1 ANNUAL OF THE HIGHER ISLAMIC INSTITUTE YKSEK SLAM ENSTTS YILLII 2011 2 1. :.- 2. :. - . - - - . : 1839 ,. , . 57 6 : 02/ 945 62 98, : 02/ 840 63 66 e-mail: vii_12@abv.bg web:www.islamicininstitute-bg.org 3 . ........................................................................................................................................... 4 1. - ................................................................................................................................................. 5 2. I. MURADDAN II. BAYEZDE KADAR EDRNE VE CVARINDA KURULAN OSMANLI ETM MESSESELER AZZ AKR............................................................................................................................................................... 59 3. .................................................................................................................................................. 117 4. SOFYA BAL EFENDDE (960-1553) NSANLA LGL TEMEL KAVRAM: FITRAT, SAADET VE EBAVET AHMET RE ......................................................................................................................................................... 126 5. UMNU'DAK NVVB MEDRESES'NN YETTRD ARLER VEDAT AHMED....................................................................................................................................................... 132 6. ........................................................................................................................................ 167 7. (XV- XX .) ................................................................................................................................................ 185 8. "" ............................................................................................................................................. 193 . =-' _-=-- ( ,-,= -,=s =,| -=_=- -,,-| --| ,_= -- - ,_-,) . .................................................................................................................... 214 1. ...................................................................................................................................... 215 . ................................................................................................................................ 236 1. 1001 ................................................................. 237 ................................................................................................................................................ 237 2. (XVI-XX ). / .................................................................................. 242 ....................................................................................................................................................... 242 ........................................................................................................................... 246 4 . 5 1. - -. -, -. . ,, ,,, ., ,,,. , . , , . .,- -- .. - . . ,. . 1. -, .-, -, . 6 ,, ,,, -. . (1495-1561), 600 V-V , : 1. Miftah as-saada wa misbah as-siyada. 2. A-akaik an-numaniya fi ulmaad-dawlat alOsmaniya. Hadaikal-hakikfitekmilata-akaik, ,,Mavzuatal-ulum. . 1634.,1717., 1729.- . ? Osmanl Mellifleri. ,, , . - , ,,. .Kefz-zunun an Esamil-ktbi ve l-Fnun ( ), lham mukade Feyzil Akdes . -, - . . . V . Leunclavius/Lnenklau/AnalesSultanorum,Othomanidorum, Francfurt(1556),DuCangeGlossariumadscriptoresmediaeet 7 infimalgraecitatis,Lugdum(1688).VV. , , -, . -, . . . - . . - .-- ,. ,. ,.,.. . - . ,... , -. . .. -. .,..,.. .,.(. ,.1966; . . , .., . 1974). .. ,.,.,...,.-,. , . - . 1908. . ., 8 ., -. -. . . ,.., ,..,. ,..,.. ,50- , 60- . ., ,.. . . . . ,. . . . , . . , . .,..,.,.,..,.. ,.,..,... .,..,.. ..,..,... ,, , . , . , . , . . ..,.., .., . ,.,,.,.,.,. ,.,.,.,. ,.,.,., . - . . 9 .,.,.,.,..,.. , 6-91971. . , - . , . . , - , , . - , . ,- ,, ,,. . ., - ., - ,, . , , , , .- -. , , , , . -,, 10 , , . . ,- ,,,, , .2. -.,. , , ,, . ,-...,- .- , . -... -,.., . - - , . - , . . , 11 ,. , . , , .., ,. - , , ..(.). , - .., . , . . -. ,,- ,. , , . . , . ,., , . . . ,. . , , 12 . . , - ,. . ,, -,. - - - ,,- , , . . - ,,, . , . ,. , ., . .! ,. . . , ., ., , .,V- -, ,. ,.. 13 . , , . . . . . , .., . . ,.., ,-- .,.. ...- . ..,.,... , ,,,.., . . . . VV.., ,..,- .-(.1027.), ,. -eyhal-islam, . ,- 366.,..976.,, , ,... 14 -, . . . , ., - , - , , . . . ,-- , ,. -. . , . .. - ,.. .. , . , , .: , , , , , ?:.-,, .-,., -, -. -. . 1219. --, 15 -(1219-1237), , , , , , . . . .V., ,. ,, ,,,,. , . . ,-., . , .,, , . , , . . , , ,, ,...: , ., , , , , . ,. ., 16 .:,- (),,- ., . .., , - , . , ..ictihad-mutlak,.., ..ictihad-imukayyed,.. . -V ,, -, . ,-, ,, , . . - Siyasetname. - , ()1071. . , . . -, ,,,, ,., 17 . ()1071.,, 1308. V., V . . , , . 1157. , ,., 1243. 1257 . - ,, ,() . . ,. , ,,-. . , , , . , -. ... ,-. 18 1205., , . -. - . . . . - , , ,. . V . . , ,-,. , , , , .- ,. , . .- ,- ,. ,, , . , , . . 19 . ,. .- . , - , . --. -. -,-, ,. IRumelieyhl islami-. .-. ., . . , II.- . , , mft al-anam , 1414 . - . -(.1431), .. - . ,. 1430 . - - - (1430-1460). XV ,..,, ., ,, 20 ,. .---30, . XV 500 , 1/5 . XV , XVI . .-, .. , , . ,,, ,. . . . , , ., , ,. ,, - . . . ,(.1480.), , , . . , , -. , , .. . 21 ,.., . -, ,, --, . XV , , . , . II1470-1478.,:-. (),, .- . - 1564 . 500 . 600,XVI700750.XVII 24 980 . -, ,.- , (. 1526), 22-23 -II,II,. ,..(.1534)8,. .-..(.1574), 30I(1520-1566),II(1566-1574) . . XVII-XVIII ,- ,... - . , , 22 , ., -, , . V . ,- .1633., .1656., , . II -, . II. -, -.. , , , . - .,, . , . - , . III XVIII - .,,. III,1584. -. ., .-XVI..,.. ., . - ,-,XVIII,-,.. . 1826.- , ,.- 23 ,. .- . ,,,,(), (),(- , ), (, , , , ,-).V- .III . XIX - . .-. . 1908.-.XIX- ,. 1924. . 3. - -,, -. . . , . ,, . .- , 24 .- ,, . . , . .,- . , - .--, , - .-, , -, ,.., -.-, , ,- (). , , . -, , . . . ,,, ,, : . . . . . . :25 1..-. ,, .2.. ,, ,, . .3.,-. , .4.. . 5..- , . , - - - . , . , . 4. . . - .-, , , . , . . - , . 26 , ,. . . XVII.,, ,, . , ., , ., () ... , . , , ,. ,, . - , , .,- , .-, , , , . -..,.. .-. ,, 1516.-. - 1570 . XVII . XVIII 27 . , : 1. ,. , . . 2. ,- .- ... ., ., XVII -, ,., ,, , . , ,. ,, , . ,, , . , , ..,., - ( ) , . .. --., III, I III 28 -,. - . , , -, . VXVIIIII,II,III., - . , . . -. ,: . ., ., , , . - , . - . - , ,II . - , ,, ..- . II 1470-1478 . -, ,.. ,, 29 ,, ,. , , , . - -. 3.. ,. , . .:1.- , . -.2.,.. .3.-. , -. -XVII, . I(1603-1617) . --. -, .- . , . - IV(1648-1687), .1683 . V -. .1830. . 30 XVI. XVII. - ,. . -, , . .. -. ,, . , . . . ,, . 4.. ,, - . . . ,-1834. . , , -. ,. . 5. , .,, ,, ,,, . ..III 31 , -. . . . V .- ,,, . -. ,, ., . : , , , , .,, ;, , . ,-,,, , -. . ,,. ,, ,. . . - . . . .. , .. , ,. . . , .. 32 ;,.., , .. ; .. , . :,,,,.,, , , , . , , - . . ,.- (.1284) -- ,-(.1310)-,- --,, (.1295)--,' .-(.1037)-. , . . . . - XVI :-(.1516), ,24,(.1526)-, (. 1536), (. 1552) - -,- (.1574),1500,, ,,. . .V-, ,.XVIII.-, ,,'-,, 33 ,. -,, . ., , , .. . , , ,..,. , , . . . .-.,, .- . . : 1. , . ,. , .2.,, .3.- , 4. (, ) , . 5. () - . : 1. 2. 3. - , , . :1. ,,.2..3..4. .5.., 34 ,- . , , 1. , , . 2. . 3. , . 4. ... , , , - , , . ,-, . :1..2., . 3. . 4. . : 1. . 2. , .3..4.. ,,-, - , . . - - . ,:,,, ,,,, ,,,, ,,,,, ,,,,, ,.. ,. , , , .. , , 35 ,- . , . - . , , . . , , . :..II.. III.., . .,- ,. ,.,. . . , , . ,- :I.,., .. . , , . . . :1.,. , 36 .,, - . , . XVIII . 2. ,. ,, ..,. , V . . -,,. , . - . . , - , - . .. --. ,., , . , ,, , , . . . . . . . . , , 37 . -,,. . . , , , - . - , :1. .2. . . ,, ,,. ,,-, -,. ., ,., , . . , ,, , ,, .-, --. ,, ,,,. , . ,- . . . 38 .,. . . . ,- , -. , , ,. ,. ,. , . - , . ,, . 6. .- . . . V V - . , . - V V . . 39 , . XX . 1919-1922 . - . , . - . . , . ..(1520-1566),-. (). (), (),-,,, . . : . ., , , () , . , ,,,( ).,(), ,. 40 . , ,() , ., , ., . , , .. . ., -. , , , , -, XVXVI,-, XVII-XVIII. , , - . . 7. . . ., . . . - - -,- 41 . . , .107 .- , . .XV.V. , .-, . (1590-1481), I (1512-1520), (1520-1566), II (1566-1574), I (1603-1617), IV (1623-1640). , , . , . , ,,. ., .., , -. , .. , ... , . - 42 . . II. -, ., , ,,. .1488., , ,., (1512-1520) , - (. 1576). , .- , , , , , . , . (1520-1566) --, . ,-.1609. I (1603-1617). , XVII , , - . , ,. -,. . 43 XIX. . . . . . . . XIX-, - , . . ,, ,. . , . , - , , . 1868 . , 1889, II. , , . ,-. 1869-1876, ., . .- , , . 44 . - ,..., .(.1895.). . . . , .- . ,--(.1),(.2),(.7),(.10), (.8).: (.),(.5), (.6), (.4), (.12),(.11). , . (.14, 15, 16).. . , . . .. . (.1338), , (.1353), (. 253), (. 320) 45 . . , . (1850), (1863). . 57 1926 ., . -, - . , . - . , - . , ... (1861),(1880), (1879)., .1879. . (1875).. ., , . . ,,. . 46 .- ,, .,,, . . 1826.: ?, ? ,() , . - 1826. . , - . 8. - .-, .. . . ., , ,. --, . - ,,, . 47 , . . . ,- ., , ..- :,. : ;;. .: , ,...(-..): :,(), ,.(-..). (),. . : ,,. ,.? . - . . . , . . . , 48 . , . , ., ,, -.- - . .- , . ., , . , -, . , . , 1080 . ( 6.04.1609 . 25.03.1610 . ..) : ,().() ,-,;. . - . , . -, . :I., ,, .V-V 49 ,, , ,. .II. . . ,, - . ,,, , ., ,.. , , , .III.- , .XVI , , , , . :, ,-,, . :, -, . -, , , , . , : 50 (), -(), , () (- ), ,,, . . - ,,-, . 9. . - . , . ., ,., , . , . , -,. - .. ,,,, .- . -, ,,, , . 51 - 982 . , .. 1574 . .. . , , -,, - .-: . . ,. --. -., . , , . - ,..1829. ,,, ,,-,,,, ,,,,, ,,,, , . - . . ,,.- . . - , -. - , . . 52 ., -, -. , . 10. .-- - , .-, , . - , . 982 . , .. 1574 . .., -.-, -. , . - :I.,. -. .II.XVIXVII.- , ., :1.-,-1574. .- .2..- .-141086.(1675-1676),: 53 . . 3. . 300500.- 40 . 1838-1864., , -,.1889-1891 -, -. 4.-, . . 1636 . , .5.-, . , , . ,- , . . 11. . -., ,-. ,, . III (1525-1603) - ., 54 -,, . : . -, (..) .-,III , - . (1603-1617) . -, , :? - XVI . . ,, .- , . , ,.., . , ,, ,,, . -. 55 . . , ., . . , . , , - . , . XVI , , ,. , ,. XVIII XIX , , , - .. . ., - ., , . 1. , . 56 , 1924, . 126;2. , . V-V ., , 1960. 3. , . 15-18 . , 3, 1881,60-83;4,1883,67-105;6,1883,1-44;7,1884,96-127;,.1, 1899; 1879 ., ., 1929, 462. 4...,..,. . . . . ., 1969, 160 . 5.,..V-V. . ., 1963, 222 . 6. . . 1-2, ., 1961-1971. 1. . . , 1961. 336 .; 2. . . . . 1971. 237 . 7.,.-j . -, .., 1949/1950, 4-5, 295-381. 8. , . V . , 32, 1976, 125-156. 9.Babainger,F.DieAufzeichnungendesGenuesenIacopodePromontoriode Campis ber den Osmanenstaat um 1475, Mnchen, 1957. 95 p. 10. Barkan, . L. XV ve XVI asrlarda Osmanl mparatorluunda zirai ekonominin hukuki ve mali esaslar. 1. Kanunlar, stanbul, 1945. LXXII, 559 p. 11. Bojani, D. Turski zakoni i zakonski propisi iz XV i XVI veka za Smederevsku, Kurevaku i Vidinsku oblast. Beograd, 1974, 180 p. 12. Evliya, elebi. Siyahatnamesi. 1-8. stanbul, 1928. 684 p.; 479 p.; 534 p.; 436 p.; 608 p.; 805 p.;934 p.; 876 p.; . . , , ( ,),-,62,1902,161-199;,. V., 70,1909,639-724,,. ,-,7,1943,1-3,14-50,,.. . . ( .) . , ., 1972, 319 . 13.Kabrda,J.LesanciensregistresturcsdescadisdeSofiaetdeVidinetleur importance pour lhistoire de la Bulgarie. AO, 19, 1951, No 3-4, 329-392. 14.Kabrda,J.LesCodeskanunnameottomansetleurimportancepourlhistoire conomique et sociale de la Bulgarie. B: . . . , ., 1959, 183-190. 15.Kabrda,J.SurlesbratsdesmtropolitesorthodoxesdanslancienEmpire 57 Ottoman au XVIIIe sicl. , 16-18, 1940, 258-268. 16.Karaman,Hayretin,Mukayeselislamhukuku,,NesilYaynlar, stanbul 1986. 1.,. (V-V .)- , 10, 1962, 121-145. 2.,. (V-V .) , 1973, 2, 76-93. 3... . : -. , , 1973, 67-71. 4.,.- V-V . , 1980, 4, 41-69. 5. Babinger, Fr. Beitrage zur Frhgeschichte der Turkenherrschaft in Rumelien /14-15 Jahrhundert/ Brnn etc. 1944, VIII, 95 p. 6.Brockelmann,G.C.HistoiredespeuplesetdesEtatsslamiquesdepuisles origines jusqua nos jours. Paris 1949. 7. nalck, H. Fatih devri zerinde tetkikler ve vesikalar. 1. Ankara, 1954, 245. 58 L`INSTITUTION DES MUFTIS DE L`EPIRE OTTOMANE RSUM brahim TATARLI 59 2. I. MURADDAN II. BAYEZDE KADAR EDRNE VE CVARINDA KURULAN OSMANLI ETM MESSESELER Aziz AKR Sabanc niversitesi Osmanllardaeitim,genelolarakuzunbirgeleneinmahsulolanmedreselere dayanmaktadr.Medreselerfkh,hadsvetefsrgibisahalardayksekseviyedeeitim vermektedirler.Medresehricindedebazmesseselerde,muhtelifretimgeleneklerinebal olarak deiik seviyelerde bu nevi faaliyetlerin yrtld anlalmaktadr. Bunlarn arasnda ilk tahsilverenvemedreseleremahreolanmektephneler,toplumdatarikatdzeniierisinde tasavvufu tantphayat tarz olarakbenimsetmeyi hedefleyen zviyeler; Saraymensuplarn zel grevlereyetitirmefonksiyonunustlenenEndern-iHmynveKapkuluaskerlerinive Acemi Olanlar yetitirmeyle mkellef Yenieri ocaklar yer almaktadr. 1. Mektephneler Vakfiyelerdemuallimhne,drt-talmvemektebgibitabirlerle,eitim tarihiliteratrndeisesbyn1mektepleriolarakifadeolunanmektephneler,genihalk kitlelerine okuma yazmay retmeleri ve medreselere talebe yetitirmeleri asndan Osmanl eitimsistemininesastadurumundaydlar.slmiyetinilkdevirlerindealankttblara benzeyenveSelukluDevletindedeyaygnolarakrastlananSbyanmekteplerinde,5-6 yalarndakiocuklareitilirdi.2Bunlargenelliklemahallehalknnkendiaralarndabirleerek tuttuklar bir muallim idaresindeki veya varlk sahibi kiilerin masraflarn stlenerek mahallenin ocuklarna elifb ve aml-i erbaa denilen drt aritmetik ilemin yannda temel dini bilgilerin retilmesini saladklar yerlerdi.3 BilindiizereOsmanleitimkurumlarnnkuruluveileyiiiingerekliolan maddkaynaklarvakflardankarlanmaktayd.Allahnrzasnkazanmakisteyenvarlkl kimseler, madd glerine gre yaptrdklar binalar eitim ve retime tahsis ederler, bunun yanndabinannbakmveonarmmasraflar,rencivemualliminihtiyavemaalarn karlayacak devaml gelir salayacak mlk veya binalar da buraya vakfederlerdi. Bir vakfn bulunmaddurumlardaSbyanmektepleri,yamahallemescidininbirblmndeveya 1 Sbyn, Arapada sabiy (bul ana gelmemi ocuk) kelimesinin ouludur.2Sbynmektebinebalamaya4yl,4ay,4gnidi.Osmanlbuyalsnuurlusaymtr.7yana gelene kadar mahallenin ocuklar bu mektebe devem ederlerdi.3CahidBaltac,XV-XVI.AsrlardaOsmanlMedreseleri,stanbul1976,s.4ve11.brahimAte,"Vakflarda eitim hizmetleri ve Vakf renci yurtlar", Vakflar Dergisi, No. 14, s. 50. 60 mualliminevindeveyahutdauygunolanbirmekndafaaliyetgsterirdi.Buradaki muallimler,medreselerdeokumu,ouzamanbircamiveyamescitteimamlkveya mezzinlikyapankimselerolurdu.Kzrencilerinise,Kuranvetemelbilgileribilenyal kadnlar tarafndan okutulduu grlmektedir.1 Vakf yapld takdirde ise, bata bina olmak zere renci ve retmenin her trl ihtiyac vakf sahibi tarafndan karlanrd. BukadargeniimknlarlaeitimlevazifelendirilenSbyanmekteplerinin muallimlerininnaslyetitirilmesigerektiiniFtihSultanMehmeteaitbirvakfiyede belirtilmitir.Bunagre,muallimolacakkiilerArapa,sarfvenahiv,edebiyat,mantkve tedris usul gibi dersler grmeleri gerekmektedir. Hocalar genellikle medrese eitimi grm veya okuma yazma bilen imam, mezzin, kayyum vb. kiiler arasndan seilirlerdi. ok iyi bir mizavekarakteresahipolanSbyanmektebimuallimi,rencilerinieitirkenherhangibir menfaatedinmekiindeilyalnzAllahnrzasnkazanmakiinalacak,ocuklar eitmek iin gayret gsterecek, kalfa denen yardmcs da onun verdii dersleri rencilere tekrar ettirecek, ocuklara bilmedikleri konular gzellikle ve yumuaklkla anlatacakt.2 Mektephneleridahastseviyelerdeeitimverenmesseselerdendahanceele almamznsebebi,onlarnbiryandan,szkonusumesseselererencikaynatekil etmesinden, dier yandan da eserimizin inceledii blgede, yani Rumeli corafyasnda nfz edenilkveenyaygneitimkurulularnnmektephnelerolmasndankaynaklanmaktadr. OsmanllardaSbynmekteplerikylerevarncayakadarheryereyaylmtr.Bunaramen erkendnemOsmanlvezellikleEdirnevecivaryerleimmerkezlerindekimektephneler hakkndabilgiverebilecektarihkaynaklarsondereceazdr.Elimizdebulunanverilerin ekserisi vakflarla ilgili kaytlardan istihra edilmitir: II. Murad dneminde biri Muradiye, dieri erefelide olmak zere iki mektebin kurulmasszkonusudur.3MuradiyeCamiivemretievkfnn893/1488tarihli muhasebesinden vakfn bir paras olan mektephnede Tceddin adnda bir muallimin 5, Yr Ahmedadlhalfesininde1akegndelikaldnrenmekteyiz.4erefeliCamii evkfnn 895896/14901491 senelerine ait muhasebesinden ise cami, medrese ve mektebin masraflarn gsteren kayttan 10 akeyevmiyealan mevlna muallim ve bu meblnyars 1 Baltac, a.g.e., s. 4; Vedat Gnyol, "Mektep", slm Ansiklopedisi, C. VII, s. 657. 2zgnlAksoy,OsmanlDevristanbulSbynMekteplerizerineBirnceleme,stanbul,smailAkgn Matbaas,1968,s.15;E.hsanolu,OsmanlEitimveBilimMesseseleri,OsmanlDevletiveMedeniyeti Tarihi, C.II, Ed. E. hsanolu,stanbul, slm Tarih, Sanat ve Kltr Aratrma Merkezi (IRCICA), 1998, s. 231. 3 Ratip Kazancgil ve Murat Turul, Edirne ve Osmanl Padiahlar, Trk Ktphaneciler Dernei Edirne ubesi Yaynlar, Edirne 2001, s. 28. 4M.TayipGkbilgin,XV.XVI.AsrlardaEdirnevePaaLivas(bundanbyleEPLolarakksaltlmtr), stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul, 1952, s. 205 (stanbul Belediyesi Atatrk Kitapl, Cevdet yazmalar, O.91, s. 228 v.d.) 61 karlndaalanyardmcsndanoluancemat-vazfe-hrn-mekteb-hneyevakf btesinden senede toplam 6.300 ake ayrld anlalmaktadr.1 Ftihdnemindeise,birzamanlarSultanSelimcivarndabulunan(859/1455 vakfiyetarihli)brahimPaaMuallimhnesi;Karanfiloluyokuundaki(870/1465vakfiye tarihli)KasmBeyMuallimhnesi;EskiCamiMahallesindeki(873/1469vakfiyetarihli)Hoca Rstem Muallimhnesi ve Kurtu Doan Mahallesindeki (878/147475 vakfiye tarihli) Voynuk caMuallimhnesininvarlndanbahsedilmektedir.Nevarki,budrtmuallim-hnenin hi birisi gnmze kadar ulaamamtr.2

Saydmz Sbyn mekteplerinin banileri lkaplarndan da belli olduu zere Osmanl idaresininyksekmevkilerindevazifegrmkiilerdir.andarlzadebrahimPaa,II. Bayezid devrinde vezir ve (1498den sonra) sadrazam tayin edilmitir. Fakat bundan ok nce Ftih dneminde, Edirne kads ve kazasker olarak almtr. Paann ilk tesisleri de cami, medrese, imret ve muallimhne olmak zere Edirnede kurulmutur;3Muallimhnesini rif AaMescidiMahallesindeyaptrponadkknlarvakfedenKasmBeyb.Abdullh,shak Paannkethdalnyapmtr;4Cami-iAtikMahallesindekimuallimhnesinebirok vakflaryapanHocaRstemde,Edirneninbudevirdekiehemmiyetliahsiyetlerindendir.5 naettiimuallimhnesineev,odavedkknlarvakfedencaBeyb.Abdullhisebir voynukbeidir.Buzatnstanbuldabirmuallimhneveorlukasabasndabirmektebi daha olduu tespit edilmitir. Bu hayratnn btesi ber-mcib-i defter-i atk 200.000 nakit ake olarak gzkmektedir.6 Yukardaverilenmisallerdeikiveled-iAbdullhnmevcutolmasdikkteayan birhusustur.KasmBeyinvezelliklevoynuktekiltilebalantsolancaBeyin mhtediolmaihtimaliyksektir.MhtediolduuakabilinenMollaAbdlkerimde Edirnede bir mektephne yaptrm ve vefat ettiinde buraya gmlmtr.7 Byk ounluu azatedilmikleveesirlerden,devirmelerdenveyaslmtanmafrsatlarolansradan Hristiyan Osmanl tebaasndan oluan mhtedi zmresinin ksa srede toplumda saygdeer bir mevkieykselmesivedahas-rnekMslmanmodelinetambiruyumsergileyerekhareket etmesi-zerindedurulmasgerekenbirfenomendir.Mslimunsurunstntutulduubir 1 a.e., s. 214-215 (stanbul Belediyesi Atatrk Kitapl, Cevdet yazmalar, O.91, s. 283 v.d.) 2 a.e., s. 38-39. 3a.e.,s.417-418.(16.yy.ortasndakitahrirkaydBabakanlkOsmanlArivi(bundanbyle:BOA)Tapu Tahrir Defteri (Bundan byle TD) No.1070, s. 420 v. dd.) 4 a.e., s. 350. (TD No.1070, s. 225) 5 a.e., s. 349. (TD No. 1070, s. 159 v. d.) 6 a.e., s. 355 (TD No. 1070, s. 221), s. 526 (TD No. 251, s. 345). 7MecdMehmed,Hadiku-ekik(bundansonraMecdolarakksaltlmtr),Yay.Abdlkadirzcan, stanbul, 1989, tpkbasm, s. 176-184. 62 sistemde,herhangibirsosyalveyaekonomikavantajpeindeolanbirgayrimslimin slmlamayarabetgstermesipratiksebeplerleaklanabilirsede,baznev-Mslimlerin dinhizmetlerverenvakflar,Kurnveerilimlerinokutulduumektepvemedreseler kurmalar,stelikbunuyaparkenservetlersarfetmeleri,sadecednyevmantadayal gerekelerleizahedilememektedir.phesiz,gayrimslimlerindindeitirmelerindebirok faktretkiliolmutur.Fikrimizcebunlarnennemlilerindenbirisislmnonlaratemin ettiiift-ynlgvenceduygusudur.Buemniyet,hemfizikhemdemetafizikboyuta sahiptir.Hristiyandogmalarnagrednyahayat,birilelersilsilesindenibaretolup,bu ilelerekatlanankullaraancakKyametgnteminatveilhadaletszverilmektedir.1 Kurnmetniise,fd-dnyhasenetenvefl-hiretihaseneten2(dnyadada,hirettede iyilik)prensibidorultusundaMslmanlarahlihzrdadamutlubiryaamtarznasahip olabilmelerinefrsattanmaktadr.Osmanlidaresinegirengayrimslimler,onlaryneten sistemin istikrarn ve reayaya temin ettii nispeten sakin ve barl hayat artlarn takdir ederek, buidarevesisteminvetabikiherikisinindealtyapsnoluturanslmideolojisinden etkilenmilerdir. phesizEdirnedekurulanmekteplerinsadecebanilerideil,rencileriarasndada byksaydagayrimslimasllunsurmevcuttu.slmlaanailelerdenkanocuklarnbu messeselerdeeitimgrdkolaycatahminedilebilmektedir.Muhakkakbudurum,Yenieri veAcemiOlanocaklarnagnderilengenleriindegeerliolmutur.Fakatmektepve medreselerdeeitimgrenelemanlarnetnikvedinmeneleri,mhtedilerinyzdeleriv.s.gibi mevzular hl yeterince aydnla kavuamad iin merak konusu olmaya devam etmektedir. II.Bayeziddnemindekurulanmektephnevemuallimhneleredairelimizegeen belgelerdevakflarlailgilivesikalardr.AslndaII.MuradveFtihdevirlerindetesisedilen butipokullaradair(yukardamtalaettiimiz)kaytlarda,tarihlerindenanlaldgibiII. Bayezid(14811512)zamanndadzenlenmitir.Fakataadaelealacamzvakfiyeler, mekteplerintesistarihlerineyaknzamanlardahazrlandiinncekilerinenazarandaha dakiktir. Noktaczade olarak n yapan Mevlna eyh Mehmed b. Yusufun evil-i Ramazn 897/Haziran-Temmuz1492tarihlivakfiyesinden,buzatnEdirneninSkaMurad Mahallesinde birer cami, mescid ve hnkhn yan sra bir de muallimhne kurmu olduunu 1 ncil, Matta 5: 3-10; Eski Ahit, Tekvn 3: 17-19 vs. 2 Bkz. Kurn, 2: 201, 7:156, 16:41, 122 ve 39:10. 63 renmekteyiz.1 Kvmeddin Kasm b. Murad (Kemal Paa Kasm), Yldrm Mahallesinde 902/1496-7de tesis ettii muallimhnesi iin mstakil bir vakf tahsis ederek, Allah rzas iin ev, dkkn ve deirmenler balamtr.2 imdiyekadarverilenmisallerdenmektephnelerinyabirklliyedhilindeyada mstakilbinolarakkurulduuanlalmaktadr.Bunagrebutesislerininavealmasn salayacakmaddkaynakdadahabykvakflarerevesindeveyamstakilvakflar vastasyla temin edilmitir. Bir klliye ierisinde yer alan Sbyn mektepleri klliyeden fizik olarak tecrid edilmi, klliyenin d kesinden sokaa alan d blmnde yer almaktadr. Bu plnlamann asl amac ocukgrltlerindenanayapykorumak,medreselerdekisknetortamnbozmamakiindir. MahalleierisindekitekyaplardanoluanSbynmektepleriisegeneldemerkezyerlerdeina edilmitir. ki katl mekteplerin zemin katlarnda dkknlar yer almaktadr. lleri genelde 6.50 m x 6.50 m veya 8 m x 8 m. olup devirlerinin dier toplumsal yaplar ile kyaslandnda mektep ebatlardahakkolduugrlmektedir.DersliklerOsmanlmimarisininaslelemanlarndan olankarebiimindeekillendirilmitir.OsmanlSbynmekteplerinde(pedagojikadanideale yakn bir rakam saylan) 30 civarnda renci okutulmaktayd.3 Bazvakfiyelerdegeennakitparamiktarlarndanhareketlebirmektephnenin inas iin yaklak olarak 30.000 ake sarf olunduu sylenebilir: Kurueme Mahallesinden MercanHocaadlbirzat,bumahalledebirmuallimhnebinasiin100.000akeyi,evsit Cumdel-l905/Aralk1499tarihlivakfiyeilevakfetmitir.EdirnekadsolanMevlna Meyyedzadenintasdikiylemebla-imerkmun30.000akesiber-mcib-iart-vkf muallimhnebinsnasarfolunubhliyen70.000akekalmtr4;Hadm TimurtaMescidi MahallesindesakinHacAlininde,908/150203tarihlivakfiyesiile30.000akeve muhtelif ev ve dkknlarn, yaptrd muallim-hneye vakfettii tespit edilmitir.5 Tabiolarakvkflarnvarlkdurumlarnavetasarlananmektephnelerininasnda kullanlmas ngrlen malzeme trlerine gre (ahap veya ta) sarf edilen para miktarnda da bazoynamalarszkonusuolmutur.EdirneahmelekMedresesiMahallesindeyaayan HacAhmedb.Ays(SarlAhmed)adndabirahs,birmuallimhnetesisetmivebunun 1EPL,s.468-9;1570-71tarihli494NumaralTahrirDefterinde(s.41de)bumahalledemeskn1muallim kaydna rastladk ki, bu husus da burada bir muallimhnenin mevcudiyetini desteklemektedir. 2 a.e., s. 465 (TD No. 1070, s. 21 v.d.) 3 Bu konularla ilgili teferruatl bilgi iin bkz. . Aksoy, Osmanl Devri stanbul SbynMektepleri zerine Bir nceleme, b.a. 4 EPL, s. 466 (TD No.1070, s. 396 v.d.) 5 a.e., s. 462 (TD No. 1070, s. 230 v.d.) 64 iin907/15012tarihlivakfiyesiile40.000akevakfetmitir.1ehrinSaluAli MahallesindeHacirmerdise,yaptrdmuallimhneiin,evil-iCumdel-hr 913/Ekim1507tarihindeEdirnenibiSalihinimzasyla10.000akeyi,mteadditev, dkkn ve odalar vakfetmitir.2

EdirnedndaII.BayeziddnemindekurulduubelgelenentekmektephneMrahr lyasBeyinhayratndanoluporludabulunmaktadr.KazaskerMeyyedzadevedieriki kazaskerintasdikiniihtivaedengurre-iZlhicce915/12Mart1510tarihlivakfiyedenlyasb. AbdullhnorlununHacRstemMahallesindebircamiilebununyanndabirmektep(ve stanbuldaBabaHkMahallesindedierbirmektep)yaptrdanlalmaktadr.orludaki muallimegnde3,payitahttakine4ake,herikihalfeyedegnde1eraketahsisedilmitir. Bununyansra, vkf,vakf varidatzaidelerindenEdirnedeehabeddinPaaMahallesinde birmektepyaplmasn,mualliminegnde4akeverilmesiniartkomutur.3lyasBeyin drt metreyi aan (4.10 x 2.65) vakfiyesinde yer alan baz detaylar dikkat ekicidir: lyas Bey orluludur. Bu kasabann 937/ 1530 tarihli tahririnden burada 15 mahallede toplam 243 hne ve100mcerredMslmanve134hne,15mcerredve6bvedenoluanbirHristiyn cemaatiyaadnrenmekteyiz.4Kasabannbukarmanfusyapsndanhareketlevkfn ismindekibinAbdullhksmnnbirihtimalsahibininmhtediliineiaretettiini syleyebiliriz.lyasBeyinyaptrdmektep-hnedenilkiorludadr,yaniSultannat ahrlarnynetenkiimemleketinesahipkm,burayabircamiilemektepbalamtr. Burada almas ngrlen muallime stanbuldaki meslektana tahsis edilen yevmiyeye gre 1 akedahaazverilmesiartkoulmutur.Bukarar,bakentmuallimlerinetaradakilerenazaran dahayksekstattanndnaiaretetmektedir.YinedelyasBeyindemekonusundakendi hemehrisinenceliktanmamasdikkatedeerdir.Vakfgelirlerininfazlasncbirmektep tesisine imkn verdii takdirde bu mektebin Edirnede yaplmas istenilmitir. Mrahrun orlu vestanbuldansonrahayratiinbuehrisemesitesadfdeildir.stanbuldansonra RumelideitibaredilenennemlimerkezdaimaeskipayitahtEdirneolmutur.Buradabir messesekurmak,vkfnmalgcnedelletetmesininyansrabykbirprestijmeselesi desaylmtr.lyasBeyinEdirnedekuracamekteptealacakmuallimestanbuldaki meslektana verilecek parann ayns tahsis edilmesi sz konusu prestijin bir gstergesidir.Edirne mektephneleri hakknda hl mstakil bir aratrma yaplmad gibi saylar datamolaraktespitedilememitir.YinedeMefailHzlnnOnbeinci-Onaltncyzylnda 1 a.e., s. 461 (TD No.1070, s. 66, 79) 2 EPL, s. 463 (TD No. 1070, s. 67 v.d.) 3 a.e., Vakfiyeler ksm: lyas Bey (Emr-i Ahr) Vakfiyesi ve tpkbasm s. 212-215. 4 BOA, TD No. 370, s. 297. 65 (payitaht unvann Edirneye devreden) Bursa'da kurulan Sbyn mektepleri hakkndayapt incelemeyiesasalrsak,1ayndnemdeEdirnenin150yeyaknmahallesinde100n zerindemektebtesisedildiinitahminedebiliriz.Bumesseselerde3-4seneeitimgrp okuma-yazmarenenocuklarnbykounluuiinbugrdkleritektahsilolmutur. Fakataralarndankabiliyetliolanlarbazenakrabalarnnbazendeilmyesnfnamensup hamilerinindesteiileilimleyollarnayrmayarakkendilerineyenihocalarbulmuve eitimlerini medreselerde devam ettirmilerdir. 2. Medreseler EdirneveEdirnenincivarndabulunanGeliboluveDimetokagibiehirlerdeilk medreseler,buyerleimmerkezlerininfethinden(vekanaatimizcemektephnelerden)yarm asrkadarsonra,Onbeinciyzylnilkeyreindekurulmayabalamtr.Bu,znikte kurulan ilk Osmanl medresesinden yaklak bir asr sonra gereklemitir. Medrese tarihilii konusunda yapm olduu almalarla bu konuda yeni grler ve anlaylar ortaya koyan E. hsanolunagre,Osmanlmedresetarihininincelenmesindegznndebulundurulmas gerekentemelbirhususOsmanlmesseseleriileOsmanlncesimesseselerarasndaki srekliliktir.BazaratrmalarnihmalettiibuhususOsmanltarihinintemelsiz sunulmasnnenbelirgintezahrdr.BirokOsmanlmessesesigibimedreselerinde arkasnda ok daha eskilere dayal, yerleik gelenekler bulunmaktadr.2 Medreseler, Onbirinci ve Onikinci yzyllarnda nce Dousuna sonra da Batsna intikal ederek, Drl-slmn kapsad btn corafyay fethetmitir.Bu srete hem slm dinininilmevezellikledemedreselerdeokutulanderslerinbelkemiiolanfkhaverdiinem, hemdeMslmanhanedanlarnnyrttklerisiyasetdorultusundayineerilimlerdenistifade ederekslmnikiesasdoktrinindenbiriniSnniliiveyaiiliihkimklmateebbsleritevik etmitir. Medreselerinresmbirmesseseolarakdevlettevikiylekurulmas,Onbirinci yzyldaBuharadahkmsrenKarahanllar(9921211)zamannda,Mervdebirmedrese yaptranArslanGzTafgacHan(.1035)tarafndangerekletirildiikabuledilmektedir. Bununlaberaberslmtarihileri,medreseninilkkurucusuolarak,Snnliinenaktif koruyucularndan olup, 1066 tarihinde Badatta kendi adn tayan Nizmiye Medresesini ina eden Seluklu hkmdar Nizm el-Mlk (. 1092) kabul etmilerdir.3 1071de meydana gelen 1 bkz. Mefail Hzl, Mahkeme Sicillerine Gre Osmanl Klasik Dneminde lkretim ve Bursa Sbyan Mektepleri, Bursa, Uluda niversitesi Basmevi, 1999, b.a. 2Ekmeleddinhsanolu,OsmanlMedreseGeleneininDouu,(Belleten,LXVI,Aralk2002,No:247den ayrbasm), Ankara, TTKB, 2003, s. 851-852. 3 C. Baltac, a.g.e., s. 5-6. 66 Malazgirt savandan sonra istikrarl bir ekilde Dou Anadoluya yerlemeye balayan Seluklu Trkleri, Onikinci ve Onnc yzyl boyunca burada ok sayda medrese yaptrmtr. Bunlarn en mehurlar Konyada II. Kl Arslan zamannda (1156 1192) kurulan emseddin Eb Sad AltunAbaMedresesi,birasraradansonraaynehirdekurulanCelleddinKaratayMedresesi (649/125152) ve Sivas Gk Medresesidir (670/127172).1 Seluklu Devletinin varisleri saylan AnadoluBeylikleri:Danimendliler,Aydnoullar,Menteeoullar,Hamidoullar, Germiyanoullar,Ramazanoullarvebunlarnennfuzlusu:KaramanoullarOndrdnc yzyl boyunca onlarca medrese tesis etmitir. lk Osmanl medreseleri, bunlarla ayn zamanda ve Seluklu mirasna sahip kan komu beyliklerin Anadolunun kltr hayatnda oluturduu ortak kltrortamndameydanagelmitir.Osmanoullarnngittikebyyenbeylii,Onbeinci yzylda Anadolu beyliklerini bir bir kendi topraklarna kattgibi, burada faaliyetgsteren medreselerinbirksmnda,II.Muraddevrindenitibarenykseliegeeneitimsistemine katmtr. Yukardavermeyealtmzmedresetarihesindendegrldzere,bu messese,beasrlkgeliimiboyuncafaalolduubirokMslmandevlette,bulunduu corafvesiyasartlarnfarkllnaramen,genelbirbenzerlikierisindegelimitir.Bu benzerlik sayesinde slm dnyasnn herhangi bir kltr merkezinde medrese eitimi grm birkii,binlercekilometreuzaklktabulunanbenzeribirkurulutahocaolarakalabilecek kadarehilolabiliyordu.Osmanlilmyesnfnnteekklsafhasndavedolaysylaerken dnemOsmanlmedresetarihindebutipolaylaraskskrastlamakmmkndr.Btn bunlar, Osmanl tabirinin uzun bir sre iin, kltrel bir farkllktan ziyade, bir Mslman-Trkhanedannnhimayesindevetopraklarzerindegerekleenleriifadeettiini gstermektedir.YaniOndrdncyzyldaBursadaveyaMalkaradatesisedilenbir medreseyiKaramanveyaTokattafaaliyetgsterenbirmedresedenfarklklanbirtakm unsurlartespitetmeksonderecezorolacaktr.Belkidebalca(vegayettabi)fark,Osmanl Beyliindezuhuredenmesseselerin,kurulduklarcorafyadayetimiyeterinceyerlilim bulunamamassebebiyle,Anadoluvedierslmlkelerindekimesseselerenazarandaha deneyimsizolmasvefaaliyetlerininbykksmnhritendavetedilenretimelemanlar vastasyla yrtmesidir. EdirnevecivarndakurulanilkmedreselerbirasrlkgemiesahipolanOsmanl medresesistemininrnydler.OrhanGznin736/1335teBursadakilisedenevirdii 1a.e.,s.10;Cevatzgi,OsmanlMedreselerindelim,C.I,stanbul,zYaynclk,1997, s.41-42;bkz.Osman Turan, Seluklu Devri Vakfiyeleri I. emseddin Altun Aba Vakfiyesi ve Hayat, Belleten, No:11 (42), Ankara, Nisan 1947, s. 204. 67 ManastrMedresesi1ilepayitahtnAaehrindeyaptrddiermedrese,2I.Muradn 767/1365daaynehirdeinaettiiKaplcaMedresesi,3YldrmBayezidin790/1388de UluCamiiyanndakiViziyyeMedresesi4veMehmedelebinin822/141819tarihinde YeilCamiyanndatesisettiiSultniyeMedresesi,5znikmedreseleriniikinciplna drdgibi,aynekildeII.Muradn838/1435teEdirnedeDrlhadsve851/144748deerefeliMedresesinikurmasyla,6Bursamedreselerieitimalanndakibirincilii Rumelidekiyeni payitaht ssleyen medreselere devretmilerdir. E. hsanolunun erken dnem OsmanlmedreselerinikataloglayanbircetvelegreEdirnedekurulanbuikimedresedennce Anadolu ve Rumelide toplam 62 medrese tesis edilmitir.7 Bir asr akn sre boyunca sultan ve devletricalinininisiyatifiyleinaedilenbueitimmesseseleri,balangtanberiSeluklu medreseleriningeleneklerineriayetederekyolalmtr.ErkenOsmanlmedreselerinin vakfiyelerininSeluklularnkindenherhangibirfarkllkgstermedikleri,ihtivaettikleritemel kavramlar ve cmle biimleri bakmndan aynilik gsterdikleri grlr. Nesilden nesle asrlar boyueskiminvalzereintikaledeneitimgelenekleri,okadarglkibunlara vakfiyelerdeatfyaplmasnadahiihtiyagrlmemitir.8Kanaatimizce,Osmanl medreseleri, bu gl ananelerin devamn getirmeyi ve bu ananelerin tesine geen stanbul medreselerinebirnevinclketmeyiRumelidebaarmlardr.Aadaelealacamz otuzunzerindemedresenin,birksmbugeiihazrlam,birksmdaFtihzamanna rastlayansistemdeiikliindebizzatitiraketmitir.Hepsibirlikte,oluumevresindeolan Osmanl kltr muhitine bir nevi ev sahiplii yaparak, gelimesinde mhim rol oynamtr. I.MuradDevrinde(13621389)bizzatSultantarafndanRumelidekurulanilk medrese(a.)MalkaraBirinciMuradMedresesidir.9oksaydaahvedervizaviyeleri kurulduubilinenMalkaranahiyesinde,I.Muradnfetihtensonrabircamiyaptrmve iindeeitimfaaliyetleriniyrtecekbirmderris10grevlendirmitir.11Mderrisin2ake gibiczbiryevmiye12karlndaaltbueitimmessesesinincamiierisindeyer 1C.Baltac,a.g.e.,s.326;M.Bilge,lkOsmanlMedreseleri,stanbul,1984,s.67;EkremHakkAyverdi, Osmanl Mimarisinin lk Devri, C.I, stanbul, stanbul Fetih Cemiyeti, 1966, s. 172. 2 M. Bilge, a.g.e., s. 91; E. H. Ayverdi, a.g.e., C.I, s. 94; E. hsanolu, a.g.m., s. 885. 3 C. Baltac, a.g.e., s. 249; M. Bilge, a.g.e., s. 94; E. H. Ayverdi, a.g.e., C.I, s. 231. 4 C. Baltac, a.g.e., s. 92. 5a.e.,s.491;E.H.Ayverdi,OsmanlMimarisininelebiveII.MuradDevirleri,C.II,stanbul,stanbulFetih Cemiyeti, 1972, C.II, s. 94. 6 C. Baltac, a.g.e., s. 450, 586; E. H. Ayverdi, a.g.e., C.II, s. 382, 422. 7 E. hsanolu, a.g.m., s. 884-894. 8 E. hsanolu, a.g.m., s. 882. 9 EPL, s. 171; BOA, TD No.12, s. 215; Baltac, a.g.e., s. 573 10 Mderris: Ar. retmen 11 E. hsanolu, a.g.m., s. 868. 12 Yevmiye: Ar. Gnlk cret 68 almasOsmanlDevletindekidin-medreseeitimiilikisinigstermektedir.ou medeniyetlerdeolduugibiburadadaeitimmesseseleri,resmkltnicraedildii mabetlerledorudandoruyabalantldr.Camivemescitlerderetimgrengenler,bir yandantoplumdakisosyalhayatlarndabelirleyicifonksiyonuolandinprensipleri,dier yandan da tbi olduklar medeniyetin kltrel parametrelerini benimsemekteydiler. 1530tarihli370NumaralTahrirDefterindeyeralanbirkaydagreI.Murad, saltanatnnsonyllarndaMalkaradakimedresesindensonraDimetokadadaehzade YldrmBayezidinadntayanbirmedrese,kurmutur.1389danncekurulan(b.) DimetokaelebiYldrmHanMedresesiehrin1359dakifethindenksabirsresonra tesis edilmitir.1 YldrmBayezidDevrinde(13891402)Dimetokadaikincibirmedrese kurulmutur.Banisininadntayan(c.)DimetokaOruBeyMedresesi,budnemde Trakyadatesisedilentekmedresedir.natarihi803/1400-01dir.OruPaa,bumedresesi iinDimetokadabirhamam,birbahe,obanl2veBrank3kylerinivakfetmitir.Burada 890/1485ten nce Musliheddin Kastaln mderris olarak almtr.4 Edirnenin1361dekifethindensonraI.Muradnburadadurmaypbirsre Dimetokadakalmas,ikinciOsmanlpayitahtn80kmbatsndabulunanbuehrinhem stratejikadannemli,hemdesultannbeenisinikazanacakkadarmamurbirmerkez olduunugstermektedir.Ondrdncyzylnikinciyarsndaburadaikimedresenin almasbutespititeyitetmektedir.BuzamanakadarTrakyannhibirkasabasndabirden fazlamedresekurulmamtr.BakentEdirnedebileherhangibirmedreseninbulunduuna dair bir ipucuna rastlanlmamtr. YldrmveOruBeyinadntayanikimedresedensonraDimetokadaKanun dnemine kadar nc bir medrese tesis edilmemitir. Bu husus, burada ilk etapta bu tip eitim messeselerinde tahsil grm yerli kadrolara duyulan ihtiyacn, zamanla artmadn, arttysa da EdirneveMalkaragibikomuyerleimmerkezlerindefaalolanmedreselertarafndan karlandn gstermektedir. EdirnedekurulanilkmedreseFetretveMehmedelebiDevrinin(14131421) ortakrnkabuledilen(d.)EdirneEskiCamiMedresesidir.AhmedBdveOsman Peremecinin kaytlarna dayanan Cahid Baltacya gre, ilk banisi, Yldrm Bayezidin olu 1TDNo.370,s.35:vakf-medrese-ielebiYldrmHnvakfetmikarye-iKl:hne-iMslim4,hne-i gebrn121,hsl12500; MachielKiel,Dimetoka,TrkiyeDiyanetVakfslmAnsiklopedisi(DA),C. IX, stanbul, 1994, s. 306; E. hsanolu, a.g.m., s. 869. 2 Bkz. TD No. 20, s.244-245, TD No. 77, s.223-224 ve TD No. 370, s.40. 3 Bkz. TD No. 20, s.245 ve TD No. 77, s.224. 4 Baltac, a.g.e., s. 108; EPL, s. 247. 69 Musa elebidir1; Tayyib Gkbilgin ve Mustafa Bilgeye gre ise, medrese, Musanin kardei Mehmed elebi veII. Murad zamanlarnda tamamlanm olmaldr.2 Eski Camiin arkasnda bulunanvebugnmevcutolmayanbumedreseyeCami-iAtikMedresesiveCamiArd Medresesi de denmitir. Medresenin hangi tarihteyaplm olduu kesin olarak bilinmese de EskiCamininyapld816/1413tarihindeyapldtahminediliyor.EskiCamiyeyaplan vakflarII.Muradtarafndandzenlenmitir.VakfiyeninMedreseksmndatalebeve mderrisine toplam 30 ake verilecei sylenmektedir.3Mderrislerinden Molla Musliheddin Mustafa b. Evhadeddin Yarhisarzadenin (. 911/1505) burada 50akeyevmiye karlnda altbilinmektedir.4El-kdel-Manzmda,bulimintpzerinebireseriolduu zikredilmektedir.5 Eski Cami ve Cami Ard Medresesinin inas, siyas alanda zt cephelerdeyer alan elebikardelerinabalarsayesindegerekletirilebilmitir.EmirSleyman,Musave Mehmed elebi, ard ardna Edirneyi ele geirdiklerinde ksa sreler ile saltanat srmler ve ehrinimarnimknlarncadevamettirerekbukonudamspetbirdevamllkmisalitekil etmilerdir.EskiCamiinaatnntahtkavgasnnI.Mehmedlehinesonulanmasyla ezamanl sona ermesi manidardr.Edirnedekurulanilkmedreseehrinfethinden52ylsonratesisolunabilmitir. EdirnedebuerkendnemdeMslmannfusyounluununnaslgelitiikonusundatam bir bilgiye sahip olmamakla birlikte, fetih ile ilk medresenin kurulmas arasnda yarm asrlk sreninmerkezidareninistikrarvesreklilikkazanmasileyerleikehirtoplumunun olumasnabalolduunudnmek,bugnkbilgilerndageerlibirizahtarzkabul edilebilir.6Yinedefetihtensonrageenyarmasrlksreiindeherhangibirbinann medreseyedntrlmemesiveyayenibirmedresenininaedilmemiolmas dndrcdr.Buzamanakadarseviyelieitimalmakisteyenilimtlipleribuistekleri dorultusundazelhocalarabavurmakveyaeyhBedreddinrneindeolduugibiilgi duyduklarkonulardailimerbabbulmakzerebakadiyarlaraseyahatlerdzenlemek zorunda kalmlardr. 1 Baltac, a.g.e. , s. 191; Ahmed Bd, Riyaz- Belde-i Edirne, Bayezid Devlet Ktphanesi, 10391-93, C. I, s. 91; O. N. Peremeci, Edirne Tarihi, stanbul, 1939, s. 115. 2 EPL, s. 181, 196-197; Bilge, a.g.e. , s. 135. 3 stanbul Belediyesi Atatrk Kitapl, Muallim Cevdet Yazmalar, O. 91, s. 276; Bilge, a.g.e. , s. 136. 4Takprzade,E-ekikun-Numnyeflemid-Devletil-Osmnye(bundansonraekikolarak ksaltlmtr),ncelemevenotlarlaneredenAhmedSubhiFurat,stanbul,1985,s.232;Mecd,s.223vd.; GeliboluluMustafaAli,Knhl-Ahbr,..Ktphanesi,TY.5959,v.123b;AhmetGl,Osmanl Medreselerinde Eitim-retim ve Bunlar Arasnda Drul-Hadslerin Yeri, Ankara, TTKB,1997, s. 46. 5 Bilge, a.g.e. , s. 137. 6 E. hsanolu, a.g.m., s. 866. 70 Malkara,DimetokaveEdirnedensonraGeliboludadabirmedreseninkurulduu bilinmektedir.II.MuradDevrinde(14211451)tesisedilen(e.)GeliboluMihaliHatip Medresesininaslbulunamayanvakfiyesi826/142223tarihlidir.Medreseninvarolduuna tek kant Babakanlk Osmanl Arivinde bulunan 860/1456 tarihli 12 Numaral Tapu Tahrir Defterinin varak 188de yer alan ksa bir nottur.1

TrakyadaonlarcayenieitimmessesesinindouunatankolduumuzII. MuradnsaltanatyllarndaGeliboludaikimedresedahakurulmutur:SarucaPaave Balaban Paa medreseleri. (f.)GeliboluSarucaPaaMedresesininkurucusuolanSarucaPaa,II.Murad devrivezirlerindendir.Medreseyi,mtekait2olarakGeliboludabulunduusrada yaptrmtr.3Bugnmevcutolmayanmessesenininatarihi846/1442-43tr.Vakfiyesine4 gremderriseyevm510,mude63,talebeyeisetoplam10akeverilmitir.Medresenin pyesi725lidir.Yaniikinciderecedekimedreselerdendir.Bununlabirliktemudlerinilk olarak mderrislik grevi aldklarnda tayin edildikleri medreselerden biridir.8 (g.)GeliboluBalabanPaaMedresesininbanisiII.Muradndevletricalinden BalabanPaadr(.1446).BuradakimedresesinindndaEdirnedebirimaretvemedrese, amda da bir mescit yaptrmtr. Onbeinci yzyln son eyreinde yaplan bir tahrir defterinde yeralanbirkayttanorijinalibulunamayanmedresevakfiyesinin846/144243tarihliolduunu anlamaktayz.9 Vakf gelirlerinden medrese kadrosuna denen yevm cretler yleydi: mderrise 9,imama3,topluolaraktalebelere5,mezzine1ake.Kaynaklardaokdkpyelibir medreseolduubelirtilmektedir.10FakatBalabanPaamretininbirparasolan medreseninFtihdevrindekivaziyetinigsterenbirvakfkaydndanulfe-imderrisin yevm49akeyeykseldiini,yanibebuukmisliarttngrmekteyiz.Aynzamanda tlib-iilmler,vakfiyeninonlaratahsisettii5akelikgndeliiaralarndapaylamaya devam etmitir.11 Geliboludayirmisenekadarksabirsreierisindemedresetesisedilmitir. 1 BOA, TD No.12, v. 188; Bilge, a.g.e., s. 173-174; bkz. EPL, s. 293. 2 Mtekait: Ar.-Osm. Emekli 3 bkz. Ali, a.g.e. , v. 63a 4 Vakfiye: Vkfn (vakfedenin) maln verdiini gsteren ve hkimin vakfa dair hkmn ieren belgedir. 5 Yevm: Ar. Gnlk 6 Mud: Ar. Mderrisin talebelerin arasndan setii yardmc; asistan 7 Pye: Far. Derece. Medreselerin dereceleri onlarda alan mderrislerin aldklar cretlere gre belirlenirdi. 8 A. Gl, a.g.e. , s. 54; Bilge, a.g.e. , s. 172; bkz. Fevzi Kurdolu, Gelibolu ve Yresi Tarihi, stanbul 1938, s. 48; bkz. Baltac, a.g.e. , s. 407-408. 9 BOA, TD No.12, v. 192, ayrca bkz. BOA, TD No.75, v. 241. 10 Bilge, a.g.e. , s. 172-173; A. Gl, a.g.e., s. 54. 11 EPL, s. 223; TD No.12, v. 211 v.d.71 TrakyaveBalkanlaraynelikaknlarnennemlihareketslerindenbiriolanGelibolu, 1376dakinihafethindensonrabyknfusartnatankolmutur.Buyouniskn, GelibolununOsmanllariinzamannennemlilimanolmasndanvebumevkiin AnadoludanRumeliyeaskervemuhacirleringeirilmesiasndansahipolduustratejik ehemmiyetindendekaynaklanmtr.TetkikettiimizO.79ve75numaraltahrirdefterleri ndaGelibolu,1475te40mahalleli,1519dada59mahallelibykbirehirolarak karmzakmaktadr.BumahallelerinmhimbirksmnnII.Muraddnemindeolutuu gznndebulundurulursamedreseninnedenonunsaltanatyllarndakurulduuda anlalacaktr.1 Buradaki ilk medrese, ehrin fethinden 46 yl sonra, dier ikisi de 66 yl sonra kurulmutur.Busreiersindeszkonusumedreselerintesisiniikiparalelsretevik etmitir:AnadolutarafndangelipburayayerleenveyayerletirilenMslimnfusun ehirlemesiveGelibolununfethisonrasndaburayterketmeyen(RumveCenevizli) gayrimslimlerinslmlamas.BuikisrecinneticesindeGelibolu,Edirnedensonra Trakyannikincienbykehrihalinegelmivekomukasabalaranazarandahakesifbir mescitvemedreseagelitirmitir.II.Muraddnemineaitbirtahriresahipolmamakla beraber, Ftih zamannda yaplan bir saym bu kesafete dair net bilgi vermektedir: 1475te 40 mahalleden34nnadndamescidve1indetekyeibaresiyeralmaktadr.(1519da59 Mslman mahalleden49un adndamescid, 5indecami ve 1inde nceki tahrirde tekye diyegeenzviyeibareleriyeralmaktadr).Bu40mahalledesakin31imamve(tahminen ehirdeki medresede eitim gren) 16 fakihin (fkhnn) yer ald grlmektedir. TabiolarakII.MuraddnemindeenokmedresebakentEdirnedekurulmutur.Bunlarn ilki (h.) Edirne Oru Paa Medresesidir. Adndan da belli olduu zere kurucusu (Timurta Paann olu) Oru Paadr (. 1425).2 Fetret devrinde elebi Mehmedin yannda olan Paa, II. Murad devrinde beylerbeyi ve (1422de) vezir olarak grev almtr. Medresenin yeri bilinmemekte, vakfiyesi de bulunamamtr.3 Gnmze ulaamayan dier bir medresede de (i.) Edirne ah Melek bin d Bey Medresesidir. Medresenin kurucusu ah Melek (. 845/1441), Yldrm, Fetret devri, elebi Mehmed ve II. Murad devri devlet ileri gelenlerinden olup lala4, vezir5 ve Rumeli beylerbeyi6 gibi vazifelerde bulunmutur. ah Melek Beyin 835/1431 tarihli vakfiye sureti, 840/143637 1 E. hsanolu, a.g.m., s. 868. 2 Mehmed Sreyya, Sicill-i Osmn, C. I, Yay. Nuri Akbayrak, stanbul, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, Nisan 1996, s. 422 vd. 3 EPL, s. 246-247; Bilge, a.g.e. , s. 156-157; A. Gl, a.g.e. , s. 48. 4 Hseyin Hsameddin, Amasya Tarihi, C. III, stanbul, 1327-1332 (1927-1928), s. 179.5 k Paa-zade, Tevrh-i l-i Osmn, stanbul, 1332/1914, s. 82. 6 H. Hsameddin, a.g.e. , c. 3, s. 201. 72 tarihlizeyil1,828/1425tarihlivakfiye,bununzeyli2,buvakfiyevezeylinEdirnekads Mahmudb.Yusuftarafndankarlansuretivardr.3Vakfiyelerdenbugnmevcutolmayan medresenin, kale dnda Mihal Bey kprs yannda olduunu renmekteyiz.4 Burada Tunca nehrizerindeahMelekinmedresesiilemescidiyanyanadr.Mescidinkitabesinegreina tarihi832/1429dur.Medresedebutarihteyaplmolmaldr.Bumedrese,azsonraele alacamzII.MuradnEdirnedekiDrlhadsigibibirihtisasmedresesidir.Vakfiyedebu durumakabelirtilmektedir:Vkf,orayfkh,fkhusl,hilfvecedel5okuyacaklara, Mslmanlara 4 mezhebin farklarn anlatp izah edecek olan limlere ve fakihlere vakfetmitir. Medrese vazifelerine tahsis edilen maalardan, mderrisin gnde 10, mudin 4, talebenin toplam 10 ake aldn renmekteyiz.6 Hibr, ah Melek Medresesini aa pyede bulunan dokuz Edirne medresesi arasnda gstermektedir.7 Bd de 25li olduunu belirtmitir.8 Mderrisleri arasnda slm hukuku mtehasss olarak bilinen Molla Hsrevi grmekteyiz. Mehur Molla Hsrevinburadasenelercedersokuttuu,hattaet-Taftazanninel-Mutavvelinehiyesini burada yazd sylenmektedir.9 835/1431 tarihinde tanzim edilen vakfiyenin ahitleri arasnda vkfn azatllarndan 2 veled-i Abdullhn yer ald grlmektedir.10 Medrese vakfiyesinin iki mhtedi tarafndan imzalanmolmas,almamznbirokyerindesavunmayaaltmzbirhususu-mhtedilerinOsmanlkltrnnhersektrndeaktifroloynadn-birdahateyit etmektedir. ah Melek Medresesinin Osmanl otoritelerinin destekledii Hanefliin yan sra dier anasnnmezhebideretimkonusuetmesi,bualandaihtisaslamfkhlaraihtiya duyulduunugstermektedir. Erken dnem Osmanl sultanlarnn ve idaresinin rakibi olan dier MslmanhkmdarlarakarmeruiyetinisavunmasgerektiindenOsmanl,Anadoluve dndakislmdnyasnnsempatisinikazanmaarzularngerekletirmekiinSnnslmn tm doktrinlerini, fi, Melik ve Hanbel fkhn iyi bilen limler yetitirmek zorunda kalmtr.1 1 Vakfiyenin metni iin bkz. Bilge, a.g.e. , s. 278-281. 2 Bilge, a.g.e., s. 150, (bkz. TSA, E. 4094). 3Vakfiyenin metni iin bkz. Bilge, a.g.e. 284 vd. (TSA, D. 7099).4 EPL, Vakfiyeler ksm, s. 247. 5HilfveCedelinanlamiinbkz.Uzunarl,OsmanlDevletininlmiyeTekilt,s.28d.1:Ulemve mctehidlerinarasndaihtilfmcipolanbirhkm-ieriyimuhaliflerintaaruzlarndanveykmalarndan muhafaza edereker delillerle buhkmmuhafaza iin vazolunan Hilfilmi ileherhangi birmeselezerinde fukaha mezhepleri arasndaki mnazara ilmi olan Cedel de usul- fkh ksmndandr. 6 EPL, Vakfiyeler ksm, s. 247; Bilge, a.g.e., s. 150-151; 7AbdurrahmanHibr,Ensl-Msmirn:EdirneTarihi1360-1650,ev.RatipKazancgil,stanbul,Edirne Valilii Yaynlar, Haziran 1999, s. 34. 8 EPL, s. 28 (d. 101). 9 ekik, s. 123-127?; Ali, a.g.e. , v. 116b; Mecd, s. 135-139; A. Gl, a.g.e. , s. 50. 10 EPL, Vakfiyeler ksm 247-248; Bilge, a.g.e., s. 281. 73 kalmtr.1 PyebakmndanahMelekMedresesiileaynseviyedeolan(j.)Edirne BeylerbeyiMedresesidegnmzeulaamayanmedreselerarasndadr.II.Muraddevri merasndanRumeliBeylerbeyiSinanBeyin(.845/144142)eseridir.Edirnenin kurucular arasnda yer alan Sinan Bey, ehirde bir imret, cami ve hamam ina ettirmi olup trbesi de buradadr. 833/1429 tarihli vakfiyesinden medresenin 25li olduu anlalmaktadr. Talebeye gnde 10 ake verilmekteydi.2 OnbeinciyzylnikincieyreindeEdirnedensonraenokmedreseMalkarada kurulmutur. Bu devirde burada ina edildii tespit olunan drt medresenin ilki (k.) Malkara KassbzadeMahmudBeyMedresesidir.Trkeolarakdzenlenenvakfiyesinintarihi 837/1434tr.Mderrisegnde10akeveriliyordu.Yarmarakealan5talebesivard. Ayrca medresede okuyan talebelere ve imam, mezzin, cb, nzr ve mutfak nakblerine her gnikindidensonrapiirilecekbirinikbuday,et,orbaveekmekverilir,kalandagelip gidenlere bltrlrd.3 Kassbzade Mahmud Beyin olu Ali Bey, babasn rnek alarak kendi adn tayan (l.) Malkara Kassbzade Ali Bey Medresesinitesis etmitir. II. Muraddevrindeyaptrlan medresenin860/145556tarihlivakfiyesinegremderrisine5akeyevmiyeverilmitir.4 KassbzadeailesininMalkarayakazandrdikimedresenindedkpyeliolduu grlmektedir.Buhusus,birdaha-mektephnebahsindededeindiimiz-merkez-tara standartlarndakifarkllgndemegetirmektedir.MalkaraHdavendigrMedresesinin mderrisine2,GeliboluSarucaPaaMedresesininkine10,GeliboluBalabanPaa Medresesininkineise9aketahsisedilmitir.Hernekadarzamanlabumebllarartsada taradagrevalanmderrislerinyevmiyeleridaimaEdirnedekimeslektalarnkindendaha dk olmutur.Malkaranndierbirmedresesiolan(m.)MalkaraGzTrhnBey Medresesindedemderrisegnde10akeveriliyordu.PaaYiidinoluTurhanBey,bu messesesiiinMalkaradadkknvekervansaraylarvakfetmitir.5Aynehirdekimin tarafndanvenezamankurulduubilinmeyenbirmedresedaha:(n.)MalkarabrahimPaa Medresesimevcuttu.Gnmzeulaamayanmedreseninvarlbirtevcihtenanlalmaktadr. 1 Bkz. E. hsanolu, a.g.m., s. 861. 2 Baltac, a.g.e., s. 120-121; Bilge, a.g.e., s. 138-139; EPL, s. 44, 253; Peremeci, a.g.e. , s. 114; TD No.1070, s. 249 vd.; A. Gl, a.g.e. , s. 50. 3 TD no. 12, s. 246; TD no. 75, s. 552-555; A. Sezgin, a.g.m., s. 123; Bilge, a.g.e., s. 183-184; A. Gl, a.g.e., s. 51. 4 EPL, s. 281; Baltac, a.g.e., s. 559. 5 TD no. 75, s. 556-557; EPL, s. 342; E. H. Ayverdi, Osmanl Mimarisinde Fatih Devri, C.IV, stanbul, stanbul Fetih Cemiyeti, 1974, s. 785-787; A. Gl, a.g.e., s. 57; Baltac, a.g.e., s. 566. 74 Mderrislerinden(931dennce)MuhyiddinSeydMehmedEfendininismitespit edilebilmitir.1 MalkaradaII.Muraddnemindetoplam(veyadrt)medresekurulmutur.Bu erkendnemOsmanlkltrmerkezinin,medreseeitimininRumelideilkbaladyer olmas tesadf deildir. Osmanllarn I. Murad zamannda burada balatt iskn faaliyetleri, II.Muraddnemindeiyiceyounlamtr.Ftihdevrininilkyllarndayaplanbirtahrirde Malkarada sekizyz civarnda hne kaytldr. Yarm asr sonra yaplan 1519 tarihli tahrirden ehirnfusunda150hnelikbirdgzlemlenmektedir.Budurum,Malkaranfusunun Ftih ncesi, yani II. Murad ve Mehmed elebi zamanlarnda daha da kesafetli olduu fikrini aklagetirmektedir.FetretdevrindensonraykseliegeenEdirne,Malkaravediertara kasabalarnda sakin ehirlileri kendine cezp etmeye balamtr. Her ne kadar dk pyeli de olsaMalkaramedreseleribirokyerlifkhyetitirmitir.1456daburadafakiholarak kaydedilenlerinsays(20)-toplamhneadedinideoranakatmaksuretiyle-dierRumeli ehirlerinden ayn lkab tayanlardan fazladr. Ayrca ayn tahrirde 1 mderris, 1 hekim, 28 imam,3veled-ifakihve2sofninisimlerinerastlanmaktadr.Bunlarnyansraehrin32 mahallesindenbiriMedrese-iTurahanBeyadntamas,Osmanltoplumundabutip messeselereverilenneminbirgstergesidir.GzTurhanBeyinkurduuimretinbir birimiolanmedreseilebirliktebircamideinaedilmitir,fakatmahalleadiinmedrese tercih edilmitir. SultanII.Muradtabiolarakenihtiamlveyksekpyeliikimedresesini: DrlhadsiveSaatliMedreseyiOsmanlpayitahtolanEdirnedekurmaytercihetmitir. (o.)EdirneDrlhadsMedresesi,bnArabMahallesininManyasmevkiinde bulunmaktadr.Hibrninaktardrivayetegre,buyeriveDrlhadsinhududunubizzat SultannryasnagirenPeygambertayinetmitir.2Beirelebide,DrlhadsinEdirnede dualarnkabulolunduudrtkutsalyerdenbiriolduunuveII.Muradnburadanamazklp hadisokuduunuifadeetmektedir.3Medresealdgndenitibarencamiolarakda kullanlmtr.(p.)Camiyanndamevcutolanayrbirmedreseninise,II.Muradaaitolup olmad bilinmemektedir.BugncamidebulunankitabeyegreDrlhadsMedresesinininas20abn 1 Baltac, a.g.e., s. 568. 2 Hibr, a.g.e. , s.24. 3Beirelebi,Hikyet-iBeirelebi:Tarih-iEdirne,stanbul,smailHikmetErtaylan,stanbulniversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, 1960, s. 11.75 838/23 Mart 1435te bitirilmitir.1 Medresenin evkfn ihtiva eden 1022/1613 tarihli mstakil bir defter tertiplenmitir.2 Pyebakmndan,vakfiyesinegre30ludurumundadr.Vakfiyeninartlarksmnda medresekadrosuiin,erilimleriiyibilip,felsefilimlerekatiyenitigletmeyecekbir mderrisvezekbirmudngrlmektedir.Mderrisegnde50akeverilenmedreseyeII. Bayezid,HocaSinanPaay100akeiletayinetmitir.3ByleceDrlhadsMedresesi, Osmanlnnkuruludnemindeenyksekpyelimedresesistatsneykselmitir.Burada hocalk yapan Osmanl limlerinden, Fahreddin-i Acem (II. Murad devri), Sinan Paa (Ftih ve II. Bayezid devri: nce 60 ve 80, sonra da 100 ake yevmiye ile4), Molla Ltf (900/149495ten nce, 40 akeyevmiye ile)5, Karasl Nureddin Efendi (913/150708den nce), Ma emseddinAhmedEfendi(II.Bayezid)vebnKemalin(922/151617de)isimlerini sayabiliriz.6 Hads tedrs ve tetkiklerine hasrolunan hads evlerinin tarihi, Halep atabeklerinden NureddinZengnin(.1202)mdakurduuen-NriyyeMedresesiylebalamtr. Anadoludatesisedilenilkdrlhadsler,lhanlveziriemseddinCveynnin670/1271de SivastayaptrdifteMinareveSelukluveziriShibAtannKonyadayaptrdnce Minaredrlhadsleridir.7EdirnedealanDrlhads,I.Muradvezirlerindenandarl HayreddininzniktekurduuilkOsmanldrlhadsindensonraikincisradagelmektedir. Bylecebumedrese,umummedreselerdedeolduugibi,biryandanlhanlveSeluklu drlhadslerini,dieryandandaOsmanlnnzniktekidrlhadsinineldeettiibirasrlk tecrbelerden yararlanmtr. Medrese vakfiyesininfelsef ilimleriyasaklamas hususu,8 George Makdisigibi baz tarihilertarafndanrasyonelbilimlerinmedreseprogramdndabraklmasnhedefleyenve limlere akl ilimlerle alkadar olmalarn kstlayan bir unsur olarakyorumlanmtr. Ancak bukonuyuaratranE.hsanolunagre,budlamaartnnbazvakfiyemetinlerinde zikredilmiolmasbilemedreselerdefelsefve/veyaaklilimlerineitiminindahanceki 1 EPL, s. 210; Mehmed Ner, Kitb- Cihn-nm: Ner Tarihi, C. II, 3. bs.Yay. Faik Reit Unat, Mehmed A. Kymen, Ankara, TTK, 1995, s. 679. 2 BOA, TD No. 719. 3 Mecd, s. 193. 4ekik,s.174-176;Mecd,s.193-196;EPL,s.211:SinnPaamderrisodf13Zlhiccesene894 (7.XI.1489), talebe f yevm 40; E. hsanolu, Ramazan een: Osmanl Matematik Literatr Tarihi, C.I, stanbul, slm Tarih, Sanat ve Kltr Aratrma Merkezi/IRCICA, 1999, 37-40. 5 Mecd, s. 295-300. 6 Baltac, a.g.e., s. 587-588; Ayrca bkz. Bilge, a.g.e., s. 140-147; A. Gl, a.g.e., s.142-147. 7 Baltac, a.g.e., s. 12, O. Sbev, a.g.e., s. 49. 8Bkz.Bilge,a.g.e.,s.221:Mderrisler,talebelereulm-eriyyevefnn-edebiyereteceklerdir.Bunun dnda kalan felsef ilimleri okutmayacaklardr. Burada her gn mderrisler hadis ve onunla alakal konularda ders vereceklerdir. 76 dnemlerdeyaplmolduunugstermektedir.Bununlabirliktefelsefedndakalan geometri,aritmetik,astronomivemzikgibiaklilimlerkelmiindorudanrakipolarak grlmediigibiulemannbykksmtarafndandinindahaiyianlalmasiingerekli saylmtr.1Zaten,medresenintarihseyritetkikedildiindeastronomivematematikgibi aklilimlerinbumessesenindahailkkurulduuzamanlardanitibarenmfredatlarndayer aldanlalmaktadr.BudurumerkendnemOsmanlmedreseleriiindegeerli olabileceini gsteren muhtelif rnekler mevcuttur.2

limbiyografilerinintetkiki,erkendnemOsmanltarihiboyuncaEdirnede(ve devletgenelinde)yaamulemnnnaklilimlerdeolduukadaraklilimleralanndadaehil olduklarngstermektedir:Kaynaklar,eyhBedreddin(.1416),Abdurrahmanel-Bistam(. 1453),MollaHzr(.1458),Aleddinet-Ts(.1482)veMollaHsrev(.1460)gibirnek ahsiyetlerintamamhakkndaaklvenaklyadacmleilimlerdeehl-ivukfolduklarn kaydetmektedir.Hernekadarulm-iaklyyebazmedreselerdenuzaktutulmayaallmsa da,biyografilerde(limlerineitimgrdkleriveiyibildikleriilimlersralamasnda)yeralan akl sfatnn ekseriyetle nakl veya er tabirlerinden nce gelmesi, bu devirde rasyonel ilimlere duyulan itibar dolaysyla kaynakland dnlebilir. Ftih devrinde medrese programna dorudan alnmayp mderris adaylarnn akl venaklilimlerevkfolmalarartnngetirilmesi,aklilimlerinmedresemfredatna dolaylolarakalndngstermektedir.Ftihinmedresesistemindekibudeiiklikleri uygulamaktaveakl/naklilimlermtehassslarteminetmekonusundabirzorlukla karlamadanlalmaktadr.ZirabuihtiyacnaklilimlerevkfOsmanlilmyemensubu limlerlekarlamtr.TespitlerimizegrebudnemdeharitenOsmanlyaintisapedenlim saysnda herhangi bir art sz konusu olmamas bu kanaatimizi desteklemektedir. EdirneDrlhadsindealmolanmderrislerinlistesitetkikedildiinde,bunlarn ounluklaaklilimlererabetduyankiilerolduuanlalmaktadr.(BukonudaFahreddin-i Acem, Sinan Paa, Molla Ltf, Karesl Nureddin, emseddin Ahmed Ma, Muhyiddin Kocev ve bn Kemalin hl tercmelerini misal vermek kfidir). Bununla birlikte burada renci olarak bulunduklar bilinen baz limlerin hayatlarnn bir sonraki aamalarnda akl ilimlerde ehil zevt sfatyla karmza kmalar gz ard edilmemelidir. Mesel Ali el-Arab medrese eitiminin son ksmn Edirne Drlhadsinde Fahreddin-i Acem'nin mudi olarak tamamlamtr.3 Ali el-Arab 1 E. hsanolu, Osmanl Medrese Geleneinin Douu, s. 875-876. 2E.hsanolu,InstitutionalizationofScienceintheMedresesofPre-OttomanandOtomanTurkey,Turkish StudiesintheHistoryandPhilosophyofScience,Ed.G.IrzikveG.Gzeldere,KluwerAcademicPublishers, Netherlands, 2004, s. 260. 3 Bkz. ekik, s. 150-155; Mecd, s. 171-176. 77 naklilimlerinyansraaklilimleriderenmiolmas,liminbuilimleribirekildetahsil ettiinigstermektedir.BunlarnbirksmnEdirneDrlhads'indenncebulunduu medreselerdeokumuolmasmuhtemeldir.Birksmndakanaatimizcehadseitimiyle ezamanl olarak medrese dnda elde etmitir. elebiMehmedzamanndabirsreliineEdirneveDimetokadabulunmuolan Abdurrahmanel-Bistamnin(.1453)El-Fevihel-Miskiyyefl-Fevtihel-Mekkiyyeadl eserindehazrladveaadadkmntakdimettiimizbirfelsefilimlercetvelinden, erkendnemOsmanllimlerininfelseffenlereverdiklerinemnetbirekildemahede edilebilmektedir.Cetveldendeanlaldzereel-Bistam,erilimleridahifelseffenler paradigmasnn bir paras addetmitir. (Alttaki ekle bkz.) ekil: El Bistamnin Felsef Fenler Cetveli: Flilmi,arz(nazmlleribilimi)ilmi,lgatilmi,nahivilmi,kitbet(yaz yazma) ilmi; Riyziyye: Cebir ve hazim(?) ilmi, kimya ve hiyel (mekanik) ilmi, bey ve ir (al-veri)ilmi,siyer(Peygamberinhayathikyesi)veahbr(bilginler,haberler?)ilmi; Tabiyye:Baytarailmi,tbbilmi,gubr(Arabrakamlar)ilmi,kevn-fesd(tabiat)ilmi; Mantkiyyt:Politika,sofistika,retorika;lhiyyt:Nefslerinseyrinibilmeilmi,melekleri 78 bilmeilmi,Bryi(Yaradan)bilmeilmi,Med(hiretibilme)ilmi,siysetilmi;eriyye: Tefsrilmi,fkhilmi,tevlilmi,rivayetlerilmi,tazkr(zikir)ilmi,uslilmi,zhdilmi, Tenzl ilmi.1

Bununyansrael-Bistamnineserinde145ilimadndanoluanilimlerfihristinde yer alan bilim dallarnn ou rasyonel ilimlerden domutur. 1022/1613tarihindeyarmmilyonakeyiaanyllkbtesiilegzkamatran Drlhadsten2sonraEdirneninndegelensimgelerindenbiriolanerefeliCami yaknndabulunankomumedreselerintarihinimtalaedeceiz.Edirneerefeli Camiinin civarnda yan yana iki medrese yer almaktadr: (r.) Edirne Saatli Medrese ve (s.) PeyklerMedresesiadlarylaanlanikimedresedenhangisininSaatli,hangisininPeykler olduutamolarakbilinmemektedir.TarihkaynaklaragrePeyklerMedresesi,Ftih tarafndan;SaatliMedreseise,II.Muradtarafndan,erefeliCamiilebirlikteina ettirilmitir.3 Bunlar sonradan ifte (veya Komu: Ar. mtecvirateyn) Medrese adn alm, aralarnayrmakiindeSaatliMedreseyeAtik(Eski),PeyklerMedresesinedeCedd (Yeni) Medrese denmitir.4 Medrese841851/14371447tarihleriarasndayaplmolmaldr.Vakfiyesi bulunamamtr.896/1490tarihlibirmtevellimuhaseberaporunagreMevlna Yarhisarzade, mderris, 50, mudi 8, talebe 18 nefer f 2, 36, hfz- ktb 2 akeyevmiye almaktayd.AynmebllarYeniMedresedevazifealanlaradadendiianlalmaktadr.5 Pyebakmndanmedrese,sadeceSaatliMedresemevcutken,mderrisineverilen100ake yevmiyeileII.Muraddevrininenyksekpyelimedreseleriarasndabulunuyordu.Ftih, ikinci medreseyi yaptktan sonra 100 akeyi ikiye blerek mderrislerin her birine 50er ake yevmiye vermitir.6 Medresede grev alm mehur mderrislerden Aleddin et-Ts (Ftih devri), Kzl KatrMusliheddinEfendi(Ftihdevri),Mollazr(901/149596dannce),Tablbaz MuhyiddinEfendi(915/150910da)vebnKemal(918/1512dennce)inadlarn 1ZneddinAbdurrahmnel-Bistm,El-Fevihel-Miskiyyefl-Fevtihel-Mekkiyye,NruosmniyeKtph. No. 2519, v. 9a. 2 EPL, s. 210. 3YektaDemiralp,ErkenDnemOsmanlMedreseleri(1300-1500),T.C.KltrBakanlYaynlar,stanbul, 1999, s. 86. 4 Hibr, a.g.e., s. 35; Bd, a.g.e., c. I, v. 90. 5EPL,s.215:Cemaat-vazfe-hrnmedrese-iAtkfsene37.440:MevlnYrhisrzademderris50;mu d 8; talebe 18 nefer f 2: 36, hfz- ktb 2 Cemaat- vazfe-horn medrese-i Cedd f sene 37.440: Mevln Paa elebi b. eyh Kutbeddin mderris 50; mud 8; talebe 18 nefer f 2: 36, hfz- ktb 2 ; Bilge, a.g.e. , s. 153-154; stanbul Belediyesi Atatrk Ktphanesi, Muallim Cevdet Yazmalar, O. 91, s. 276; A. Gl, a.g.e. , s. 52. 6HocaSadettnEfendi,Tct-Tevrh,C.II,Haz.:.Parmakszolu,Ankara,KltrBakanl,1992,s.250; Baltac, a.g.e. , s. 451.79 sayabiliriz.1AslndabumessesedekuruluundanII.Bayezidzamannakadargeensre ierisinde altklarn tespit edebildiimiz toplam 13 lim sz konusudur.2 Bunlarn tamam, Osmanlbilimliteratrneoksaydaeserkazandrmhretsahibikiilerdir.erefeli medreselerindenbirindealabilmekiinmderrisadaylarnnmesleklerindebaarlve tecrbe sahibi olmalar gerektii gibi, burada bir kere grev alm limler, dier yksek pyeli medreselereveyailmyesnfnnlrtbelerineterfetmeansnyakalamlardr:rnein erefelide alan Hzr Bey (. 1458), bir sre sonra ilk stanbul kads olmutur3; Sinan Paa(.1486),srasylaSemniyemderrislii,Ftih'inhocal,vezirlikveveziriazamla terfietmitir;4Mollazr(.1496)5,ZhirMuhyiddinb.HasanSamsun(.1513)6,Kara Bal Aydn (. 1514)7, caeddin lyas (. 1517)8 ve Muhyiddin Tablbaz9 ise, Edirne sonras FtihveII.BayeziddnemindeOsmanlmedresesisteminindoruukabuledilenSemniye medreselerine mderris tayin edilmilerdir. Fakat Semniyeye gidenlerin yan sra oradan erefeliyehocaolarakgelenlerdeolmuturkibudurumEdirnedekiifteMedresenin OnbeinciyzylnikinciyarsndadaulemcatercihedilenOsmanlmedreseleriarasndayer aldna iaret etmektedir; erefeli Medresesinde 100 ake gndelik alan Aleddin et-Ts (. 1482),burayaSemniyedekivazifesindensonragelmi,EdirnedebulunduuesnadaFtihin emri zerine alt ay zarfnda Zuhr adl kitab telif etmitir.10 Kez, Mft Ahmed Paa (. 1520) veKzlKatrlkabylanlenenMusliheddinMustafa,SultannteklifizereSemniyeden erefeli medreselerinden birine gemitir.11 stanbulda1471dehizmetealanSemniyemedreseleri,Osmanleitimsistemi hiyerarisindeilkplnaykselmesindeDrlhadsveerefelimedreselerigibiEdirnenin yksek pyeli medreselerinde mderrislik yapm veya bu medreselerde eitim grm limlerin istihdamnnbyketkisiolmutur.AncakbudurumEdirnemedreselerininikinciplna dmelerine sebebiyet vermitir. II.Murad,Edirnede-yukardaelealdmzmedreselerkadarnfuzluolmasada- 1 ekik, s. 97-100, 214-215, 284-285, 377-379;Mecd, s. 118-120, 230-231, 300-301, 342-343, 381-385. 2HzrBey(.1458),Aleddinet-Ts(.1482),SinnPaa(.1486),MftAhmedPaa(.1520), Musliheddin Mustaf/Kzl Katr, Molla zr (. 1496), Zhir Muhyiddin b. Hasan Smsn (. 1513), Kara Bl Aydn (. 1514), ceddin lys (. 1517), Muhyiddin Tablbz, Karamn Kemaleddin sml ve Muhyiddin Muhammed Karamn (. Yavuzun ilk sultanlk yllarnda). 3 ekik, s. 91-94. 4 a.e., s. 174-176; Mecd, s.193-196. 5ekik,s.284-285;Mecd,s.300-301;E.hsanolu,Ramazaneen,OsmanlMatematikLiteratrTarihi, C.I, s. 40-41. 6 ekik, s. 295-296; Mecd, s. 312-313 7 a.e., s. 316-317. 8 ekik, s. 316; Mecd, s. 329-330. 9 a.e., s. 342-343. 10 ekik, s. 97-100; Mecd, s. 118-120. 11 ekik, s. 178, 214-215; Mecd, s. 197, 230-23180 ikiyksektahsiltesisidahakurmutur.lki(t.)EdirneHalebiyyeMedresesidir.Sultan, HalebtaraflarndanEdirneyegelenSiraceddinb.meri(.857/1453),oluehzade Mehmede zel hoca tayin etmi ve Edirnede I. Muradn kiliseden evirmi olduu caminin yanndayeniyaptrdmedreseyemderristayinetmitir.Bundandolaymedreseyeve camiye hoca Siraceddin bin mere nispetle Halebiyye denmitir.1 Tetimmesidebulunanmedrese,pyebakmndan920/151415te40liken, 934/152728de50lilerarasndabulunmutur.Buhusus,medreseninyksekdereceliilim merkezi olduunu gsterir. Nitekim Hibr de, Edirnede dhil pyesine sahip alt medreseden biriolarakkaydetmektedir.2SiraceddinHalebdensonraburadaMollaHsrev(832/142829dannce),FenarzadeHasanelebi(860/1456dannce),HamidEfendi(909/1503te tayinedildi),ZmrEfendi(914/150809dannce)vebnKemal(918/1512de)mderris olarak almlardr.3 Sultannpayitahttakurduusonmedrese,zviyeniyetineinaedilenvesonradan bireitimmessesesinedntrlen(u.)EdirneeyhcaMedresesidir.Belirttiimiz gibi,bumesseseyielebiMehmedveII.Muraddevrieyhlerindenolancaddin Karamanadnabizzat,onateekkrborcuolanII.Muradyaptrmtr.Zviyenininasn anlatanMecd,onunmedreseyednmesindenbahsetmemektedir.4AncakCahidBaltac, zviyeylebirlikteyaplanmescidin942/153536dacamiyetahviliniesasalarak,ca Medresesinin de bu tarihten itibaren faaliyete getiini tahmin etmektedir.5 Vakfiyesibulunamayanmedreseninmderristevcihlerindedeismine rastlanmamas6veAyverdininzviyeiinbireysylememesibueitimmessesesinin varlnphealtndabrakmaktadr.Fakat494NumaralTapuTahrirDefterinde rastladmz bir kayt, medresenin varlndan yana tavr almamz desteklemektedir: 978/157071tarihinde23hnelikZviye-ieyhcaMahallesindebirel-mderrisinsakinolduu anlalmaktadr. Ayrca ayn mahallede 1 (eyh ve imam lkapl) molla, 1 seyyid, 3 mezzin (biri veled-i Abdullh), 1 hoca ve 1 dedenin hne sahibi olmas, burada byk sayda din grevlisinin debulunduunugstermektedir.Bunailvetenmhtediolduklarntahminettiimiz6veled-i AbdullhneyhcaMahallesindeyaamalardadikkatekicidir.7Mahalleninbundan yarmasrncekidurumudabunabenzerbirtabloylakarmzakmaktadr:925/1519de28 1 Hibr, a.g.e., s. 34; Bilge, a.g.e., s. 158; A. Gl, a.g.e., s. 55-56. 2 Baltac, a.g.e., s. 225-226; Bilge, a.g.e., s. 159; Hibr, a.g.e., s. 34. 3 Baltac, a.g.e., s. 226. 4 Hikyenin tamam iin bkz. Mecd, s. 94-95; E. hsanolu, a.g.m., s. 901. 5 Baltac, a.g.e., s. 578; Bilge, a.g.e., s. 156.6 A. Gl, a.g.e., s. 57. 7 BOA, TD No. 494, s. 23. 81 hneden oluan eyh ca Mahallesinde 1 imam, 1 mezzin, 1 fakih, 1 halfe, 2 sof (biri veled-i Abdullh), muallim, hafz, 2 dede, 3 hac ve 9 veled-i Abdullh yaamaktadr.1 Muallim kayd, eyhcaMescidindeveyamahalleninmstakilbirbinasndayeralanbirmuallimhnenin mevcudiyetinden kaynaklanyor olmaldr. II.Muradnkurduumedreselerindnda,onunzamanndaEdirnedebulunmu bazdevletricalinintesisettiklerimedreselerdebakenttekibilimmuhitininolumasnda mhimroloynamlardr.ahMelekveSinanBeydensonraEnderndanyetienSaruca Paa da burada kendi adn tayan (v.) Edirne Saruca Paa Medresesinin kamu hizmetine almasn salamtr. 837/1434te II. Murad, Karaman seferine giderken 832/1429da vezir olan Sarucay Edirnemuhafztayinetmitir.2Bundansonra(yukardadagrdmzgibi)tekatolarak GeliboludakalanPaabirdahavezirlikyapmvehayatnnsonksmnyineburada geirerek857/1453civarndavefatetmitir.3Medreseninvakfiyesibulunamamtr. ncelediimizdnemdeburadaalmmderrislerhakkndadaherhangibirbilgiye rastlanlamamtr. SarucaPaagibieiGliekHtnda,kendiadnabirmedresekurmutur. Gnmzeulaamayan(y.)EdirneGliekHtnMedresesihakkndabirzamanlar Kirihane semtinde bulunduu bilinmektedir.4 Harapolandierbirmedresede,II.MuraddevrivezirlerindenSinaneddinYusuf PaannBeylerbeyiMedresesininyansrakurduu(z.)EdirneBevvbSinan Medresesidir.KkMedreseolarakdabilinenmedreseninmderrisine935/152829da gnde 20 ake verilmitir.5 II.Muraddnemindekurulanmedreselerdenelealacamzsonmedrese(aa.) EdirneKrtHocaMedresesidir.SleymniyeKkPazarndabulunanbumedreseyle ilgili bilinen tek ey Krt Hoca lkabyla n yapan Mehmed b. Abdurrahman b. brahim adl bir zat tarafndan yaptrlm olmasdr.6 YukardamtalaettiimizMalkara,GeliboluveEdirnemedreseleri,30-100aras mahalledenoluanbykehirlerdeinaedilmitir.Ardardnakurulanyirmininzerinde medrese,bykldeszkonusuehirlerinzamanladeiennfuskesafetiylevebu 1 TD No. 77den naklen.2 Hoca Sadettn, a.g.e., C. I, s. 356. 3 Mehmed Sreyya, Sicill-i Osmn, C. VI, s. 1740-1741; bkz. Bilge, a.g.e. , s. 157-158; A. Gl, a.g.e. , s. 54. 4 T. Gkbilgin, Edirne ehrinin Kurucular, s. 162; Baltac, a.g.e. , s. 566. 5 EPL, s. 30-31; Baltac, a.g.e. , s. 561. 6MeriRfkMelul,EdirneninTarihveMimarEserleriHakknda,TrkSanatTarihiAratrmalarve ncelemeleri, stanbul, 1963, s. 473; bkz. EPL, s. 42; Bilge, a.g.e. , s. 148-149; A. Gl, a.g.e. , s. 56. 82 kesafettenkaynaklananyksektahsilmesseseleriihtiyacylaorantlolarakzuhurettiiileri srlebilir.Buhusus,bazehirlerinfetihlerindenuzunsresonrabilemedreseyesahip olamamalarnnsebebiniaklamayayeterlidir.Medreselerinkuruluunubusosyaloluuma balolarakdeerlendirenE.hsanolu,bukurumlarnehirnfusununeitimvestkltr ihtiyacnkarlamakzerekurulduunubelirtmektedir.1Osmanlehircilikanlaynnbir batakl yok etme sureti ve hedefiyle sfrdan kurduu Ergenede durum, Trakyadaki dier mesknmahallerdenfarklbiimdegelimitir.ehrinisknmeselesiunugstermiti: Kasabannbtnfonksiyonlarvebufonksiyonlarneksiksizbirekildefaalolmasn salayacakelemanlar,ncedenbelirlenmitir.Buelemanlarnbiride,cemaathalinde yaayan242hneve22mcerreddenibretnfusatakdimedilenbiryksekeitim messesesidir. C.Baltac,M.BilgeveA.GlnerkendnemOsmanlmedreselerinielealan eserlerindeyeralmayanvehakkndateferruatlbilgiyesahipolmadmz(bb.)Ergene Medresesi,Onbeinciyzylnikincieyreindeinas18senede,847/144344tarihinde bitenErgeneKlliyesininbirparasolarakkurulmutur.2Ergenehakkndahazrlananen erken tapu tahrir defterinden hareketle, burada kpr ve cami gibi hayratn yan sra bir de medreseninkurulduunu-dolayldaolsa-teyitedenbazipularbulunmaktadr:860/1456 tarihliTDNo.12de2kirdve2fakih;890/1485tarihliTDNo.20de1fakih;925/1519 tarihli TD No. 77de 1 danimend, 3 kird ve 2 fakih kaytldr. Bilindii zere fakih: Fkh ilmindelimvemteerri;3danimend:Medresetahsiligrm;4kirdise:rencilerle sanat renmek zere bir ustann yanna devam eden raklara verilen adlardr.5 937/1530tarihliMuhsebe-iRm-liDefterinden,Ergeneninsadece10-11ylgibi ksabirsredeyksekdzeydedemografikdeimeyesahneolduunu,mahalleveiki cemaatinde toplam 524 hne ve 76 mcerredyaandn renmekteyiz.6 Ergene nfusunun iki misliden fazla artmas ehrin youn bir iskn aknna maruz kaldn ve bu aknn stesinden gelebileceksalamaltyapyasahipolduunugstermektedir.Bualtyapnnbirbirimiolan ErgeneMedresesinintesisi,memleketinbucrkesineuzananOsmanlkltrhayatn tara artlarnda da olsa yaatmay hedeflemi ve Trakyann ssz bir blgesinin enlenmesine vesile olmutur. FtihDevrinde(14511481)Edirnede8,Geliboluda1veHaskyde1medrese 1 Bu hususta bkz. E. hsanolu, a.g.m., s. 864. 2 Ergene iin bkz. TD No. 77, s. 228; TD No. 370, s. 28; TD No. 498, s. 111; EPL, s. 216-217. 3 TDTS, C.I, s. 534-535. 4 a.e., C.I, s. 393. 5 a.e., C.III, s. 305; M. N. zn, Osmanlca-Trke Szlk, yy., nklp ve Aka Kitabevi, ty., s. 775. 6 TD no. 370, s. 28. 83 inaedilmitir.Bunlarnsadecebirtanesi:erefelimedreselerininikincisiolanPeykler Medresesi, Sultan tarafndan kurulmutur. Saltanatnn daha ilk yllarnda stanbulu fethedip yeni payitaht iln eden gen hkmdar, abalarn bir yandan burann isknna, dier yandan dayenibakentelaykeitimmesseselerikurmayaynlendirmitir.Buabalarnnemli neticesi,fetihtenonsekizylsonra1471deSahn-Semnmedreselerinintamamlanmas olmutur.Hernekadareitimkonusundakiinisiyatifbutarihtensonra Semn ve Aya Sofya gibiyksekpyelistanbulmedreselerindealanmderrislerelinegemisede,eski payitahtlarBursaveEdirnedebulunansultaniyemedreselerifaaliyetlerinidevamettirerek, Osmanlbilimhayatndakinemlirollerinisrdrmlerdir.Unutulmamalki,stanbula mderrisyetitirenmahre-messeselerinbandaEdirneveBursamedreseleriolmutur. SultaniyemedreselerikadaretkiliolmasadadevletricalininTrakyadakurduklarikinci dereceeitimmesseseleri,yetitirdikleriilmyekadrolarvastasylaOsmanlDevletinin Rumelidekinfzunukorumayaveartrmayayardmcolmutur.Bumesseselerhakknda bilgiler (aada vereceimiz verilerden de anlalaca gibi) ou zaman asgardir. (cc.)EdirneEskibrahimPaaMedresesininkurucusu,FtihveII.Bayeziddevri vezirlerindenandarlzadebrahimPaadr.Medreseninvakfiyesi869/146465tarihlidir.Bu tarihte Edirne kads olan Paa, vakfiyeyi bizzat tescil etmitir. Medresenin inas da bunayakn birtarihteolmaldr.1Pyebakmndanmedrese,vakfiyesinegre20lidir.2Dahasonra ykselerek999/1590-91dannce40llararasnagirmitir.3Hibr,hrimedreseleriarasnda saymaktadr.4 brahimPaannvakfnmesindedkknvekervansaraylarnyansra125ciltlik zenginbirkitapkoleksiyonudayeralmaktadr.Hfz-ktbSelmnnelindebulunan ciltlerinbirksmOsmanlmedreselerindederskitabolarakkullanlaneserlerdir.Bunlarn arasndatefsr,fkh,usl-ifkh,hadsvemeanalanlarndayazlm:Tefsr-iKef, Hidye,erh-iHidye,erh-iTelhs,Cmiel-Adud,Pezdev,erh-iPezdev,Sadr-ara, Buhr, Mslim, Mutavvel ve erh-i Mifth adl kitaplar sayabiliriz.5 brahimPaakendimedresesiyleayntarihtekurulandierbirmedresenin,(dd.) EdirneHacKemaleddinMedresesininvakfiyesinidetasdiketmitir.Ftihdevri merasndanHacKemaleddinsmailb.AbdullhBeyinYeniSaraycivarndabulunan medresesinin869/146465tarihlivakfiyesinikazaskerMahmudb.SeydAhmedtescil 1 Baltac, a.g.e. , s. 126-127; A. Gl, a.g.e. , s. 65. 2 EPL, s. 420. 3 Nevi-zade Atullh b. Yahy At,, Hadkatl-Hakik f Tekmleti-ekik, stanbul, 1268, s. 406. 4 Hibr, a.g.e. , s. 35; A. Gl, a.g.e. , s. 65. 5 EPL, s. 421-423. 84 etmitir. Medrese gnmze ulaamamtr.1 YektaDemiralpagreC.Baltacgibibazmelliflerinikiayrmesseseaddettii HacKemaleddinveSarrciyyeaynmedreseninadlardr.2EdirneSarrciyyeMedresesi hakkndaedindiimizverilerbutespitidorulamaktadr:kurucuadlar,vakfiyetarihlerive tasdiklerini yapan kiiler ayndr. Medrese,mderris,mud,talebevebiridemescitiinolmakzere9odadan ibaretti.6talebesiolduuanlalyor.Pyebakmndanvakfiyesinegre20liolup,Molla Muhyiddinelebiibnrifelebiadlilkmderrisinegnlk25akeverilmesiart koulmutu.3VakfiyeyiimzalayanahitlerarasndaHalilPaannazatlsmuhzrKaragz binAbdullh,Bayezidveisimleriokunmayandahadrtazatlnn4bulunmasvemedrese kurucusuHacKemaleddinindebirveled-iAbdullholmashususu,mhtedilerinerken dnem Osmanl bilim muhitindeki yerlerini bir daha teyit etmektedir. HorozluyokuundabulunduubilinenHacKemaleddinMedresesininyaknnda bir medrese de II. Murad ve Ftih devri limlerinden Fahreddin-i Acem (. 1460) kurmutur. HorozluveeceriyyeMedresesidedenilen(ee.)EdirneFahreddin-iAcemMedresesi, ykldktan sonra yerine 1295/1877de bir slahhane, sonra da Sanay Mektebi yaplmtr.5 EdirnedeyineOsmanlyadardangelenbirliminadntayan(ff.)EdirneAli KuuMedresesininnllimleolanilikisihakkndaherhangibirbilgiyesahipdeiliz. TuncakenarndaKirihnemevkiindebulunanbumedreseFtihdnemindekurulanou medrese gibi hlen mevct deildir.6

Gnmzeulaamayandierbirmedresedebirzamanlarerefeliyannda bulunan (gg.) Edirne Hsmiyye Medresesidir.7 Bu medreseye ait olduunu dndmz bir kayt 157071 tarihli tapu tahrir defterindeyer almaktadr.Burada Kara Bulud Mahallesi nfusunun saymndan hemen sonra: Medrese-i Hsm Bey veled-i Abdullh yazldr.8 Bu kaytszkonusumedreseninbirmhteditarafndankurulmuolabileceiihtimalini dourmaktadr.Kaypmedreselerlistesindeyeralanbirsonrakiisimse(hh.)EdirneHac Alemeddin Medresesine aittir. Edirnedemedrese,mescitvehanyaptrmolanHacAlemeddinhakkndayeterli 1 a.e., s. 327; Baltac, a.g.e. , s. 567; A. Gl, a.g.e. , s. 65. 2 Yekta Demiralp, a.g.e., s. 15 (99. dipnot) 3 Baltac, a.g.e. , s. 89; EPL, s. 327 ve Vakfiyeler ksm, s. 194-197. 4 a.e., Vakfiyeler ksm, s. 206. 5 T. Gkbilgin, Edirne ehrinin Kurucular, Edirnenin 600. Fetih Yl Armaan, Ankara 1965, s. 164; Baltac, a.g.e. , s. 564-565; A. Gl, a.g.e. , s. 75-76. 6 Kazancgil-Turul, a.g.e., s. 37. 7 a.e. 8 TD No. 494, s. 42. 85 bilgimevcutolmamaklabirlikteFtihdevriricalindenolduutahminedilmektedir.1Pye bakmndan medrese, 982/1574te 30lular arasnda yer almaktadr.2 Hibr de medreseyi, aa pyelilerarasndasaymaklabirliktebazkaynaklardahrihkmyledeverildiini kaydeder.3 Ftih dneminde Edirnede kurulan en nl yksek tahsil messeselerinden biri olan (ii.)EdirneTalkMedresesiniFtihdevriveziriazamlarndanMahmudPaannoluAli Beyyaptrmtr.Kaynaklarda,TalkveAliBeyMedresesiolarakanlr.AliBey,bu medresesineEdirneninskdarnahiyesinebalVulgaruhori(Htn)4vedierikikyn gelirlerinivakfetmitir.5Pyebakmndanmedrese,905/1499-1500dennce30lu6, 963/155556da40l,988/1580densonrada50lidir.7Buradamderrislikvazifesinde Zenbill Ali Efendi (Ftih devri), Ah Yusuf bin Cneyd (905ten nce), Hasan Samsunzade (910dan nce) ve bn Kemal (918den nce) gibi limler bulunmutur. FtihdevrindeEdirnenincivarehirlerindesadeceikimedresetesisedilmitir. BunasebepolarakstanbulayaknlndandolayTrakyaehirlerininbakentiniskn esnasnda urad nfus kaybn gsterebiliriz. Sz konusu iki medreseden biri (jj.) Hasky Mahmud Paa Medresesidir. Paaya has olarak verilen ve ismini de ondan alan Haskyde MahmudPaanncami,medrese,mektebvehamambulunmaktadr.878/147374tarihli MahmudPaavakfiyesindemedreseszkonusuolduunagre,butarihtenncekurulmu olmaldr.8 Pye bakmndan medrese, vakfiyesine gre 20lidir. Mderris ve talebelere gnde 20 ake verilmitir.9 Onaltnc yzyln ikinciyarsnda medrese, pyesini srayla 30lu, 40l ve50liyekadarykseltmitir.Ens-l-Msmirinde,dhilmedreseleriarasnda gsterilmitir.10 Taramedreselerininikincisi,FtihveII.BayeziddevrivezirlerindenMeshPaann kendiadnakurduu(kk.)GeliboluMeshPaaMedresesidir.MeshPaannGeliboluda medresedenbakabircamisi,kervansarayvebozahnesidevardr.11Vakfiyesinintarihi 888/1483tr.AncakmedresePaannvefatndan15-20yl,belkidedahasonrakibirzamanda 1 Peremeci, a.g.e. , s. 94. 2 At, a.g.e. , s. 271. 3 Hibr, a.g.e. , s. 35; Medrese hakknda bilgi iin ayrca bkz. E. H. Ayverdi, Osmanl Mimrsinde Ftih Devri , C. III, s. 224; Baltac, a.g.e. , s. 128-129; A. Gl, a.g.e. , s. 76. 4 TD No. 20, s.278-279; TD No. 77, s.255; TD No. 370, s.33. 5 EPL, s. 56; Baltac, a.g.e. , s. 446; A. Gl, a.g.e. , s. 87. 6 Mecd, a.g.e. , s. 293. 7 At, a.g.e. , s. 416-417, 290, 392, 405 ve 694. 8 Baltac, a.g.e. , s. 293. 9 BOA, TD No. 670, s. 161; bkz. A. Gl, a.g.e. , s. 69. 10 Hibr, a.g.e. , s. 55; Baltac, a.g.e. , s. 293. 11 EPL, s. 439.86 vakfgelirleriyletamamlanabilmitir.1Bugnmevcutolmayanmedreseninpyesi975/1567-68de 20li olarak gzkmektedir.2 II. Bayezid Devrinde (14811512) Trakyada u medreseler kurulmutur: Edirnede II.Bayezid,HdmYakub(Ykt)PaaveAliPaamedreseleri,SerezdeSelukHtn Medresesive(muhtemelen)psaladaeyhMusliheddinpsalavninadntadn varsaydmzmedrese.II.MuraddnemindeTrakyada(20),Ftihdneminde(10),II. Bayeziddnemindeiseancak(5)medresekurulmutur.lkbakta,bucorafyadakurulan medreselergrafiindekibuini,eitimvebilimhayatndagittikebyyenbirkrizin gstergesiolarakalglanabilir.phesiz,Edirnedezamanzaman-zellikledepayitahtn stanbula naklini mteakip- birtakm krizler yaanmtr, fakat bunlar bir istikrarl gerileyiin neticesindenziyade,belirliartlardaortayakandemografikdeiikliklerveyagndemde olanbazolumsuzsiyasgelimelerdolaysylameydanagelmitir.Medresesays konusunda,yukardaizmeyealtmztablonunizafolduunugstermekiinyle alternatif bir tablo da hazrlanabilir. Edirne ve civar ehirlerde:Murad Hdvendigr Devrinde (13621389):2 Yldrm Bayezid Devrinde (13891402) :3 Fetret ve Mehmed elebi Devrinde (14131421):4 II. Murad Devrinde (14211451): 24 Ftih Devrinde (14511481): 34 II. Bayezid Devrinde (14811512): 39 medresefaaliyetgstermitir.Onbeinciyzylnikinciyarsndaciddibirkrizsz konusuolsayd,bukriz,kanaatimizce,srf(ncekidnemlerenispetle)alanmedrese saysnndiledeil,ncekidevirlerdealanbazmedreselerinkapatlmasileifade olunacakt. Ancak burada byle bir durumla kar karya kalnmamtr. II.Bayezid, tpk selefleri gibi Edirneyeyksek pyeli bir medrese kurmutur. (ll.) Edirne II. Bayezid Medresesi, Tunca nehri kenarnda (imdi il merkezinin kuzeybatsndaki YenimretMahallesinde)bulunancmi,dr-if,hamam,imretv.s.denoluanII. Bayezidklliyesininbirparasdr.KiliveAkkirmankalelerininfetihlerindeneldeedilen ganimetlerle893/1487-88detamamlanmtr.3KlliyeninmimarHayreddindir.4II. Bayezidin bu klliyesine stanbul ve Edirnede baz dkknlar, hamam, bahe v.s.den baka 1 Baltac, a.g.e. , s. 104; A. Gl, a.g.e. , s. 73. 2 At, a.g.e. , s. 418. 3 Saadeddin, a.g.e. , c. II, s. 42. 4 Oktay Aslanapa, Edirnede Trk Mimarisinin Gelimesi, Edirnenin 600. Fetih Yl Armaan, Ankara, TTKB, 1965, s. 226. 87 Dimetoka,Filibe,Yenice-Karasu,Kzlaa,Yanbolu,Yenice-Zara,Ahyolu,nozv.s. yerlerde90kadarkyvakfedilmitir.1Pyebakmndanmedrese,vakfiyesinegre50lidir.2 Binasndatoplam18talebehcresibulunmaktadr.3Medresedegrevalmhocalardan, burannilkmderrisleriarasndaeyhLtfullhzadeBaheddinEfendi,bnKemalve ekikin mellifi Takprzadenin isimlerini sayabiliriz.4

II.Bayezidvakfiyesinegretalebevehocalartarafndankullanlmakzere medreseninktphanesine42ciltkitaphediyeedilmitir.5Ktphane,medreseninbyk dershnesinin balkona benzeyen ykseke bir yerinde yer almtr. II. Bayezidin mhrledii kitaplarnbirksm,birsresonraII.SeliminEdirnedekiCamiiierisindevakfettii ktphaneye aktarlmtr.6 Ftih dneminde ikinci plna den Edirne, II. Bayezidin yaptrd Klliye sayesinde birdahaOsmanlhanedannntevecchnenailolmutur.ehrinenlenmesindebykrol oynayan Yeni mretten ksa sre sonra (mm.) Edirne Hadm Yakub (Ykt) Paa Medresesi kurulmutur.7II.BayeziddevriricalindenolanYakubPaannEdirnedekimedresesiiin KzlaatakyOnbeinciyzylsonlarndanitibarenvakfettiigrlmektedir.895 sralarndatespitedilenbuvakf8btnOnaltncyzyltahrirlerindezikredilmitir.Ancak 925tarihlibirkaytbunuvakf-medrese-iYktPaaderEdirneolarakkaydettiiiin bundan sonra baz vesikalarda medresenin ilk adndan sapmalar olmutur.9 YakubPaaMedresesigibiOnbeinciyzylsonlarndakurulduunutahmin ettiimiz(nn.)EdirneAliPaaMedresesininvarln,910/150405tarihlibirinam kaydndanrenmekteyiz.Kurucusunun,EdirnedecmivezviyesidebulunanAtikAli Paaolduutahminedilmektedir.Medreseninyeri,kurulutarihivepyesitespit edilememitir.Burada916/1511tarihindedrsEfendiadndabirlimmderrislik yapmtr.10 II.Bayezidinsonsaltanatyllarnda,AliPaagibidevletricalininyansra SultannkzSelukHtnda,EdirneninbatsndabulunanSerezkasabasnda12odalbir 1 EPL, s. 363. 2 Peremeci, a.g.e. , s. 68. 3 Y. Demiralp, a.g.e. , s. 153. 4 Baltac, a.g.e. , s. 480-481; A. Gl, a.g.e. , s. 82. 5 Kitap listesi iin bkz. EPL, Vakfiyeler ksm s. 42-46. 6 Oral Onur, Edirne Vakf Ktphaneleri, stanbul, 1986, s. 4-5. 7 EPL, s. 27, 458-459. 8a.e.,s.458;TDNo.20,v.63v.d:vakf-medrese-iYakbPaaderEdirnekarye-iEskiceBzr,karye-i Bzirgn tbi Eskice, karye-i Miel tbi Eskice Bzr ceman hne 124 mcerred 22, hsl 10.632 9 Yakb Paa Medresesi vakf iin bkz. EPL, s. 458-459: 925-935 sralarnda bu kyde toplam 134 Mslim hne, 25 mcerred ve 15.634 ake hsl kaydolunmutur. 10Baltac,a.g.e.,s.558;Defter-iMsveddt-nmtveTasadduktveTerft,stanbulBelediyesiAtatrk Kitapl, Muallim Cevdet Yazmalar, O. 71, s. 97; EPL, s. 394. 88 medreseyaptrmtr.Adnakurulan(oo.)SerezSelukHtnMedresesiiinvkife, tasarrufualtndaolanbirokkyvemezrageliritahsisetmitir.Eldeedilenmebldan mderrisegnde20,hcrelerdekalantalebeyedeaydatoplam40akedemeyaplmtr. Medresenin orijinal vakfiyesi 914/150809 tarihlidir.1 SelukHtnun,butesisiiinvakfettiiSirozabalolanAyoRondi-iBl kynde 937/1530 tarihinde 1 Mslim hne ile 261 gebrn hne kaytldr.2 Bu rnee benzer birekilde,medreseyevakfedilendierkylerintahrirlerindendevakfbtesiiinalan tebaannbykksmnngayrimslimlerdenolutuuanlalmaktadr.Hlsaunu syleyebiliriz: Mslim nfusun eitim ihtiyalarn karlamak zere kurulan bir messesenin ayaktakalmasngayrimslimlersalamlardr.Bu,biryandankyvekkkasabalardan oluancivarnOsmanlkltrnnmerkezleriolanehirlerdekibilimmesseselerine finansmanteminederek,szkonusukltrnolumasndakibykpayn,dieryandanda OsmanlDevletimodelininsahipolduukarmayaperevesindefarkletnik,sosyalve dinunsurlarnbaarlbirekildekamuyararnaalabilecekkadarmedenletiini gstermektedir. (pp.) psala (eyh Musliheddin psalav) Medresesi Hernekadarincelediimizkaynaklardabirpsalamedresesinerastlanmasada, bylebirkuruluunvarolduuhakkndaciddiipularbulunmaktadr.Takprzadeve EdirneliMecdninelealdklareyhMusliheddinpsalvninhayathikyesinden,sz konusuliminKkMderrislkabylatanndn,psaladabirokrenciodas yaptrpbunlarayerleengenlere,bunlarnyansrapsalaCamiindefentalebelerineve ilim hatplerine ders verdiini renmekteyiz.3 Bilindii zere medrese eitimi esas itibariyle medresebinasndayaplmasgerekmemektedirveeitim,mderrisverencilerindzenli ekildebarnabilecekleribiryerdeherzamanyrtlebileceinden,fethedilen yerlerdezuhureden ihtiyaca cevap verecek eitimin cmi, zviye, veya hocalarn evlerinde de yapldolmutur.4Bizegre,cmidedersverenpsalalKkMderrismisalindebyle birdurumlakarkaryayz.Kaynaklardabudevirdekurulmubirpsalamedresesinden bahsedilmemesininsebepleribylebirkurululailgiliherhangibirvakfkaydna rastlanmamasndankaynaklanyorolmaldr.Semniyeyemderrisolarakdavetedilmesine ramenmemleketindekalmaytercihedenpsalav,bykihtimallekendinecrettalep 1 EPL, s. 388, Vakfiyeler ksm, s. 185-193, Seluk Htn, Zihneye tbi vrindi, Sereze bal Drnova-Gradite mezrasilebirlikte-kyleriileyineZihneyebal6kydeki30hisse-iayialsehimden27sehminibtn hududu ve hukuku ile medrese iin vakfetmiti. 2 TD No. 167, v. 20,38. 3 ekik, s. 248; Mecd, s. 261. 4 E. hsanolu, a.g.m., s. 866. 89 etmeksizinalmtr.eyhinlmyle,messeseleecekbirmekanizmayasahipolmayan retimi de, yani eyh Musliheddin psalav Medresesi de ortadan kalkmtr. BykihtimalleTrakyadaI.MuradileII.Bayeziddevriarasndaelealdmz39 medresenindndadamedreselerkurulmutur.Osmanlarivkaynaklarnnsonyllardadaha genibiraratrmackitlesinealmasbukonudadayenibulularayolaaca dncesindeyiz. Mesel 1530 tarihli 370 Numaral Tapu Tahrir Defterindeyer alan bir Vize Livasyeknundabublgedebemedreseninbulunduubelirtilmitir.1Bunlardanka tanesininbizimtetkikettiimizdevreaitolduuancakbukonudayenibilgilerortayakma durumunda tespit edilebilir. 3. Edirne ve Civarnda Kurulan Medreseler Konusunun Deerlendirilmesi. Fakih ve Danimendler. Veled-i Abdullh FaktrYukardatarihelerinedeindiimizkrkcivarndamedreseninougnmze ulaamamtr. Ayakta kalanlarn byk ksm imretyaplarna veya da camilere tbi olarak ina edilenlerdir.2 Birok medrese vakfiyesinin bulunamamas veya da mevcut olanlarn daha ge tarihlerdedzenlenmiolmasonlarnkurulutarihlerinintespitinigletirmektedir.Bu durumda,onlardannceyadaonlarlabirlikteinaedilenyaplarnkitabelerinebavurulmutur. Vakfiyeleriveyadavakfiyesuretleribulunanlarnpyelerigenellikle20live30ludur. Sultanlarn tesis ettii medreseler, tabi olarak derecelendirilmede daha yksek olan 40l ve 50li pyelerindeolmulardr.Ancakvakfiyelerdebelirlenenyevmiyemiktarlarnnzamanzaman uygulanmadngrmekteyiz.Medreselerdeverilenmaalar,Osmanlakesinin,demelerin yapldyllardakigcnevehocalkyapanmderrislerinhretlerinegredeiikliklere urayabilmitir.MeselII.MuradzamanndaerefeliMedresesindealanAlddin et-TsOsmanltopraklarndaalanbtnmderrislerdenfazla:100erakeyevmiye almtr. SelukluTrklerindenmiraskalanmedresegeleneiOsmanllarnyeniunsurlar katmasyla devam etmitir. Bu yeni unsurlarn zuhurunu tevik eden balca faktrlerden biri, BizansnsonyzyllarndaisavalarvevebalarsebebiylesszlaanRumelininOsmanl topraklarna kazandrlmas olmutur. Osmanl fetih politikasna gre, (Malkara, Dimetoka ve Gelibolumisallerindeolduugibi)fethedilenyerlerdeilkncecamiveyanndamedrese almas bir gelenek hlini almtr. Bu gelenek topluma ve devlete gerekli din, ilim ve eitim hizmetleriyanndadevletidaresindeihtiyaduyulanidarveadlpersonelinyetitirilmesini 1 TD No. 370, s. 317. 2 R. Kazancgil, Edirne Mahalleleri, b.a. 90 salamtr.1 ErkendnemOsmanlmedreselerininsaycageliimininistatistikanalizlerine bakldnda Balkanlarda ve zellikle Rumeli blgesinde medrese yapmna verilen nem aka grlmektedir.I. MuraddanFtihe kadar(13591451) Devlet-i liyede75 civarnda medrese kurulmutur,2bunlarn1/3indenfazlas(tespitlerimizegretoplam34)OsmanlAvrupasnn harektssolanTrakyadabulunmaktadr. BuoranBalkanlargenelineuygulandndaise AnadoluveRumelidekurulanmedresesaysnneitolduugrlmek