau, manatuFTT8.1.1fa’amatalaleaugamale‘aumatauofatugau’umiolo’otamauaifa’amatalagapatinoinimata’upu(informationaltexts)fa’apeafatugaolegaganafa’amauina,mafa’amaninoleso’otagamamanatuoaofiaai,maaualaofa’aaogaemomoliaimanatu
FTT8.1.2fa’atinonitautalagaefeso’ota’ileleimanatumauafa’alautelemole‘aumatau
FTT8.1.3fa’atinofeso’ota’igaetatauaiilefa’asamoamotausaganeift.vala’auetaumamafa,folafolaleto’ona’imf.
Auivi ma aga o fatugaFTT8.1.4fa’amaninoauiviofatugaolo’ofa’alogologoaimafa’amatalaletauaoleauiviileaugamale‘aumatauft.folafolagaoseto’ona’i–oavaegaoaofiaai,olealefaagasologa,oaile‘aumatau,aiseaefaasoloaifaapea?
FaitaugalauluFTT8.1.5aotelemanatu‘autuosefatugamafa’aalimanatuiai;mafa’amatalaleso’otagapoolefaiaomanatupoofaamatalaga,poomeaotutupuitotonuofatuga
FTT8.1.6fa’aalimafa’amaninolemafua’agaomanatuiuigaonatiaisefatugamaiafa’aaogafa’amatalagatu’usa’opoofa’amatalagaolo’oatagiaisefatugaefauaialatoutali;iafetauimausi’imamanatufa’aalia
FMT8.1 Auiliili ma faamanino atili o latou manatu i fatuga u’umi tusitusia pe va’aia fo’i e aofia ai fa’amaumauga patino i se mata’upu ma fatuga o le gagana fa’amauina
Auga, aumatau, manatuFMT8.1.1aui’ili’iliuigaole‘aumatauosefatugamafa’ailoaletauaole‘aumatauifilifiligaolemata’upueaofiaisefatuga,olegaganaefa’aaoga,maleauivipoolefa’ava’aefa’aaoga
Auivi ma aga o fatugaFMT8.1.2fa’amatalalemafua’agaefa’aaogaaiauivimaagaolo’oifatugapeafuaileaugamale‘aumatau
FaitaugalauluFMT8.1.3tu’ufa’atasimafeaofa’ifaamatalagamaimau‘ese’eseelagolagoinaolatoumanatufa’aaliaifatugasafaitaupematamataai
TFT8.1 Tusi ma fa’atino fatuga mo auga ma ‘aumatau eseese i ni tulaga solo lelei ma sa’o ma ia fa’aaoga ma le to’a fa’ata’atiaga ‘eseese e faailoa aloa’ia ai
Auga, aumatau, manatuTFT8.1.1fa’ata’atiaisetulagaua‘anoafuafa’atatauoleleleionaausiaoleaugaotusitusigamafa’atinogamole‘aumatau;
Auivi ma aga o fatugaTFT8.1.2fa’aaogatataulefa’avasegaga/auivimaagaolegaganaitusigaofatugafa’atulagaina;mafa’ata’ita’ionafefulisa’imafetu’una’ifa’avasegaga,maagainaiapu’eaatililagonaole‘aumatau
AnomATA’UpU
Auga, aumatau, manatuFa’alogoifatugafa’atauanauft.laugaomomolimaiaisemanatu,faafinauga,faasalalaufaapisinisi;iloilomafaamatalaaualaolo’ofa’aaogaitautalagamafaatinogaefa’atosinaaile‘aumatau,aumainifaataitaigamafa’aalimanatuileleleionafa’aaogaoiaaualaesuialagonaole‘aumatau
Auga, aumatau, manatuIloilomafa’amatalaleleleionaausiaoleauga,malefolasiaomanatuosefatugamole‘aumataufaamoemoeina
Auga, aumatau, manatuAuiliilinifa’ata’ita’igaleleiotalatoefaamatala,talafatu,fa’aaligamanatu,lipotiofaamaumaugaomata’upupatinoise‘autu,iloilogaosetusifaitaumafa’ailoa• auga• ‘aumatau• auivi
Samoan_2012_final.indd 101 23/01/13 1:15 PM
102 TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 8
AnomATA’UpUFA
TUgA
Fa’atinosetautalagaaloa’iamolanatupulagafa’atatauise‘autusasa’ili’iliiai
Fa’atinoitulagatalafeagaiiupu,tu,nofo,faigaoleleofeso’ota’igaetatauaiilefa’asamoamotausaganeift.vala’auetaumamafa,folafolaleto’ona’imf.
Auivi ma aga o fatugaFa’amaninoletauaoniisioagaofatugaileaugamale‘aumatauft.• fa’aaogaouputautu,fa’aaogaga
oata,fa’aaogagaolegaganafaigofie,gaganafaaaloalo,gaganafaafitifiti,gaganaviviimf,olefaaaogagaomata,oletino,maninolefolasagailefa’asologamalefa’aaogagaolegagana,fa’aaogagaoupufa’aaloalo,muagagana,alagaupuilegaganafaauigalua;faaaogagaolegaganaoasoumapeatalafeagai
Iloilomafa’amatalaagaepatinoilefagogoolo’oleleileaumaiaoleaugamole‘aumatauft.tagiolefagogo,legaganaofa’aaoga,ituaigatagataoaofiailefagogo,nofoagaolefagogo,maleagagaolo’oifagogo
Matauupumafuiupuupuefa’ailoailesuiaolefa’asologaomanatuosefatugaft,isolo,pese,tautalagafaigofie,faasilasilagafaaaliaomanatuisefinauga,poosetautalagaft.Olease’ivavaefoe;faaupugaeiloaaiole’asuivaegaosepese,lauga,tautalaga;faaupugaeiloaailevaegaole’asoso’omai
Fa’amasaniiauala‘ese’eseomomolimaiaifatugaepatinoinimata’upufaapitoa(informationaltexts)ft.tautalaga/laugafaigofiealoa’iaisemata’upu;fa’aaogagaosepese,solo,faasalalaugaileteleviseeaumaiailefeauft.olefaaitiitiaoleulatapaa,mafualeleleionaausiaoleaugaFaitaugalauluAumaiseaotelegaomanatu‘autumalefesootaigaimanatulagolago
Tulimata’imatalifuaitauimanatufaaaliaoisiifatugaolegaganafaaamauina
Ofatugaea’oa’oinaitausaganeiuaaofiaaitalatoefaamatala,talafatu,fa’amaumaugaepatinoise‘autu,a’oa’ogalauteleosemata’upuilugaoteleviseft.osunami,mafui’e,maugamu,oseafi,otusitusigaomanatuefinauaiisemata’upu;tusi‘ese’esefttusiaisi,tusilapata’i,faasilasilagaosemaliu,faaulufalega,umusaga,solo,pese,talafouolo’ofa’asalalauinusipepa
Au’ili’ilifatugaotalafatu,talamonimafa’amaumaugaepatinoisemata’upuolo’ofuafuamoni‘aumataumaauga‘ese’ese,maia–fa’ailoamafa’alautelemaueuigai:• tagataoletalapooeoaofiai
faamatalaga• meaotutupuiletala• augaoletalapoofaamatalaga• nofoagamataimi
Auivi ma aga o fatugaFa’amaninoleauivimafa’amatalaagaolegaganaofa’aaogamaa’afiagaileaugamale‘aumatauofatugamoletausaganei:lipotiofaamaumauaimata’upupatinoise‘autu,fa’amatalagaosemeapoosetagata,fa’amatalagaolo’ofa’aaliaikalafimaata,fa’amatalagaolemafua’agapoosefaagasologaosemea,fa’asalaulaugafa’apisinisi,lipotiinusipepa,solo,talafatu
Fa’amaninopefa’apefeaonafa’amalieinaesefatugamana’ogaose‘aumatauft.auivi,gaganamaagafa’aaogaitalamotamaiti
FaitaugalauluTu’ufa’atasi/feaofa’ifa’amatalagamainimause2elagolagoaisemanatupetu’ufa’atasiaisefolasagaeuigaisefatugaft.fa’aaogamaumaifa’amatalagatusitusiapoomanatuoisi
Iloilofatugaotalafatu,talamoni,fa’aaligaomanatuifinaugamafa’ailoamanatuolo’ofa’aaliatu’usa’omamanatuonatiamafa’ailoafa’aaogagaolegaganaemomolimaiaimanatuft.ituaigaupu,fuiupu,fuaiupuolo’ofa’aaoga,faaataatagafaigofieonamatau,uputautu,upuetutusaolatouuigamafa’aleoga
• manatuoaofiaai• faaaogagaolegaganai:fuaiupu,
filigaouputaimi,nauna,veape,soaveape,soanaunaetalafeagai
• fa’aaogagaoisifaigaepeionifaaataataga
• fa’ailoofeso’ota’igapoofeso’ota’igaomanatu
Fa’ailoatulagaoleleiaionaausialeaugaofatugauaau’ili’iliinamafa’ata’atiafuafa’atatauonafatuga
Fa’aaogafuafaatataumaauiliiligaetomatauina• fuafuagamaletusiinaofatuga
sologaleleimasa’o:tusitalatoefaamatala,talafatu,lipotiofaamaumauaimata’upuepatinoise‘autu,fa’aaligaomanatufaigofie,tusiseiloilogaosetusi,talafatumolenusipepa,mekasini
• leiloiloinamateuteugaotusitusigamafa’atinoga
Fa’ailoaaloa’iafatugainiaualamata’aliamatalafeagaimale‘aumatau
Auivi ma aga o fatugaFaasololeleiletusigaomata’upuivaegaetatauonaaofiaaiinaiatalafeagaimaleaugaosetusitusiga;fa’ata’ita’ionafesuia’ifa’asologamaagaiamaualagonaolo’ofuafuainaft• fa’asolotatausetalafatupoo
setalatoefaamatala,solo,mafa’amatalagaotagataotala;faasolotataufa’amatalagaifatugaolefaigapoosefa’asologaosemea
• filifili,fetu’una’imafesuisuia’ifa’aaogagaoagaofatugaemafaionaa’afiaailagonaole‘aumatauifatugafaatauanauepeiofaasalalaugafa’apisinisi,ofinaugaotalamasolo
Fa’aalimanatuisefatugaotalafatu,solo,pese,poofa’amaumaugafo’iofa’amatalagamaiaiainimauefa’amaoniaaimanatu;fa’aaogalevaogaganatalafeagaiolefa’aaliaomanatu
Samoan_2012_final.indd 102 23/01/13 1:15 PM
TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 8 103
AnomATA’UpU
Faalauteleolatoumanatuifatugaolegaganafaamauinamaaumainimausi’imaifatugasafaalogoaipoololatoupotomasani
Fa’amatalaleso’otagapoolefaiaomanatupoofaamatalaga,poomeaotutupuitotonuofatugaft.mafua’agamataunu’uga,meatutupumaa’afiaga,fa’aeseesefa’amatalagamonimalemanatuoletagatalavaia,fa’a’ese’eselemanatuautumamanatulagolago
Fa’amatalauiganatiaosefatugamaaumainimausiielagolagoinamanatu
Faatusatusanitalasafaitauaiiolatou‘autu,nofoaga,tagataoletala,faasologaomeaetutupu,auivi,fa’amatalagaoaofiaai,maagaolo’otusiaai
Faaaliituefiafiapolelefiafiaaifoiisevaegaosefatugasafaitaupematamataai,aumainimafua’agafaigofieelagolagoinamanatu
Samoan_2012_final.indd 103 23/01/13 1:15 PM
104 TA’IALA GAGANA SAMOA – TAUsAgA 8
FA’ALogo mA TAUTALA mATAU mA FA’ATinoAg
AnU’
U m
A Ag
AiFA
nUA
FTA8.1 matau le saofa’iga o le nu’u, fa’asinomaga o le aiga i totonu o le nu’u, ma le tautua fa’atino i pulega fa’anu’u
TautuaFTA8.1.1fa’amatalalesaofa’igaolenu’u,lefa’asinomagaoleaigaitotonuolenu’u,maletautuafa’atinoipulegafa’anu’u
Fa’aaloaloFTA8.1.2fa’aaogalegaganafa’aaloaloetatauaiifa’atinogaiaigamanuu
Ta’aloga, Fa’afiafiaga ma galuega TaulimaFTA8.1.3mataufa’atinogaoseta’alogafa’asamoa,magaluegataulimaefa’aaogaailelauniu.
MFA8.1 matau ma fa’ata’ita’i fa’atinoga o tautua fa’aaumaga, fa’aaualuma ma fa’amatala agatausili o fa’avae ai
Tautua MFA8.1.1Faatinoleleimafa’amatalaagatausiliofa’avaeaifa’atinogamasuigaineionapo:• faigaosesuavai‘ulu,palusami,afıi’a,pua’a,vaisu,
tunumoa• lemomoligaolesuavaialefaife’au,matai,• lelaulaugaomea’ai–oaielaulaumuamuamf• vala’auetaumamafa• faigaoapafafanomf
Fa’aaloaloMFA8.1.2Faatinomafa’amatalaagatausiliofa’avaeaile:• nofo,tu,tautala,lesavalifaaaloaloifa’atinoga‘ese’ese
olevafealoaloa’imf• fa’asoagaotaumafa:laui’a,pua’a,moa• folafolasefaito’ona’iilefaleolefaife’au,matotonuo
leaiga;osefa’aosonaavaneeseisinamalaga
Ta’aloga, Fa’afiafiaga ma galuega TaulimaMFA8.1.3Fa’atinomaau’ili’iliagatausiliofa’aaliaita’alogafa’asamoamafa’afiafaigafilifilia• ta’alogafa’asamoa• fa’atinolema’ulu’ulufou–ialatoulavafausaga• fa’atinosetalatu’u,fagogo
AnomATA’UpU
AgAn
U’U
mA
AgAi
FAnU
A
TautuaIaaofiaai:
Oaiaigaolenu’u?Oasuafamataiali’i/tulafaletauaolenu’u?Afonolenu’u,fa’amatalaiseatalesaofa’igailemaota/laoafono.Faailoalenofoagaoletou’aigailefonoalenu’u.
Fa’atalanoafa’atinogaeilogaailetautuaitotonuolenu’uft.galuegaataulele’a,matai,faletuamatausi
Fa’atalanoaagatausiliitotonuolepulegafa’alenu’u.ft,pulegalelei,galuluefelagolagoma’i...
Fa’aalimanatuimata’upuitotonuolenu’uft.
‘Oauigafa’aaliaolepulegaleleiosenu’u?’
‘Eafuamaimaugalemanuiaosenu’u’
Fa’aaloaloFa’aaliagafa’aaloaloitotonuofonoaleaiga.ft.fa’atinogaofeauiletapenagamalefa’asoainaotaumafa
ft.vaemo’emo’eifeau–avelevaifafanoiluma,fa’alogomausita’iifa’atonugaaematutua
Fa’aaliagafa’aaloaloitotonuofonoalenu’uialatougaluegaefa’atinoft.vaemo’emo’eifeaupeaoaofiaaiiletaimiofono
Ta’aloga, Fa’afiafiaga ma galuega TaulimaFilifilita’alogafa’asamoaualevaele’otoefaiamaauaiai
Sa’ili’ilimafa’amatalanisiofuaitauolegaganaemafuamaileata’aloga
TautuaIaaofiaai• tapenagaumaolefaigaolesuavaimaileuluuluole
umu,fafie,tau,valuopopo,ofuoluau,faigaoafii’a,fa’amamainaopua’a,moa,faigaolevaisu,lalagainaoato
• fa’ata’ita’ionafu’eleumualematai/faifeaumaaluemomoli,otagamaupuefai,matoefo’imaita’uletalanafaiane
• fa’atalanoaagatausiliofa’avaeaitumaagafa’aaliaoletautua–olevafealoaloa’i,alofamf
Fa’aaloaloIaaofiaai• tumaagafa’aaloalomalegaganaetalafeagaima
fa’atinoga‘ese’eseolevafealoaloa’i• fa’ata’ita’ionafa’amaapetaumafaepeiomoa,pua’a,
laui’a• fa’atalanoaagatausiliofa’avaeaitumaagaole
gasesegamalefa’asoainaotaumafa
Ta’aloga, Fa’afiafiaga ma galuega TaulimaIaaofiaai• Fa’atinota’alogafa’asamoamailoalevaogaganae
mauamaiiiata’aloga• Au’ili’ilimafa’aaogatatauialatoulavafausagale
vaogaganaeafuamaiitalatu’u,ta’aloga• Au’ili’ilileuigaopesemolema’ulu’ulu,fa’ata’ita’ima
fatutagafouefa’atinoai• Fa’atinosesa’ili’iligailetala’agaolemauluuluma
lonataua• Fa’amaninoagatausiliolo’oatagiamafa’avaeai
fa’atinogaota’aloga,pese,fa’afiafiaga
Samoan_2012_final.indd 104 23/01/13 1:15 PM