Giao Trinh Pt Du Lich Sinh Thai

AI HOC QUOC GIA TP HO CH MINH TRNG AI HOC KHOA HOC XA HOI VA NHAN VAN

GS-TSKH LE HUY BA

(ECOTOURISM)

NHA XUAT BAN AI HOC QUOC GIA

TP HO CH MINH

Nhng ngi cong tac:

ThS Thai Le Nguyen ThS Nguyen Th Tron ThS o Th Kim Chi KS Le Nguyen Diem Hang

Du lch sinh thai Du lch sinh thai

3 4

PREFACE

AESOP - Fables used to say The injury we does and the one we suffers are not weighed in the same scales. Our environment has been rapidly changed; economic development and population increase gave the destruction in environment. The relation between human and their environment now attract greater attention than at any time in recent history. Despite of being better fed and affluent than in the past, human are increasingly anxious about their life-support things and quality of the environment in which they live. To be a part of solutions to environmental problems requiring an understanding of environmental knowledge and ecological issues also.

Our observations show that tourism impacts many people and places and has the potential for touching many more. Within this issue of ecotourism, we show you the challenges of ongoing pressure on its ecological environment, social and cultural systems, infrastructure and environmental issues. Ecotourism activities aim at bringing with positive impacts and are sources of economic activity. Well-managed ecotourism can bring jobs for people, foreign exchange earning and the potential to reduce poverty and environmental

protection. Bad-managed ecotourism can bring negative impacts to environment such as loss of community character and biodiversity and sense of place, soil erosion, solid waste, environmental degradation and pollution and increase in cost of living. For those results, the tension of achieving economic development and seeking to protect, enhancing and managing the social, cultural and natural environment will be always concerned through this issue.

This issue - Ecotourism of Prof. PhD. D. Sci. Le Huy Ba designed to provide number concepts, ideas, tools and examples for graduate and undergraduate students, teachers and researchers seeking knowledge of contemporary ecotourism issues and an understanding how and why they have developed.

It is hoped that some of your mentions will be found through this material. We would like to thank for all the professors and students who have used materials with made up this issue. In particular, we would like to express our thanks to our colleagues, organizations and individuals for their interest and encouragement.

Prof. Dr. Sci. Le Huy Ba


5 6

GII THIEU

Du lch noi chung, Du lch sinh thai (DLST) noi rieng ang nhan c s quan tam mot cach ang ke. Mot khi ong khoi cua cac nha may, cac x nghiep cang vn cao hn len bau tri, dan so khong ngng gia tang, o th hoa va tap trung dan c, tap trung cong nghiep, khoi bui giao thong ang la van nan th nhu cau tm ve vi t nhien la mot tat yeu. Trao lu DLST a va ang day len nhieu quoc gia di goc o tiep can nay.

Xuat phat t s nhan thc c ch li (bao ton moi trng t nhien, bao ton cac gia tr van hoa cua cac dan toc, phat trien kinh te - xa hoi) cua DLST, Lien Hiep Quoc a chon nam 2002 lam Nam Quoc te ve DLST.

Theo anh gia cua Hiep hoi Du lch Chau A Thai Bnh Dng (PATA), DLST ang co chieu hng phat trien va tr thanh mot bo phan co toc o tang trng manh nhat ve t trong trong nganh du lch. Ni nao con gi c s can bang sinh thai th ni o se co tiem nang phat trien tot ve DLST va thu hut c nguon du khach ln, lau dai va on nh.

Viet Nam cung co tiem nang ln e phat trien DLST, song song vi s phat trien o th, cac khu cong nghiep va cac ong khoi nha may moc len th cac khoang xanh o th va ven o th cung c thiet ke e tao nen s can bang cho

sinh thai moi trng. Tuy nhien, cho en nay, viec phat trien cua loai hnh du lch nay con gap rat nhieu kho khan, nhng hieu biet kinh nghiem con han hep va cha co nhng c s l luan u vng chac e ap ng ngang tam vi s phat trien cua DLST ng ai. Loai hnh du lch nay Viet Nam mi ch chu trong en cac muc tieu ve moi trng va ve sc khoe ch cha mang y ngha giao duc ve trach nhiem bao ton tai nguyen thien nhien, moi trng t nhien va phat huy nhng gia tr van hoa cao ep cua cac dan toc va cac ch li khac.

Tai lieu nay la s no lc cua chung toi e gii thieu ve cac quy luat tng tac gia cac thanh phan moi trng trong mot he sinh thai, tnh a dang sinh hoc, dien the va s phu thuoc lan nhau cua chung theo quy luat van ong va phat trien cua DLST. Gii thieu cho sinh vien hieu biet them ve c s sinh thai moi trng, sinh thai canh quan, cai hay, cai ep, cai hap dan cua mot so loai hnh sinh thai ac thu, khai thac nham phuc vu cho hng dan DLST va bao ve moi trng ben vng ma trc het la phat trien loai hnh DLST ben vng, tao tay nghe cho hng dan vien hay quy hoach tien ti thiet ke DLST cho mot khu hay mot tour DLST.

Vi mong muon em en cho cac ban mot cach tiep can khac hn ve DLST va nham cung cap mot nguon tai lieu tham khao bo ch cho cac ban, chung toi manh dan bien soan cuon tai lieu nay.

Do tnh mi cua DLST khong ch Viet Nam ma ngay ca rat nhieu nc tren the gii (ke ca nhng nc i au trong lnh vc DLST), cuon sach nay khong the tranh khoi mot so sai sot va cha hoan toan ap ng c cac oi hoi cua


7 8

ban oc. Chung toi mong nhan c cac y kien ong gop cua ban oc e cuon sach DLST ra i mot cach hoan chnh.

GS-TSKH Le Huy Ba

NHAP MON DU LCH SINH THAI


9 10

Nh chung ta a biet, t thi Tomat Cook en nay, du

lch a thay oi rat nhieu ca ve mat l luan lan thc tien. Du lch trong the ky nay ang la mot hien tng a va ang chi phoi rat manh me en nen kinh te cua toan nhan loai va ang la nganh cong nghiep ln nhat the gii (Pacific Asia Travel Association (PATA), World Travel and Tourism Council (WTTC), World Tourism Organization), c chng minh bang cac con so nh sau:

- Kinh te du lch thu hut c khoang 17 trieu lao ong vung ong Nam A (chiem 7,9% tong lao ong trong nganh du lch cua the gii) va chiem 9,9% trong tong so lao ong trong cac nganh nghe.

- Du lch tao ra 10% tong san pham xa hoi va 9% GDP trong vung ong Nam A.

- Lao ong trong cac hoat ong l hanh va trong nganh du lch cua the gii tang trng gap 1,5 lan so vi cac lnh vc khac.

Vao nhng nam 70 cua the k 20, du lch ai chung va du lch khong phan biet van chu yeu trong tam en cac loai thu ln, chnh v s quan tam nay a pha hoai en moi trng song, gay phien nhieu ti hanh vi song cua cac loai ong vat hoang da, pha huy thien nhien va moi trng. Tuy nhien, dan dan du khach cung bat au nhan thc c nhng tac hai sinh thai do ho gay ra va hn the na ngi dan a phng cung a quan tam en gia tr cua t nhien va moi

trng, nen cac tour du lch chuyen hoa nh san ban chim, ci lac a, bo hanh thien nhien a bat au co s hng dan va quan l nghiem ngat. DLST dan dan nh hnh t ay (David Western).

DLST kha mi me va ang tng bc khang nh l do ton tai cua no; no la hp nhat cua du lch thien nhien va du lch ngoai tri. goc nhn hep, chung ta co the xem xet DLST la s ket hp y ngha cua hai t ghep du lch va sinh thai. Tuy nhien, van e ma chung toi e cap trong tai lieu nay se bao ham y ngha rong hn.

DLST ang con rat mi me oi vi cac hng dan vien, cac nha ieu hanh tour va ngay ca oi vi cac chuyen gia nghien cu ve du lch, do o thng co s nham lan gia DLST vi cac loai hnh phat trien du lch khac. Mot so to chc a co gang lam ro s nham lan nay bang cach s dung khai niem DLST nh mot cong cu e thc hien viec bao ton va phat trien ben vng. en nam 1993, khai niem DLST mi co c mot nh ngha cua Lindberg va Hawkins phan anh kha ay u ve noi dung va chc nang cua DLST. Theo o, DLST la du lch co trach nhiem vi cac khu thien nhien, la cong cu e bao ton moi trng va cai thien phuc li cho nhan dan a phng.

Tuy vay, to chc bao ve thien nhien the gii (IUCN) cung co a ra nh ngha kha ay u hn: DLST la tham quan va du lch co trach nhiem vi moi trng tai cac iem t nhien khong b tan pha e thng thc thien nhien va cac ac iem van hoa a ton tai trong qua kh hoac ang hien hanh, qua o khuyen khch hoat ong bao ve, han che nhng


11 12

tac ong tieu cc do khach tham quan gay ra, va tao ra ch li cho nhng ngi dan a phng tham gia tch cc (Ceballos Lascurain, 1996).

Ngay nay, Uy ban l hanh va du lch the gii cho rang du lch a tr thanh mot nganh cong nghiep ln nhat the gii, em lai thu nhap va viec lam ang ke cho the gii. c tnh co en 650 trieu du khach quoc te vao nam 2000. DLST cung ong gop khong nho cho du lch the gii va ngay cang gia tang, em lai nguon thu nhap ln cho cac nc ang phat trien va kem phat trien. DLST la ong c cho nen kinh te cua nhieu ao nhiet i vung Caribe, khu vc Thai Bnh Dng va An o Dng. DLST a thc thi chc nang a Rwanda va Belize vao ban o the gii.

Viet Nam, trong lan hoi thao ve Xay dng chien lc phat trien DLST Viet Nam (9/1999) a a ra nh ngha ve DLST: DLST la loai hnh du lch da vao thien nhien va van hoa ban a, gan vi giao duc moi trng, co ong gop cho no lc bao ton va phat trien ben vng, vi s tham gia tch cc cua cong ong a phng.

Ngoai nhng khai niem va nh ngha ke tren con co mot so nh ngha m rong ve noi dung cua DLST:

- DLST la s tao nen va thoa man s khao khat thien nhien, la s khai thac tiem nang du lch cho bao ton va phat trien va la s ngan nga cac tac ong tieu cc len sinh thai, van hoa va tham my.

- DLST la mot loai hnh du lch lay cac he sinh thai ac thu, t nhien lam oi tng e phuc vu cho nhng khach du

lch yeu thien nhien, du ngoan, thng thc nhng canh quan hay nghien cu ve cac he sinh thai. o cung la hnh thc ket hp chat che, hai hoa gia phat trien kinh te du lch vi gii thieu ve nhng canh ep cua quoc gia cung nh giao duc tuyen truyen va bao ve, phat trien moi trng va tai nguyen thien nhien mot cach ben vng.


13 14

PHAN 1

SINH THAI MOI TRNG HOC C BAN


15 16

Chng 1

AI CNG VE SINH THAI MOI TRNG HOC

1.1 NH NGHA SINH THAI MOI TRNG

Sinh thai moi trng hoc nam trong lnh vc khoa hoc moi trng (Environmental science), nghien cu ve cac moi quan he tng tac khong ch gia cac ca the sinh vat vi nhau ma con gia tap the, gia cong ong vi cac ieu kien moi trng t nhien bao quanh no. Tuy thuoc vao tng thi khac, tng ni va tng oi tng ma s tng tac cua moi ca the co s thay oi va c bieu hien thong qua hai ch tieu e anh gia: tnh troi va tnh ong eu cua quan the sinh vat trong mot he sinh thai moi trng.

1.2 LC S VE SINH THAI MOI TRNG HOC

Khai niem s lc ve sinh thai c nha khoa hoc Hy Lap Phrastus e cap vao the ky 3 trc cong nguyen Phrastus la ngi quan tam nhieu en moi quan he gia vat chat song va khong song. Tuy nhien, thuat ng sinh thai hoc ch that s ra i vao nam 1869 do nha sinh vat hoc ngi c Ernst

Haeckel a ra. Haeckel la ngi au tien at nen mong cho mon khoa hoc sinh thai ve moi tng quan gia ong vat (nh nhng thanh phan moi trng hu sinh) vi cac ieu kien va thanh phan moi trng vo sinh.

Vao nhng nam gia the k 19, nhom cac nha khoa hoc cua Chau Au va chau My a tien hanh nghien cu ve thc vat cap o quan xa; s sap xep, cau truc va s phan bo cac quan xa thc vat cung a c at ra trong cac nghien cu. Ngoai ra, nhom cac nha khoa hoc ngi My cung a nghien cu ve s phat trien cua cac quan xa thc vat va a ra quan iem ve cac moi tng quan hu c gia quan xa ong vat va thc vat o la bc khi au cua qua trnh nghien cu ve sinh thai hoc. Ngay nay, sinh thai hoc khong ch ton tai trong sinh hoc ma no con la khoa hoc cua nhieu lnh vc nh nong nghiep, lam nghiep, y hoc, xa hoi hoc va tham ch ngay ca kinh te hoc va du lch.

Nam 1971 cuon sach C s sinh thai hoc (Fundamentals of ecology) cua giao s Eugene P. Odum, thuoc ai hoc Georgy My ra i la mot s kien quan trong trong nghien cu ve sinh thai hoc. Tac gia a phat trien l thuyet ve sinh thai hoc mc cao hn va cung trong thap nien 70 cua the ky nay, khi nganh moi trng hoc a xac nh c cho ng chnh thc th sinh thai hoc moi trng mi c nh hnh va phat trien.

Ngay nay con ngi a nhan thc c rang khong ch moi trng t nhien cua ong, thc vat ma con cua ca con ngi a va ang b suy thoai va huy hoai mot cach tram trong ma chnh con ngi la thu pham gay ra cac ton that


17 18

o. Sinh thai moi trng ngoai nhiem vu cua sinh thai moi trng hoc co ien con tap trung vao viec nghien cu cac moi quan he gia con ngi vi t nhien va moi trng song thong qua cac hoat ong cong - nong nghiep, khai thac tai nguyen Nh vay, sinh thai moi trng phai la gach noi gia sinh thai hoc co ien va moi trng hoc.

1.2.1 Tien e cua viec hnh thanh nhng phan mon cua sinh thai moi trng

Nhan nh Khi cau truc tr nen phc tap th chc nang to hp lien c bo sung nhng tnh trang mi cua Feiblemen (1954) la mot trong nhng tien e l thuyet cho viec hnh thanh nhng phan mon cua sinh thai hoc.

1.2.2 Cac phan mon cua sinh thai moi trng - Can c vao mc o to chc cua he thong song co:

Sinh thai moi trng hoc ca the; Sinh thai moi trng hoc quan the; Sinh thai moi trng hoc quan xa; He sinh thai moi trng; Sinh quyen hoc.

- Can c vao muc ch nghien cu co:

Sinh thai moi trng c ban: Nghien cu cac kha canh cua sinh thai moi trng va a ra cac l thuyet ve moi trng hoc.

Sinh thai moi trng ng dung: ng dung cac kien thc l thuyet vao thc te e quan l va cai tao moi trng.

- Can c vao tnh chat cua moi trng:

Sinh thai moi trng at, Sinh thai moi trng nc, Sinh thai moi trng khong kh.

- Can c vao tnh chat cua moi trng nhng theo mot he quy chieu khac:

Sinh thai moi trng rng, Sinh thai moi trng bien, Sinh thai moi trng song, Sinh thai moi trng ven bien, Sinh thai moi trng nong thon, Sinh thai moi trng o th.

- Theo mot he quy chieu khac cua tnh chat moi trng:

Sinh thai moi trng t nhien, Sinh thai moi trng nhan tao.

Ngoai ra con co rat nhieu can c e phan nh nhng loai hnh sinh thai moi trng khac nhau nh tnh chat cua moi trng, tng loai moi trng, n v moi trng

1.3 PHNG PHAP NGHIEN CU MOI TRNG SINH THAI

1.3.1 Phng phap luan


19 20

Nghien cu moi trng sinh thai la nghien cu s tng tac gia cac thanh phan moi trng. Moi trng sinh thai c tao thanh bi cac thanh phan co lien quan chat che rat hu c vi nhau. Mot thanh phan cua moi trng lai la mot moi trng hoan chnh goi la moi trng thanh phan. Khi mot moi trng thanh phan hoac mot mat xch trong chuoi thc an b gay anh hng hoac b pha v se keo theo hoat ong giai phong nang lng b pha v va tiep theo o la hoat ong cua toan bo he sinh thai cung b pha v (tham khao them trong tai lieu Sinh thai moi trng hoc c ban Le Huy Ba, Nha xuat ban ai hoc Quoc gia thanh pho Ho Ch Minh, 2002).

Hnh 1: Trong tam cua con ngi trong moi trng sinh thai

Cac hoat ong trao oi vat chat va nang lng trong moi trng sinh thai luon trang thai can bang ong, trong o cac thanh phan cua moi trng co moi quan he qua lai va rang buoc lan nhau. V vay, can phai co mot s nghien

cu chi tiet ve cac moi tng quan lan nhau cung vi s tng tac gia cac thanh phan va yeu to moi trng.

Nghien cu moi trng sinh thai khong c coi nhe thanh phan nao trong he sinh thai moi trng. Bi v hau het cac chat o nhiem xuat hien trong moi trng thanh phan nay co the lan truyen sang cac moi trng thanh phan khac mot cach de dang.

Hnh 2: Tng quan gia cac thanh phan trong moi trng sinh thai

Nghien cu moi trng sinh thai cung chnh la tm cac yeu to troi va chu ao trong he tng tac moi trng. Xac nh c tnh ong nhat va tnh troi mi xac nh c chieu hng phat trien cua oi tng can nghien cu, tham ch ca he sinh thai moi trng.

Phng phap nghien cu moi trng sinh thai la mon khoa hoc a chuyen nganh nhng co gii han. Sinh thai moi trng la mon khoa hoc a lien nganh nhng co gii han, khong phai tat ca cac nganh hoc eu co the la moi trng

Sinh vat va con ngi

MT nc

MT at MT khong kh

Kh hau


21 22

hoc ma ch gii han mot so nganh lien quan; trong mot hoan canh nhat nh co the lay mot nganh hoc nhat nh lam nen tang chu ao con cac nganh khac phu tr.

1.3.2 Cac phng phap nghien cu

a. Mot so phng phap nghien cu co ien

Xac nh ve tnh chat cua cac c dan ong thc vat hay ve chat lng cua chuoi nang lng va cac hng khac cua cong ong sinh thai. Gom co:

Phng phap xac nh kieu phan bo cua ca the trong quan c,

Phng phap anh gia so lng ca the cua quan the trong he sinh thai,

Phng phap khao sat bien ong quan the trong he sinh thai,

Phng phap xac nh chuoi thc an va nang lng. b. Cac phng phap nghien cu sinh thai moi

trng hien ai Phng phap GIS - vien tham, Phng phap mo hnh hoa.

Chng I: 1. Neu va phan tch nh ngha sinh thai moi trng? 2. Tom tat lc s ve sinh thai moi trng hoc?

3. Tien e cua viec hnh thanh nhng phan mon cua sinh thai moi trng?

4. Cac phan mon cua sinh thai moi trng? 5. Phng phap luan nghien cu moi trng sinh thai? 6. Tai sao noi nghien cu moi trng sinh thai la nghien cu

s tng tac gia cac thanh phan moi trng? Lay v du minh hoa?

7. Tai sao khi nghien cu moi trng sinh thai khong c coi nhe thanh phan nao trong he sinh thai moi trng? Lay v du minh hoa?

8. Tai sao noi nghien cu moi trng sinh thai cung chnh la tm cac yeu to troi va chu ao trong he tng tac moi trng? Chng minh?

9. Tai sao noi: moi trng sinh thai la mon khoa hoc a chuyen nganh nhng co gii han? Chng minh?

10. Cac phng phap nghien cu moi trng sinh thai?


23 24

Chng 2

ANH HNG CUA IEU KIEN MOI TRNG LEN SINH VAT VA

CON NGI - S TNG TAC, TNH CHU NG VA KHA NANG

THCH NGHI

2.1 TOM LC VE MOT SO NH LUAT

2.1.1 nh luat lng toi thieu

e ton tai va phat trien trong tng ieu kien cu the sinh vat oi hoi nhng chat can thiet. E. Liebig (1840) nhan thay rang tnh chong chu la khau yeu nhat trong trong day chuyen cac nhu cau sinh thai cua c the.

nh luat Liebig (1840) (hay con goi la nh luat lng toi thieu): Chat co ham lng toi thieu ieu khien nang suat, xac nh san lng va tnh on nh cua mua mang theo thi gian.

Cac nguyen tac phu tr:

- Nguyen tac han che: nh luat tren ch ung khi ng dung trong cac ieu kien cua trang thai tnh, ngha la khi dong nang lng va vat chat i vao can bang vi dong i ra.

- Nguyen tac bo sung: Sinh vat co the thay mot phan yeu to toi thieu bang cac yeu to khac co tnh chat tng ng.

2.1.2 nh luat ve s chong chu (luat gii han sinh thai)

S co mat va s phon thnh cua cac sinh vat mot ni nao o phu thuoc vao to hp cac ieu kien, s vang mat hoac kem phon thnh co the do thieu thon hoac do tha mot yeu to nao o mc o gan vi gii han ma sinh vat co the chu ng c.

Shelford (1913) khi nghien cu ve nh luat toi thieu cua Liebig a thay rang yeu to gii han khong ch la s thieu thon ma ca s d tha cac yeu to. Cac sinh vat b gii han thieu thon yeu to nao o tao ra toi thieu sinh thai, con d tha tao ra toi a sinh thai. Khoang gia toi thieu sinh thai va toi a sinh thai c goi la gii han cua s chong chu. T o ong a ra nh luat chong chu sinh thai nh sau Nang suat cua sinh vat khong ch lien he vi sc chu ng toi thieu ma con lien he vi sc chu ng toi a oi vi mot lieu lng qua mc cua mot nhan to nao o ben ngoai.

Cac luan e bo sung - Cac sinh vat co the co sc chong chu rong vi cac yeu to

nay nhng lai co gii han chong chu hep vi cac yeu to khac.


25 26

- Cac sinh vat co sc chong chu ln oi vi tat ca cac yeu to thng co s phan bo rong nhat.

- Neu co mot nhan to sinh thai nao o khong toi u cho loai th sc chong chu oi vi cac yeu to sinh thai khac co the b thu hep.

- Trong thien nhien, cac sinh vat thng xuyen lam vao tnh trang khong tng ng vi gia tr toi u cua yeu to vat l nao o nh a tm c trong phong th nghiem.

- Thi k sinh san la thi k ma nhieu yeu to moi trng von bnh thng cung tr thanh yeu to gii han.

2.2 S TNG TAC GIA CAC YEU TO MOI TRNG LEN CAC CA THE TRONG HE SINH THAI

2.2.1 Anh hng cua nhiet o len s a dang ve sinh vat trong sinh thai hoc

Sinh vat ang nhiet (homeotherms) va sinh vat bien nhiet (poikilotherms): Khi nhiet o moi trng thay oi, sinh vat ang nhiet duy tr mot than nhiet hau nh khong thay oi, trong khi sinh vat bien nhiet co than nhiet thay oi theo nhiet o cua moi trng.

ong vat noi nhiet (endotherms) va ong vat ngoai nhiet (ectotherms): Cac ong vat noi nhiet ieu chnh nhiet o cua chung bang cach san sinh ra nhiet o ben trong c the cua chung, con cac sinh vat ngoai nhiet th than nhiet cua chung tuy thuoc vao nguon nhiet ben ngoai. Viec phan chia ay la cha ro rang v mot so loai bo sat, ca, con trung la ong vat ngoai nhiet nhng van s dung nguon nhiet ben

trong c the cua chung e ieu chnh than nhiet trong nhng giai oan song nhat nh.

a. Anh hng cua nhiet o len s a dang ve tai nguyen sinh vat

Sinh vat ton tai trong moi trng nao o oi hoi phai co mot gii han ve nhiet o nhat nh. trong gii han o th sinh vat phat trien rat manh co the tnh t hang nghn en hang van ca the trong mot gi. Tuy nhien, mot khi nhiet o a vt ra khoi gii han o, hoac qua thap, hoac qua cao th co the gay chet hang loat. V du: ngng di cua vi sinh vat Neisseria ngorrhoeae (cau khuan benh lau) la 10oC; ngng tren nhiet o cho Protozoa la 50oC, cho tao (Eucaryotic) la 56oC va cho tao lam la 73oC. Khoang toi thch cho cac sinh vat ton tai cung co mot gii han nhat nh, v du: Mesophires la t 20oC en 45oC. Sinh vat ton tai trong khoang nhiet o toi thch th co s hoat hoa manh.

b. Cach tnh toan anh hng nhiet o len thi gian phat trien cua ong vat

Vi ong vat mau lanh (bien nhiet) th thi gian phat trien va so the he hang nam chu anh hng cua nhiet o moi trng ben ngoai. Toc o phat trien cua ong vat mau lanh rat nhanh khi nhiet o cao va chnh v vay thi gian phat trien cang ngan i. Theo o, thi gian phat trien co quan he t le nghch vi toc o phat trien. Mot van e na cung can c quan tam o la nhiet o phat trien hu hieu c nh ngha nh la hieu so cua nhiet o moi trng (x) tr i nhiet o bat au phat trien (k). Neu Y la thi gian phat trien cua


27 28

mot the he hoac mot giai oan the he th tch so Y(x-k) la mot hang so tong tch on cua loai ong vat o (S) vay:

S = Y(x-k) hay Y = S/x-k

Mot so tac gia lai a ra mot cach tnh khac ve thi gian phat trien va toc o phat trien:

Va chung c bieu dien tren truc toa o Y la ham luy tha (mu) va y la ham logistic (co dang ch S). a, b, k la nhng thong so.

2.2.2 Anh hng cua nc va o am

a. Phan loai sinh vat theo nhu cau nc

Nh chung ta a biet, nc ong vai tro vo cung quan trong oi vi ong, thc vat va vi sinh vat va la mot trong nhng nhan to khong the thieu c oi vi s song tren trai at. Mot nguyen l c ban nhng bat di bat dch o la: au co nc th o co ton tai s song hoac co s song. Tuy nhien, moi loai sinh vat co mot nhu cau ve nc nhat nh. Da vao nhu cau ve nc, chung ta co the chia sinh vat ra thanh bon he nh sau:

- Thuy sinh vat (Aquatic): Bao gom nhng sinh vat co i song gan lien vi moi trng nc trong suot cuoc i cua chung. V du thc vat bac thap co c the cha hoan chnh ch co ban bam hoac troi noi t do trong nc nh Popamoreton,

Rutia hoac cac sinh vat phu du bao gom phieu sinh thc vat (Phytoplankton) va phieu sinh ong vat (Zooplankton).

- Sinh vat a am cao (Hydrophil): Bao gom cac loai sinh vat song nhng ni co ieu kien moi trng rat am thap hoac nhng ni khong kh co o bao hoa hi nc.

- Sinh vat a am va (Mesophil): Bao gom nhng loai sinh vat khong co nhu cau cao ve o am va chu c ieu kien moi trng ngay ca mua ma cung nh mua kho.

- Sinh vat chu kho: Gom nhng sinh vat co the song c trong ieu kien khong co nc.

Mat khac, da vao ngng chu am thap va cao cua sinh vat, ngi ta lai chia ra hai loai:

- Loai sinh vat hep am (Ptenohydric)

- Loai sinh vat rong am (Euryhydric).

b. Anh hng cua nc en thc vat Da theo nhu cau nc cung nh lng ma hang nam

cua thc vat, ngi ta chia ra cac he sinh thai thc vat nh sau:

Lng ma/nam (mm) He thc vat < 500 Sa mac

T 250 500 ong co savan

T 500 1.000 ong co + Rng

T 1.000 - 2.000 Rng

> 2.000 Rng ma nhiet i.

e4,45 - 0,207x 0,0709

0,0709

e4,45 - 0,207x Y = I = y =


29 30

2.2.3 Anh hng ong thi cua nhiet o va o am len sinh vat

ac trng cua yeu to kh hau o la nhiet o va o am. Neu tnh rieng tng yeu to th vai tro cua no en sinh vat se rat khac nhau, neu hai yeu to o cung ong thi tac ong mot luc vao sinh vat se tao ra nhng gii han rieng cho moi sinh vat cung chung moi loai, moi bo khac nhau.

2.2.4 Anh hng cua anh sang len sinh vat

Ve phng dien anh hng cua anh sang, chung ta co the chia ra: anh hng cua anh sang len thc vat va len ong vat. Trong phan anh hng len thc vat lai co the chia ra thanh hai loai anh hng: anh hng cua cng o anh sang len qua trnh quang hp cua thc vat, anh hng cua chu ky chieu sang len i song thc vat. Con anh hng len ong vat the hien ba kha canh: nhp ieu sinh hoc theo mua, nhp ieu sinh hoc theo ngay em va nhp ieu sinh hoc theo tuan trang. Chung ta se lan lt iem qua cac anh hng nay.

a. Anh hng cua anh sang len thc vat

Anh hng cua anh sang len qua trnh quang hp: e hoan thanh chuoi phan ng quang hp cua cay xanh th can thiet phai co anh sang. Trong o, vai tro cua anh sang nhn thay c ( = 39.000 A0 en 77.000 A0) vi chu ky chieu sang cua no la rat ln. Tuy cng o anh sang ma moi loai thc vat se co cng o quang hp cc ai khac nhau. Theo o, ngi ta phan ra thanh hai nhom thc vat:

- Cay a sang (Heliophil): Bao gom nhng thc vat co cng o quang hp cc ai mot khi cng o chieu sang ln. V du: cay go rng tha, cay bui tren cac savan.

- Cay a bong (Ombrophil-sciaphil): Bao gom nhng cay co kha nang quang hp cc ai khi co anh sang yeu hoac tan xa, hay noi cach khac, cay a bong co the song trong bong ram. Nhom nay thng la nhng cay song di tan rng tang th hai hoac tang th nhat.

Cay a sang yeu cau cng o anh sang khoang vai tram lux; trong khi o, cay a bong ch yeu cau cng o sang khoang vai chuc lux. V du: nhng loai tao bien la nhng cay chu bong hoac la nhng cay non cua loai hoa thao cung la nhng cay a bong. Cung can lu y them, oi vi mot so cay, giai oan cay con lai a bong nhng en giai oan sinh trng lai a sang. V du: cay che va mot so cay thuoc ho hoa thao.

Anh hng cua chu ky chieu sang len thc vat: Trong vong i cua thc vat, anh sang the hien anh hng cua no qua quang chu ky. Ngha la no tac ong len qua trnh nay mam, sinh trng, ra hoa va ket hat, ac biet la tac ong rat manh len qua trnh ra hoa. Theo o, ngi ta chia ra lam hai nhom: cay ngay ngan va cay ngay dai. Cay ngay dai can pha sang ban ngay hn so vi pha toi ban em. Ngc lai, cay ngay ngan lai yeu cau pha toi ban em hn so vi pha sang ban ngay. V vay, trong dan gian co cau: Lua chiem cap ci, lua mua i nhau e noi rang thi ky ra hoa cua lua mua ngay ngan la nhay cam hn so vi lua chiem, cho nen du co cay sm hoac muon lua mua cung van tro bong mot lan.


31 32

b. Anh hng cua anh sang len ong vat

Anh sang cung giong nh mot ngi nhac trng ieu khien nhp ieu sinh hoc cua ong vat, bieu hien cac kha canh sau:

Nhp ieu sinh hoc theo mua: Nhp ieu sinh hoc nay bieu hien qua s sinh san mang tnh mua ro ret, tc la lien he en chu ky chieu sang theo mua (v du: s thay long cua mot so loai chim hoac la s e trng cua mot so loai ca); hoac la anh hng cua s chieu sang len kha nang sinh duc cua ong vat. V du: hien tng nh duc (Diapause) con trung thc hien vao mot thi iem nhat nh trong nam khi ma cng o va thi gian chieu sang lam giam cac hoat ong va lam ngng sinh trng; tuy nhien, hien tng nh duc cung co lien quan en nhiet o, ngha la khi nhiet o qua cao th van e nh duc b c che hoac b xoa bo.

Nhp ieu sinh hoc theo ngay em: Nhp ieu nay theo ong ho thi gian ngay em va the hien di dang ong ho sinh hoc (Biotime). V du mot vai loai cu kiem an vao buoi toi hoac en gi nhat nh an di mi bay i kiem an. Ngi ta a lam th nghiem trong mot ngay 24 gi tao ra hai chu ky sang - toi th con ga e hai qua trng thay v e mot qua trong mot ngay em. ay la mot trong nhng minh chng tot nhat ve nhp ieu sinh hoc theo ngay em xay ra ong vat.

Nhp ieu sinh hoc theo tuan trang: Nhp ieu chieu sang con the hien ong vat khong xng song bien nh la loai giun hay mot so loai ca hoac con ri (Tynorswnchus sinenses) ma trong nhan dan thng co cau bong ri bong

ca vao nhng ngay thuoc thang nam am lch. Ngay ca oi vi con ngi chu ky tuan trang cung the hien nhng ngi nhay cam ve tam sinh ly.

c. Anh hng cua bc xa ngoai pho anh sang nhn thay len sinh vat

Nh a noi tren, anh sang nhn thay c co bc song t 3.900Ao en 7.700Ao, ngoai bc song ay con co nhng pho anh sang o la anh sang co bc song ngan va anh sang co bc song dai. Tia cc tm (tia co bc song ngan) chieu mot cng o nhat nh se co tac dung diet khuan, diet te bao, kch thch tao ra sinh to D cho ong vat va cho con ngi. Nhng vi cng o chieu sang ln th no lai gay tac hai nh lam ung th da (nhat la oi vi nhng ngi da trang), lam mu mat...

2.2.5 Anh hng cua cac thanh phan vat l trong moi trng nc len sinh vat

Gom co cac anh hng sau:

- T trong, t suat, t nhiet, dong chay: La cac yeu to trc tiep tac ong len c the cua sinh vat, lam cho sinh vat thay oi cach thc thch nghi va cach thc phan tang sinh vat (tang mat, tang gia va tang ay). V du: cang xuong sau, ap suat cang tang, nc cang lanh hn, do o cac ong vat thch ng bang cach bien oi hnh dang cua chung thanh than det, ong tieu hoa ln hn Dong chay cung co tac ong mot mat len c l cua c the ong - thc vat, mat khac tao ieu kien e cho ong vat trao oi thc an va khong kh, nh trng hp nhng an ca bi ngc dong trong s hng phan


33 34

cua no. Co nhng loai rong reu thch ng nhng ni co dong chay nhe nhng khi nhng ni nc tu ong th chung lai b chet; hoac la doc cac b bien, tren nhng b ke a chan song co mot so sinh vat song bam nh balanus, batella phat trien rat manh bi v chung thch nghi vi ieu kien moi trng o.

- o trong va o uc cua nc: Nhng yeu to nay gian tiep chu anh hng bi yeu to anh sang. Nhng ni nc uc, quang hp cua thc vat thuy sinh b giam, nang suat sinh hoc o cung thap. V du, cay tram giai oan non co kha nang song va phat trien trong nc ngap nhng la nc trong, con nc uc th cay tram con se b chet.

- Cac chat kh hoa tan trong nc: Hai chat kh c ban la oxy va cacbonic.

o Vi oxy: Lng oxy hoa tan trong nc rat thap, ch khoang toi a 10 cm3/lt. V vay, oxy hoa tan a tr thanh nhan to han che. Hien tng o nhiem hu c trong nc lam cho lng oxy hoa tan (DO- disolved oxygen) thap la ieu kien han che va gay ra t vong cho tom ca trong cac ho co hien tng phu dng hoa (Eutrophication) hoac la hien tng o nhiem tren song Th Vai ma nguyen nhan cua no la do cac chat thai t cac hoat ong cong nghiep. Theo nhu cau cua oxy hoa tan trong nc, ngi ta chia ra ba nhom sinh thai:

Lng oxy cao (> 7 cm3/l) Lng oxy va (5 7 cm3/l)

Lng oxy thap (3 4 cm3/l). o Vi cacbonic (CO2): ngc vi oxy, CO2 hoa tan trong

nc nhieu hn O2. V du: trong nc bien co the cha 40 50 cm3/l va c coi la kho d tr CO2 quan trong cua thien nhien.

- Cac chat muoi hoa tan trong nc: Cac muoi hoa tan thng co NaCl, NO3,CaSO4 Theo mc o hoa tan cua chung ngi ta chia ra nc ngot (nc song ho), nc man (nc bien), nc l (nc vung giao thoa gia at lien va bien) va nc phen:

o Nc ngot: Tong lng muoi hoa tan < 0,5 g/l, rat thch ng cho nhieu loai sinh vat, tao nen moi trng sinh thai nc ngot song, ho, ao. Trong o, ngi ta lai chia ra lam hai nhom: nc cng (giau Ca, Mg (> 25 mg/l)) va nc mem (lng Ca, Mg thap (< 9 mg/l)). Ngi ta phan ra nh vay bi v lng Ca, Mg co anh hng en s song con cua cac loai giap xac va ca va anh hng len ca thc vat: ham lng Ca cao th loai tao Microspora kho co the phat trien c.

o Nc man: Thng la nc bien co ham lng muoi 25 38 g/l, v du nc bien Vung Tau co ham lng muoi NaCl la 35 g/l, thch hp cho cac hai san phat trien. Ngha la nhng sinh vat a man co the song tot; ngc lai nhng sinh vat a nc ngot khong the song c ay.

o Nc l: Thng gap vung ca song ma dan thng goi la nc pha che tc la ni pha tron gia nc man va nc ngot. Nong o muoi co the t 1 g/l en 15-18 g/l. V chu nhng anh hng cua thuy trieu nen cac sinh vat ay rat


35 36

phong phu va la ni giao thoa cua cac loai sinh vat a man va a ngot, giau sinh vat ay, sinh vat phu du, cac loai tom ca. Cac loai sinh vat nay c goi la cac sinh vat thuoc nhom muoi rong (Euryhaline).

o Nc phen: Co cha nhieu muoi sulfate, nhieu ion H+, Al3+ (> 50 ppm), Fe2+ (> 10 ppm), SO42- (> 50 ppm) ay la nhng ion oc, v vay moi trng sinh thai nc phen a lam cho t loai sinh vat co kha nang song c ngoai tr bang, nang, ng, mom va mot so thuy ong vat khac nh ca sac rang, ca ro, ca loc

- Anh hng cua pH: pH la mot ch tieu gian tiep cua ham lng cac chat kiem hoac cac chat acid co mat trong moi trng nc. Tuy nhien, pH cung co anh hng en cac ac tnh sinh ly, phan bo, sinh hoa cua sinh vat, ro nhat la oi vi cac loai giap xac. Ben canh o moi loai ca cung co mot khoang pH gii han nhat nh, v du ca chep pH 6 - 7, ca ro, ca sac, ca qua, ca tre co the chu c pH nc = 4,5.

2.2.6 Anh hng cua yeu to vo sinh trong moi trng at en sinh vat

Nh chung ta a biet, at la mot moi trng hoan chnh. Co qua trnh phat sinh phat trien, co ay u cac thanh phan vo sinh va hu sinh. Ve thanh phan vo sinh: co nc trong at, cau truc at, thanh phan at, cap hat at, cac chat dinh dng, cac chat oc Con thanh phan sinh hoc gom co ong vat hoac song hoan toan trong at nh vi khuan, nam, ong vat nguyen sinh, giun tron, giun at, than mem, tiet tuc, nhen, canh cng hoac ong vat va na song di at va na song tren mat at nh kien, moi, ran, chuot,

chim Moi trng at cung co anh hng rat ln en quan xa sinh vat tren can; anh hng cua no the hien thong qua cac nhan to sau:

a. o am va nc trong at

Cay hut nc trong at thong qua cac dang nc goi la dang nc tho nhng (Soil water), nc mao dan (Capillarity) va nc trong lc (Gravity). Nc trong at anh hng en thc vat thong qua o am cua at. Ngi ta a ra mot khai niem o am cay heo tc la loai o am ma tai o cay a heo vnh vien. o am cay heo nay phu thuoc vao nhieu yeu to trong o co thanh phan c gii cua at, thanh phan hu c va ac biet la oi vi tng loai cay co o am cay heo khac nhau. V du, o am cay heo cua at cat thap hn at set va thap hn at than bun, o am cua cung mot cay oi vi at phen cao hn at trung tnh. o am cay heo cua cay lua cung khac o am cay heo cua cay bap, ngha la oi vi moi thc vat khac nhau th yeu cau ve o am nc khac nhau.

oi vi ong vat, nc va o am at cung ong vai tro rat quan trong. Mot so loai ong vat song trong at hoac song ban thi gian trong at can mot khoang o am nhat nh. V du loai Moi can o am khong kh trong at at tren 50% o am tng oi; neu thap hn, chung phai ao sau xuong co khi ti 12 m, ieu ma chung ta thng gap tren vung nui at o bazan thoai hoa Bao Loc. Con cac loai giun at th can o am trong at khoang t 90 - 95%, neu gap o am qua thap, chung se chet hoac ao lo xuong sau hn, hoac buoc phai ngu he (Estivation) trong cac ken hnh tron cua no.


37 38

Ngc lai, neu o am qua cao tc la qua bao hoa nc th giun cung bo i hoac chet. Cung tng t nh vay oi vi ech, nhai, ran.

b. Anh hng cua thanh phan c gii va cau truc at en sinh vat:

Thanh phan c gii la t le cac cap hat, cat, tht va set co trong at (xem them Sinh thai moi trng at - Le Huy Ba, 1998). Cau truc la cac kieu ket gan tao nen hnh khoi khong gian cua at. Cau truc at va thanh phan c gii co anh hng trc tiep en hoat ong cua re thc vat, en van e thoang kh, cung cap va giai phong thc an, viec thoat nc va tham nc... V du at co nhieu set, t tham nc, gi nc tot, thch hp cho viec trong lua nc. at cat pha de thoat nc, thch hp cho viec trong cac loai cay hoa mau, cay au o, at kem thoat nc lai co nhieu chat hu c th de tao ieu kien cho vi khuan yem kh hoat ong.

at nhieu cat khoang, neu nhiet o khoang 30 - 350C, o am 75 - 80% th se tao ieu kien tot cho vi sinh vat hao kh hoat ong va qua trnh khoang hoa chat hu c t rac se xay ra nhanh chong hn.

c. o thoang kh cua at anh hng len sinh vat

o thoang kh c bieu hien thong qua o xop (phan tram khe h trong at). o xop cang cao th kha nang thoang kh cang ln va chnh v vay anh hng en qua trnh trao oi chat cua sinh vat trong at. Cac ong vat song trong at chu anh hng rat ln en o thoang kh nay. Ngc lai vi o xop, ngi ta a ra khai niem o chat (Compact). o chat

cang cao tc la kha nang thoang kh cang thap, dan ti viec thieu oxy; trong trng hp nay thieu oxy trong at la yeu to han che oi vi ong vat trong at va re cay kho sinh trng va phat trien c. Con kh CO2 cung la mot yeu to han che oi vi mot so ong vat, nhng oi vi moi th lai chu c nong o CO2 cao. Gap trng hp thieu oxy ma nhieu CO2 th mot so nguyen sinh ong vat chuyen sang hien tng song thieu kh (Semiaerobic).

d. Anh hng cua pH va thanh phan hoa hoc, chat oc cua at len sinh vat

Ta biet rang cac sinh vat khac nhau co nhu cau dinh dng, o pH va kha nang chu ng chat oc nhng mc o khac nhau. Hau het cac loai cay can rat nhieu en N, P, K, mot so cac chat Na, S, Ca, Mg, va mot so nguyen to vi lng nh Cu, Co, B, Zn, Ti, Mac du sinh vat khong can nhieu nhng nguyen to vi lng nhng o van la nhng nguyen to gii han mot khi sinh vat thieu no. V du lua nang thm Ch ao se mat hng thm khi trong nhng ni khac ngoai Ch ao, xa My Le (Can Guoc, Long An). Nhng ket qua nghien cu nhieu nam cua chung toi (Le Huy Ba va CTV, 1994 - 1998) a chng to vai tro cua vi lng nh Co, Mo rat quan trong trong viec tao nen pham chat cua hat gao. Bi v, nhng ni o co the thieu nhng nguyen to vi lng can thiet. Cung nh vay, nhan long Hng Yen se kem pham chat khi em trong nhng vung at khac.

Cung can nh rang cac nguyen to vi lng la can thiet cho thc vat trong nhng moi trng nhat nh. Nhng neu no trong moi trng yem kh, ngap nc, snh lay nhieu


39 40

chat hu c ban phan giai va vi mot nong o cao hn t 10 - 15 lan th no lai tr thanh yeu to han che khong nhng cho thc vat ma ca cho ong vat nh so, hen, tom, ca di mot cai ten la oc chat kim loai nang. Nhng ket qua nghien cu nhieu nam cua chung toi (Le Huy Ba va CTV 1999) tren vung at o nhiem Nha Be t nguon nc thai cua Thanh pho Ho Ch Minh a chng to rang, cac kim loai nang t nc thai di chuyen, tao phc vi cac chat hu c trong nc, lang tu, tch luy trong cay lua, trong con trung, trong rau muong va a tao ra nong o gay oc cho sinh vat.

Cac chat oc co trong at la nhng nguyen to rat han che oi vi sinh vat, v du nh cac ion oc Al3+, Fe2+, SO42- trong at phen, Na+, Ca2+ trong at man, H2S, CH4,H+ trong at ngap nc lau ngay se anh hng khong nhng en ong vat, thc vat ma ca con ngi song tren mat at. V du mot so ong vat nh vt, heo song tren vung phen de b benh mem xng, chan, mo yeu v chat oc, nhat la Al3+ tham qua da, qua thc an, nc uong se gay can tr cho qua trnh hap thu canxi von a rat thieu trong moi trng ay.

Thc ra xet ve anh hng cua yeu to moi trng at la xet ve s anh hng tong hp cua nhng yeu to, thanh phan at len sinh vat. Khong nhng vi nhng nhom at khac nhau th he thc vat cung khac nhau; ma ngay ca trong mot nhom at vi nhng loai at khac nhau cung co he sinh thai thc vat khac nhau. V du, trong nhom at phen, t phen t, phen trung bnh, en phen nhieu roi phen tiem tang noi a cung co s thay oi rat ro ret.

2.2.7 Anh hng cua yeu to a l moi trng (Environmental geography)

Yeu to a l moi trng cung ong vai tro rat quan trong trong viec phan bo he sinh thai thc vat. Theo v o, ngi ta cung co the chia ra cac loai hnh ai quan xa. Tren cung mot v o ngi ta lai chia ra cac i theo o cao, ma s noi tiep nhau bieu hien cac kieu tham thc vat phu thuoc vao o cao va nhiet o giam dan.

V du trong vanh ai nhiet i vung nui cao co: T 0 - 1.200 m: he sinh thai thc vat nhiet i T 1.200 - 1.800 m: he sinh thai thc vat a nhiet i T 1.800 - 3.600 m: he sinh thai thc vat on i T 3.600 - 5.400 m: he sinh thai thc vat han i nui

cao. cung mot a hnh nhng ve pha on gio, pha sn

nui on gio va sn nui khuat gio th he sinh thai thc vat cung co s khac nhau. Bi v sn on gio hng c nhieu ma, cay coi va sinh vat phat trien tot hn pha vung at b khuat gio (b kho, nong, thc vat kem phat trien va ong vat cung kem phong phu hn). Vung Tay Trng Sn va ong Trng Sn thuoc Bac Trung Bo la ien hnh, hien tng gio Lao, gio mua Tay Nam khi thoi t phia Lao sang Viet Nam gap day Trng Sn gay nen hien tng ma nhieu ben Lao, nhng khi qua ong Trng Sn gio t, khong mang theo hi nc tr nen kho nong. Do o, he sinh thai hai ben ong va Tay Trng Sn cung khac nhau do Ben nang lam ben ma quay nay.


41 42

2.2.8 Anh hng tong hp cua cac yeu to vat l len moi trng sinh thai

Khi phan tch, ngi ta a ra nhieu yeu to e xem xet cac anh hng cua yeu to moi trng vat l len sinh vat. Nhng thc te cac anh hng rieng re nay t khi ng rieng mot mnh ma la tong hp anh hng cua nhieu nhan to cung mot luc. Tuy nhien, tuy tng luc, tng ni ma co nhng yeu to khong troi. Tong hp cac yeu to se tao nen nhng anh hng tch cc hoac tieu cc len sinh vat. S phu thuoc cua he sinh thai vao cac vung a l theo v o, kh hau, nhiet o tao nen cac ai quan xa t rng nhiet i cho en ong reu Bac cc. Neu i t trai sang phai khi o am tang len th he sinh thai lai thay oi t sa mac kho nong en rng ma nhiet i nong am.

2.2.9 Tnh thch nghi cua sinh vat vi cac ieu kien moi trng

Cac loai sinh vat muon ton tai va phat trien trong nhng ieu kien moi trng nhat nh, dau co khoc liet en au th sinh vat cung phai co mot mc o thch nghi nhat nh. V du cay song rng co bo re co kha nang gi cho cay ng c trong moi trng rng ngap man, re e tch tu va phan phoi nc ngot, co la day, mat la lang bong e chong thoat hi nc va loc nc ngot, ac biet la than co cau tao rieng, co kha nang loc nc man thanh nc ngot e cung cap cho c the song, co ap suat tham thau ln e van chuyen (co khi ap suat en 12 atm). Hoac oi vi Hu cao co, trong qua trnh song va tm thc an vung rng savan, moi ngay cac tang cay thap mat dan i nen co cua chung phai bien oi

dai ra t t, qua nhieu the he tr thanh Hu cao co ngay nay, nhng con khong co kha nang vn co dai ra th dan en tuyet chung. Cung nh trng hp thch nghi cua cay rong mat (Sadittaria) song moi trng khac nhau tren at am ni nc nong va nc sau th hnh thai c the cua chung cung bien oi e phu hp vi ieu kien am t, ban ngap nc hay ngap nc hoan toan.

2.2.10 Anh hng cua ieu kien moi trng vat l len con ngi

Ve tng tac gia con ngi va moi trng, chung ta se xet tren ca hai mat: anh hng cua ieu kien moi trng len ac tnh sinh l cua con ngi, ong thi nghien cu anh hng ngc lai cua con ngi len moi trng. Ngay trong khi xet tng yeu to anh hng len moi trng hoac con ngi chung ta van xet ca hai mat anh hng hai chieu.

a. Anh hng cua moi trng t nhien len con ngi Tng tac cua anh sang va nang vi c the con ngi:

bc xa mat tri co cha nhieu tia t ngoai ma mot so a b chan lai tren tang ozone. Lng con lai se chieu trc tiep xuong mat at. Vi lieu lng thap, cac tia nay co kha nang diet khuan hoac can thiet cho c the e tong hp nen vitamin D; chat nay can thiet e chuyen hoa va ong hoa canxi, cung cap cac thanh phan cau tao xng cho c the. Khi cac bc xa kch thch vao da cua chung ta, c the se tao ra cac phan ng t ve e san sinh ra chat melanin. Melanin la mot chat co trong te bao ac biet melanocite nam lp sau cua bieu b. S san sinh ra melanin tc la san sinh ra sac to. Nhng neu tia t ngoai vt qua mc th se gay nen cam


43 44

nang hoac la chay da. Ngi ta cho rang ngi dan da trang th de b cam nang va tham ch de b ung th da nhieu hn, neu thieu melanin th ho se b benh loang xng oi vi ngi ln hoac coi oi vi tre em. Ngc lai, oi vi nhng vung x nong nhiet i lai co mot qua trnh bao ve chong hien tng tha t ngoai do co tam mang melanin; cho nen co ngi noi ngi da en i dao di bong mat cua lan da.

Trong trng hp qua tha tia t ngoai nh khi tang ozone b thung, so lng tia t ngoai tang len nhieu, th gay ra hien tng ung th da va mu mat nh a thay cac vung pha Nam cua Argentina. Neu trong trng hp nhe, anh nang co the lam noi rom, say (Prickly heat hay Miliaria), hoac co the gay ra hien tng uc thuy tinh the.

Ro rang, anh sang rat can thiet cho cac hoat ong cua con ngi. No la mot trong ba nhan to quyet nh en s song con cua con ngi. Tuy nhien, neu tha anh sang, nang choi chang th lai la nhan to han che len s sinh trng va phat trien.

Tng tac vi nhiet o: nhiet o rat can thiet cho con ngi, cung cap nhiet nang trc tiep cho cac hoat ong. Con ngi cung rat nhay cam vi s thay oi nhiet o trong khoang mot vai o. Trong thc te, thoat au phat sinh phan ng sinh l bnh thng, neu tri nang th bc xa ngoai vi tang len, neu tri lanh th bc xa o lai giam qua s ieu tiet cua da, lam co gian mach mau di da, lam tang hoac giam s mat nhiet. S thch ng cua con ngi oi vi nhiet o ben ngoai c bieu hien cho: dien tch tng oi cua c the tang len x nong va giam i x lanh. Con o ln cua c the th ngc

lai: x lanh c the co chieu hng ln hn x nong. C dan vung x nong (chau Phi) co tam voc tng oi dai (nhang), vai va hong tng oi hep, long nhc tng oi rong. Trai lai, c dan luc a, x lanh th c the phat trien nhieu ve be rong va day. Nhng ket qua nghien cu ve ngi Viet Nam chng to c the ho khong dai (nhang) nh ngi chau Phi cung khong phat trien be ngang va be day nh ngi chau Au ma cac ch so tng oi gan vi ngi An o.

Trong nhng trng hp cha co kha nang thch nghi, c the se b mat nc do nong. Mat nc ong ngha vi mat 20-30 g NaCl/ngay. Khi van ong di tri nong, nhp tim phai tang len e tang van chuyen oxy ti cac c. Neu qua nong se dan ti roi loan nh phu, mat nc, kiet sc, chuot rut do mat muoi, truy tim

Trong trng hp nhiet o moi trng thap (lanh), mot thi gian dai, se gay nen benh te cong, lam giam sc e khang cua c the, de nhiem benh. Neu lanh ot ngot th cang de b cam lanh hn.

Tng tac vi o am: Con ngi chung ta cung thch ng cung mot o am khong kh nhat nh, neu vt qua o am cho phep khoang 90% trong ieu kien on i th kha nang ieu tiet cua niem mac mui se b han che va chung ta cam thay ngot ngat, nang ne, kho th.

Mat khac, o am qua cao th cung se tao c hoi cho nhieu vi khuan gay benh phat trien gian tiep anh hng en sc khoe cua con ngi.


45 46

Neu o am qua thap (di 30%) se gay ra hien tng kho mang nhay mui va tham ch chay mau mui.

Tng tac vi ap suat khong kh cao (Compressed air): Trong ieu kien ap suat khong kh cao, con ngi phai ht th khong kh di ap lc cao. Do o, co the gay ra hien tng goi la benh giam ap. Nguyen nhan cua benh la do cac hon hp kh nen hoa tan vao trong mau cua c the. Nh co dien tch trao oi phe nang ma mau c bao hoa rat nhanh, kh hoa tan lu lai cac mo c trao oi trong mau. V du: lng oxy khi ket hp vi hemoglobin hoac kh hoa tan trong huyet tng c s dung hoan toan, nhng vi mot ap lc cao th oxy lai tr nen oc hai tren hai phng dien:

Sau khi ht th oxy nhieu gi cac to chc phoi b kch thch.

Oxy cao ap co tnh chat gay co giat khi ma ap lc rieng cua oxy ln hn 2 kg/cm2.

b. Anh hng cua o cao len con ngi Cang len cao, nong o oxy cang giam, thieu oxy co the

gay ra benh ngat th va t o sinh ra cac benh ve ho hap, tim mach Bi v o cao di 3.000 m th kh hau co khac biet khong xa lam so vi tren mat at nhng o cao tren 3.000 m th phu thuoc vao v o a ly. T o, no cung co s tng tac nhat nh vi nhng ngi song o cao nhat nh va tao nen tnh thch nghi rieng. V du ngi nui cao Andes th long ngc rong hn va nhat la pha trc sau hn pha sau, e tao thuan li cho hoat ong cua buong phoi. Ngi nui cao Tay Tang nhp th va nhp tim nhanh hn so vi ngi dan trung bnh.

c. Tac ong cua tieng on len sc khoe con ngi

Tieng on la tat ca nhng am thanh khong thch nghi, gay kho chu cho con ngi. Bieu hien cua tac ong cua tieng on qua tan so (Hz) va ap lc (n v la barie = 1bin/cm2 = 10-6 atm/cm2). Tieng on gay nguy hiem cac mat cng o va tan so, thi gian, o thuan khiet, am pho, tnh bat ng va s ket hp vi o rung. Ngng gay au tai mc nghe toi a la 104 ERG/cm2/s, gap mc toi thieu 1013

lan, neu tieng on manh gay cam giac kho chu tham ch gay iec tai. Bnh thng tieng on co the gay chong mat, buon non, tham ch ngat. No co the tac ong en tan cung cua than kinh, tac ong len tien nh va gay chong mat. Theo D. Rhor (1969), tieng on con co tac hai ve mat tam ly, gay kho chu, lo lang, bc boi, cau gat, s hai, am anh, lam mat tap trung, mat ngu, lam de nham lan. Tieng on con gay met moi toan than, gay yeu, thieu mau, roi loan than kinh thc vat, ho hap tang, huyet ap thay oi.

d. Tac ong cua o rung len sc khoe con ngi o rung chuyen cung la mot trong nhng yeu to moi

trng. Tac hai cua o rung gay nen:

- Ton thng xng va cac khp xng. - Roi loan van mach cua mach mau. - Ton thng cac c than kinh.

Chng II:


47 48

1. Neu tom lc mot so nh luat ve anh hng cua ieu kien moi trng len sinh vat va con ngi?

2. Neu va phan tch anh hng cua nhiet o len s a dang ve sinh vat trong sinh thai hoc?

3. Neu va phan tch anh hng cua nc va o am len s a dang ve sinh vat trong sinh thai hoc?

4. Anh hng tong hp cua nhiet o va o am co khac s anh hng rieng biet cua nhiet o va o am len sinh vat hay khong?

5. Neu va phan tch anh hng cua anh sang len sinh vat? 6. Neu va phan tch anh hng cua cac thanh phan vat ly

trong moi trng nc len sinh vat? con ngi? 7. Neu va phan tch anh hng tong hp cua cac yeu to vat

ly len moi trng sinh thai? 8. Neu va phan tch anh hng cua yeu to vo sinh trong moi

trng at en sinh vat? 9. Neu va phan tch anh hng cua yeu to a ly moi

trng? 10. Neu va phan tch tnh thch nghi cua sinh vat vi cac ieu

kien moi trng?

Chng 3

SINH THAI HOC QUAN THE - QUAN XA

3.1 SINH THAI MOI TRNG HOC QUAN THE

Muc tieu:

- a ra nguyen l tong quat nham giai thch cac mo hnh ong lc trong moi trng sinh thai.

- Tm ra cac tng tac gia cac nguyen l vi cac mo hnh c hoc cung vi s giai thch cac qua trnh cua s tien hoa, s phat trien cua c the song, cac hoc thuyet sinh hoc va thai o cua ca the oi vi cong ong song va cac he sinh thai ong.

- Van dung cac nguyen l nay vao viec quan tr va bao ton cac quan the t nhien, phuc vu du lch sinh thai

3.1.1 Quan the

Quan the la tap hp cac ca the sinh vat cung loai cung ton tai trong mot khu vc song tai mot thi iem nhat nh. Cac nha sinh thai hoc thng lien he quan the vi mat o ca the tren mot n v dien tch (oi vi he sinh thai tren can) hay la mat o ca the tren mot n v the tch (oi vi he sinh thai nc) hn la lien he vi so lng ca the hay la khoi lng ca the.


49 50

Mot quan the co the thay oi kch thc theo bon cach: sinh san, t vong, nhap c va di c.

- Mot quan the ong khi yeu to sinh san va t vong quyet nh en toc o bien ong cua quan the

- Mot quan the c goi la m khi co s di c va nhap c la quan trong.

- Kch thc quan the phu thuoc vao khong gian song cua chung.

3.1.2 Mot so khai niem khac

Kieu sinh hoc la tap hp cac ca the trong dong thuan co cung kieu gen. Dong thuan la i sau cua cay t thu phan bao gom cac ca the co kieu gen ong hp t. Cung co the xem dong thuan la mot kieu sinh hoc gom cac ca the sinh hoc co kieu gen ong hp t

S tien hoa sinh hoc va chon loc t nhien la qua trnh thay oi he thong di truyen, ay thc chat la qua trnh tien hoa. Chon loc t nhien giup cho s ton tai cua nhng ca the thch ng nhat.

S hnh thanh loai mi xay ra khi co s phan cach ve mat a l cua mot quan the do cac nguyen nhan nh lu lut, bao to, ong at... hay do s troi dat cua luc a. Neu cac quan the cung song co lap qua nhieu the he th se dan en hien tng phan ly ve mat di truyen.

Khu o sinh thai la tat ca nhng yeu to sinh hoc ma mot loai can phai co e ton tai khoe manh va tai sinh san trong mot he sinh thai.

3.1.3 Phan loai quan the Di loai: Nhom sinh vat cua loai mang tnh chat lanh

tho ln nhat la di loai. Kch thc lanh tho cua di loai phu thuoc vao o a dang cua canh quan, kha nang t khac phuc cac chng ngai a l cua loai va tnh chat cua cac moi quan he trong noi bo cua cac ca the trong loai.

- Moi quan the di loai chiem mot vung phan bo rieng.

- Cac di loai khac nhau ve mat hnh thai, ac iem sinh ly, sinh thai.

Quan the a ly: Do nhng ac tnh ve kh hau va canh quan vung phan bo nen di loai co the phan thanh nhng quan the a l khac nhau nhng van mang nen hnh thai va sinh l chung. V vay, nhng quan the a l khac nhau van co the co s giao phoi.

Cac quan the a l cua mot loai khac nhau ve:

- Che o dinh dng

- Kha nang chong chu vi nhiet o va s trao oi nc

- Kha nang chong chu vi nhng ieu kien khong thuan li cua moi trng

- Kha nang sinh e, s t vong Nh vay, s khac biet gia hai quan the a l cang

nhieu bao nhieu th s sai khac ve ieu kien song gia chung cang ln va s trao oi ca the gia chung cang t.

Quan the sinh thai: quan the sinh thai la mot tap hp gom nhng ca the cung loai song tren mot khu vc nhat nh, o moi yeu to vo sinh eu tng oi ong nhat.


51 52

- Quan the sinh thai thng kem on nh so vi quan the a l va gia cac quan the sinh thai thng ch khac biet mot cach tng oi.

- Moi quan the eu mang nhng ac tnh sinh ly, sinh thai nhat nh.

- Quan the sinh thai khac vi quan the a l cho chung khong chiem tron ven mot vung a l ma ch gii han trong sinh canh ac trng cua chung the hien qua s thch ng vi sinh canh o. Gia nhng quan the sinh thai thng co s trao oi ca the ay la yeu to quan trong trong viec phuc hoi so lng ca the e bu ap cho nhng ca the b t vong.

Quan the yeu to: quan the yeu to bao gom nhng ca the cung loai song trong mot khu vc nho nhat nh cua sinh canh trong trng hp sinh canh t ong nhat va co the phan thanh nhieu khu vc khac nhau ve ac iem tho nhng, kh hau hoac cac ac iem khac.

3.1.4 S gia tang va ieu chnh cau truc, quy mo trong quan the

Kch thc va mat o trong quan the: So thanh vien cua ca the tren moi khu vc dien tch c goi la mat o dan so. Mat o dan so anh hng en so thanh vien cua ca the trong cuoc au tranh trong cung mot loai va gia cac loai vi nhau.

S phan tan va phan bo cua quan the: Tuy thuoc vao moi ieu kien (nh vao s van chuyen, s di c, nh gio va nh nc...) ma cac yeu to hu sinh c phan bo nhng khong gian khac nhau.

Co cac kieu phan bo sau:

- Phan bo ngau nhien

- Phan bo ong nhat

- Phan bo nhom.

Mot so cac yeu to tac ong len s phan bo quan the

Cac yeu to moi trng: S lu chuyen cua dong nc, khong kh va nhieu loai ong vat khac a tao ra ca hai loai mo hnh phan bo la ngau nhien va phi ngau nhien. Neu la cac yeu to nguy c th s cong gop cua chung lai se gay anh hng khong nho len kha nang phan bo cua cac loai.

Be mat c gii cua s song: Cac phan ng cua ca the trong quan the oi vi cac yeu to moi trng song co khuynh hng lam gia tang s tap trung noi bo, dan en mat o quan the co xu hng rang buoc vi moi trng song. Cac phan ng ben ngoai ca the co tnh chu ong va thu ong nh anh sang, nhiet o, o am hay nguon thc pham se lam cho cac ca the gii han lai vung sinh thai.

Ngoai ra, con rat nhieu yeu to co tac ong manh len s phan bo quan the, bao gom:

S thay oi cac thong so kh hau, thi tiet. Cac mo hnh mc o tai sinh Sc manh cua s canh tranh Cac yeu to xa hoi Mat o quan c gii han Cac yeu to tac ong en di truyen quan the


53 54

Chon loc: la mot trong nhng yeu to lam thay oi ro ret cau truc di truyen cua quan the. Nhng ca the co sc song cao, thch ng manh se c gi lai, nhng ca the kem thch ng se b ao thai.

ot bien: la nguon goc cua cac bien d. Chnh ot bien la nguon cung cap nguyen lieu cho qua trnh chon loc.

S di c: do s that lac ngau nhien, cac gen t quan the nay co the chuyen sang quan the khac lam cho t le cua cac gen trong cac quan the b thay oi

S di truyen t ong

3.2 SINH THAI MOI TRNG HOC QUAN XA

3.2.1 Quan xa Quan xa la tap hp nhat nh cua cac quan the sinh vat

(va con ngi) phan bo trong mot lanh tho, mot thi gian, mot khong gian nhat nh. Gia cac sinh vat (va con ngi) song trong o co moi quan he tng tac lan nhau ve mang thc an, dong nang lng tap trung trong mot cau truc nhat nh. Gia sinh vat (va con ngi) vi cac ieu kien moi trng vat l cung co s tng tac hai hay nhieu chieu. Moi quan xa cung co qua trnh phat sinh, phat trien va diet vong.

Thanh phan loai trong quan xa hay so lng va chung loai hien dien; la ac iem ro ret nhat cua quan xa. Thanh phan loai cua mot quan xa thng thay oi tng ng vi mc o b tac ong. Bat ky mot thay oi ln nao ve moi trng cung co the dan en s tuyet chung mot so loai nhay

cam va s phat trien cua mot so loai co kha nang thch ng hoac co kha nang li dung cac ieu kien mi e tang trng.

S tac ong tng ho cua canh tranh trong quan xa: S canh tranh co the xay ra khi so lng ca the cua mot loai hoac so lng ca the cua cac loai khac nhau s dung nguon tai nguyen can thiet e duy tr s song nhieu hn so lng thc an c cung cap, hoac khi thc an b khan hiem va cac sinh vat nay se lam thiet hai cac sinh vat khac trong qua trnh i kiem thc an.

Trong mot quan xa ton tai rat nhieu yeu to:

- S tang trng cua quan xa

- Khong gian song cua quan xa

- Tnh on nh va kha nang phuc hoi cua quan xa

- Kha nang xam lan

- Kha nang thay the

3.2.2 ai quan xa sinh vat ai quan xa c s dung trong pham vi toan the gii

e ch mot quan xa ln cua ong vat va thc vat co hnh thc song tng t hoac co ac iem hnh thai hoc va s ton tai cac ieu kien moi trng tng t. Mot ai quan xa sinh vat cua mot he sinh thai co the bao gom nhieu loai hnh khac nhau.

Cac nha sinh thai hoc chia ra thanh chn loai ai quan xa, trong o tam loai hnh chia theo v o (chia theo moi trng a ly), con ai quan xa th chn chia theo o cao so vi mat bien:


55 56

1. ai quan xa hoang mac (desert) 2. ai quan xa rng ma nhiet i (tropical rain forest) 3. ai quan xa trang co (savan) 4. ai quan xa thao nguyen on i (temperate forest) 5. ai quan xa ong co nhiet i 6. ai quan xa taiga (cay la kim) 7. ai quan xa ong reu Bac cc 8. ai quan xa cua rng cay to va trang cay bui a

Trung Hai 9. ai quan xa nui cao

Ngoai ra, con them vao mot ai quan xa la ai quan xa vung bang tuyet cc.

3.3 DIEN THE SINH THAI

Dien the sinh thai la qua trnh bien oi tuan t cua quan xa qua cac giai oan khac nhau, t dang khi au c thay the lan lt bi cac dang quan xa khac nhau tiep theo va cuoi cung thng dan ti mot quan xa tng oi on nh.

Nguyen nhan xay ra dien the sinh thai:

- Do co s tac ong manh liet cua nhng s thay oi ve ieu kien t nhien len cac quan xa trong he sinh thai. Nhng tac ong nay u ln e lam bien oi dan cac ca the va quan the cung nh cau truc cua quan xa sinh thai.

- Hoat ong song cua quan xa sinh thai va cua con ngi a tao nen mot dien the sinh thai.

Phan loai:

Dien the nguyen sinh: khi au t mot moi trng cha co sinh vat. Dien the nay phai co mot nhom sinh vat khi au, tao ra mot quan the khi au, sau o tao ra quan xa khi au va cuoi cung la he sinh thai tien phong bao gom ca chuoi thc an va nang lng. Dan dan he sinh thai nay i vao can bang va on nh sau mot thi gian.

Dien the nguyen sinh co hai loai:

Dien the tren can Dien the di nc. Dien the th sinh: La dien the xuat hien moi trng

a co mot quan xa nhat nh ang trang thai can bang va ben vng. Khi co mot s co moi trng nh thay oi kh hau, sup at, xoi mon, phat quang rng... a lam thay oi c ban quan xa sinh vat. ay la mot trong nhng nguyen nhan c ban lam thay oi cau truc thanh phan mang thc an, dong nang lng trong quan xa he sinh thai, dan en s hnh thanh quan xa mi va he sinh thai mi khac han he sinh thai cu.

Dien the phan huy: La mot loai dien the lien quan en nhng loai sinh vat mi phat sinh trong qua trnh phan huy xac chet cua cac sinh vat. Trong tam cua qua trnh nay la s phan huy cac chat hu c t nhng hp chat phc tap thanh nhng khoang chat n gian hn. iem ket thuc cua qua trnh nay la cac khoang chat.

Mot so nha sinh thai hoc lai phan ra thanh ba loai dien the:


57 58

- Dien the t sinh: la dien the cua nhng thay oi cua qua trnh quan xa gay ra bi nhng ieu kien ben trong va noi lc cung nh giai quyet cac mau thuan ben trong quan xa.

- Dien the b ong: dien ra khi mot loat cac yeu to ben ngoai tac ong vao

- Dien the phan huy: lien quan en s noi tiep cua nhng loai xuat hien trong qua trnh phan huy cac xac chet cua sinh vat.

Nhng ac tnh cua dien the sinh thai: Neu ieu kien vat l khong thay oi qua nhieu th gan

nh co the oan trc c kha nang thay the mot quan xa nay bang mot quan xa khac sau khi co nhng xao tron xay ra.

Nhng tng tac trong t nhien gia cac loai a gay nen s ao lon trong suot thi k dien the, no lien quan en s on nh cua nh k. Nhng tng tac nay nhieu dien the t c biet en mot phan la do ngi ta khong nam bat c quan xa o dien the se xay ra nh the nao.

Dien the thng lam thay oi en tan goc cac chi tiet. Chng III:

1. Muc tieu cua sinh thai moi trng quan the? 2. Neu va phan tch khai niem: quan the, kieu sinh hoc, s

tien hoa sinh hoc va chon loc t nhien, s hnh thanh loai mi, khu o sinh thai?

3. Hay phan loai quan the sinh thai? 4. Neu va phan tch s gia tang va ieu chnh cau truc, quy mo

trong quan the? 5. Khai niem quan xa, ai quan xa sinh vat? 6. Dien the sinh thai la g? Phan loai dien the sinh thai?

7. Neu va phan tch mot v du ve dien the nguyen sinh? 8. Neu va phan tch mot v du ve dien the th sinh? 9. Neu va phan tch mot v du ve dien the phan huy? 10. Nhng ac tnh cua dien the sinh thai?


59 60

Chng 4

HE SINH THAI MOI TRNG

NGUYEN TAC VA CAC KHAI NIEM

He sinh thai moi trng (Environmental ecosystem) la mot he thong bao gom cac quan xa sinh vat va con ngi, co cung cac ieu kien moi trng bao quanh no vi s tng tac lan nhau, lien tuc khong ngng ma ket qua cua s tac ong o quyet nh en chieu hng phat trien cua quan xa va sinh canh cua toan he.

4.1 TO CHC - KET CAU - HOAT ONG CUA HE SINH THAI MOI TRNG

Bat c mot he sinh thai moi trng nao cung co mot khong gian bao quanh, hay mot pham vi lanh tho nhat nh, trong o bao gom cac thanh phan vo sinh (at, nc, khong kh...) va hu sinh (thc vat, ong vat, vi sinh vat, con ngi...).

e ton tai va hoat ong, he sinh thai moi trng phai co au vao va au ra. au vao la nang lng va dong vat chat, con au ra la cac san pham cua qua trnh hoat ong va chat thai. Dong vat chat trong he sinh thai di dang chuoi thc an hay mang li thc an, qua o, vat chat vo c, hu c

c chuyen t cac bac dinh dng thap en cao. au tien, sinh vat san xuat la cac cay xanh se hap thu cac khoang trong at va nang lng anh sang mat tri e quang hp, tao ra chat hu c cho he sinh thai. Nh vay, cay xanh bien oi quang nang thanh hoa nang e cha trong c the cua thc vat. Sau o, cac sinh vat tieu thu cap 1 se an thc vat va tch luy chat hu c va hoa nang nay trong c the. Tng t nh vay, vat chat va nang lng nay trong sinh vat tieu thu bac 1 lai chuyen sang sinh vat tieu thu bac 2, roi lai bac 3... Xac chet cua cac sinh vat nay c phan giai bi cac sinh vat phan huy va sau o tra lai cac chat khoang cho at.

Cac sinh vat trong he sinh thai trong qua trnh hoat ong nh kiem an, sinh san, di c, nhap c thng to chc thanh cac quan the, quan xa va eu co moi lien he tng tac vi nhau. Quan he nay co the la tng ho (nh cong sinh, hoi sinh), cung co the la canh tranh (nh k sinh). Ngoai ra, chung cung co quan he tng tac vi cac yeu to vo sinh cua moi trng. Ban than cac he sinh thai moi trng luon luon co moi lien he vi cac he sinh thai moi trng khac gan no trong s tng tac lan nhau gia cac he nay.

Hoat ong cua bat ky mot he sinh thai moi trng nao cung mang tnh tuyet oi, con ng yen hay bat ong ch la tng oi. Trong qua trnh nay, dong vat chat va nang lng lien tuc hoat ong, bien oi va chuyen t dang nay sang dang khac. Cac thanh phan khac cua he sinh thai moi trng co the la co u, nhng van co mot thanh phan chu yeu e u tao nen va gi cho he sinh thai moi trng o vi the on nh tng oi cua no.


61 62

He sinh thai moi trng la mot he t ieu chnh phc tap. Trong he sinh thai moi trng, khi mot yeu to b thay oi, lap tc co mot hoac nhieu yeu to khac se thay oi theo e cuoi cung a ve trang thai can bang ong.

4.2 S PHAT TRIEN VA TIEN HOA CUA HE MOI TRNG

moi trng tien khai, ni co rat t thc vat va ong vat sinh song th bang chng ve s to chc cong ong trong moi trng nay la khong ro rang; nhng vi thi gian troi qua, nhieu loai sinh thai khac nhau bat au xuat hien vi s tap hp va lien ket cac ca the vi nhau, tu tap nhieu loai sinh vat khac nhau, cac phan cua chung song bam vao mot lp hoac mot a tang co nh, s ket hp cua chung vao cac chuoi va mang li thc pham, va s phan chia tam thi thanh nhng thanh phan vi qua trnh hoat ong hang ngay hoac theo mua khac nhau. Theo l thuyet, neu he sinh thai o khong b xao tron, chung se tr nen ngay cang t chu va ket hp hn, va cuoi cung at c trang thai ben vng on nh, trong o cau truc cua he khong thay oi theo thi gian. Giai oan nay c xem la cao nh va quy trnh phat trien cua no la noi tiep nhau. Trong suot tien trnh noi tiep o, hieu suat he sinh thai thng tang len, tnh a dang cua sinh vat cung tang len va s bien oi moi trng vo sinh cung gia tang. Vao thi iem at en cao nh, nhng thuoc tnh nay thong thng se at c gia tr ln nhat (mot vai thuoc tnh co the at mc thap hn so vi trc khi at en cao nh), va cong ong se tr nen t chu hn mien la cac ieu kien moi trng khong thay oi mot cach ang ke.

4.3 NOI CAN BANG CUA HE SINH THAI MOI TRNG

4.3.1 Can bang sinh thai

Can bang sinh thai con goi la can bang thien nhien la trang thai ma o so lng tng oi cua cac ca the cua cac quan the sinh vat trong he sinh thai moi trng van gi c mc on nh tng oi. Ngoai ra, con co s bieu hien can oi gia cung va cau, gia thanh phan vat l va thanh phan sinh hoc. ieu o lam cho toan he co moi quan he on nh tng oi.

Noi on nh tng oi la v trong t nhien khong co s on nh tuyet oi ma luon luon co s thay oi, phat trien hoac chet i. Va mot s bien oi tong hoa tat ca cac quan xa sinh vat trong moi trng cha en mc qua ln th toan bo he sinh thai moi trng van the on nh, goi la can bang, nhng khong phai la can bang tnh ma la can bang ong. Khi can bang b pha v th toan he se b pha v; can bang mi se c thiet lap. V du ve can bang va mat can bang he sinh thai; nam 1884, ngi ta mang beo luc bnh t Nam My ve Florida e nuoi trong nhng ho nho rieng biet e trang tr. Khong may cac cay nay ngau nhien lot vao cac dong chay Florida. Trong ieu kien nc giau chat dinh dng, chung phat trien va lan tran nhanh chong tren khap cac kenh rach, song ho (loai cay nay co the sinh san rat nhanh, t 10 cay thanh 600.000 cay ch trong vong 8 thang), khien cho giao thong ng thuy nhng ni nay b can tr. T Florida, luc bnh phan tan khap ni mien Nam nc My. Ngay nay, khoang 800.000 ha song ngoi t Florida en California b phu mot lp day beo tren mat. cac bang Floria, Texas, Louisiana


63 64

van e nay la nghiem trong nhat, chi ph cho viec loai tr va lam giam loai beo nay hang nam len en 11 trieu o la.

Nhn chung, vi moi he sinh thai co cac tieu chuan rieng e anh gia s can bang cua chung. V du he sinh thai moi trng san xuat nong nghiep (nong thon) la s can bang gia cac ieu kien cua moi trng va cay trong, vat nuoi sao cho co s a dang vi nang suat cao nhat ma moi trng khong b suy thoai. He sinh thai moi trng o th cong nghiep la s can bang gia moi trng song va con ngi e con ngi co the phat trien can oi va hai hoa, o la s at c nhng tieu chuan quy nh ve vo c va hu c trong moi trng khong kh, moi trng nc, chu trnh thc pham, ve sinh cong ong...

4.3.2. Can bang sinh thai ong t nhien va can bang sinh thai ong nhan tao

Nh a trnh bay tren, s can bang trong mot he sinh thai bao gom cac tac ong cua cac nhan to sinh thai len sinh vat hay quan the sinh vat va o la can bang ong. Tuy nhien, phai noi en tac ong cua nhan to con ngi la nhan to sinh thai co tnh chi phoi rat manh me va co quy mo ln en cac he sinh thai. Con ngi a tao ra hay lam bien oi cac he sinh thai va ieu quan trong la con ngi a lam suy thoai moi trng tren quy mo ln bang chnh cac hoat ong cua mnh. Nh vay, co the hieu va phan ra hai kieu can bang sinh thai khac nhau:

a. Can bang sinh thai ong t nhien

ay la s can bang he sinh thai di tac ong cua cac nhan to sinh thai trong moi trng thien nhien ma khong he co s tac ong, ieu khien cua con ngi.

b. Can bang sinh thai ong nhan tao

Trai vi s can bang neu tren la s can bang co s tac ong va ieu khien cua con ngi, goi la can bang sinh thai ong nhan tao. He sinh thai nong nghiep la mot he sinh thai nhan tao ma con ngi a tac ong vao thien nhien co quy mo ln ngay t buoi s khai cua loai ngi. Cac v du ve can bang sinh thai t nhien va nhan tao nh sau:

- He thong song Cu Long va Bien Ho vi s ieu tiet t nhien; giam lu lng nc ve mua lu, tang lng nc vao mua kiet, tao nen he sinh thai nc l (nhan to tac ong do man) vung ha lu kha ben vng theo nam thang. ay la s can bang ong theo t nhien.

- Tren he thong song Sai Gon - ong Nai: viec xay dng ho Tr An co tac ong ieu tiet nguon nc, lam thay oi nhan to ngap lu va man ha lu song (mua lu nc bt ngap hn, mua kiet man ay ra gan bien hn so vi trc ay), tao s thay oi moi trng vung nay, t o se tao ra he sinh thai mi (khong ke s o nhiem do dau). S can bang sinh thai mi kha ben vng do con ngi tao ra, nen o la s can bang sinh thai ong nhan tao.

4.3.3 Cac yeu to anh hng en can bang sinh thai a. Cac yeu to tang trng va yeu to suy giam


65 66

S can bang cua sinh thai la ket qua cua cac tac ong ong lc ngc nhau hoat ong lien tuc eu an e ieu chnh kch thc cac quan the. Cac ong lc nay co the chia thanh hai nhom: cac yeu to tang trng va cac yeu to suy giam. bat ky mot thi iem nao, kch thc quan the c quyet nh bi toan bo cac yeu to nay. V he sinh thai moi trng bao gom nhieu quan the nen can bang cua toan he se la tong hoa cua tat ca cac can bang trong cac quan the thanh phan.

Trc khi phat minh ra cai cay, viec mot he sinh thai b mat on nh la ieu hiem thay. Tuy nhien, s m rong cua nong nghiep, phat trien o th, phat trien cong nghiep a lam thay oi hoan toan canh quan thien nhien, va nhieu ni tren the gii e tm thay mot he sinh thai can bang la ieu het sc kho khan.

b. Phan ng lai vi nhng bien oi Mau chot quan trong trong he sinh thai moi trng la

on nh hoac can bang. Chung ta co the chng thc rang: e duy tr tot s can bang cua he sinh thai, cach de nhat la chong lai nhng bien ong. V du, nhng thay oi nho trong hoa hoc nc co the khong anh hng en sinh vat song trong nc la do he sinh vat song trong nc chong lai s bien oi o. Neu thay oi nho xay ra, he sinh thai co the phuc hoi nhanh chong, goi la s nhanh chong thch nghi.

Trong the gii sinh vat, thay oi en t s chuyen oi trong nhan to tang trng va suy giam. V du xuat hien thu an tht mi, s thieu hut thc an, lng ma thap hoac nhiet o khong thuan li... eu co khuynh hng dan en s suy giam so lng ca the trong quan the. Cac nhan to khac nh

s tha thai thc an va ieu kien thuan li dan en s bung no so lng ca the trong loai.

Nhng thay oi trong ieu kien hu sinh va vo sinh xay ra eu an trong cac he sinh thai cung dan en s bien oi ln ve kch thc quan the. Tuy nhien, oi vi cac loai co nhieu c che e chong lai s thay oi hoac e phuc hoi nhanh th so lng ca the trong quan the ch bien ong khong nhieu.

c. Cac yeu to troi trong mot he sinh thai

Can bang sinh thai se b pha v khi mot trong cac nhan to sinh thai co v tr chu ao thay oi. Thng yeu to nay bao gom cac sinh vat san xuat, sinh vat tieu thu (ai sinh vat tieu thu va tieu sinh vat tieu thu) va sinh vat phan huy. Trong pham vi cac nhom nay, mot loai hay nhom loai a tch cc tham gia vao viec trao oi nang lng va vat chat, chung co anh hng trc tiep hoac gian tiep en moi trng sinh song cua cac loai khac, tc chung co u the sinh thai va o la yeu to troi trong he sinh thai. Mc o u the (vt troi) cua mot loai, mot so loai hay nhieu loai trong quan xa c the hien bang ch so u the tng ng va the hien vai tro cua chung oi vi ca quan xa noi chung.

d. S a dang va on nh loai

Cac nha sinh thai hoc tin rang he sinh thai on nh chu yeu la ket qua cua s a dang ve loai; o a dang cang cao th mc o on nh cang ln. Quan sat tren nhng he sinh thai cc ky phc tap nh rng ma nhiet i cho thay s on nh hau nh la vo han neu nh khong co s xao tron ve mat sinh thai. Mot he sinh thai n gian nh ong reu th thieu


67 68

s on nh, chung co the co bien ong ot ngot ve kch thc quan the. Cac he sinh thai n gian (canh ong lua m, bap) rat de thng ton bi cac tac ong ben ngoai.

e giai thch hien tng nay, chung ta hay xem s khac nhau gia nhng mang li thc an trong he sinh thai n gian va he sinh thai phc tap. Trong mot he sinh thai thanh thuc, so loai trong mang li thc an la ln hn va co ong tng ho gia cac sinh vat trong mang li thc an cung nhieu hn. Trong mot he sinh thai phc tap, viec loai bo mot loai se ch co tac ong nho en s can bang cua toan he. Ngc lai, trong mot he sinh thai n gian, so loai tham gia vao mang li thc an t, dan en viec loai bo mot loai co the co nhng tac ong ngc tr lai len tat ca cac loai trong mang li thc an.

4.3.4 Tac ong cua con ngi en s can bang cua he sinh thai

a. Tac ong en cac yeu to sinh hoc

Gay ra s canh tranh: Mot v du ien hnh nhat la s canh tranh cua tho hoang vi cu chau Uc. Nam 1856, ngi ta em 12 oi tho t chau Au sang chau Uc, sau vai nam, chung phat trien nhanh chong va bat au an qua nhieu co le ra phai danh cho cu. So sanh, ta co the nhan thay lng co nam con tho an bang lng co cho mot con cu an. Do vay, xuat hien s thieu thc an cho bay cu nuoi. Ngoai ra, bay tho con chiem mot khu vc at rat rong ln chau Uc, lam cho dien tch chan nuoi cu ay b thu hep lai. Cac nong dan ay phai ngan tho xam nhap nong trai cua mnh bang cac hang rao.

Ngoai ra, ta co the a them mot v du la s lan truyen bay ong hung d, von la loai ong mat chau Phi c em sang chau My vao khoang gia the ky nay. Loai ong hung d tren di chuyen c rat xa, giao phoi vi ong mat va lam pha hoai bay ong mat, gay anh hng en nganh ong mat cua cac nc chau My.

Lam tang hoac giam so loai an tht: Mot so loai vat an tht nh cop, soi, cao, chim va canh tranh vi con ngi ve nguon thc an, va tr thanh thc pham cua con ngi. Hang loat thu an tht a b giet trong suot tien trnh lch s tien hoa cua loai ngi. Mot v du na la vao au nhng nam 1900, ngi ta a giet rat nhieu soi vung ong co bang Arizona - My; s viec nay a khien cho bay hu ay nhanh chong gia tang ve so lng, gan nh chung a gam sach co, va theo nghien cu th viec nay a gay ra suy thoai moi trng tram trong. Mot v du khac la loai ca an muoi mien Nam nc My a c em i en vung can nhiet i e chung an cac au trung muoi. Viec nay khien cho so lng muoi giam i mot cach ang ke va a giup ngan nga c dch sot ret nhieu ni. Tuy nhien, giong ca nay cung an cac phieu sinh ong vat an tao. Khi cac phieu sinh ong vat b ca an, tao phat trien nhanh, tao thanh lp vang day tren mat nc lam ngan can s truyen anh sang mat tri xuong cac lp nc va ngan chan s phat trien cua cac thc vat khac.

Cac v du tren cho thay viec con ngi lam tang hoac giam so loai an tht co the gay ra nhng tac hai ghe gm cho he sinh thai cung nh en i song cua con ngi.


69 70

em nhng ca the mang mam benh en: Cac ca the mang mam benh luon ton tai trong t nhien. Con ngi a vo tnh em mam benh en mot moi trng khac von cha co s kiem soat t nhien ve benh o. Tai ni mi nay benh phat trien nhanh chong va a gay tac hai tram trong. Vao au nhng nam 1800, ngi ta a vo tnh em mot vai cay hat de co mang mam benh t Trung Quoc sang My. Cay hat de cua Trung Quoc a quen va song chung vi loai mot loai nam, trong khi cac cay hat de cua My khong quen va do o chung a b mac benh va chet hang loat. Ngay nay khong con mot cay hat de nao My.

b. Tac ong en cac yeu to vo sinh Cac hoat ong cua con ngi a gay o nhiem nguon

nc, khong kh, at, lam hong cac nguon tai nguyen Cac tac ong nay khien cho cuoc song cua chnh con ngi ngay cang kho khan hn.

Gay o nhiem moi trng: O nhiem nc va o nhiem khong kh a tao ra moi trng bat li cho cac sinh vat phat trien. Chlorine, thuoc tr sau, hoa chat oc hai khi nhiem vao nguon nc se lam chet ca va cac thuy sinh vat khac. Viec s dung cac hoa chat CFCs a va ang lam mong tang ozon cua kh quyen, khien cho con ngi de mac cac benh ve ung th da hn. Ro r dau tren song, ho, bien trong qua trnh van chuyen, khai thac cung nh lam chet ca va cac thuy sinh vat khac. Viec tieu dung cac nhien lieu thong thng (dau, kh, than cui) trong tat ca cac nganh lam tang nong o CO2 trong khong kh ro ret, gay ra hieu ng nha knh, lam bien

oi kh hau mot so vung va tren toan cau, anh hng en s song cua tat ca cac loai tren trai at.

Lam hong cac nguon tai nguyen: Nguon nc ngam c s dung mot cach vo to chc co the b can kiet, o nhiem cung nh gay sut l lu vc khong the nao khoi phuc lai c. Do s phat trien cua cong nghiep nen cac mo dau kh, kim loai cung a va ang b khai thac mot cach triet e. Viec lam thay oi dong chay cua song e phuc vu cho con ngi cung lam thay oi toan bo he sinh thai cua lu vc song.

Lam n gian hoa he sinh thai: Do nhu cau cua mnh, con ngi a lam n gian hoa he sinh thai mot so vung thong qua viec lam giam s a dang sinh hoc o. Co the v du ve qua trnh lam n gian hoa he sinh thai la qua trnh oc canh, tc la ch trong mot loai cay trong tren mot vung at. Qua trnh nay lam cho khu vc o b n gian hoa va de b ton thng do sau ray, benh hai, gio, ma va thi tiet bat thng.

4.3.5 He sinh thai moi trng t nhien he sinh thai moi trng nhan tao

Phan tren ta a noi ve s tac ong cua con ngi len he sinh thai moi trng, phan nay ta e cap en van e o trong mot qua trnh co lien quan en s phat trien.

Qua trnh phat trien tien hoa cua xa hoi loai ngi qua cac giai oan: (1) hai lm, (2) san ban va anh ca, (3) chan tha, trong trot va san xuat nong nghiep, (4) cong nghiep hoa va (5) cong nghiep hoa va o th hoa. Qua cac bc phat trien


71 72

o, cac he sinh thai moi trng cung ong thi b bien oi e phu hp vi ieu kien moi trng t nhien cua xa hoi.

Ngay t nhng ngay au do yeu cau tm kiem thc an e am bao cho s sinh ton va phat trien, to tien loai ngi a tac ong vao t nhien, lam cho he sinh thai moi trng t nhien (natural environmental ecosystem) dan dan bien oi.

thi ky tien s, con ngi tuy co s tai nguyen va a tac ong vao mot so he sinh thai moi trng t nhien, nhng do so lng ngi con t, nhu cau khong cao, mc o tac ong khong ang ke, hn na trong thi gian nay kha nang phuc hoi cua moi trng sinh thai t nhien con rat cao nen he sinh thai moi trng luc nay van phat trien, cha co bieu hien suy thoai g.

T sau nhng dien bien tien hoa cua con ngi, nh la s xuat hien cua ngi Homo-sapiens (cach ay chng 40 nghn nam), cung vi viec phat hien ra la, cuoc cach mang ky thuat au tien t san ban hai lm chuyen sang trong trot, chan nuoi va cung chnh t o he sinh thai nong nghiep ra i, a nen van minh loai ngi en ngay nay, th s pha rng e trong trot va pha huy moi trng tai nguyen dien ra ngay cang manh liet. Con ngi von sinh ra rng nhiet i, thch kh hau on hoa, nhng nh cac thanh tu van hoa va khoa hoc ky thuat, co la, ho dan dan chinh phuc thien nhien, tien len cac vung co v o cao, lanh, sinh soi nay n o.

en thi ai tien cong nghiep va cong nghiep hoa, vi s ra i cua may hi nc do nha vat l hoc ngi Phap Denis Pabin (1647 1714) phat minh, va nhat la cuoc cach mang lan th hai Anh vao cuoi the ky 18 sang au the ky

19 chau Au, My, Nhat vi cong nghe tien tien, th kinh te xa hoi cua con ngi phat trien nhay vot. ieu o can rat nhieu nguyen vat lieu, ngha la tai nguyen rng, ham mo, tai nguyen bien, dong song, at ai a b khai thac en can kiet. S huy diet tai nguyen trong o co s huy diet ve ong vat, chim, thu a lam giam s a dang sinh hoc va ong ngha vi viec gay ra lut loi, thay oi moi trng kh hau...

Ngoai ra, qua trnh cong nghiep hoa con i oi vi qua trnh o th hoa va nh the tai nguyen va moi trng con b khai thac va tac ong manh liet hn.

Chng IV 1. He sinh thai moi trng (Environmantal ecosystem) la g? 2. To chc - ket cau - hoat ong cua he sinh thai moi

trng? 3. S phat trien va tien hoa cua he sinh thai moi trng? 4. The nao la can bang sinh thai? Co the phan can bang

sinh thai nh the nao? 5. Can bang sinh thai ong t nhien la g? V du minh hoa? 6. Can bang sinh thai ong nhan tao la g? V du minh hoa? 7. Cac yeu to anh hng en can bang sinh thai? Theo anh

(ch), yeu to nao quan trong nhat? Phan tch nhan nh o?

8. Cac tac ong cua con ngi anh hng en s can bang cua he sinh thai?

9. Anh (ch) hieu the nao la he sinh thai moi trng t nhien? V du minh hoa?


73 74

10. Anh (ch) hieu the nao la he sinh thai moi trng nhan tao? V du minh hoa?

Chng 5

SINH THAI RNG VA A DANG SINH HOC

5.1 SINH THAI RNG

Trong suot qua trnh lch s tren mot trieu nam, cac hoat ong song cua con ngi chu yeu ch la hai lm va san bat. Do vay, tai nguyen rng khong chu sc ep nghiem trong di tac ong cua con ngi. en khi nen nong nghiep nguyen thuy ra i, con ngi bat au khai thac rng e lay at trong trot, the nhng, ch vao khoang thien nien k th 9 trc cong nguyen tr lai ay th chau Au rng mi thc s b con ngi khai pha mot cach manh liet. Moi e doa len tai nguyen rng va moi trng cua the gii bat au t o, dien bien ve rng the gii ton tai song song vi nhng moc lch s quan trong:

Tap quan du canh du c ra i va van con ton tai cho en nay mot so ni tren the gii.

Trung the k, rng chau Au la tai san cua vua quan va nha th. Phap, cac t tan cong vao rng vi quy mo ln nhat a tng xay ra vao the ky XI, XII va keo dai sang en the k XIII.

T the k XVI tr i, chau Au a bat au gia tang cac nhu cau ve go. V vay, ngay luc o cac tai nguyen khai thac c t rng cung a c a vao thng mai hoa.

Nganh cong nghiep giay ra i va phat trien a tieu thu mot khoi lng go ang ke. Nam 1950,toan the gii mi ch san xuat c 1 trieu tan giay, vay ma en nam 1990 nganh san xuat giay cua the gii a tang san lng len ti 80 trieu tan. Hien nay, 12 nc chau Au ch con lai 55 trieu ha rng, trong o, ch co 1/4 dien tch tren la rng co the khai thac c. Trung Can ong, trc ay co rng Bac Phi va rng tren cac nc thuoc luc a An o th nay cung a b tan pha nang ne, nhieu khu vc a tr thanh ban sa mac va sa mac vnh vien.

Vien ong, th Trung Quoc la nc co dien tch rng b huy hoai ghe gm nhat t trc en nay, a e lai hau qua nghiem trong: xoi mon at ai d doi, qua trnh hoang hoa at ai xuat hien va phat trien, thuy tai len ti mc bao ong khan cap

Bac My, trc ay tai nguyen rng tng chng nh vo tan, go khai thac c em ban sang tan chau Au. Vay ma, en the k 19 toc o khai thac rng a en mc bao ong. Ch trong vong hai the ky, nc My a mat mot dien tch rng rong bang ca chau A mat trong 2.000 nam.


75 76

Nh vay, hang tram trieu ha rng am nhiet i thng xanh va rung la a b huy hoai hoan toan, at ai b xoi mon nghiem trong va thng xuyen co nhieu thien tai hn. Viec tan pha khu rng am nhiet i rong 463 trieu ha nam vung Amazone cua Nam My th that s la mot on phan cong len sinh thai va moi trng. Bat au t the ky 19,khi thc dan chau Au en Brazil cho en nay th ho a pha huy mat 45% dien tch khu rng nay. Viec khai pha khu rng Amazone e lam ng xa lo xuyen vung la khuc dao au cho cac hoat ong tiep theo e tan cong vao cac canh rng doc hai ben xa lo nay. Khu vc gan mot con song thuoc nhanh cua song Amazone, at sau khi trong trot a tr nen kho can va bien thanh vung sa mac rong ln. Ngoai ra, cac hoat ong chan tha gia suc cung gop phan khong nho vao viec ay manh toc o suy giam tai nguyen rng va a dang sinh hoc.

5.1.1 ieu kien hnh thanh va phat trien rng 5.1.1.1 Yeu to kh hau Kh hau gi vai tro quan trong hang au quyet nh en

s phan bo cac kieu sinh thai rng chu yeu. a. Che o nhiet Nh a e cap, nhiet o la nhan to rat quan trong oi

vi s sinh trng, phat trien va phan bo cua rng. No la yeu to gii han len s banh trng cua rng tren tng lanh tho khac nhau.

Hau het thc vat phat trien tot trong khoang nhiet o trung bnh thang lanh nhat khong di 200C, bien o nhiet theo mua chenh lech nhau khong qua 50C. Chieu cao cay va kch thc cay giam khi nhiet o thap va bien o nhiet cao.

Chang han cac vung gan xch ao nh Malaysia, Indonesia, New Guinea, Viet Nam rng rat phong phu va co than cay to va cao, cang i ve pha hai cc th tnh phong phu o cang giam va kch thc va chieu cao cua cay giam; tham ch nhng ni bang gia th khong co bong dang cua mot cay rng nao ca.

Do o, can chu y rang: Theo quy luat a i th t xch ao ve hai cc do nhiet o khong kh giam dan, nen kch thc cay, la cay, chung loai, cau truc eu giam theo. Tuy nhien, theo quy luat phi a i th s giam kch thc, chung loai, cau truc lai tuy theo o cao; v cang len cao, nhiet o khong kh cang giam xuong.

b. Lng ma Lng ma co anh hng rat ln en so loai va s phan

vung ong - thc vat. Chang han nh vung Amazone do lng ma rat cao nen tham thc vat ay chiem ti 87% tong dien tch t nhien va c goi la la phoi xanh cua hanh tinh.

Viet Nam, do anh hng cua he thong gio va cac hng nui nen a tao ra cac s trung khp hoac sai lech gia mua ma va mua nhiet, tao ra cac vung rng sinh trng va phat trien khac nhau. V du nh: rng ma nhiet i (Tropical rain forest), rng kho nhiet i (Tropical dry forest). Tuy nhien, do s xen ke gia trung tam ma ln va trung tam ma nho nen khong the lay lng ma lam n v ac trng cho cac kieu sinh thai rng.

Ngoai ra, lng ma ket hp vi nhiet o cung tao ra s a dang ve chung loai ong - thc vat, cung nh nang suat sinh khoi cua khu rng.


77 78

c. Anh sang mat tri

Anh sang mat tri la mot trong nhng yeu to khong the thieu c oi vi s sinh trng va phat trien cua cay rng, no la mot bo phan cau thanh nen s quang hp cua cay:

6CO2 + 6H2O C6H12O6 + 6O2

Anh sang mat tri vung nhiet i rat phong phu nen a tao ra loai rng nhieu tang va co kha nang tao ra sinh khoi ln.

5.1.1.2 a hnh ng ve mat a - thc vat th mot so kieu a hnh

chnh co quan he mat thiet ti tnh a dang va phong phu cua rng:

o Nhom kieu a hnh oi nui: chiem dien tch ang ke va co vai tro kha quyet nh len s phan bo tai nguyen rng va he ong - thc vat.

o Nhom kieu a hnh cao - sn nguyen: nhom nay co ac trng la phan bo tham phu mc trung bnh.

o Nhom kieu a hnh nui a voi: nhom nay co mot ac trng la ngheo nan ve ong - thc vat.

o Nhom kieu a hnh trung gia oi nui: nhom nay thng xuat hien gia cac day nui va co cac dang khac nhau nh: long chao, bon a, mang trung Tuy vay, ay la vung nhan c lng ma t nhat. Do o, thc vat ay cung rat ngheo nan.

o Nhom kieu a hnh ong bang: loai nay co cao o thap nhat. Do ieu kien kh hau thuan li, at ai mau m, va cac che o thuy van rat u ai oi vi s sinh trng va phat trien cua rng. Do vay, nhom kieu a hnh nay rat u ai cho cac he sinh thai rng.

5.1.1.3 at ai, tho nhng Tren bang phan loai at the gii, ta thay co rat nhieu

loai at; tuy thuoc vao tng mien kh hau khac nhau se co nhng loai at khac nhau.

a. Mien on i co cac loai at chu yeu sau - at potzon: loai at nay la mot trong nhng loai at

xau nhat trong cac loai at. Thc vat song tren vung at nay chu yeu la cac cay la nhon (thong, tung, bach dng, cay bui, cay than co). Nhn chung, at potzon khong phu hp cho s phat trien cua thc vat.

- at en on i: ay la loai at co o mau m cao (co the c xep vao bac nhat tren the gii). cac vung at en on i, ta co the thay cac dang rng cay la to, nhieu nhat la rng soi va rng bach dng.

- at man on i: co ba dang at man on i o la at salonsat, at solonet va at solot. Cac loai at thuoc at man on i rat ngheo dinh dng, khong phu hp cho s sinh trng va phat trien cua cay rng.

Documents

Giao Trinh Pt Du Lich Sinh Thai