Feljton u listu "Vijesti", izlazio od 22. avgusta do 5. septembra 2010.

GLADIJATORI ILI DOBA ANTIKOG OU-BIZNISA

Gladijatorske borbe su po svireposti i spektakularnosti ostale neprevaziene u kasnijoj istoriji holivudske verzije onoga to se svakodnevno odvijalo irom Rimskog carstva, a to su povremeno bile i inscenirane pomorske bitke, zahvataju samo djeli ovog fenomena

Tragovi zuba velikih zvijeri

GLADIJATORSKO GROBLJE NA SJEVEROISTOKU ENGLESKE: Arheolozi sa Univerziteta u Jorku otkrili su nedavno najvee groblje gladijatora u Velikoj Britaniji. U grobnicama je pronaeno 80 vrlo ouvanih kostura starih oko 2000 godina. Prema istorijskim podacima, upravo na tom mjestu na sjeveroistoku Engleske za vrijeme rimske vladavine odigravale su se borbe gladijatora. Arheolozi u poetku nisu znali ko su bili ljudi pokopani u rimskoj epohi, ali analizom kostiju utvreno je da se radi o mlaim mukarcima u dobi od 18 do 30 godina, ubijenim na najsurovije naine. Svi naeni umrli su nasilnom smru. Otkrivene su brojne rane od oruja, a nekolicina je imala i smrtonosne ugrize lavova i tigrova.

Borci iz arene dugo su sahranjivani na gladijatorskom groblju, od kraja prvog pa sve do etvrtog vijeka, a oteenja na njihovim skeletima nepobitno ukazuju da se radi o profesionalnim borcima. Strunjaci su to ustanovili po zalijeenim i nezalijeenim povredama na kostima, asimetriji ruku koja je nastala zbog navikavanja odmalena na odreenu vrstu oruja, i povredama koje su mogli nanijeti samo onjaci velikih zvijeri. - Na jednom pronaenom kosturu uoeni su ugrizi divlje ivotinje, pretpostavljamo lava, tigra ili medvjeda. Do povrede je vjerovatno dolo tokom borbe u areni, kazao je glavni arheolog Kurt Hanter-Man (HunterMann), dodajui u engleskom maniru da je malo vjerovatno da bi vas prije dvije hiljade godina napao lav dok odlazite u lokalni pab. Po kostima je utvreno i da su to bili ljudi iz Afrike i s Mediterana, koji su najvjerovatnije bili uvezeni kao iskusni borci za zabavu rimskim graanima. Forenziki testovi pokazali su da veina kostura pripada mukarcima, veoma snanim, koji su uglavnom bili natprosjene visine i krupne grae. Neki od njih pokopavani su uz sve poasti, s bogatom zbirkom stvari za zagrobni ivot, a uz neke od kostura naeni su i ostaci konjskih i svinjskih kostiju koji ukazuju na karmine s gozbom. Hanter-Man iz York Archaeological Trusta potvrdio je da se radi o rtvama gladijatorskih borbi. On je ukazao da su neki od sahranjenih bili obezglavljeni maem, a neki zatueni ekiima, te da i zalijeene i nezalijeene povrede ukazuju na borbe u areni za puku zabavu. Kod mnogih kostura uoeno je da je jedna ruka bila mnogo jaa od druge na osnovu ega strunjaci pretpostavljaju da je rije o posljedici estog rukovanja orujem. -Uzrok nesrazmjere ruku gladijatora je vjerovatno taj to su oni poinjali da treniraju rukovanje orujem jo u tinejderskom dobu, istakao je Hanter-Man, te dodao da postoje brojni dokazi koji upuuju na to da kosturi pripadaju gladijatorima, ali i da se istraivanje nastavlja, te se ne moe nita sa sigurnou tvrditi.

Od eutanazije do hirurgije

GLADIJATORSKO GROBLJE U EFESU U TURSKOJ: Otkrie gladijatorskog groblja u Britaniji nije jedino u proteklim godinama. Prije etiri godine u asopisima Forensic Science International i New Scientist magazine, dvojica austrijskih strunjaka objavila su rezultate istraivanja ostataka 67 gladijatora pronaenih u grobnicama u turskom Efesu. Kosti su otkrivene tokom arheolokih iskopavanja 1993. godine i

vjerovatno datiraju iz 2. vijeka. Karl Grosmit (Karl Grosschmidt) s Medicinskog univerziteta u Beu i Fabijan Kanc (Fabian Kanz) s austrijskog Arheolokog instituta, su tada pomou posebnih rendgenskih zraka i mikroskopskih analiza istraili nain na koji su stradali gladijatori. Povrede na kostima eonog dijela lobanje ukazale su da je svaki od suparnika koristio samo jednu vrstu oruja u meusobnom sukobu. Prema istraivanju obavljenom na desetak lobanja, uprkos tome to su ovi borci uglavnom nosili kacige, ustanovljeno je da su umrli od udarca u glavu zadatog postrance, etvrtastim gvozdenim maljem. Vjerovatno je rije o zadnjem udarcu kojim bi ranjenog gubitnika dokrajio krvnik nakon borbe u areni. Naime, gladijatori koji nisu pokazali dovoljno vjetine ili hrabrosti na kraju borbe bili su esto pogubljeni na zahtjev publike, a od osuenog se oekivalo da bez odbrane primi konani udarac kako bi umro "kao ovjek". Austrijski patolozi su otkrili i nezalijeene rane koje potvruju ilustracije s mozaika i reljefa na kojima su prikazani gladijatori kojima je ma zabijen kroz grlo u srce (to je bio brz nain umiranja). Na lobanjama nekih gladijatora pronaeni su i pravougaoni tragovi koji se ne mogu povezati sa bilo kojim gladijatorskim orujem. Na osnovu toga je zakljueno da su gladijatori imali saradnike koji su vrili svojevrsnu eutanaziju nad teko ranjenima. Pretpostavljam da su bili teko povrijeeni, a kako su se dobro borili nisu bili osueni na smrt. Ali, za njih nije bilo nade, pa su im saradnici zadavali konaan udarac da bi ih oslobodili", objasnio je profesor Kanc. Skeleti iz Efesa pokazali su da je rije o osobama u dobi izmeu 20 i 30 godina. Na mnogima od njih austrijski strunjaci otkrili su zalijeene povrede, to govori da im je pruana skupa medicinska pomo. Na jednom od tijela zabiljeeni su i tragovi hirurke amputacije. Zanimljivo je da na kostima nisu zabiljeeni tragovi viestrukog ranjavanja u jednoj borbi, to ukazuje da se borbe nisu odvijale u haotinim masovnim sukobima, ve u skladu sa pravilima. Gladijatori koji bi preivjeli tri godine borbe u areni dobijali su slobodu i esto postajali uitelji u gladijatorskim kolama. U nalazitu u Efesu pronaen je jedan takav kostur biveg borca koji je proivio prosjean vijek jednog Rimljanina. Inae, istorijski zapisi ukazuju da su gladijatori rijetko preivljavali borbe, odnosno da je ansa da preive neku borbu bila samo oko 30 odsto.

to je publici bilo na srcu

KO SU BILI GLADIJATORI: Rije je o borcima u starom Rimu koji su, u svrhu zabave gledalaca, izvodili borbe s maevima i drugim orujem koristei tadanje vojne i borilake vjetine. Za ovu popularnost gladijatora pobrinula se u proteklim decenijama holivudska mainerija, pa smo tako njihov izgled isprva gradili na liku Spartaka (Kirk Daglas u istoimenom kultnom filmu) a od nedavno i na ulozi Rasela Kroua u filmu Gladijator. Pojava ovih boraca na ivot i smrt budi radoznalost i rasplamsava matu dananjeg stanovnika planete, jednako kao to je to bilo i u rimsko doba. Razloge nije teko dokuiti - rije je o jednoj od najkontroverznijih civilizacijskih nedosljednosti, odnosno uzbuenju koje je gledalitu nudio in pojedinanog ili masovnog ubijanja ljudi i ivotinja. Homo sapiens je dakle, u liku Rimljanina koji otvoreno uiva u posmatranju prolivanja krvi, u jednom momentu istorije institucionalizovao i legalizovao ubijanje u areni kao vrhunski in zabave. tavie, ovaj antiki ou-biznis je po svireposti, bezobzirnosti i spektakularnosti ostao neprevazien u kasnijoj istoriji holivudske verzije onoga to se deavalo u areni prije dva milenijuma, a to su povremeno bile i bitke sa mnotvom brodova i stotinama ubijenih, su u stanju su da nam priblie samo djeli ovog fenomena. Dodue, isprva su se borbe obino prekidale kod pojave krvi, ali kod kasnijih rimskih careva gladijatorska igra se transformisala i degradirala do te mjere da joj je konani cilj bila smrt. Ima tu jo neto. Forenziki dokazi na kosturima iskopanim u Jorku pokazuju da su te osobe bile vie i jae od prosjenog Rimljanina, to e rei da se u tom spektaklu smrti i u pogledu ljudske grae vodilo rauna o reprezentativnosti. Obinom rimskom ovjeku je osim privilegije prizora smrti, trebalo pruiti saznanje da pred njim svakodnevno ginu najbolji pripadnici tadanjeg svijeta, odabrani ratnici, te da bi mu, eto, nakon tog vrhunskog uitka i spoznaje da stradaju mnogo bolji i sposobniji od njega, bilo najbolje da stvari sagleda pravilno i punog srca ode doma jer sudbinski obrti i lakoa pogibije mogli su konano da u arenu dovedu i njega koji je do jue na tribinama lagodno kalkulisao o sopstvenoj lagodnoj poziciiji u rimskom poretku ovoj su preventivno-ideolokoj svrsi najbolje sluili prizori masovnog stradanja hriana. Ruku na srce, dananje gledaoce kao ni one davnanje najmanje zanima sudbina nevinih hriana. Njih vie golica psiholoki portret gladijatora i njihova ambivalentna pozicija u rimskom drutvu, kao i razliite privilegije koje su imali poput one da budu ljubavnici bogatim Rimljankama - u tom je spoju patologija erosa valjda dostigla svoj vrhunac.

Isprva u forumu pa u amfiteatru

BORBE ISPRVA IMALE RELIGIOZNI KARAKTER: Rije gladijator potie od imena gladijus, kratkog rimskog maa za bodenje i sjeenje. Dugo se smatralo da su Rimljani gladijatorske igre preuzeli od Etruraca, ali je mnogo vjerovatnije da se radi o spoju vie uticaja. Borbe su uvedene u prvoj polovini treeg vijeka stare ere, u sklopu pogrebnih sveanosti, kao obred rtvovanja ljudskih ivota sjenama pokojnika. U prvoj borbi koju je zabiljeio Nikola iz Damaska 264. p.n.e. borila su se samo tri para. Slini obiaji ustalili su se u narednom vijeku pa je tako Titus Flamininus 174. godine p.n.e. odrao munus (sveanost u ast preminulog) a tom prilikom borila su se 74 mukarca tokom tri dana. Te pogrebne sveanosti su se veinom odvijale u decembru, u vrijeme kada su Rimljani slavili sveanost saturnalija. Bogu Saturnu su posebno uvjebani venatoresi prinosili ivotinjske rtve borei se raznim egzotinim ivotinjama poput lavova i tigrova. Krajem drugog vijeka stare ere gladijatorske borbe su ve postale veoma popularne predstave koje su rimski carevi poklanjali svom narodu na njegovo otvoreno zadovoljstvo. Borbe su se isprva izvodile u Forumu, a kasnije u amfiteatrima meu kojima je najpoznatiji svakako bio rimski Koloseum. Ove pozornice smrti postojale su irom carstva, to cijelog stvari daje nezamislive tragike dimenzije. Gladijatori su poticali sa raznih strana. Mogli su biti robovi ili ratni zarobljenici koji su bili obavezni da se bore, kriminalci koji su htjeli da izbjegnu smrtnoj kazni, ili pak, slobodni ljudi koji su na taj nain htjeli da zarade i izbjegnu siromatvo. tavie, mogli su biti i sami carevi! Pored toga, mukarci nisu bili jedini koji su se borili u areni, ve su to inile i ene koje su se obino preruavale u legendarne Amazonke. Stvari su se od antike malo izmijenile. Jer, ove ratnice koje je u svojoj Istoriji opisao Herodot oito su rasplamsavale matu antikog ovjeka, kao to to izaziva i njihov dananji pomen. ene su se borile i ginule u areni sve dok to poetkom treeg vijeka nije zabranio car Septimije Sever. Same gladijatorske borbe ukinute su sa prevagom hrianstva, na osnovu zakona cara Konstantina iz 325. godine, ali su se i dalje sporadino odravale do oko polovine petog vijeka. Posljednje borbe u samom Rimu odrane su 1. januara 404. Porijeklo ove pojave lei u religioznoj tradiciji. Pretpostavlja se da

gladijatori imaju pretee u starim kulturama Apeninskog poluostrva, najvjerovatnije etrurskoj, i da je to u stvari bio vid prinoenja ljudskih rtava u ast ratnicima palim u borbi. Uglavnom se radilo o dva zarobljenika koji su bili prisiljeni da se bore na ivot i smrt na grobu palog heroja.

Pozornice za spektakle smrti

POZORNICE ZA SPEKTAKLE SMRTI: Rimski istoriar Tit Livije zabiljeio je da su prve gladijatorske borbe odrane 310. p.n.e. u Kampaniji, i da su predstavljale slavljenje pobjede Kampanijaca nad Samnitima. U Rimu su prve borbe odrane 264. p.n.e, a organizovali su ih Marko i Decimo Brut pred sam poetak punskih ratova, u ast svog oca, Junija Bruta. Bio je to skroman spektakl sa tri duela robova na stonoj pijaci. U narednim godinama gladijatorske borbe e poeti da se pretvaraju u javne spektakle. Njihov psiholoki potencijal vremenom e postati oigledan. Konaan raskid sa religioznom pozadinom desie se 44. p.n.e. nakon ubistva Julija Cezara. Organizovanje gladijatorskih borbi u Rimu postepeno e postati nain da pretendenti na mjesto magistrata ugode graanstvu i pridobiju glasove. Meutim, kako se Republika pribliavala kolapsu, organizacija gladijatorskih borbi sve je vie prelazila u ruke drave, da bi konano Oktavijan Avgust, prvi car Rimskog carstva, ozvaniio to preuzimanje od strane drave. Za to je imao debelih razloga. Trebalo je izbjei pobune poput Ustanka robova 73. p.n.e. koji je predvodio Spartak, kao i sprijeiti stvaranja privatnih vojski. Oktavijan je regulisao organizaciju gladijatorskih borbi nizom proglasa: magistrati su bili obavezni da organizuju odreen broj borbi u odreenom periodu. U drugoj polovini prvog vijeka dinastija Flavijevaca je regulisala organizovanje gladijatorskih borbi nizom zakona. Od tada, osim u provincijama, borbe su bile iskljuivo u nadlenosti cara. U toku perioda postojanja carstva, gladijatorske borbe su se pretvorile u omiljenu zabavu rimskih graana i jednu od osnovnih karakteristika rimske civilizacije. Bile su nain da se potvrde i ojaaju veze izmeu cara i podanika, kao i znak carske velikodunosti. Takoe su bile idealna prilika da se car pojavi u javnosti sa svim obiljejima moi. On je odreivao ko e ivjeti a ko umrijeti u areni, dok je sjedio u svojoj raskono ukraenoj loi. Sve ovo je igralo znaajnu ulogu u utvrivanju carskog autoriteta i podizanju njegove popularnosti. S druge strane, gladijatorske borbe su kanalisale pozitivne emocije mase ka caru, i istovremeno je na pravilan nain oslobaale negativnih naboja i time smanjivale rizik od

drutvenih pobuna. Dakle, hljeba i igara! Tokom perioda carstva, stvoreni su posebni prostori u kojima su se odravale gladijatorske borbe amfiteatri. Bile su to ovalne graevine koje su zamijenile improvizovane prostore u forumima gdje su se isprva odravale borbe, u doba Republike. Prvi amfiteatar izgradio je magistrat Gaj Eskrabonije Kurije, sredinom prvog vijeka p.n.e. Graevina je bila napravljena od drveta i sastojala se od dva poluovalna pokretna dijela koja su se okretala nakon dramske predstave i mijenjala pozorinu scenu za gladijatorsku arenu.

Pomorske bitke za carski kapric

OD BORBE DVA GLADIJATORA DO SIMULACIJE POMORSKIH BITAKA: Ideja Gaja Eskrabonija Kurija naila je na opte odobravanje te je ve 29. p.n.e. za vrijeme Avgusta sagraen drugi, postojaniji amfiteatar, djelimino od kamena. Poto je ova graevina stradala u poaru, Vespazijan, iz dinastije Flavijevaca, rijeio je da napravi impresivnu i trajnu graevinu danas poznatu kao Rimski koloseum. On je, kao i njegove kopije u provincijama, u prvom redu bio namijenjen gladijatorskim borbama. Obino su to bile borbe dva gladijatora, ali su ponekad organizovane i borbe izmeu dvije grupe, koje su se esto pretvarale u prave bitke. Programi koji su se prikazivali u Koloseumu bili su raznovrsni i surovi. U prijepodnevnom terminu bi se organizovali spektakli u kojima su uestvovale zvijeri (venatio) i bestijari (bestiarii). Potom bi na red dolazili noksi pred publiku bi izlazili oni koji su bili osueni da umru u areni (damnatio). Bili bi ili spaljeni (comburere), ili razapeti na krst (cruce suffregeri), ili pogubljeni maem (damnati ad gladium), ili bi bili preputeni na milost i nemilost nekoj divljoj zvijeri (damnati ad bestius). U podne bi u arenu stupali gladijatori meridijani (gladiatores meridiani), odnosno, kriminalci, neobueni za borbu i osueni da se bore na smrt jedni sa drugima, neki goloruki, neki s orujem. Na kraju bi svi bili pogubljeni. Popodnevni asovi bili su rezervisani za borbe profesionalaca, koji nisu uvijek bili mukarci. Postojale su naime i gladijatorke, a borbe izmeu ena predstavljane su kao poseban i izuzetan dogaaj, jer su bile rijetke sve dok ih oko 200. godine nije zabranio car Septimije Sever. Najbizarniji i najmegalomanskiji momenat ovih spektakala bile su naumahije, odnosno gladijatorske borbe u kojima su simulirane pomorske bitke. Prve ovakve borbe odrane su za vrijeme Julija Cezara u iskopanom

bazenu pored rijeke Tibar, 46. godine prije nove ere, tokom proslave njegovog etvorostrukog trijumfa. Bazen je oito imao gigantske razmjere kada su u njega mogle da stanu bireme, trireme i kvadrireme. Pola vijeka nakon toga, Oktavijan Avgust je u ast otvaranja hrama Marsa Ultora dao da se izgradi novi bazen. Klaudije je pak naredio da se naumahija izvede u jezeru Fuino u ast zavretka radova na sistemu za navodnjavanje. Naumahije su oito prevazilazile sve dotad vieno, pa se stvar u prevazilaenju prethodnika svodila na varijetete. Kontroverzni Neron je tako odluio da naumahije premjesti u amfiteatre. Prva takva borba je odrana 57. godine u drvenom amfiteatru sagraenom na Marsovom polju. Jo jedna naumahija je odrana 64. godine. Tit je 80. godine, u ast otvaranja Koloseuma odrao dvije naumahije, jednu u Avgustovom bazenu, a drugu u novom amfiteatru. Danas nije lako zamisliti sredstva koja su rimski carevi troili za organizovanje ovakvih zabava.

Car Komod nije stradao u areni

VRSTE GLADIJATORSKOG ORUJA: U poetku se koristilo isto oruje koje se koristilo u vojne svrhe, da bi polako poelo da se mijenja u cilju isticanja vjetine onih koji ih koriste. S tim u vezi, korieni su razni trozupci, laka koplja, bodei i kratki maevi, bilo da su ravni (gladijusi) ili da su zakrivljeni (sike). Nije se koristilo dugo i teko koplje pilum, tipino za rimske legionare. Gladijatorski titnici za pojedine djelove tijela bili su jednostavniji nego vojniki. titovi su bili manji a oklopi nisu korieni. Carski gladijatori, meutim, imali su bolje zatiene noge i ruke, da se borba ne bi prekidala zbog ranjenih ekstremiteta ili glave. ljemovi koji su se koristili u areni bili su glomazniji, zatvoreniji i tei od onih koji su se koristili u pravim bitkama. Mogli su da se nose na glavi krae vrijeme, pa su zato imali i psiholoki efekat jer su bili bogato ukraeni tekom ornamentikom koja je davala zastraujui izgled onom ko ga je nosio. S obzirom da su se gladijatori koji su se borili obino poznavali meusobno, u presudnom trenutku bilo je lake ubiti anonimusa koji krije lice iza maske-ljema nego gledati u lice nekoga poznatog, nerijetko ak i prijatelja. Najvei broj gladijatora bili su ratni zarobljenici, robovi ili kriminalci osueni da se bore u areni. Hriani ili kriminalci osueni da umru u areni nazivali su se damnati ad mortem. Slobodni ljudi koji su izabrali da se bave ovim poslom su se nazivali auktorati i do kraja Republike inili su polovinu

ukupnog broja gladijatora. U prvo vrijeme, ratni zarobljenici su prisiljavani da se bore u svojoj odjei, sa svojim orujem i da koriste svoj specifian nain borbe, te su prema tome i poeli da dobijaju imena. Samniti su bili rimski prototip profesionalnih gladijatora, i isprva je bila prihvaena samnianska oprema i oruje kao tipino gladijatorska. Druge dvije vrste gladijatora takoe su dobile ime po poraenim plemenima Gali i Traani. Ve u doba Avgusta, Samniti su postali rimski saveznici, tako da je taj tip gladijatora nestao. Murmilo je bio kombinacija Samnita i Gala. Nosio je ljem u obliku riblje glave, i titnik na desnoj ruci i lijevoj nozi. Od oruja, koristio je kratki ma - gladijus, jedan mali ovalni tit, i drugi, veliki i etvrtasti. Obino se borio protiv treksa ili Traanina, jedinog originalnog tipa gladijatora iz doba Republike koji je opstao. Sekutor (progonitelj) je prema Isidoru Seviljskom dobio ime jer je progonio svog protivnika, retarijusa. Ovo je bila klasa u kojoj se borio i car Komod (koji nije stradao u dvoboju u areni kako prikazuje film Gladijator ve ga je udavio rva). Sekutorova lijeva ruka bila je zatiena nekom vrstom titnika, a nosio je veliki etvrtast tit i ovalan i gladak ljem kako bi mrea njegovog protivnika, retarijusa, lake skliznula.

Gladijatorke kao Amazonke

ENE SU SE BORILE PRERUENE U LEGENDARNE AMAZONKE: Sekutor je od oruja koristio ma koji je bio dui i praviji od gladijusa. Ponekad je koristio i trozubac i bode. Retario se obino borio protiv sekutora. Od oruja, koristio je trozubac i mreu, i bio zatien samo titnikom na lijevom ramenu. Ponekad se retario borio i protiv murmila. Treks (Traanin) se borio protiv murmila. Koristio je tit koji je bio manji od murmilovog (parmula), tako da je imao due titnike na nogama. Napadao je kratkim maem koji se zvao sika. Na glavi je nosio ljem sa krijestom i vizirom. Zanimljivo je bilo i to to je treks nosio tit u desnoj ruci a ma u lijevoj, i u toj njegovoj "ljevorukosti" je bila njegova prednost, jer je sigurno bilo veoma nezgodno napadati ljevorukog borca. Osim ovih najzastupljenijih, postojali su i drugi, neki ak veoma egzotini tipovi. Esedari (essedarii), koji su se borili u dvokolicama u stilu britanskih Kelta i koje je vjerovatno uveo Julije Cezar nakon invazije na Britanska ostrva, ekvites (equites), koji su ulazili u arenu na konjima, velites (velites)

ije je koplje bilo vezano za ruku tako da je mogao da ga povrati kad bi ga bacio, lakeari koji su koristili laso, sagitari koji su koristili luk i strijelu, dimakeri koji su se borili sa dva maa, i mnogi drugi. Meu bizarnijima se moe navesti andabate (andabatae), kome je ljem bukvalno padao na oi tako da je u stvari pipajui okolo traio neprijatelja. Veoma je bilo bitno da se spoje dva tipa koja su priblino iste snage. Prednost jednog u oruju, morala je biti nadoknaena nekom drugom prednou kod drugog, na primjer, snagom. Nije postojala nikakva ast u pobjeivanju slabijeg neprijatelja. Primjerice, u paru murmilo vs. retario, retario je bio lake naoruan ali veoma pokretljiv, dok je murmilo bio tee naoruan, ali zato tromiji zbog tekog oklopa i naoruanja. Razliitost izmeu protivnika u naoruanju, nainu borbe, pokretljivosti, bilo je ono to je publiku toliko privlailo. Jednako naoruani borci rijetko kad bi postajali protivnici u areni. O postojanju gladijatorki postoje dokazi kako u arheologiji, tako i u knjievnosti. Sve do 3. vijeka ene su se borile preruene u legendarne Amazonke, kada ih je zabranio Septimije Sever. Gladijatorke su se prvi put pojavile u doba rimskog imperatora Nerona, na igrama organizovanim u ast jermenskog kralja Tiridata I. Petronije, u svom Satirikonu pominje enu esedijarijusa (essediarius - gladijator koji se bori iz dvokolice u keltskom stilu). Svetonije u svom djelu Dvanaest rimskih careva, govori o tome kako je imperator Domicijan volio da gleda borbe izmeu ena i patuljaka.

Teki oklopi i za ene-borce

BORBE GLADIJATORKI KAO RIJETKA POSLASTICA: Sa slika i mozaika moe se zakljuiti da su se gladijatorke borile obnaenih grudi i da su rijetko nosile ljemove, bez obzira kom borakom tipu pripadale. Prema izvorima, izgleda da su se ene borile uglavnom nou. S obzirom da je no bilo vrijeme za glavne i veoma vane dogaaje gladijatorskih igri, moe se zakljuiti da su borbe u kojima su uestvovale bile vane i da su predstavljale rijetkost. Okolnost da ih antiki istoriari esto pominju ukazuje da su gladijatorke bile mnogo rasprostranjenije nego to to direktni dokazi ukazuju. Dion Kasije pored ena, pominje i djecu koja su se borila na gladijatorskim igrama koje je 66. godine organizovao Neron. Poznato je i da je Neron prisiljavao ene nekih poznatih rimskih senatora da se bore u areni. Istoriar Mark Vesli, komentarie da gladijatorske kole vjerovatno nisu bile najpogodnija mjesta za obuku ena i da su ih vjerovatno

poduavali privatni tutori u koli za mlade (collegia iuvenum). Te kole su sluile takoe i za obuku uglednih mukaraca starijih od 14 godina u borilakim vjetinama. Vesli je naao tri izvora u kojima se pominje da je bilo ena u tim kolama. Domicijan nije bio prvi koji je koristio ene u areni. Meutim, u literaturi se najvie pominju ba gladijatorske borbe koje je on organizovao a u kojima su uestvovale ene. Pominje se u djelima Svetonija, Marcijana i Stacija. Na jednom reljefu iz 1. ili 2. vijeka iz Halikarnasa prikazana je borba ena u tekim oklopima. Na samom reljefu pored natpisa Amazonka i Ahilija pie da su se obje asno povukle iz arene. Reljef se danas nalazi u Londonskom muzeju. Smatra se i da je enski skelet iz rimskog doba iskopan u Sautarku u Londonu 2001. godine pripadao gladijatorki. Do tog zakljuka se dolo jer je sahranjena van glavnog groblja iako je grob bio bogato opremljen - sadrao je glinene lampe anubis (lampe na kojima je bio naslikan upokojeni gladijator) i posude sa spaljenim iarkama bora. Jedini borovi te vrste u Britaniji u to vrijeme bili su borovi zasaeni pored londonskog amfiteatra i iarke ovih borova su se tradicionalno spaljivale tokom gladijatorskih igara. Veina strunjaka smatra ovu identifikaciju pogrenom, meutim Londonski muzej, u kome se nalaze kosti, tvrdi da postoji 70 odsto vjerovatnoe da je ena iz ulice Grejt Dover bila gladijatorka. Hedli Svejn, direktor Odsjeka za ranu istoriju u Muzeju kae: Nema ni jednog jedinog dokaza koji bi izriito potvrdio da je ona bila gladijatorka. Meutim, drugi dokazi navode na ovu zagonetnu pretpostavku. Danas se skelet nalazi izloen u Londonskom muzeju na kraju sekcije rimskog Londona.

Nezabiljeeni pomor ivotinja

ISTREBLJAVANJE IVOTINJA U ARENI: Izmeu dva punska rata, u drugoj polovini treeg vijeka p.n.e. zapoeto je sa dovoenjem divljih ivotinja iz Sjeverne Afrike u Rim, osobito divljih maaka - lavova, leoparda, tigrova, kao egzotinih rijetkosti koje su se izlagale kao dio pobjednikih igara. Prema Titu Liviju, isprva su te ivotinje bile lovljene (186. p.n.e.), da bi 169. p.n.e. bile ukljuene prvi put u cirkuske igre - tada je 63 afrika pantera i 40 medvjeda i slonova ubijeno u areni. Uskoro su borbe sa ivotinjama i lov na ivotinje postali sastavni, mada ne

obavezan dio borbi. Postojale su dvije vrste spektakla sa ivotinjama - borbe i lov. Oni koji su se borili sa ivotinjama zvali su se bestijari (bestiarii), a oni koji su ih lovili venatores (venatores). Bestijari su bili obino kriminalci ili ratni zarobljenici osueni na smrt u areni, neobueni za borbu sa zvijerima i iji je kraj bila sigurna smrt u raljama i kandama njihovih protivnika. Kasnije je to bila tipina sudbina hriana. Seneka (Poslanice) i Simah pripovijedaju o sluajevima mnogih bestijara, koji su radije oduzimali sebi ivot nego da se u areni budu preputeni zvijerima. Seneka spominje i germanskog zarobljenika koji se zadavio sunerom, a Simah (Pisma) govori o 29 Saksonaca koji su se meusobno poubijali da bi izbjegli stranu smrt. Bestijari su takoe bili i osobe koje su se brinule o ivotinjama, izvodile ih u arenu i odvajale od rtava da bi spektakl trajao to due.

Venatores su bili specijalno obueni lovci na zvijeri, a spektakl lova u kom su uestvovali zvao se venationes (venationes). U ovim spektaklima je ubijano na stotine ivotinja dnevno. Isprva su to bile egzotine i krvolone ivotinje, kao to su lavovi, tigrovi, leopardi, medvjedi, nosorozi, nilski konji, hijene. Meutim, kako su te zvijeri postajale sve skuplje, u predstave su se uvodili i biljojedi, kao na primjer, irafe, divlji konji, bikovi, jeleni, divokoze. U Carskim povijestima (Historia Augusta), navodi se da je Filip Arabljanin 248. godine izveo u arenu 32 slona, 10 jelena, 10 tigrova, 60 lavova, 10 hijena, 1 nilskog konja, 10 irafa, 10 divljih magaraca,

40 divljih konja i mnoge druge ivotinje. Posljedice ovoga su bile strahovite. Neke ivotinje su potpuno iezle iz svojih prirodnih stanita. Nilski konji su nestali iz Nubije, dok su slonovi iz sjeverne Afrike istrijebljeni. Nestali su i lavovi koji se danas mogu vidjeti na asirskim reljefima. U slavu Koloseuma, ubijeno je izmeu pet i deset hiljada ivotinja. Jedanaest hiljada je stradalo u areni povodom Trajanovog osvajanja Dakije. U doba Avgusta, u 26 venationesa ubijeno je 35.000 ivotinja. Ovaj pomor obino se nalazi u sjeni ljudskog stradanja, ali ostaje injenica da po dometu vjerovatno ubjedljivo nadmauje kasnije istrebljavanje ivotinja u doba industrijske revolucije.

Arena privlaila i rimske careve

DRUTVENI POLOAJ GLADIJATORA: Odnos Rimljana prema gladijatorima bio je ambivalentan. Na ovo zanimanje u rimskom drutvu gledalo se manje vie kao i na prostituciju, koja je isto kao i gladijatorstvo, u isto vrijeme fascinirala i odbijala. S jedne strane, ratoborno drutvo kao to je bilo rimsko, cijenilo je gladijatore zbog sranosti, ali u isto vrijeme ih je i omalovaavalo zbog niskosti i grubosti zanimanja. Uprkos niskom drutvenom statusu, neki gladijatori su uspijevali da steknu veliku slavu. tavie, postoje zapisi koji potvruju da su se tim zanimanjem bavili i pripadnici senatorskih i drugih uglednih rimskih porodica. Pouzdano se zna da se ak devet rimskih careva (izmeu ostalih Kaligula, Hadrijan i Komod) povremeno bavilo ovim pozivom. Gladijator koji bi imao uspjeha zaraivao bi izmeu 3.000 i 15.000 sestercija, to je bilo pravo malo bogatstvo u odnosu na uobiajenu gladijatorsku platu koja je iznosila izmeu 1.000 i 2.000 sestercija. Veina gladijatora su bili robovi koje su njihovi gospodari kupovali, iznajmljivali i prodavali po sopstvenom nahoenju. U areni su se vie cijenili kriminalci i slobodnjaci nego robovi i ratni zarobljenici, jer su se borili sranije i sa vie volje s obzirom da su mogli da dobiju neto zauzvrat. POSTOJALE SU BROJNE KOLE ZA OBUKU: Da bi mogli da se bore u areni, svi su gladijatori morali prethodno da prou obuku. Vjebali su pod budnim okom magistera, koji je u isto vrijeme vodio i kolu. U toku obuke, koristili su titove od prua i maeve od drveta (rudis) koji su bili duplo tei od maa korienog u areni. Ovi maevi su se

predavali onim gladijatorima koji su uspjeno doli do kraja gladijatorske karijere, kao nagrada za dobru slubu i dozvola za otvaranje sopstvene kole za gladijatore. U doba Republike u Rimu je bilo mnogo privatnih gladijatorskih kola, ali je u periodu Carstva drava preuzela sve te male kole kao i pokroviteljstvo nad borbama.

Pri ulasku u kolu, budui gladijator, koji se zvao novicijus, polagao je zakletvu sakramentum, da posveuje svoj ivot bogovima podzemlja i da prihvata bez pogovora svaki tip ponienja. Dobrovoljci su takoe potpisivali i ugovor auktoramentum, sa upravnikom gladijatora - lanistom, kojim bi se odreivalo koliko esto treba da se bore, koje oruje treba da koriste, i koliko e zaraivati. Na obuci, pretendenti na gladijatorski posao prolazili bi kroz fiziki pregled koji je obavljao ljekar i kojim se utvrivalo da li je fiziki sposoban da izdri izuzetno napornu obuku, kao i to da li je estetski privlaan. Naime, vlasnici gladijatorskih ekipa (familia gladiatoria) kupovali su robove vodei rauna o njihovoj snazi i ljepoti.

Vegetarijanski nain ivota

LJUBAVNICI BOGATIH RIMLJANKI: Uspjeni gladijatori su nerijetko postajali ljubavnici bogatim Rimljanima i Rimljankama. Prema rimskim traevima moda je i Faustina, ena cara Marka Aurelija, imala gladijatore ljubavnike, pa su rimski traevi tako objanjavali porijeklo i ljubav njenog sina Komoda prema gladijatorskom "sportu". Estetika borca je dakle, bila nerazdvojni dio gladijatorskih borbi pred publikom. Laniste su obino birali vie mukarce. Prema ostacima iz Herkulanuma (zatrpanog u erupciji Vezuva) prosjena visina Rimljana je bila oko 1,65m, pa su gladijatori veinom trebalo da budu vii od 1,70 m. U Rimu su postojale etiri kole za gladijatore: ludus magnus, ludus dakus, ludus galikus i ludus matutinus. Ova posljednja obuavala je gladijatore borbi sa zvijerima. kole su imale barake sa malim sobama za gladijatore i prostrane terene za vjebanje. Neke su imale i mjesta za one koji su eljeli da posmatraju treninge. Treninge su vodili posebni treneri koji su se zvali doktori (ludus doctores), koji su esto i sami nekad bili gladijatori. Vjebalo se udarajui o stubove od dva metra ukopane u zemlju. Rivalstvo meu buduim gladijatorima se brzo pojavljivalo, i jo bre uspostavljala hijerarhija meu njima, na osnovu vjetine u borbi koju su pokazivali na obuci. VEGETARIJANSKA ISHRANA DONOSI SNAGU: to se tie ishrane, ispitivanje skeleta sa groblja u Efesu koje su sproveli austrijski patolozi dalo je iznenaujue rezultate. Suprotno ustaljenjom gleditu koje su uglavnom nametnuli holivudski filmovi, gladijatori su vodili vegetarijanski nain ivota. - Analize raene na fragmentima kostiju koji su uzeti sa skeleta 70 gladijatora sahranjenih u Efesu pokazuju da su se zvijezde rimskih arena hranile prvenstveno raom, grahom i suenim voem", izjavio je Karl Grosmit, jedan od sudionika u istraivanju. Takva ishrana, koja se esto spominje u usmenoj tradiciji, prilino je siromana, ali su zahvaljujui njoj gladijatori, iako debeli, bili snani", ukazao je Grosmit koji je lan Instituta za histologiju i embriologiju na Medicinskom fakultetu u Beu. Da bi doli do ovog zakljuka, austrijski paleoantropolozi su koristili metod "mikroanalize elemenata" pomou kojeg je mogue ustvrditi ta je neko ljudsko bie jelo tokom ivota. - Gustoa kostiju skeleta je bila vea od prosjene, kao to je to i danas sluaj sa vrhunskim sportistima, rekao je Fabijan Kanc s Instituta analitike hemije na Bekom univerzitetu. "Gustoa kostiju je naroito uoljiva na stopalima to navodi na zakljuak da su se gladijatori borili bosi u pijesku

arene", dodao je Kanc. S obzirom da su se borili praktino bez oklopa, gladijatori su po miljenju ovog strunjaka vjerojatno htjeli da razviju salo da bi zatitili svoje vitalne organe od otrih udaraca.

Usijano gvoe za pobijeenog

VIEDNEVNE REKLAMNE KAMPANJE: Danu borbe prethodila je reklamna kampanja koja je obino trajala nekoliko dana ranije. Objavljivani su detalji borbi mjesto, datum, sat, ime pokrovitelja, boraki parovi. No uoi spektakla, prireivana je gozba na kojoj su, pored samih gladijatora, mogli da uestvuju i gledaoci. To je bila prilika za bolje upoznavanje boraca, odmjeravanje snaga i uspostavljanje opklada. U areni su gladijatori prvo defilovali u odjei boje zlata i purpura pred publikom, a za njima su ili robovi koji su im nosili oruje. Zaustavljali bi se ispred loe pokrovitelja borbi ili cara i pozdravljali ga i odavali mu poast. Zapoinjalo se sa lakim borbama bez krvi, koje su sluile za zagrijavanje. Potom su se birali parovi koji e se boriti i vrio se pregled oruja koje e se upotrijebiti. Zvuk trube je oznaavao poetak prve borbe. Borci su izlazili u arenu i odmjeravali se, praeni frenetinim povicima publike. Sve je pratila muzika kojom se podizala tenzija i neizvjesnost. Muzikom su se potcrtavali svi bitni dramski momenti poput promjene napada, momenta iekivanja presude magistera koji je sudio, ili momenat prije nego to e car ili pokrovitelj koji se zvao editor (editor) - izrei konanu presudu o ivotu pobijeenog gladijatora. Ako bi presuda glasila smrt, pobjednik bi, nakon izvrenja presude, obilazio jedan krug pod ovacijama publike, a mrtvo tijelo pobijeenog bi prvo pomonik obuen kao Merkur gurao usijanim gvoem, a potom bi ga drugi, koji bi predstavljao Karonta, udarao maljem vie puta radi sigurnosti da je ovaj stvarno mrtav. Potom bi se tijelo odvuklo iz arene, a pijesak bi bio zaravnjen da bi se sakrila krv i pripremio teren za sljedeu borbu. Kao i danas na stadionima gdje se odravaju razni sportski dogaaji, i u amfiteatrima su gledaoci imali odreene ustaljene uzvike koje su uzvikivali u glas kad je trebalo da se odlui o sudbini boraca. Takoe su postojali i uobiajeni uzvici koje su koristili sami gladijatori kada bi odavali poast vlastima. Svaki od ovih poklia je oznaavao jedan od kljunih momenata u areni. Biti spaljen, vezan, udaran i umrijeti od elika (Uri, vinciri, verberari,

ferroque necari) - ovo je zakletva kojom je kandidat za gladijatora bespogovorno prihvatao svaku sudbinu koja moe da ga zadesi u areni zakletva je poslu (koji je smatran nedolinim) davala izvjestan nivo ratnike asnosti. Bila je dio opte zakletve koju su pretendenti na mjesto gladijatora polagali pred magistratima, i koja se zvala sakramentum gladijatorum. Ave Cezare, pozdravljaju te oni koji e umrijeti (Ave Caesar, morituri te salutant) - ova je reenica prvi i vjerovatno jedini put upotrijebljena tokom naumahije koju je organizovao Klaudije, a zabiljeio ju je Gaj Svetonije Trankvil u svom djelu Dvanaest rimskih careva.

Palac nadolje znaio je ivot

Gotov je, gotov je! (Habet, hoc habet) bio je pokli publike u trenutku kada bi neki od boraca poklekao u borbi, to bi u tom momentu oznaavalo vrhunac spektakla. Od ovog momenta, sudbina gubitnika bila bi u rukama pokrovitelja borbi. Velika je zabluda da je pokazivanje palcem nadolje znailo smrt. Osim toga, pokrovitelj i gledaoci u areni uopte nisu koristili palac okrenut nagore. Ova zabluda potekla je iz holivudskih filmova. Dakle, ako bi pokrovitelj okrenuo palac nadolje, znailo bi da oprata ivot pobijeenom. Ako bi pesnicom pokazao iznad glave, to bi znailo da mora biti ubijen. Pusti ga! (Mitte!) - pobijeeni je mogao da moli za milost tako to bi se pokrio maem i podigao lijevu ruku. Ukoliko se asno borio, publika bi ga podrala ovim uzvikom. Konanu rije bi imao car ili pokrovitelj borbi. Ubij ga! (Iugula!) - ponekad je publika zahtijevala smrt pobijeenog i to bi radila ovim uzvikom i pokazujui pesnicom iznad glave (pollice verso) ili ka svojim grudima (pollice vertere). Car ili organizator borbi udovoljavao bi masi time to bi ponovio isti taj pokret, osudivi tako gubitnika na smrt, od kojeg se oekivalo da mirno prihvati svoju sudbinu. GLADIJATOR KOJI JE UZDRMAO I SAMI RIM: Spartak, slavni gladijator, voa Ustanka robova 73. p.n.e, jedan od najboljih maevalaca svog vremena bio je porijeklom Traanin, vjerovatno visokog roda, o emu svjedoi njegovo visoko obrazovanje. Zarobljen je u Trakiji i prodat u roblje, a potom odveden u gladijatorsku kolu Lentula Batijata u Kapuu koja je brojala 20.000 gladijatora. Izabran je meu samim gladijatorima za vou ustanka, tokom kojeg je zahvaljujui svojoj vjetini porazio brojne rimske vojskovoe. Tokom viegodinjih borbi, zabiljeeno

je i da je u jednom momentu primorao tri stotine Rimljana iz patricijskih porodica da se bore kao gladijatori na odru svog odanog prijatelja i saborca Kriksa. Rimljani su smatrali taj rat neasnim i sramotnim za veliinu Rima, u skladu sa nainom na koji su tretirali gladijatore i robove. Istoriari su se u ime latinskog ponosa vrlo malo bavili ovim sukobom i nastojali da umanje njegovu vanost. Ipak i onoliko koliko su pomenuli, bilo je dovoljno da se Spartak i njegovi gladijatori ovjenaju slavom. Da je Spartak bio velik junak i hrabar ovjek saglasni su istoriari Tit Livije, Valej Paterkul, Valerije Maksim, Apijan Aleksandrijski, Dion Kasije, Lucije Flor, Plutarh i Frontin. Spartak je bio taktiar dostojan najveih vojskovoa. Plutarh je zapisao, "konano, nakon to su ga drugovi ostavili, on (Spartak) je ostao sam, okruen mnogim neprijateljima, jo se uvijek branio kada su ga sasjekli". Prema zapisima Apijana "Spartak je ranjen kopljem u bedro pao na koljeno, drao je tit pred sobom i tako se suprotstavio velikom broju neprijatelja koji su ga opkolili i ubili". Spartakovo tijelo nije pronaeno.

irom carstva stotine arena

SNAENJE HRIANSTVA OZNAILO POETAK KRAJA: Gladijatorske borbe su se odravale sve do 3. vijeka. Bilo je to zlatno doba gladijatorske vjetine. Konstantin Veliki je polako poeo sa povlaenjem pomoi gladijatorskom spektaklu, da bi 326. zabranio pogubljenje zatvorenika u areni sa ivotinjama, velikim dijelom zbog prohrianske orijentacije, a i zbog toga to je veliki broj hriana stradao upravo u areni, rastrgnut od zvijeri. Konstantinovi nasljednici su slijedili njegov primjer. Borbe gladijatora su nestale krajem 4. vijeka, a poetkom 5. vijeka Honorije je ove borbe zabranio zauvijek. Koloseum je tokom pet vjekova svjedoio gladijatorskim igrama, insceniranim pomorskim bitkama, borbama sa ivotinjama i javnim pogubljenjima neprijatelja Rima (poput progona hriana). Bio je izgraen da bi publici ponudio spektakl u kome su ivotinje kroz tunele ulazile u arenu, gdje su se borci pojavljivali na sredini borilita pomou liftova. Arheolog an-Klod Golvin (Jean-Claude Golvin) je na podruju biveg Rimskog carstva identifikovao 186 amfiteatara i prema ostacima moda jo njih 86. Taj broj je posvjedoio popularnost krvave gladijatorske zabave. U filmovima najee gledamo smrt gladijatora. Za vrhunske borce to je bilo malo vjerovatno. Najee su bili poteeni jer se u njihovu obuku ulagao

veliki novac. Jedino su kriminalci (noxii) bili sigurni da nee preivjeti s druge strane, rimske su vlasti esto slale oduenike u arene da bi se na taj nain rijeile tereta u zatvorima. Gladijator je mogao da prestane da se bori ukoliko bi dobio rudis, drveni ma slobode. Da bi to ostvario morao je da dokae veliku hrabrost, vjetinu i da pobijedi u nekoliko bitaka. Takvi su gladijatori (amatoresi) sticali veliku slavu, koja ih je esto ponovo dovodila u arenu. Poznat je primjer sirijskog borca Flame koji je etiri puta zaradio rudis. Poeo je da se bori sa 17 godina a karijeru zavrio sa 25 pobjeda, etiri missusa (izgubio, ali je poteen) i devet stans missusa (oba borca proglaena pobjednikom). Doivio je 30 godina starosti kao uitelj gladijatora. Drugi poznati gladijator bio je Bato (u vrijeme cara Karakale) koji je pobijedio u prvoj borbi, ali mu je odmah poslat novi protivnik. Bato, koji je sudei po imenu mogao biti ilirskog porijekla je tekom mukom pobijedio i drugog protivnika. Trei uzastopni protivnik ga je ubio, ali je Bato dobio spektakularan pogreb. Na podruju Londona su 1996. godine iskopani ostaci mlade ene (starosti oko 20 godina), koja je pokopana sa nekoliko predmeta koji se povezuju sa gladijatorima ukoliko je zaista bila gladijator, onda pronadeni bogati ostaci oko nje pokazuju da je bila popularna. U Londonskom muzeju se uva i reljef koji pokazuje borbu dviju ena s maevima.

(Kraj)