1. GORNJA MEZIJA

Rimsko carstvo se sastojalo od zemalja koje su bile na različitim stepenima društvenog razvoja. Grčki jug i helenistički istok imali, u trenutku osvajanja od strane Rimljana, imali su razvijene oblike gradskog uređenja, dok su plemena na Dunavu u najboljem slučaju imala plemenske saveze.

Tamo su Rimljani nastojali da stvore gradove kao svoja uporišta, pa su u podunavskim zemljama, izuzev onih koji su na ušću Dunava, gradovi bili rimska tvorevina.

Razlozi za nejednak stepen urbanizacije raznih provincija su: različit predrimski razvoj i nejednaki ekonomski i politički uslovi posle rimskog osvajanja

Krasovo osvajanje Mezije Meziju osvaja Marcus Licinius Crassus (unuk čuvenog trijumvira) 30.-28.g.pne. Pokoravanje slobodnih plemena između Makedonije i Dunava bilo je motivisano potrebom zaštite rimskih oblasti na

jugu Balkanskog poluostrva od pljačkaških pohoda sa severa i težnjom Rimljana da dostignu Dunav, koji je, posednut vojskom, mogao predstavljati sigurniju granicu u ovom delu rimskog carstva.

Sa Mezima je ratovao Marko Licinije Kras 29-28.g.pne. Tada su pokorena samo plemena koja žive u severoistočnom delu kasnije Gornje Mezije. O pokoravanju drugih plemena koja su naseljavala ostalu teritoriju ove provincije nema sigurnih podataka.

Dion Kasije zabeležio je Krasov pohod na Meze. Rimsku intervenciju na Dunavu 29.g.pne izazvalo je kretanje plemena Bastarna. Ono je iz oblasti, koja leži severno od ušća Dunava, prešlo na desnu obalu i napalo Meze, zatim Tribale i Dardance. Opasnost je zapretila i Denteletima, pa su se oni obratili Rimljanima u Makedoniji za pomoć. Napad na Dentelete, koji su živeli u susedstvu Makedonije, mogao je predstavljati opasnost za rimske provincije na jugu Balkanskog poluostrva i stoga je Marko Licinije Kras, prokonzul Ahaje i Makedonije, krenuo sa vojskom na sever. Iz Serdike on je upao u zemlju Meza i opustošio je, a zatim je pobedio Meze, koji su se bili sklonili u jedno utvrđenje. Bastarni su se povukli pred Rimljanima na reku Cibricu. Uskoro je Kras i njih pobedio uz pomoć tračkog kralja Rolesa, koji je za to proglašen rimskim saveznikom. Posle pobede nad njima, Kras se ponovo okrenuo Mezima i nagovaranjem, zastrašivanjem i silom pokorio, osim nekih manjih grupa, celo pleme. Mezi su 28.g.pne ipak ponovo digli ustanak, ali su bili pokoreni. 27.g.pne Krasu je dodeljen triumf “ex Thracia et Geteis”.

U oblast osvojenu od Krasa može se uključiti samo mali deo kasnije provincije Gornje Mezije. Timok se može uzeti kao granica Krasova prodiranja na zapad. Ratovi Rimljana za pokoravanje malobrojnog stanovništva zapadno od Timoka u izvorima se ne spominju. Moguće je da je ova oblast do ušća reke Save, naseljena ograncima Skordiska na zapadu i Tribala na istoku, bez otpora priključena Carstvu posle pokoravanja velikih plemena u susedstvu. Skordisci u Panoniji su pokoreni oko 15.g.pne, a 12.g.pne u panonskom ratu oni se spominju kao rimski saveznici.

Teško se može utvrditi u kojoj je meri rimska pobeda značila kraj samostalnosti ovih plemena. Ona su verovatno izvesnu slobodu sačuvala sve do postavljanja stalne vojne posade. Posle rimske intervencije krajem 1.v.pne, plemena iz Podunavlja nisu više ugrožavala sigurnost granica provincije Makedonije.

Vojna organizacija na Dunavu predhodila je stvaranju provincije. Verovatno je u poslednjoj deceniji 1.v.pne usledilo pomeranje legija iz Makedonije na sever, u kasniju Meziju. Pretpostavlja se da je centar vojne komande u to vreme bio Naisus. Jedan od legata, koji je komandovao mezijskom vojskom pre stvaranje provincije bio je Cecina Sever. Popej Sabin bio je prvi namesnik Mezije, od 11./12.g. do 35.g.n

Nastanak provincije Mezije Nastanak provincije Mezije datuje se na 14. ili 15.g.ne, za vreme vladavine Tiberija (14.-37.g.). Pod upravom jednog namesnika Mezija je ostala zajedno sa Ahajom i Makedonijom do 44./45.g. Tada biva odvojena

od Makedonije, zbog stalnih upada varvara sa severa. U vreme Klaudija, pri novoj organizaciji osvojenih oblasti na Balkanskom poluostrvu, Mezija je izdvojena kao

posebna provincija i data na upravu carskom legatu konzularnog ranga. Događaji na Dunavu u vreme Domicijana (81.-96.g.) pokazali su da je oblast od ušća Save do Crnog mora suviše

prostrana da bi se mogla efikasno štititi. Stoga je 86.g, tokom Dačkih ratova 85-89.g, Mezija podeljena na 2 provincije: 1. Moesiu superior - obuhvatala osu centralnog Balkana tj. Srbije, od ušća Save do Cibrice u Bugarskoj (samo

1

krajnji severozapad Bugarske, oko današnjeg Arčara) 2. Moesiu inferior - obuhvatala prostor normalno na Crno more, duž Dunava Prvi podatak o granici između dve Mezije potiče od Ptolomeja i Plinija. Po njima je reka Cibrica (Ciabrus) bila

granica izmedju dve Mezije. Ali, pošto je reka Cibrica kratka ne znamo kako je išla granica dalje.

Panonija je bila prvo osvojena, a tom osvajanju predhodio je dolazak rimskih trgovaca dolinom Save. Stoga su gradovi ovde ranije nikli i brže se razvili.

Dakija je bila osvojena kasno, ali je romanizacija brzo napredovala. Donja Mezija je bila, s juga i istoka, preko crnomorskih grčkih kolonija, rano i neposredno izložena grčkom

kulturnom uticaju. Gornja Mezija se nalazila na sredini, između grčke i rimske kulturne sfere, ali dovoljno daleko od jedne i od druge, da

bi se kulturni uticaj neposrednije odrazio na politički razvitak tamošnjih plemena.

Ona je relativno kasno priključena rimskoj državi, a uz to u njoj nije postojala nikakva tradicija gradskog života u prerimsko doba. Rimski gradovi predstavljaju prva naselja gradskog tipa u ovoj oblasti, i nadovezuju se na plemensku organizaciju. Gradova nije bilo puno i ležali su na graničnoj reci Dunavu. Od 9 ili 10 naselja, 5 je bilo na Dunavu. Gradovi na Dunavu su po pravilu u blizini vojnih logora, i po nastanku i po karakteru su se razlikovali od onih u unutrašnjosti.

Kao posebna celina teritorija Gornje Mezije u pograničnom pojasu, na limesu, formirala se tek u sistemu rimske vojne i upravne organizacije. Pri administrativnoj podeli podunavskih zemalja krajem 1.v.pne i početkom 1.v.ne, deo Dunava između ušća Save i Cibrice (Bugarska) je uključen u Gornju Meziju. U toku daljeg razvoja dunavska obala se formirala u celinu.

U Gornjoj Meziji je bilo vojske još od ranije, i oni stvaraju logore, puteve, kontakte. Tek zatim se formira civilni deo provincije.

Nastanak gradova na gornjomezijskom limesu vezuje se za dolazak rimske vojske. Isluženi vojnici i trgovci, koji prate vojsku, imali su značajnu ulogu u formiranju gradskog stanovništva.

U Meziji se u 3. i 4. veku mogu razlikovati tri kategorije stanovništva: 1. vojnici i veterani legija, pripadnici pomoćnih odreda 2. civilni doseljenici i starosedeoci 3. robovi i oslobođenici

Krajem 3. i početkom 4. veka postepeno se gube rimski oblici gradske samouprave.

Limes Zaštita od varvara zahtevala je izgradnju sistema utvrđenja (na granici tj. Dunavu) i postavljanje stalne vojne posade. Za ovako utvrđenu granicu kasnije je prodro naziv limes, koji se u rimskoj terminologiji kasno sreće. Prvobitno je

limesom označavan poprečan put, ili prosek kroz šumu, ili močvaru u neprijateljskoj zemlji. U doba Carstva označava prav put, paralelan sa granicom, a potom i pogranični pojas sa putem, palisadama, utvrđenjima i jarkom. U značenju granice limes se prvi put javlja kod Tacita (97.g.ne). Promena sadržaja termina limes je posledica stvaranja državne granice u doba Carstva, kakvu Republika nije poznavala.

Sistematsko utvrđivanje granice se vazuje za doba Flavijevaca, ili Hadrijana. Limes se često sreće kao naziv za suvozemnu granicu, dok se rečna granica zove ripa. Danas je limes shvaćen u smislu pograničnog pojasa sa svim elementima utvrđene granice.

Limes su držale pomoćne trupe, stacionirane u utvrđenjima, sa osmatračnicama i signalnim kulama između njih, na razmaku od približno 500 m.

U Evropi su najpotpunije istraženi limes: 1. germanski i recijski limes, između Rajne i Dunava, izgrađivan od druge polovine 1. do prve četvrtine 2. veka 2. britanski limes, tzv. Hadrijanov zid Radi odbrane severne granice rimske imperije, a kasnije Vizantije, podignut je limes koji se može podeliti na tri

odseka:

2

1. panonski – Počinje utvrđenjem Ad Militare (Batina), i preko niza većih i manjih utvrđenja završava se kod Taurunuma (Zemun). Štitio je provinciju Panoniju od upada Sarmata i ostalih varvarskih plemena, naseljenih u današnjoj Bačkoj i Banatu. 2. mezijski – Počinje od Singidunuma (Beograd) i prati uglavnom desnu obalu Dunava, i glavnu magistralu prema Crnom moru. Od niza većih utvrđenja na ovom delu limesa izdvajamo: Trikornijum (Ritopek), Margum (Orašje), Viminacium (Kostolac), Lederata (Ram), Pinkum (Veliko Gradište), Kupe (Golubac), Talijata (Donji Milanovac), Transdijerna (Tekija), Egeta (Brza Palanka), Klevora (Mihajlovac), Pontes (Kostol). Ova utvrđenja su pretežno iz vremena Domicijana i Trajana. 3. dački – Nalazio se u Banatu, a sagrađen je posle osvajanja Dakije, radi odbrane njene zapadne granice. Sa izgradnjom limesa Podunavlje je izdvojeno u posebnu oblast.

Izvori Podaci o Gornjoj Meziji su oskudni.

Literarni izvori pružaju malo vesti. Antički pisci pišu slabo o Meziji. Podaci o gornjomezijskim naseljima na Dunavu svode se na nabrajanje gradova i utvrđenja, i njihove međusobne udaljenosti.

Plinije daje kratak opis Mezije. Obaveštenja je najvećim delom crpeo iz zvaničnih spisa Avgustovog vremena. Ptolomej daje prvi popis gornjomezijskih naselja, iz vremena posle Trajanovih dačkih ratova. On spominje

Singidunum, Trikornijum, Viminacium, Talijatu, Egetu, Raciariju itd. Osim Racijarije, sva naselja nose stara domorodačka imena, što znači da su ona postojala i u prerimsko doba.

Dion Kasije daje nekoliko rasturenih podataka. Apijanova knjiga o Iliriku sadrži podatke o plemenima i događajima pre rimskog osvajanja. Strabon.

Spis Notitia dignitatum daje značajne podatke o vojnoj posadi Mezije, ali samo za 4. vek. Ona je jedini spis u kome je dat raspored vojnih snaga, na granicama carstva. Datuje se od 390.g. do 430.g.ne. Slika rasporeda odreda na gornjomezijskom delu obale odražava poslednje vojne promene, iz vremena Konstantina.

Itinerari pružaju potpuniji pospis naselja i stanica sa podacima o međusobnim rastojanjima. Preko Singidunuma, Viminaciuma i Racijarije išao je put prema donjem Dunavu i Crnom moru. Taj put sa međustanicama zabeležen je na Tabuli Pojtingeriani i na Itineraru Antonina. Itinerarium Burdigalense (333.g.ne) značajan je za utvrđivanje statusa nekih naselja, jer uz svaku stanicu on beleži civitas, mansio ili mutatio.

Hunsko osvajanje, sred. 5.v, prekida razvoj gradskog života rim. tipa na mez. limesu. Većina gradova je razorena, a oni koji su ostali dobili su drugi karakter. Naselja na Dunavu su od 5.v. bliža tvrđavama, no antičkom gradu.

Ranovizantijski pisci, Hijerokle i Prokopije, češće ali površno spominju gradove Gornje Mezije. Hijerokle daje prvi popis naselja na Dunavu posle sloma hunske države. Delo je nastalo početkom Justinijanove

vladavine. Ranija značajna gradska naselja Aureus Mons i Margum se ne spominju, ali se javljaju nova Gratiana, Akve, Trikornium i Bononija, koji u rimsko doba nisu imali gradski status.

Prokopijevo delo nastaje oko 554.g. U njemu je našla odraza Justinijanova obnova. Ponekad se javljaju stara naselja, koja su promenila ime.

Priskovo delo sadrži obaveštenja o hunskom osvajanju, a nekad i o stanju osvojenih i razorenih gradova. On je lično prošao kroz opustošenu oblast u Podunavlju, idući na dvor Atile.

Menandar, Teofilakt i Teofan daju podatke o avarskom osvajanju, poslednje vesti o rimskim naseljima na nekadašnjem gornjomezijskom limesu.

Epigrafski materijal potiče uglavnom iz 2.-3. veka.

Natpisi su glavni izvor. Pomoću njih se donekle može rekonstruisati unutrašnji život gradova. Ali, oni su malobrojni, a sadržina im je kratka i oskudna.

3

Najbrojniju grupu čine nadgrobni i votivni natpisi, koji najčešće sadrže ime umrlog i njegovo zanimanje, ukoliko je bio vojnik ili gradski upravnik.

Dekreti i odluke gradskih veća nedostaju. Utoliko veći značaj imaju spomenici gradskih dekuriona i drugih magistrata. Oni čine osnovu poznavanja gradskih instituacija. Najveći broj takvih natpisa potiče iz 2. i 3. veka, kada su gradovi na gornjomezijskom limesu doživljavali ekonomski procvat.

Međutim na osnovu podataka na natpisima može se proučavati istorija rimske vlasti, ali ne i istorija pripadnika plemena, koja su Rimljani zatekli na Dunavu. Delimično upoznavanje života domorodaca pod rimskom vlašću pružaju arheološka ispitivanja.

Granice Mezije Granice Moesie Superior, kao i drugih provincija, nisu čvrste i treba ih revidirati. Po Ptolomeju granica Gornje Mezije bila je Dunav, od ušća Save na zapadu do ušća reke Kiabros (danas Cibrica) u

Bugarskoj na istoku. Ovaj podataj odnosi se na prvu polovinu 2. veka. Tokom ranog carstva granica Gornje Mezije je pomerana: - na zapadu, u Gornju Meziju bio je verovatno uključen i prostor između donjeg toka Save i Dunava sa Sirmijumom, između 86.g. i 107.g. - na istoku, granica Gornje Mezije bila je pomerena zapadno od Cibrice, u drugoj polovini 2. veka.

Istočna granica: Tačka na istoku do koje je Dunav činio granicu Gornje Mezije, po Ptolomeju, bilo je ušće Cibrice (do Stare Planine,

gde je dalje Trakija). Ovaj podatak međutim važi samo za jedno kraće vreme. Uverenje da je ušće Cibrice činilo granicu između dve Mezije tokom celog ranog carstva, pokolebano je nalazom

nekih natpisa u Lomu, zapadno od Cibrice. Na osnovu nalaza tih natpisa, pretpostavlja se da je granica između Gornje i Donje Mezije u vreme Antonina Pija pomerena na zapad. Ipak na osnovu ovih natpisa se ne može dokazati da je oblast današnjeg Loma pripadala Donjoj Meziji.

Orijentišemo se i uz pomoć rudnika. Primarna delatnost Mezije bila je rudarstvo. Rudnika je bilo puno i svi su bili carski. Na istoku rudne zone su bile: Metala Picenzis (oko Peka), Metala Aurelli (osnovao ih Aurelijan), Dardansca Metala, Metala Moesica (oko grada Montane, severozapadna Bugarska). Po tome kome su pripadali rudnici određuje se granica i to prema rekama na koje gravitiraju.

Dalje istočne granice južnije, sa Trakijom, mnogo je lakše utvrditi. U Meziji se govorilo latinskim jezikom, a u Trakiji grčkim. Dokle god se javljaju spomenici (privatnih, votivnih) na jednom od ova dva jezika, dotle je i ta provincija. Pirot je bio u Trakiji (prostor između Pirota i Palanke pripada Trakiji), Remezijana u Meziji, a granica je bila kod sela Latina (Staničenje), kome je naziv dat po tome da se prelazi u drugo govorno područje.

Posle toga, dalje na jug oko Crne Trave i Vlasotinca ide prazan prostor i malo je nalaza: - U Crnoj Travi ima jedan spomenik, na kome se vidi da ga je podigao jedan konzular (beneficijar) legije VII Klaudie,

u slavu Jupitera. Taj čin se regrutuje iz legije koja je u toj provinciji, i oni nadgledaju puteve, ubiraju poreze od prelaska preko granice (vojnik - policajac - carinik). On se nalazi u benificijarnim stanicama. Po tome iz koje je legije bio ovaj vojnik, vidimo da je Crna Trava bila u Meziji.

- U Vlasinskom (Vranjskom) kraju granica je bila tu u tursko doba, u sr. doba, ali verovatno vuče i dalje u prošlost. - Sa Bugarske strane nađen je natpis (iz srednjeg veka ?) koji taj region pominje kao krajinu. Smatra se da je ovaj

naziv ostao još iz antike i da je tu bila granica. - U selu Trn u Bugarskoj, i u susednom selu Zelengrad, nađeni su spomenici gde se pominje neki upravnik carine, pa

je tu negde bila i granica. Dalje na jug je sliv malih reka koje pripadaju Strumi, pa se misli da idu ka Pautaliji (Velbužd, Ćustendil) i da

pripadaju Trakiji. U opisu obnovljenih utvrđenja koje je sačinio Pausanija, za vreme Justinijana, on kaže da oko Pautalije ima samo pet utvrđenja (da li zato što nema opasnosti, ili zato što je taj prostor mali), tj. da spada u Meziju, pa je na granici. I po rudnicima se vidi da su to Dardanski rudnici, pa je moguće da ima greški.

Južne granice: Dubina prostiranja limesa na jugu zavisila je od veličine teritorije pojedinih gradskih naselja. Najdublje na jug limes

je obuhvatalo u dolini Timoka. Smatra se da je južna granica prema Makedoniji (južna Makedonija, severna Grčka) bila negde kod Velesa. Granični

grad bi mogao biti Skupi, blizu Skoplja (nastao u 1.v; za vreme Flavijevaca dobio status deduktivne kolonije; od 4.v. sedište episkopa i glavni grad provincije Dardanije; razoren u zemljotresu 518.g.).

Pošto su jezici bili grčki i latinski, znači različiti, to se može utvrditi i preko natpisa. Kao ist. deo te granice pominje se grad Kasete i dr. To su rudarski gradovi oko Zletova, i to je pripadalo Dardaniji.

4

Natpis iz Katlonovske banje pominje mnoge bogove (Drakon, Dracena...). Digao ga je rod nekog viteza, čiju porodicu znamo i iz okolne Ulpijane. A jedna porodica je mogla svoj posed da ima samo u jednoj provinciji, pa pošto je ta porodica iz Mezije, i tu mora biti Mezija.

Zapadna granica: Najmutnija. Po Ptolomeju i Pliniju ušće Save je zapadna granica Gornje Mezije. Između nastanka Plinijevog i Ptolomejevog dela,

zapadna granica Gornje Mezije je proširena na oblast Srema, po Pfitzneru. Moguće je da je Srem sa Sirmijumom, pred kraj Domicijanove i početkom Trajanove vladavine, bio u sastavu Gornje Mezije.

Logično bi bilo da zapadna granica bude Drina, ali to kod Rima nije slučaj nego obe strane reke smatraju za jedno (Posavina između Panonije i Dalmacije).

Po jednom natpisu deljenja zemlje, spominje se ovde negde Aqua Nigre, možda kod nas Tamnava. Oni su mogli da dele zemlju samo do rimske granice Mezije, a tu je negde granica.

Natpis dekuriona municipije iz Jabučja. Koje je on municipije dekurion? Singidunuma, ili Sirmijuma. Oni su najbliži. Sirmijum nije, jer od osnivanja ima status kolonije. Ostaje samo Singidunum. Prema tome tu je još Mezija.

U okolini Čačka pojavljuju se natpisi koje podižu vojnici kohorte Sekunde Aurelie Dalmatorum. Ove kohorte nestaju za vreme Marka Aurelija. Puno je ratovao i trebalo mu je mnogo vojske, a u južnoj Meziji je bilo puno upada. U opisu njegovog života pominje se, da je on razbojnike iz Dalmacije i Dardanije pretvarao u vojnike. Puteve u Dalmaciji i Dardaniji su stalno pljačkali razbojnici, i on ih organizuje da čuvaju puteve, a za uzvrat ih je uzimao u službu (što oni inače ne bi mogli biti). Tako je bilo po dve kohorte u Dalmaciji i Dardaniji. Ovo je onda Dalmacija.

Drugi spomenik iz okoline Čačka, podiže beneficijar XI Klaudie. Posvećen je Dijani (preko Selene povezuje se sa srebrom - rudnicima koje ovaj opslužuje). U to vreme XI Klaudia je bila u Donjoj Meziji. Otkud ona ovde? Dalmacija je prva romanizovana i brzo postaje provincija bez legije, koje su povučene ka limesu. U takvim slučajevima, pošto beneficijar mora da postoji i mora da bude iz legije, a ovde nije bilo legije, donesen je zakon da to bude beneficijar iz legije koja je poslednja tu bila. To je bila XI Klaudia. I onda znamo da je to Dalmacija.

Kod Novog Pazara se pominju beneficijari VI Klaudie i IV Flavie, pa je to već Mezija. Granice: Municipium Mal (Skelani), Užice i Čačak pripadaju Dalmaciji (do Ibra je Dalmacija) Novi Pazar pripada Meziji

Severna granica: Po Ptolomeju severna granica Gornje Mezije je Dunav. On je bio granica izmedju Mezije i Barbarikuma. Znači, Gornjoj Meziji je mogao biti kratkotrajno priključen deo oblasti na levoj obali Dunava, osvojen u prvom

Trajanovom dačkom ratu. U zapadnoj Dakiji Rimljani su mogli držati neke važnije položaje u južnom Banatu i Olteniji. Banat bi trebalo da je u Dakiji. Međutim tu se javljaju opeke koje spominju IV Flaviu (Mezija). Moguće je da je deo sa druge strane Dunava bio isto Mezija, po logici sa drugim rekama. Dalje na sever, oko Kikinde, se spominje legija XIII Gemina koja se vezuje za Dakiju.

Pod mezijskom vojnom komandom ova oblast se mogla nalaziti do osnivanja provincije Dakije 107.g. Ne može se utvrditi da li su jedinice, stacionirane u ovom delu Dakije, ostale pod mezijskom komandom i kasnije, do 119/120.g.

U vreme između dva Trajanova dačka rata verovatno su manja utvrđenja na levoj obali Dunava pripadala GM. Za utvrđenja na levoj obali Dunava, koja su nastala posle napuštanja Dakije od strane Rimljana oko 270.-272.g, se

pouzdano zna da su činila deo odbrambenog sistema na desnoj obali Dunava. Posle ukidanja Dakije javljaju se Sarmati.

Od 4. veka jedan deo ranijeg gornjomezijskog limesa pripao je provinciji Moesia Prima, a drugi (zajedno sa delom Donje Mezije) pripao je provinciji Dacia Ripensis.

Etnička slika Mezije u predrimsko doba U etničkom pogledu ova oblast nije bila jedinstvena. Stanovništvo koje su Rimljani zatekli na tlu Gornje Mezije

pripadalo je raznim etničkim grupama: Tribali, Dardanci, Skordisci, Iliri, Dačani, Tračani. To potvrđuje i Strabonovo svedočanstvo:

- Skordisci - zapadni delovi, od ušća Save u Dunav do Peka

5

- Tribali - istočno od Skordiska, oko Peka dalje na istok - Mezi - prostor od Timoka do Cibrice Skordisci su se doselili zajedno sa još nekim keltskim plemenima na Balkansko poluostrvo, početkom 4.v.pne.

Pripadali su onoj grupi koja je preko Alpa došla u Panoniju, a kasnije se proširila na Podunavlje i Pomoravlje, a jedan deo otišao ka Makedoniji i Grčkoj. Posle poraza u Grčkoj podelili su se na dve grupe:

1. prva odlazi ka istoku, u Malu Aziju 2. druga se istim putem vraća u Podunavlje, i to su Skordisci

135.g.pne. bio je prvi sukob Skordiska i Rimljana. Od 1. veka ne pominju se među stanovnicima Gornje Mezije. Tribali se kod Herodota spominju kao pleme naseljeno u ravnici, između Zapadne i Južne Morave.

Gradovi i utvrđenja Mezije Većina gradova je nastala na zapadnom delu gornjomezijskog limesa, na kome su prirodni uslovi bili pogodniji za

razvoj većih naselja. Između ušća Save i Mlave u Dunav, na ukupnom rastojanju od oko 50 rimskih milja (oko 75 km) ležala su gradska

naselja Singidunum, Margum i Viminacijum. Grad je bio verovatno i Aureus Mons, između Singidunuma i Marguma. Na drugom kraju gornjomezijskog limesa, u blizini donjomezijske granice, nalazila se kolonija Raciarija. Između urbanizovanog dela limesa na zapadu i Raciarije na itoku, nastao je veći broj manjih naselja i utvrđenja:

Lederata, Pinkum, Kupe, Egeta, Talijata i Akve. U poznorimsko doba Akve se nazivaju civitas. One imaju svoju teritoriju, koja obuhvata veći broj kastela i manjih

naselja na Dunavu i u dolini Timoka. Ne zna se, kao ni za Aureus Mons, da li su u 2.-3.v. imale gradski status. Po svom značaju i obimu Akve bi pre pripadale kategoriji gradova, no vici ili castella.

U Singidunumu i Viminacijumu, a kraće vreme krajem 1. i početkom 2.v. i u Margumu, nalazili su se legijski logori. U naseljima Aureus Mons i Akve bili su stacionirani pomoćni odredi ili delovi legije.

Vojni elemenat je imao značajnu ulogu u nastajanju civilnih naselja.

2. FORMIRANJE GRADOVA NA TERITORIJI SRBIJE

Gradovi se formiraju na raskršćima puteva (zbog komunikacije i trgovine), u blizini vode. To je organizovana zajednica, sa urbanistički planiranom gradnjom, vodovodom, putevima, ustanovama (uprava, hramovi, škole).

Pre Rimljana ovde nisu postojali gradovi, već po negde opidumi (tvrdjave na vrhu brda).

Rimljani su svoj urbanizam razvili na korenima etrurskog primera i grčkih gradova (za tip se uzima Hipodam iz Mileta). Po etrurskom verovanju nebo je podeljeno koordinatno s tim što su one uperene ka stranama sveta. Verovali su da je deo od istoka ka jugu najbolji, tu ima najviše svetla i tu su božanstva koja su najbolja po čoveka. Od juga ka zapadu su gori, od zapda ka severu su najgori, a od severa ka istoku božanska povoljnost raste. Na ovom principu su oni kasnije stvorili grad.

Određivanje karda i dekumanusa bio je svojevrstan sakralni čin, koji je obavljan uz učešće augura i magistrata, pomoću posebnog instrumenta, groma. To je instrument koji je u rimskoj arhitekturi korišćen za određivanje glavnih pravaca sveta pri gradnji gradova i vojnih logora. Prema nebeskim znamenjima sveštenik bi odredio centar grada, umbilicus. Okretanjem prema istoku, raširio bi ruke i odredio osu kretanja Sunca od istoka prema zapadu, i ta osa se zove kardo. Sve što je ispred njega zove se Pars antica, a sve iza njega je Pars postica. Tada se pod pravim uglom odatle povuče još jedna magistrala – dekumanus. Postoji i podela na levu i desnu stranu grada. Pars dextrata (na jugu) i Pars sinistrata (na severu). Ovako se dobijaju 4 kvadranta grada. Oni se mogu dalje deliti. To je etrurski način.

Rimski grad je u osnovi četvorougaonog oblika, sa dve glavne ulice koje se seku pod pravim uglom: cardo i decumanus. Kardo je, u rimskim gradovima i logorima, bila glavna saobraćajnica pravca sever-jug (cardo maximus), koju pod pravim uglom preseca saobraćajnica pravca istok-zapad (decumanus maximus). Ulice paralelne sa njima nazivaju se cardines i decumani. Njihov presek označava središte grada ili logora, a raskrsnica smeštena blizu središta grada bila je mesto gde se razvijao javni trg, forum (tu su bila svetilišta i hramovi, sudnice, široki slobodni prostori okruženi kolonadama). Stambene zgrade nizale su se u pravilnim četvorougaonim blokovima tzv. insulae, između sporednih ulica.

6

Površina rimskog grada nije bila velika. Rimski geodet Higin, navodi da površina idealnog grada ne treba da pređe 800 m u dužinu, a 500 m u širinu, jer bi veće dimenzije otežavale odbranu. Samim tim mnogi rimski gradovi drže se tih razmera. Stanovništvo retko prelazi 50 000 ljudi.

I vojno su tako gradili, s tim što je u centru bila pretorija, a na mestima izlaska puteva iz utvrdjenja bile su kapije sa kulama.

Hijerarhija naselja → svoje centre u provincijama su stvarali ili na mestima ranijih gradova ili na mestima gde se naseljava veći broj rimskih gradjana, najčešće u blizini rudnika ili ligijskih centara. Hijerarhija je bila u odnosu na gradjansko pravo koje su imali stanovnici.

S

PARS PARS POSTICA ANTICA PARS SINISTRATA postica antica sinistrata sinistrata Z I decumanus postica antica dextrata dextrata PARS DEXTRATA J cardoGrađansko pravo Rimsko građansko pravo Civitais Romana se sastoji iz 4 dela:

1. Ius Connubii – pravo sklapanja braka, pravo oca i naseldno pravo dece2. Ius Commercii – imovinsko pravo i pravo žalbe sudu radi zaštite materijalnih dobara, pravo na trgovinu i sud u

slučaju sporova. 3. Ius Suffagii – pasivno političko pravo, pravo učešća u radu političke institucije, pravo biranja predstavnika. 4. Ius Honorum – aktivno političko pravo, pravo da budu birani u političke funkcije – magistrature

Peregrinos – onaj koji nema rimsko građansko pravo. 212.g. za vreme Karakalinog edikta svim slobodnim gradjanima rimskih provincija daje se rimsko građansko pravo.

Tipovi gradova U periodu od republike do carstva najvažniji gradovi su bile:

1. Colonie – ista organizacija kao Rim; samouprava; kuju novac; stanovništvo su rimski gradjani ili stanovništvo koje je dobilo puno rimsko gradjansko pravo.

2. Municipium – unutrašnja samouprava; ne mogu da kuju novac; ne mogu da biraju predstavnike; deo stanovništva bez punog rimskog gradjanskog prava.

3. Praefectura 4. Fora i Concinabula – grupe rimskih gradjana koje žive na nekoj teritoriji.

169.g. imamo dokaz da je Beograd municipij, a kolonija postaje za vreme Septimija Severa. Viminacijum postaje municipij za vreme Hadrijana, a kolonija za vreme Gordijana III 239.g.

Seoska naselja → drugi nazivi: pagus (selo), vicus (deo pagusa, zaseok), villa rustica (salaš, zadruga za proizvodnju agrarnih proizvoda u blizini grada).

Uredjenje kolonije → zakonodavnu vlast je imalo veće dekurion (ordo decurionum) i tu su spadali najimućniji članovi kolonije, a izvršnu vlast su imali kolegijumi magistrata, pa je tako postojao kolegijum kvatuorvira i kolegijum duovira (komunalni poslovi grada), i magistrature kvestira (finansije) i kolegijum sveštenika (održavali puteve i istočnjačke kultove). Kao sveštenički pominju se pojmovi pontifex, flamin i sacerdos. Ova uredjenja su imitacije uredjenja samog Rima. Termin magistratura – ova funkcija je bila izborna, ograničena rokom i nije bila plaćana.

Upravna vlast Konzuli → bilo ih je dva; najveća gradjanska vlast; pravo komandovanja vojskom; u samom Rimu gradjanska vlast

im je bila ograničena, ali van njega neograničena.

7

Pretori → zamenici konzula; održavaju red i mir; sudske funkcije; izborni. Cenzori → izborni; prave spiskove senatora; ne mogu da komanduju vojskom; uvid u moral i finansije. Tribuni → birala ih narodna skupština; zaštitnici plebsa i demokratije; pravo veta iznad bilo čije odluke osim

diktatorove. Diktator → u vanrednim slučajevima; apsolutna vlast u trajanju od 6 meseci. Senat → od najimućnijih predstavnika; broj im je rastao 300-600-800; na čelu spiska senatora je bio Princeps senatus,

pa konzuli...; to je bio i raspored glasanja, diskusije...; od Avgustovog vremena Princeps je sam car – principat; odlučuje o najvažnijim pitanjima (rat i mir, kult, religija, finansije).

Svešteničke magistrature → ispred svih je bio otac države Pontifex maximus, što je titula koja je u vreme carstva često prelazila na cara.

Kolegijumi augura → gatanja, bili su vrlo uticajni. Kolegijum vesteh → sveštenice boginje Veste, one čuvaju ognjište Rima.

3. AUREUS MONS

Rimsko naselje, locirano kod sela Seone, zapadno od Smedereva i istočno od Beograda. Pružalo se pored Dunava. Njegovo ime ne daje nikakav trag o lokalnom stanovništvu. Naziv je rimski.

Starije, domorodačko naselje, zaposeli su Rimljni krajem 1. veka. Međutim, u predrimsko doba na ovom mestu nije,

kako se čini, postojalo domorodačko naselje (Mirkovć). U okolini je otkriveno nekoliko latenskih grobova, ali oni ne indiciraju keltsko utvrđenje kod Seone.

Izvori Podaci o ovom naselju potiču iz 3. i 4. veka, kada se pominje kao mesto u čijoj se okolini gaji vinova loza u vreme

cara Proba (negovao je vinograde u Sremu i na Dunavu u Gornjoj Meziji; Domicijan je doneo zakon da provincija ne može da pravi vino za izvoz, ali ga je Prob ukinuo). Tada doživljava zamah u razvoju usled gajenja vinove loze i pravljenja vina. Zato se često kaže da se kod nas još od onda uzgaja vinova loza.

U itinerarima se samo pominje, i to kao civitas na 24 do 26 milja od Singidunuma. Epigrafski materijal sa teritorije Aureus Monsa nedostaje, jer je rimski materijal u srednjem veku prenet u Smederevo

i uzidan u grad despota Đurađa Brankovića. Itinerar Hierosolitaneum (333.g.) jedini je koji sadrži podatak na osnovu koga se zna da je Aureus Mons bio grad. U

njemu je ovo naselje obeleženo kao civitas (ukazuje na njegov urbani karakter, kao i brojno stanovništvo u 4.v.). Da li iz istih razloga kao Trikornijum? Ne zna se da li je bio municipijum ili kolonija, ili je uvršten u kategoriju civitas tek u 3.v, zbog ekonomskog značaja, stečenog posle sađenja vinove loze u vreme cara Proba. Ovo je moglo da utiče na povećanje stanovništva naselja, koje je u predhodnim vekovima nastalo uz vojni logor kod stanice Aureus Mons. Pre nego što je postao gradsko naselje, Aureus Mons je mogao pripadati gradskoj teritoriji Marguma, od koga je udaljen 14 milja.

Odsustvo Aureus Monsa iz Ptolomejevog dela, rimsko ime grada i arheološki materijal iz poznorimskog vremena, ukazuju da je naselje značaj steklo relativno kasno.

Utvrđenje Verovatno je u Trajanovo doba u 1.v.ne, tu nikao kastel, ali nije spadao u veća i značajnija utvrđenja. U nižim slojevima se naišlo na pleter, kao građevinski materijal, što ukazuje na rani nastanak kastela, u vreme pre

nego što su izgrađena kamena utvrđenja na Dunavu, krajem 1.v.ne.

Na ovom mestu Kanić je video temelje rimskog kastela 150x130 koraka veličine. Južno od kastela naišao je na pod od opeka, mozaik i substrukcije kuće (delimično istražene vile, terme). Ostatke trase puta, video je duž severnog zida kastela.

Ispitivanje 1963.g. potvrdila su ovakve pretpostavke. Otkriveno je nekoliko poznorimskih grobnica. To ukazuje na postojanje nekropole, a uz nekropolu mora postojati i

naselje.

Vojska8

O njegovoj posadi u prva tri veka Carstva nema pouzdanih podataka. Verovatno je tu bio stacioniran deo IV Flavie Od stanovnika naselja Aureus Mons bilo je formirano jedno pomoćno odeljenje, Auxilium Aureomontanorum. Prema

podatku u Noticiji, ono je bilo stacionirano u obližnjem Trikornijumu. U Noticiji se kao njegova posada navodi samo jedan odred cuneus equitum Delmatarum. Neka vojna jedinica iz

Dalmacije. Nađeni su grobovi sa oružjem koji pripadaju Delmatima. Zašto su ih dovodili kada je od lokalnog stanovništva bila jedna jedinica u Trikornijumu? Misli se da je u 3.-4.v. redukovano utvrđenje i da je zato jedna jedinica morala da ode. I njihove opeke se javljaju u Rakovcu. Opeke imaji oznaku... PP (prepozitus) što je titula iz 4.v, ili SC (sub cura) znači pod brigom i isto je iz 4.v.

Kasna antika Ni za Aureus Mons, ni za Trikornijum nema podataka da ih je Justinijan obnovio. Tada se ne pominje ni Margum.

Izgleda da je Prokopije preskočio ovaj deo. 4. AKVE

Rimsko naselje kod Prahova.

Na Tabuli Peutingeriani Akve su udaljene od Egete 18 milja, a po Itineraru Antonini 16 milja. Na osnovu ovih

podataka trebalo bi ovo naselje smestiti kod današnjeg Prahova.

Kastel u Akvama je verovatno nastao još u vreme dolaska Rimljana na Dunav. Na rano vreme nastanka kastela u

Akvama, ukazuju njegove male dimenzije.

Na ovoj tački je počinjao niz utvrđenja, koji je prema jugu, dolinom Timoka, obezbeđivao prolaz ka Naisu i centru

vojne komande u ovo rano vreme.

Izvori

Postojale su još u 1. i 2. veku, ali vreme njihovog porasta i širenja pada u poznocarsko doba.

U rimskim izvorima 2.-4. veka posvedočene su kao stanica na putu duž Dunava, između Egete i Dortikona.

U najvažnijim popisima Gornjomezijskih naselja, Ptolomeja u 2.v. i u Noticiji u 4.v, Akve nedostaju.

Vesti u kojima se Akve nazivaju gradom (civitas) i centrom šire teritorije, potiču iz 6. veka:

- U XI Justinijanovoj Noveli Akve se spominju kao civitas sa velikom teritorijom, kastelima i selima, i kao

episkopsko sedište.

- Prokopije ih spominje kao centar jedne velike oblasti. Teritorija Akva dopirala je dubokko na jug i bila u dodiru

sa Naisom.

- Hijerokle spominje Akve kao jedno od naselja u provinciji Dacia Ripensis.

Utvrđenje

O dvremena Kanićevih istraživanja, uobičajeno je da se Akve lokalizuju na izvesnom rastojanju od Dunava, kod

današnjeg Vidrovca. Kanić je tražio Akve dalje od obale Dunava, jer je teren kod Prahova bez vode i peskovit, što ne

bi opravdavalo naziv Aquae, koji je morao biti u vezi sa izvorima. On je smatrao i da se rimski put posle Kusjaka nije

više držao dunavske obale, već da je skretao na jug, zaobilazeći Prahovo. Po njemu lokalizovanje Akva tamo

opravdavaju i arheološki nalazi, jer je na uzvišenju kod Vidrovca otkrio rimski zid dug 330 m. Pod pravim uglom na

njega se nadovezuje još jedan rimski zid.

Ali ovim podacima protivureče podaci iz itinerara, epigrafski materijal iz Prahova i novija arheološka istraživanja.

Trasa rimskog puta kod Prahova nije otkrivena. Ali, jedan natpis iz Prahova pokazuje da je put prolazio preko ove

tačke na dunavskoj obali. On potiče iz 99.g, iz vremena Trajanovih priprema za rat sa Dačanima.

Teritorija Prahova nije suva i bez vode. Na obali Dunava, u blizini rimskih bedema postoje tri snažna izvora, koji bi

mogli opravdati antički naziv Aquae. Zapadno od Prahova takođe se nalaze izvori.

Tu je prvo postojalo ranorimsko utvrđenje, iz poslednje trećine 1. veka.

9

Keramika rimskog, vizantijskog i slovenskog porekla pokazuje kontinuitet u naseljavanju.

Naselje leži na uzvišenju oivičeno jarkom na južnoj strani, koji je prokopan u antičko doba.

Na jugozapadnoj strani vidljiv je na površini zid znatne visine, koji potiče verovatno iz poznorimskog perioda.

Na severnoj strani, prema Dunavu, jedan potok je otkrio temelje antičkog bedema, građenog od velikih kamenih

blokova. Zidovi se pružaju paralelno sa Dunavom u dužini od 840 m. Rastojanje između severnog i južnog zida u

sredini iznosi oko 485 m, a na istočnoj strani ono se smanjuje na 135 m. U okviru ovih zidova otkrivena je jedna

građevina sa apsidalnim zavržetkom.

U sloju ispod ove građevine naišlo se na splet rimskih zidova iz ranijeg vremena.

Otkriveni bedemi nisu pripadali vojnom logoru, već kasnijem utvrđenju ranovizantijskog doba, koje je obuhvatalo

civilno naselje i kastel.

Vojni logor u Akvama je verovatno ležao na mestu, koje je u starijoj literaturi označeno nazivom Deč. Pod tim

imenom u literaturi je zabeleženo jedno kvadratno utvrđenje.

Vojska

U kastelu je bila stacionirana kohorta I Cantabrorum, koja je pod Vespazijanom došla u Meziju.

U vreme pre osvajanja Dakije, Akve su sigurno imale posadu što potvrđuje i jedan natpis iz Prahova, datovan na kraj

1. i početak 2. veka. Natpis govori o vojniku kohorte koji je bio iz Španije, iz zajednice Aminika u okolini Segovije.

Kohorta I Cantabrorum sa kojom je dospeo u ove krajeve, prvi put je potvrđena u Meziji na vojničkoj diplomi iz

78.g.ne. Krajem 1. veka, ona je bila uništena u nekom od sukoba sa Dačanima.

U 2. i 3.v, dok je Dakija bila rimska, Akve su mogle biti bez posade.

Od 270.g. kada su se Rimljani povukli iz Dakije, ova lokacija dobija ponovo na značaju jer se na tom mestu otvarao

prolaz u Timočku dolinu i unutrašnjost provincije. Ipak, Akve se ne spominju među utvrđenjima u Noticiji. Moguće je

da su tu bili odredi koji su bili stacionirani u Egeti i Dortikonu.

Nekropola

Otkrivena je nekropola uz južni bedem (svedoči o civilnom naselju). Zastupljeno je i spaljivanje i sahranjivanje u

sarkofazima. Češći nalazi sarkofaga upućuju na to da se procvat naselja traži u poznorimsko doba.

Dolihenovo svetilište

U Prahovu se nalazilo Dolihenovio svetilište. Na jednoj mermernoj ploči pronađen je natpis posvećen njemu.

Kasna antika

U Justinijanovo doba Akve su utvrđeno naselje (civitas), površine oko 29 ha, administrativno i episkopsko sedište

veće regije (regio Aquensis), s velikim brojem obnovljenih i novopodignutih utvrđenja.

Dugi zidovi koji su otkriveni su ostaci gradskih bedema iz poznocarsk. ili ranoviz. vremena. Opkoljeni su jarkom.

Episkopski centar

U kasnoj antici Akve su bile episkopski centar.

Episkopsko sedište posvedočeno je još 343.g, a postalo je značajno u vreme Justinijana.

Episkopija je obnovljena 535.g. i odvojena od Meridijane sa posebnim zadatkom borbe protiv Fotijeve jeresi, tj. njene

varijante, čiji je tvorac bio episkop Bonos iz Niša.

Pokretni nalazi

1. dve mermerne skulpture koje predstavljaju pokojnike u prirodnoj veličini

2. sarkofag sa zlatnim nakitom iz prvih decenija 3. veka

10

3. mermerna baza sa ornamentalnim ukrasima

4. arhitektonski delovi, vodovodne cevi i delovi keramičkog poda, otkriveni u temeljima rimske kuće na obali Dunava 5.

delovi zidnog fresko-slikarstva

6. novac, i to brojni primerci od vremena Konstantina

Teritorija Akva (regio Aquensis)

Teritorija Akva je bila velika i obuhvatala niz kastela, sela i crkvenih poseda. Od Dunava prema Nišu, paralelno sa

tokom Timoka, nadovezivala su se na dunavski limes utvrđenja u dvostrukoj ili trostrukoj liniji.

Granice terit. Akva mogu se naslutiti. U vreme Justinijana, ali i pre, u terit. Akva ulazili su neki kasteli na Dunavu. Na

jugu ona je dopirala u blizinu Nišave. Verovatno je veliki broj kastela u Timočkoj dolini još u rimsko doba pripadao

teritoriji Akva. Sistem kastela na Timoku činio bi nastavak limesa ka jugu i Nišu. Početak utvrđivanja ovog prilaza

pada u vreme kad je vojna komanda Mezije bila u Naisu, a na Dunavu samo praesidia, u poč. 1.v.ne.

Prokopije navodi najiscrpniji popis kastela, i daje njihova imena. Danas se ne zna po kom princpiu je Prokopije

navodio kastele na teritoriji Akva.

Jedini dokument iz rimskog perioda na kome su potvrđena neka imena kastela na Timoku je Tabula. Trasa puta

navedenog na Tabuli, nije pouzdano utvrđena. Stoga je teško utvrditi položaj kastela.

5. BALAJNAC

Uzvišica kod sela Gradišta, oko 15 km JZ od Niša, gde su istraženi ostaci ranovizantijskog utvrđenog grada.

Bedemi, ojačani kulama, zatvaraju pravougaonu povrišnu od oko 4,5 ha. Uz SZ ugao bedema otkriveni su ostaci

ranohrišćanske bazilike. Južno od nje otkrivene su ruševine velike cisterne.

U središtu grada, verovatno na mestu gde se nalazio forum, nađen je bronzani portret vizantijske carice, možda

Eufemije, supruge Justina I. Ovaj idealizovani portret izrađen je verovatno između 520. i 530. g.

6. DIANA

Rimsko i ranovizantijsko utvrđenje na đerdapskom limesu, danas Karataš kod Kladova.

Naziv Diana verovatnoje bio u vezi sa svetilištem Dijane. Kult ovog božanstva bio je raširen među vojnicima.

Diana na Dunavu bila je delo Trajana.

Utvrđenje

Utvrđenje pravougaone osnove poticalo je iz ranocarskog perioda, a kastel sa kulama, oko 500 m istočnije, verovatno

bio izgrađen u vreme Justinijana.

Zemljano utvrđenje podignuto je u vreme Domicijanovih priprema za rat s Dačanima, a kameno utvrđenje tokom

Trajanove vladavine.

Na uglovima bedema, širokih oko 1 m, nalazile su se uvučene kule.

Tokom 4. veka utvrđenje je prošireno, bedemi su ojačani, pojedini ulazi zazidani, a nove kule su izgrađene na

spoljnim stranama.

Vojska

U izgradnji ovih kastela učestvovala je legija VII Klaudia. Opeke sa njenim žigom otkrivene su u okolini Kladova.

Deo legije mogao je biti stacioniran na ovom mestu.

11

U 3.v. kastel Diana se pre nalazio u sferi komande legije XIII Gemina, koja je iz Dakije prebačena u Meziju.

Obnova

Obnovljena je za vreme Justinijana.

Prokopije izveštava da je Justinijan naredio da utvrđenje bude opasano čvrstim zidom.

Tada su sagrađene kružne kule na glavnom ulazu, a utvrđenje je dobilo i novo ime Zanes.

Kraj

Sredinom 5. veka Diana je stradala od najezde Huna.

Pokretni nalazi

1. mermerna glava cara Klaudija Albina

2. bronzana statueta Neptuna

7. DOKLEJA

Najznačajniji i najpotpunije ispitan rimski grad u JI delu provincije Dalmacije, sagrađen u 1.v.ne na ušću Zete u

Moraču, danas nedaleko od Podgorice.

U vreme Flavijevaca dobio je status municipiuma, a krajem 3. veka postao je glavni grad provincije Prevalis.

Početkom 7. veka grad su razorili Avari.

Istraživanja

1891-1892.g. P. Rovinski istražio je velike površine u SZ delu Dokleje.

1893.g. A. Munro je u istočnom delu otkrio dve hrišćanske bazilike iz 6. veka.

Između 1954. i 1962.g. obavljena su reviziona iskopavanja foruma, nađene su terme u središtu grada, i istražena je

jugoistočna nekropola.

Grad

Grad je bio opasan bedemima širokim 2 - 2,3 m, s pravougaonim spoljnim kulama na severnoj strani, i zahvatao je

nepravilnu poligonalnu površinu.

Od kapije na SZ bedemu pružala se glavna ulica prema JI. Na njenom početku nalaze se ostaci slavoluka, podignutog

možda u čast Galijena, i carski natpisi. Duž južne strane su 3 hrama na podijumu, jedan posvećen Dijani, a jedan

verovatno Romi.

Između hramova sagrađene su gradska vila i terme.

Naspram termi bio je forum s velikom bazilikom na zapadnoj strani, u čijoj apsidi je otkrivena monumentalna

mermerna glava Septimija Severa.

Nekropole

Protezale su se jugoistočno i zapadno od grada:

Jugoistočna nekropola:

- Sadržala je više od 300 grobova iz perioda od 1. do pol. 4.v.ne.

- Grobovi s ostacima spaljenih pokojnika iz 1.-2. veka ponekad su ograđeni niskim zidom. To su uglavnom

elipsoidne jame, ispunjene ostacima s lomače, u koje je polagana kamena, staklena ili keramička urna.

- Grobovi s inhumacijom iz 3. i 4. veka građeni su od opeke ili kamena. Nađeno je i nekoliko zasvođenih gro-

12

bnica, kao i s kamenim sarkofazima. Jedna grobnica oslikana je jevrejskim simbolima (menora, plodovi, zve-

zda, girlande s pticama).

Zapadna nekropola:

- Samo je sondažno istražena.

- Otkriveno je 10 grobova s inhumacijom, od kamena i opeke, i 2 zasvođene grobnice s prilozima, iz 4. veka.

- S ove nekropole potiče čuvena “Podgorička šolja”, danas u Ermitažu, zapravo veliki stakleni tanjir sa staroza-

vetnim temama.

8. DIERNA

Rimska luka na Dunavu u zoni Kazana, danas Oršava (Rumunija).

Tu je bio prelaz preko reke (Transdijerna), što ovom mestu daje poseban strategijski značaj.

Naselje je dobilo status municipijuma u vreme Septimija Severa.

U kasnoj antici podignuto je novo utvrđenje sa četiri kule (kvadriburgium).

Arheološka iskopavanja manjeg obima bila su 1968.-1970.g.

9. DROBETA

Značajan rimski strategijski i komunikacijski centar na levoj obali Dunava, na mestu na kome je bio prelaz preko

reke, danas Turn Severin (Rumunija).

Naseljavana je još od praistorije, kontinuirano sve do dolaska Rimljana.

Sistematska iskopavanja započeo je 1896.-1899.g. G.G. Točilesku, a nastavili su ih A. Barkačil i G. Floresku.

Naziv

Na Tabuli i u Noticiji naselje se naziva Drobeta, a kod Prokopija Teodora.

Nasuprot njoj leži kastel koji je po mostu nazvan Pontes, u Noticiji nazvan Transdrobeta.

Pontes je bio kastel na teritoriji Mezije, a Drobeta je bila gradsko naselje na teritoriji Dakije.

Utvrđenje

Tvrđavu i most preko Dunava je tu podigao Trajan, pripremajući se za Drugi dački rat.

Kao zaštita mosta sagrađeno je utvrđenje pravougaonog oblika (dim. 137,5 x 123m) u kome je prvobitno bila

stacionirana kohorta I Antiochensium.

Tokom 2. i 3. veka ovde su boravile mnoge pomoćne jedinice, od kojih su se duže zadržale kohorta III Campestris c.

r. i kohorta I Sagittariorum milliaria.

Naselje

Pored utvrđenja nastale su kanabe.

Naselje je postalo municipijum u vreme Hadrijana, a kolonija u vreme Septimija Severa.

13

Dobro su očuvani još:

- jedan stub Trajanovog mosta

- prostrane terme nastale u 2, a rekonstruisane u 3. veku

Kasna antika

Utvrđenje je preuredio Konstantin I. Od njega i potiče naziv Teodora. Teodora je bila pastorka Maksimijana Herkulija

i žena Konstancija, koju je car jako cenio.

Kraj

Posle hunskog razaranja, obnovili su ga Anastasije i Justinijan, i neki smatraju da je tada dobilo naziv Teodora.

Prokopije, međutim, kaže da je Justinijan obnovio kastel na desnoj obali, dok je Teodora ostala u ruševinama.

10. EGETA

Rimsko naselje i utvrđenje kod Brze Palanke na Dunavu.

Nalazilo se na raskrsnici 2 puta koja su polazila od Talijate:

1. duži, pored Dunava išao je preko Transdijerne i Pontesa, nadovezujući se na ovim tačkama na puteve u Dakiji

2. kraći kopneni put, koji je preko Miroča povezivao Talijatu i Egetu; između njih se nalaze stanice Gerulata (8 milja

od Talijate i 12 milja od Egete), i Una ili Luna (6 milja od Egete); Egetu je delilo isto rastojanje od Talijate na

zapadu i Drobete na severu

Verovatno je naseljena još u prerimsko doba.

Prvi put se spominje kod Ptolomeja.

Itinerari je beleže kao stanicu na putu pored Dunava.

U poznorimskim izvorima se ne pominje. Prokopije je izostavlja iz spiska obnovljenih utvrđenja na Dunavu. Možda je

imala drugo ime, Theodoropolis po carici Teodori, pa je zato ne nalazimo.

Utvrđenje

U ranocarsko doba ona je bila sedište većeg garnizona na limesu.

Na teritoriji Egete konstatovana su tri utvrđenja:

1. U utvrđenju pravougaonog oblika (dim. 106 x 94 m), podignutom početkom 2.veka, bila je stacionirana kohorta

I Cretum (posvedočena u Gornjoj Meziji 93. i 100.g, u vreme priprema za Trajanov dački rat). Njen stalni logor

se mogao nalaziti u Egeti od sredine 2.v. Za tu jedinicu se vezuje obližnje skromno svetilište posvećeno Jupiteru

Dolihenu, kružne osnove, korišćeno do prvih decenija 3. veka.

2. U kasnoj antici sagrađeno je novo utvrđenje izduženog pravougaonog oblika, s kružnim kulama na uglovima.

Prošireno je pristanište zbog prisustva flote (classis Histrica).

3. Iz 6. veka potiče utvrđenje trougaonog oblika. Egeta je verovatno tada obnovljena i dobila naziv Theodoropolis.

Jedno od ova tri kastela je gradila legija VII Klaudia, i opeke sa njenim žigom otkrivene su u blizini.

14

U 4.v. u Egeti su bila stacionirana tri odreda: cuneus equitum sagittariorum, deo legije XIII Gemina i classis Histrica.

Možda su u ovo vreme bila posednuta sva tri kastela.

Postoji pristanište tako da je i potvrđeno prisustvo flote clasis histrica.

Naselje

Od civilnog naselja nije ostalo mnogo tragova.

Karakter civilnog naselja, koje je registovano arheološkim iskopavanjima, nije poznat. Možda je u pitanju stariji

autohtoni civitas koji je krajem 2. ili početkom 3. veka prerastao u municipium.

Stanovništvo Egete verovatno potiče od doseljenih lica.

Pokretni nalazi

1. korintski kapitel

2. opeka sa žigom Aurelius Rino fecit, koja ukazuje na postojanje radionice, čiji je vlasnik bio Aurelius Rino

3. mermerne skulpture

4. bronzana votivna ploča iz Jupiterovog svetilišta

5. posrebreni paradni šlem s nekropole

11. FELIX ROMULIANA / ROMULIANUM

Mesto u Priobalskoj Dakiji, danas Gamzigrad, 11 km zapadno od Zaječara.

Istraživanja je 1953.g. započeo Đ. Mano-Zisi, a nastavili E. Čerškov i Đ. Stričević (od 1956.g), i D. Srejović (od

1970.g).

Tu je rođen i sahranjen Galerije (cezar 293.-305.g., avgust 305.-311.g.).

Romuliana je kompleksan sakralno-memorijalni spomenik. Sastoji se od:

1. utvrđene palate u samom Gamzigradu, u kojoj je Galerije za života boravio kao stariji avgust (senior augustus)

a posle smrti bio poštovan kao bog (divus)

2. mauzoleja sa konsekrativnim spomenicima i tetrapilonom na obližnjem grebenu Magura

Palata

Izgrađena je na mestu koje je bilo naseljeno još u praistoriji (od pol. 3. do prve pol. 1. mil.), a u 3.v. tu se nalazilo veće

poljsko imanje.

Gradnja palate započeta je oko 300.g.

Najpre je podignut bedem (širok 1,8 m) s 12 kvadratnih kula, portikom i kapijom. Na istočnoj i zapadnoj strani

flankiran je osmougaonim kulama. Zahvatao je nepravilnu romboidnu površinu (dim. 180 x 210 m).

Oko 305.g. plan je preinačen. Ovaj bedem je zaravnjen. Njegove kapije i kule uključene su u novu fortifikaciju s

bedemima (širokim 3,6 m), s portikom i s 20 poligonalnih kula (prečnika 23-26 m), i kapijom na istočnoj i zapadnoj

strani, na čijim se fasadama nalazila bogata reljefna dekoracija.

Glavni ulaz je bio na istočnoj strani.

Izrazita je samo jedna komunikacija, u pravcu istok – zapad.

Unutar bedema se uočavaju 2 grupe monumentalnih građvina:

15

- jedna u severnom delu palate

- jedna u južnom delu palate,

a u središtu svake grupe nalazi se hram na visokom podijumu.

Hram u severnom delu (dim. 6,5 x 10,5 m) okružen je s tri luksuzne građevine:

Palata I - Sastoji se od 5 velikih dvorana, jedne osmougaone prostorije, tri peristila i manjeg kupatila. Podovi su

bili pokriveni mozaicima, s geometrijskim i figuralnim motivima. Zidovi su pokriveni skupocenom

kamenom oplatom, freskama i štukaturama.

Palata II - U SI četvrti ima jednostavniju osnovu: u središtu je pravougaoni peristil, a okolo su prostorije različitih

veličina i namene. Istražena je samo delimično.

Velika zgrada s koridorom - Nadovezuje se na palatu II. Istražena je samo delimično.

Hram u južnom delu (dim. 23,7 x 32,4 m) okružen je građevinama koje su ortogonalnih osnova i sve su orijentisane

prema glavnim stranama sveta. Petobrodna zgrada zapadno od hrama objašnjena je kao žitnica. Funkcije ostalih

objekata koji okružuju hram su nejasne.

U JI uglu palate podignute su monumentalne terme.

U ruševinama pomenutih građevina otkrivene su mnoge skulpture:

- Galerijeva glava od porfira

- Mermerna glava Jupitera

- Mermerna glava Herkula

Mauzolej

Istočno od glavne kapije, na udaljenosti od 1 km, na vrhu grebena Magura, istražena su 2 mauzoleja i 2 konsekrativna

spomenika u vidu džinovskih tumula.

Na nižem terenu, na pristupnom putu Romuliani istražen je monumentalni tetrapilon.

U mauzoleju sa poligonalnim podijumom sahranjen je Galerije, a u mauzoleju s paralelopipednim podijumom njegova

majka Romula. Tumuli obeležavaju mesta na kojima je obavljen ritual njihove apoteoze.

Istorijat

Izgradnja Romuliane prekunuta je ubrzo posle Galerijeve smrti.

Od sredine 4. veka počeo je proces preoblikovanja pojedinih građevina u palati, koji je trajao do prodora Huna.

Dve sale palate I pretvorene su u crkve.

Prilikom najezde Huna sve su građevine delimično, ili potpuno porušene.

U drugoj polovini 5. veka Romuliana je obnovljena, ali je iz osnove izmenila izgled.

12. HOREUM MARGI

Put izmedju Viminacijuma i Horeum Margi. Poslednja stanica na teritoriji Viminacija je Mancio Municipium. Mancio znači han, prenoćište. To je pravougaono

utvrdjenje sa četiri ugaone kvadratne kule i liči na kvadriburgijum (utvrdjenje sa četiri kule iz vremena tetrarhije).

Dalje naselja niz put su, Jovi Parvus (Jupiterovo selo).

16

Za selo na latinskom se koristi ime vicus i parvus, pri čemu je parvus veći, pa sadrži više vicusa (zaseoka). Prvi podatak je Cezarov kada govori o Helvetima (Kelti u Švajcarskoj). On kaže da su oni imali 10 opiduma, 100 parvusa i 400 vicusa. Da li to znači da je 1 parvus = 4 vicusa?

Jovi Parvus se locirao kod Velikog Laola (u dolini Mlave). Tu je nadjen manji objekat, dim. 90x80 m, sa zidom 1,2 – 1,3 m, nema kule, a sa unutrašnje strane uz zid se javlja jedan elipsasti objekat.

U vreme tetrarhije car se izjednačava sa Jupiterom. U njihovo vreme se daje naseljima taj prefiks, pa se možda može staviti u to vreme.

Po nekim analogijama ovo bi mogao biti stabulum (krčma, kafana, odmor konja). Obično je u središnjem delu slobodan prostor, a okolo su prostorije (konjušnice, gostionice). To bi moglo biti to.

Put dalje ide prema Svilajincu. Sledeće je Vas (ne zna se gde je, negde pred Svilajinac).

Sledeći mansio je Idimum kod Medveđe. Tu je nadjeno pravougaono utvrdjenje sa četiri kružne kule. Nadjene su terme, nešto slično stabulumu i arheološki materijal iz 4.v. Stradalo je negde oko 387.g. u gotskom naletu. Sve ove stvari služe jednom mansiu, ali šta će utvrdjenje? Da li je u kasnoj antici mansio bio više grad, sa funkcijom odbrane puta, pored opsluživanja putnika. Izgleda da su na mestima ušća reka koje su bile plavljene u kasnoj antici dizana ovakva uporišta.

Iz Hisara (Dijoklecijanopolus) potiče natpis o podizanju ostijuma tj. luke, ali i kvadriburgijum ovog tipa. Sličan primer je i iz Izraela. Oba natpisa su iz Konstantinovog vremena. Čini se da je to analogija ovih naših nalaza.

Put ide dalje do mesta Asokteron koji se nigde više ne pominje i ne može se locirati. Misli se da je ovo mesto isto bilo stabulum.

Izgleda da ide mancio – 2 mutacia (mesta gde se menjaju konji – stabulumu). Misli se da se od Singidunuma do Naisa išlo 3 dana. To znači da bi na svakih 60 km trebalo da bude po jedan mancio.

Horeum Margi

Sledeće mesto je Horeum Margi, današnja Ćuprija. Rimsko urbano naselje.

Njegovo ime, Horeum ukazuje na sabirni centar za žito i njegovu dalju distribuciju. On je bio žitnica i to mu je svrha. U njega se sabira žito iz Mezije i odatle se vodenim putem transportuje do limesa. Žitnice su bile najvažnije u provincijama.

Grad je imao status municipijuma. Delimično su istraženi horeum, terme, bedemi mlađeg utvrđenja i kasnoantička nekropola. Tu je utvrdjenje 400x350 m. To je bio kastel sa VII Klaudijevom legijom. On je na samom ušću. Ne zna se mnogo

(kakve su bile kule). To otežava datovanje.

Dominantne građevine u njegovom centru su horeum. Daljim kopanjem je bliže reci nadjena četvrtasta kula unutrašnjeg utvrdjenja. Oko unutrašnjih horeuma je bilo grobova sa oružjem. Verovatno se radi o equites Dalmatae. Delmati su bili rimski federati u poznoj antici i koriste ih kao konjanike. Iako je Dalmacija bila romanizovana Delmati se uvek sahranjuju sa oružjem (i kada se kremiraju i kada se inhumiraju). Rimski vojnici se ne sahranjuju sa oružjem, ono se dobije i razdužuje. Ljudi se nisu sahranjivali unutar utvrdjenja, osim ako je heroj. Ovo bi se moglo rešiti ako je ova unutrašnja kula ustvari spoljna kula nekog redukovanog logora, pri čemu su sada horeumi ustvari extramuros. Oni i terme su često zbog svog izgleda pretvarani u crkve i možda je to ovde bila logika i zato se sahranjuju okolo.

Ne zna se šta je bilo u 6.veku. Sa druge strane reke ispod pošte u Ćupriji je nadjena jedna kružna kula, pa je to možda novo utvrdjenje iz 6.v. Horeum Margi se pominje na natpisu iz Nova (Bugarska) koji pominje nekog tipa koji potiče iz Horeum Margi

(precizira se da je u Meziji, možda ih je bilo još) i on je vojnik I Italicae Severijane. Po ovome znamo da je municipium pre Severa. Možda za vreme Trajana i Hadrijana, ili Marka Aurelija. Po logici sa

okolnim. Na Ortelijevoj karti iz 17.v. koja kopira antičke piše Horeum Margi Antoninum. To bi bio Marko Aurelije ili Antonin Pie.

17

Kasna antika Horeum Margi je imao značaj i bio je arsenal – vojna radionica za štitove (Scutaria Horreomargensis) i u njemu je

bila fabrika za izradu štitova. Na dobrom je mestu i do njega se lako dopremaju materijali. Bio je i episkopsko sedište i pominje se episkop Zosin.

Ne zna se šta je bilo dalje sa njim, da li se odupirao Gotima, da li je obnovljen? Pominje se da je Dioklecijan 284.g. došao na vlast pobedivši svoje protivnike na Margumu. Možda je to ovde, jer ovde postoji ostava čiji je zadnji novčić upravo Dioklecijanov.

Porušili su ga Huni sredinom 5. veka.

Pokretni materijal1. kasnoantički nadgrobni spomenici

2. šlem

3. votivna pločica podunavskih konjanika

4. kameja s predstavom carice iz dr. pol. 3. veka

13. KUPE

Iznad današnjeg grada Golupca, na gredi. Dominira tim prostorom. Vidi se Dunav u oba pravca. To je rimsko utvrđenje i vicus (selo). Vicus Cuppae je bilo administrativno u sklopu teritorije grada Viminacijuma. Stanica na ovom mestu bila je jedna od većih na putu prema Nikomediji. U njoj se zadržao Dioklecijan, oktobra

299.g., vraćajući se sa Istoka u Rim.

Na itinerarima piše da je Kupe vicus. Prvi put vicus na putu. Da li je to vicus militari kakvi postoje u Dakiji? Ta naselja su nastajala tako što oko vojničkih logora nastaju mala naselja, pravilne površine i to je onda vicus.

Ovde je bio i sam car, pa je teško običan vicus, već vicus militari (jedini kod nas).

Na Tabuli se pominje kao vicus (selo), na 11 milji od Pinkuma. Itinerar Antonina ga stavlja na 24 milje od Viminacijuma. Prokopije ga pominje kao utvrđenje koje je postalo značajno tek nakon Justinijanove obnove.

Vojska Vojna istorija Kupa pre 4. veka nije poznata. Pronađene su opeke sa žigovima različitih odreda: kohorta I Flavia Hispanorum, jedna kohorta sa brojem V (možda V

Gallorum) i legija IV Flavia felix. Možda je kastel podigla kohorta I Flavia Hispanorum u vreme svog zadržavanja u Gornjoj Meziji, krajem 1. i poč. 2.

veka. Kasnije su ovde stacionirani delovi legije IV Flaviae, i to pre kraja 4.v. Nalažene su opeke sa žigom LEG(io) IIII

F(lavia) F(elix) CUPP(is).

Utvrđenje Na uzvišenju iznad Golupca uočljivi su ostaci većeg kastela, koji je verovatno nastao prilikom priprema za Trajanove

ratove sa Dačanima. Tu je kvadratno utvrđenje koje Kanic određuje na 180x180 m, a Swobodi na 165x165 m. U prostoru koji zatvaraju ovi zidovi otkriveni su tragovi pretorija, i zidovi manjeg utvrđenja, možda prvobitnog

utvrđenja iz koga se razvio veći kastel. Prema istoku zid kastela je dvostruk, možda rezultat specijalnih mera utvrđivanja prema istoku, odakle su dolazili

napadi varvara u 3.-5. veku. Oba rekognosciranja videla su veliko utvrđenje sa kružnim kulama, unutar koga je mali kvadriburgijum, ali onaj prvi

je video i protehizme (bedeme oko velikog utvrđenja) i on je njih merio, a ovaj drugi samo utvrđenje.

18

Naselje Naselje, vicus Cuppae, ležalo je pored Dunava, na uzanom prostoru ravne obale. Tu su uočeni temelji rimskih

građevina. Smatralo se da su pristanište i trgovačka četvr ležali zapadno od današnjeg Golupca. Oni su verovatno nestali ispod

današnjeg grada.

Kasna antika Utvrđenje se skraćuje i onaj kvadriburgijum je iz vremena Dioklecijana. Posle hunskog razaranja, Justinijan opet obnavlja veliko utvrđenje, ojačano još jednim bedemom na istočnoj strani.

On mu gradi kružne kule koje se sada vide (pre su bile pravougaone, unutrašnje).

14. KONTRAMARGUM

Postojalo je i naselje nasuprot Marguma, na levoj obali Dunava, koje je obezbeđivalo prelaz preko reke na ovom

prostoru. Ovde se nalazila carinska stanica na Moravi.

Misli se da je bio sa druge obale Morave, gde postoji jedna prirodna fosa. Tu bi se moglo nalaziti kružno utvrđenje. Pored tog kružnog ima i jedno srednjevekovno utvrđenje, Kulič (možda je ispod njega). Ovime se ovaj najvažniji prolaz Balkana odlično brani.

U Noticiji se spominje utvrđenje koje leži nasuprot Marguma (contra Margum), na levoj obali Dunava i naziva se

castra Augustoflaviensia.

Ono je verovatno bilo identično sa utvrđenjem Flaviana, koje je potvrđeno u istom poglavlju Noticije, pod komandom

duksa provincije Mezije Prime. Flaviana je posvedočena i na žigu jedne opeke, otkrivene u Ritopeku.

Prisk naziva kastel koji leži nasuprot Marguma, na drugoj obali reke, Konstantia.

Kod Teofilakta Simokate spominje se Konstantiola kao mesto na Dunavu u blizini ostrva Singe, koje je udaljeno od

Singidunuma oko 30 milja.

Ukoliko je u pitanju uvek isto utvrđenje, njegova potvrda od 4. do 6. veka ukazuje na značaj koje je ono imalo za

odbranu severne granice Carstva.

Nazivi Flaviana, castra Augustoflaviensia i Konstantia, potiču iz poznocarskog perioda i u vezi su sa carevima iz

dinastije drugih Flavijevaca, Konstantinom ili Konstancijem, ili je Augusto Flaviendi neki vladar iz Konstantinove

dinastije (?).

Utvrđenje je moglo postojati još u 1.v, pre osvajanja Dakije.

Posle osvajanja Dakije (Trajan) i stvaranja provincije Dakije, utvrđenje nasuprot Marguma je izgubilo vojni značaj

Ono je moglo biti obnovljeno od Konstantina, koji je ratovao sa Sarmatima na teritoriji nekadašnje provincije Dakije.

328.g. on je iz Srema prešao preko zemlje Jaziga i posle rata sa Sarmatima u današnjem Banatu, završio je pohod u

Margumu. U cilju obezbeđenja oblasti na desnoj obali Dunava obnovljeno je staro utvrđenje nasuprot Margumu, pod

imenom Konstantia ili Augustoflaviensia.

Postoji jedan Priskov podatak, iz vremena sastanka Teodosija i Huna. On kaže da se preko puta Marguma nalazi utvrđenje Konstancija. Moguće je da je to utvrđenje podigao Konstancije (sin Konstantina Velikog) i verovatno je to isto ono utvrđenje Augustoflaviensia. To bio značilo da ju je on podigao.

Ovo utvrđenje je ležalo kod današnjeg Kovina. Pošto se kaže da je castra Augustoflaviensia preko puta Marguma, postavlja se pitanje gde je preko puta (contra)?

Preko puta Morave, ili preko puta Dunava? Misli se da je preko puta Dunava i to kod Kovina. Da li je to Kovin? 19

Tu su uočeni temelji nepravilnog oblika iz rimskog vremena. Neki, međutim, smatraju da ovi temelji potiču iz srednjeg veka. Ali ni jedno od ova dva mišljenja nije sigurno potvrđeno.

Noticija spominje kao posadu Flaviane cuneus equitum promotorum. Naveden je još jedan odred, ali je tekst na tom mestu oštećen, pa se ne zna koji je odred u pitanju.

Kasnije se pominje još neka Flaviana. Neki misle da je to ona Augustoflaviensia, ali ne i Sale. Ima dosta Flaviana - utvrđenja uz Dunav, koja je podigao Konstantin. Na jednom stiliz.crtežu vidi se jedna od njih. Verovatno je i ovo bilo takvo. Da li je to ono kod Kovina, ili neko drugo utvrdjenje preko Dunava (ima tragova), ili je

možda na ostrvu tu kod Marguma.

Zna se kasnije da su gepidski federati bili smešteni u nekom kastelu ovde negde. Teško da bi ih stavili na ostrvo, verovatno s leve strane Morave.

15. LEDERATA

Rimsko utvrđenje, na stenovitom platou iznad desne obale Dunava u Ramu. Lederata znači prelaz preko Dunava, a i vidi se na Trajanovom stubu. Danas je između Rama i Banatske Palanke preko Dunava skela, i tu je još do skoro bio prelaz. Takav prelaz uključuje

to da sa obe strane mora biti utvrđenje, ali se ne zna koje nosi. Sale misli da je to ono kod Rama. Oba utvrđenja su morala imati ime, i obično se zovu Trans ili Kontra pa ime suprotnog mesta.

Oblast Rama bila je naseljena u prerimsko doba. Na levoj obali Dunava rimski sloje se nadovezuje na preistorijski.

Izvori

Izvori zbunjuju.

Većina autora smatra da se ovo naselje nalazilo kod današnjeg Rama. Prema Tabuli, Lederata je ležala 10 milja severoistočno od Viminacijuma, na putu koji je ovde prelazio na levu obalu

Dunava. Na Tabuli je prelaz preko Dunava obeležen posle Lederate (pri opisu puta ide Viminacijum, Lederata, pa prelaz) i na onsovu toga ova stanica se lokalizuje na desnoj obali Dunava, u Banatu.

Jedini argument, na kome počiva uverenje da je Lederata ležala kod današnjeg Rama je podatak na Tabuli. Ali, nepouzdanost podataka, koje pruža Tabula, dokazana je na mnogim sektorima puta.

Itinerar Antonina ne spominje Lederatu, možda baš zato što ona nije ležala na desnoj obali Dunava.

Neki je međutim lokalizuju na levu obalu Dunava, kod današnje Banatske Palanke. Ovo mišljenje nalazi potvrdu kod poznorimskih i ranovizantijskih pisaca, koji Lederatu lokaliz severno od Dunava. Kod Prokopija je Lederata potvrđena severno od Dunava. Podatak u XI Justinijanovoj Noveli, kaže da je on pod vizantijsku vlast doveo ponovo Viminacijum, Recidavu i

Lederatu, koje su preko Dunava.To bi značilo da je Lederata sa suprotne strane.

U Noticiji se Lederata pominje kao utvrđenje Gornje Mezije, što ne znači da se ono tamo i geografski nalazilo. Posle napuštanja Dakije, Rimljani su ipak zadržali neke položaje severno od Dunava kao predstraže i one su bile

uključene u vojni sistem i komande na desnoj obali Dunava. Tako se može tumačiti i da se tvrđava nalazila na levoj obali, i možda se danas nalazi kod današnje Banatske Palanke.

Tu je i ostrvo Sapaja, koje se nalazilo između Rama i Stare Palanke.

Utvrđenje na levoj obali Dunava Na levoj obali Dunava, kod Banatske Palanke, verovatno se nalazilo još jedno utvrđenje koje je štitilo prelaz preko

reke, a koje je nazvano Translederata. Tu su otkriveni su ostaci rimskog vodovoda, rimske kule i opeke sa žigom LEG VII CL. Opeke verovatno potiču od odeljenja legije iz Viminacijuma, koja su u vreme Trajanovih priprema za rat sa Dačanima

izgradile utvrđenje na levoj obali Dunava. Ono verovatno nije imalo veći značaj posle osvajanja Dakije, ali je u poznocarsko doba ponovo obnovljeno. Prokopije kaže, misleći na Lederatu na levoj obali, da je ona do Justinijana bila samo jedna kula.

20

Utvrđenje na desnoj obali Dunava U prvim vekovima Carstva veći kastel je ležao kod današnjeg Rama, oko 1000 m istočnije niz Dunav. Kastel je bio pravougaone osnove (140x200 m) sa ugaonim kulama. U okviru kastela, u desnom severnom uglu,

odvojena je zidom manja pravougaona površina veličine 50x60 m. Ne zna se da li su imenom Lederata bili obuhvaćeni i objekti (utvrđenje) na desnoj obali Dunava. U administrativnom i vojnom pogledu Lederata je bila pod upravom Viminacijuma. Ona je ulazila u njegovu teritoriju

i bila štićena odredima legije VII Klaudie. Utvrđenja sa obe strane Dunava mogla su biti izgrađena krajem 1. ili početkom 2. veka, u toku priprema za Trajanov

prvi dački rat. Tom prilikom je verovatno bio izgrađen i put od Viminacijuma na sever, zabeležen u Tabuli. Smatra se da se kod Lederate nalazio jedan od prelaza (pontonski most) preko koga je Trajana prebacio vojsku na

dačku teritoriju 101.g. U Trajanovo vreme postojalo je sigurno 1 utvrđenje, ali za 2 nije sigurno. Na Trajanovom stubu vidi se prelazak

Trajana preko pontonskog mosta kod Lederate. Na visokoj steni je Lederata. Na stubu je prikaz vojnika koji izlaze iz grada i prelaze most. Detalj dva plana gde se vide dva mosta i vojnici koji prelaze oba. Jedan je do Sapaje, a drugi od nje na drugu obalu. Kada pređu na drugu stranu tamo nema utvrđenja, već se Trajan obraća sa tribunala.

Utvrđenje na Sapaji Tada je nastalo i utvrđenje na ostrvu Sapaji, koje leži nasuprot Ramu. Na njemu je otkriveno mnoštvo opeka sa žigom kohorti, koje su učestvovale u Trajanovom dačkom ratu, II

Hispanorum, I Cretum i ale II Pannoniorum, a osim toga i opeke sa žigom VII Klaudia. Ove opeke otkrivene su takođe i sa obe strane Dunava.

VII Klaudia davala je stalnu posadu ovim utvrđenjima, a odredi posvedočeni na opekama nalazili su se na ovom mestu samo privremeno, u vreme Trajanovog rata sa Dačanima.

Naselje Tragovi civilnog naselja su oskudni i na levoj i na desnoj obali Dunava. Naselje na levoj obali moglo je u periodu postojanja provincije Dakije biti van okvira grada Viminacijuma.

Kasna antika Krajem 3. i poč. 4.v. u Konstantinovo vreme, utvrdjenje 1 u Lederati tj. Ramu, je reducirano i smanjeno. Na

najistaknutijem delu podignut je kvadriburgium (dim. 50x50 m). Ne znamo šta je sa druge strane. Na ostrvu Sapaji koje se nalazi između Rama i Stare Palanke, u istom periodu je podignuto veće utvrđenje tipa

kvadriburgium (90x90 m). Možda bi se to utvrđenje zvalo Lederata Nova. Ovaj sistem fortifikacija štitio je prelaz preko Dunava. U 4.v. Lederata je imala posadu od dva odreda: cuneus equitum sagittariorum i milites Vincentienses, regrutovani u

obližnjoj stanici Vinceia.

Utvrđenja kod Rama i na Sapaji stradala su u hunskom upadu 441.g. Prema Prokopiju, obnovljena su u okviru Justinijanove rekonstrukcije limesa.

Justinijanova obnova U 6.v. utvrdjenje 1 (Ram) se vraća na veličinu Trajanovog utvrdjenja. Ojačavaju se zidovi, a novi moćni bedemi

obuhvatili su ostatke utvrđenja iz Trajanovog doba. Podignute su velike kružne kule na uglovima i ulazima, koje zamenjuju prethodne četvrtaste. Na južnoj strani podignut je još jedan bedem. Ostaje jarak i ostalo.

Isto se dešava na Sapaji. O toj Justinijanovoj obnovi se kaže da je na mestu jednog zapuštenog pirga (koji su stari zvali Lederata) Justinijan

obnovio i učinio velikom. Koliko je to utvrdjenje bilo moćno govori i to da kada su Nemci 1941.g. napali, 7 dana nisu mogli da osvoje Lederatu,

a u medjuvremenu svi gradovi su pali (Beograd, Kragujevac...).

Pokretni nalazi Iz Rama potiču: 1. srebrni i bakarni novac 2. geme 3. reljef Atine sa štitom

21

4. nešto pisanih spomenika,koje su uglavnom podigli vojnici jedinica koje su prolazile ovuda ili bile stacionirane tu 16. MARGUM Rimski grad na desnoj obali Velike Morave, u blizini njenog ušća u Dunav, kod Orašja, u njivama sela Dubravice. Rimsko naselje na desnoj obali Morave, u današnjem Orašju, bilo je jedno od najznačajnijih na zapadnom delu

mezijskog limesa. Grad je ležao na glavnom putu, koji nije kod ušća Morave skretao na jug, kako bi se očekivalo, već istočnije odatle,

kod ušća Mlave u Dunav. Na mestu rimskog Marguma postojalo je i naselje u predrimsko doba. Otkriveni su slojevi koji se datuju u 4.v.pne.

Stanovništvo Na ušću Morave se u predrimsko doba može pretpostaviti stanovništvo, koje čine razne etničke grupe. Materijal nije bliže poznat, i nije jasno zbog čega se on vezuje za Tribale kao nosioce. U izvorima se kaže da su do Morave nekada dopirali Skordisci, a istočno odatle su bili izmešani sa Tribalima i drugim

tračkim plemenima.

Izvori O kastrumu u Margumu ima malo podataka i on nije arheološki potvrđen, o njemu posredno svedoče: epigrafski

spomenici, opeke sa žigom Cast(ro) Marg(o), postojanje kanaba. U izvorima su vesti o njemu oskudne, javlja se relativno kasno i samo ga pominju neki poznorimski pisci. Natpisi su takođe malobrojni. Rimski spomenici iz Marguma bili su upotrebljeni pri zidanju srednjovekovnog grada despota Đurađa Brankovića u

Smederevu (tu je uzidan materijal i iz drugih rimskih naselja, pa je često teško utvrditi poreklo otkrivenih natpisa).

U Ptolomejevom popisu gornjomezijskih naselja on je izostvaljen. Po itinerarima ušće Morave bilo je udaljeno oko 25 milja od Trikornijuma. Na toj tački Itinerar Hieros. navodi civitas

Margum. Po itinerarima bio je udaljen 14 milja od Aureus Monsa. Po itinerarima bio je udaljen 10 milja od Viminacijuma, i to ga je sputalo u razvoju. Margum je civitas (grad), ali

najverovatnije ne postaje kolonija, a i teško je da bi tako blizu Viminacijuma koji je kolonija, dizali još jednu. Kod Priska Margum se spominje kao grad na Dunavu u “ilirskoj Meziji”. Kod Jordanisa se spominje kao civitas između Morave i Dunava.

Utvrđenje U 1.v.ne Margum je za Rimljane predstavljao važnu strategijsku tačku, jer je branio prirodni prolaz - dolinu Morave,

ka jugu tj. unutrašnjosti Mezije. Tu su prekodunavska plemena mogla prodirati na desnu obalu Dunava tj. rimsku teritoriju, pa je vojna kontrola ušća Morave bila jako važna. Zato je logor u Margumu bio jedan od najznačajnijih na zapadnom delu mezijskog limesa.

Vojni logor nije do sada otkriven na teritoriji Marguma, tj. na desnoj obali Morave. Poligonalni kastrum na levoj obali Morave, kod današnjeg Kuliča, potiče iz ranovizantijskog vremena. Raspoznaje se

poligonalna osnova sa ugaonim kulama. Taj tip utvrđenja karakterističan je za poznorimsku ili ranovizantijsku gradnju. Ali, arheološki potvrđen kao ranovizantijski, kastrum na ušću Morave se ne spominje kod Prokopija. Verovatno je da on nije imao na raspolaganju dovoljno detaljne izvore za ovaj deo limesa.

Moguće je da se na istom mestu nalazio i vojni logor iz ranocarskog perioda. U tom slučaju civilno naselje i vojni logor bili bi razdvojeni rekom.

Kanic je video na desnoj obali Morave, u Orašju, pravougaoni prostor veličine 864x720 m, u kome je on prepoznao

forum Marguma, pravac ulica, kuće za stanovanje i ostatke jedne veće građevine (možda hram). Danas se od svega

toga malo može videti, jer je mnoge tragove grada zbrisala Morava.

Otkriveni su temelji jedne kasnoantičke građevine sa hipokaustom. Postojale su tri faze gradnje:

22

1. temelji zgrade u najdubljem sloju datuju se u 1.vek

2. novac u drugom sloju datuje se u 2.vek, kao i mermerna glava imperatora s kraja 2.veka (Domicijan, ili Nerva?)

3. građevina napuštena u 4.veku, a razorena u 15.v. pri građenju Smedereva

Sem par zidova, danas se može videti kulturni sloj od nekoliko metara, izpresecan tamnim linijama gareži i šuta, koje

označavaju prekide, nastale usled požara i rušenja.

Kod Marguma se nalazio prelaz preko Morave sa carinskom stanicom, koja je epigrafski potvrđena.

Kao kastrum Margum se pominje na nekim opekama, otkrivenim u Kostolcu, pa je sigurno da je postojao kastrum. Međutim, dimenzije 800x700 su mnogo velike za kastrum. To su po Vitruviju idealne dimenzije grada (toliko da dva

bela vola mogu okolo da izoru za jedan dan). Postoji realna mogućnost da je pola grada zauzimao kastrum, a pola kanabe.

Pitanje glasi: da li kastrum ima bedem? Misli se da je bio sa druge obale Morave, gde postoji jedna prirodna fosa, a tu bi se moglo nalaziti kružno utvrđenje O

oblika (vidi Kontramargum).

Vojska O posadi se ne zna ništa pouzdano. Krajem 1. veka ovde je podignut vojni logor, u kom je zakratko poč. 2.v. bila stacionirana legija IV Flavia, što se

može zaključiti po nekim natpisima sa lokaliteta. Posle Trajanovog osvajanja Dakije vojni značaj Marguma je umanjen, u legija je prebačena u Singidunum. Tu je posle odlaska legije IV Flavie ostala neka vojska.

U sledećim vekovima posadu Marguma verovatno čine samo pomoćni odredi. O njima nema podataka pre 4. veka. Prema podacima u Noticiji u Margumu je bilo stacionirano jedno odeljenje domaće milicije, auxilium Margense. Ovde se nalazilo sedište dela dunavske flote, koja nosi naziv classis Stradensis et Germensis.

Naselje Najranije naselje u Margumu su bila kanabe, u kojima su se naseljavali trgovci i veterani legije IV Flavia. Ovo naselje je potvrđeno na odlomku natpisa iz Orašja. Na njemu se spominje curator civium Romanorum Margi, a

zvanje kuratora često je u kanabama. To je jedino svedočanstvo o kanabama u Margumu. Potiče iz prve pol. 2.v.

Margum je na nekim natpisima potvrđen i kao municipijum. Puni naziv grada, posvedočen na jednom natpisu, bio je Municipium Aurelium Augustum Margum. Ko je Aurelium,

ko mu je dao ovo ime i kojim povodom? Atribute Aurelium Augustum nose gradska naselja, koja su od poslednjih careva dinastije Antonina 1, Marka Aurelija

ili Komoda, ili početkom 3. veka od Karakale i Elegabala, dobila status municipijuma ili kolonije.

Moguće je da je Marko Aurelije proglasio Margum za municipijum. Ratujući na Dunavu protiv Markomana, on je

koristio legije iz Panonije i Mezije. Gubici u ratu i kuga, koja je tada bila preneta sa Istoka, smanjili su broj vojnika.

Ratna situacija zahtevala je popunjavanje legija novim regrutima. Pošto je vojska mogla biti regrutovana jedino iz

grada, u cilju proširenja baze sa koje su mogli biti regrutovani vojnici za legije, nekim naseljima na Dunavu on je

dodelio gradski status. Tako je mnoge gradove proglasio za municipijume, kako bi iz njih mogao da regrutuje vojnike.

Tada je i Margum mogao dobiti gradski status i postati municipijum (i pre 169.g.).

Margum nije u izvorima posvedočen kao kolonija. U vreme Filipa Arapina još uvek je bio municipijum. Da li je

kasnije postao kolonija, kao Singidunum i Viminacijum, ne zna se. U izvorima 4.-6. v. spominje se kao civitas.

Terme Otkriveni su ostaci kasnoantičkih termi.

Nekropole Delimično su istražene rimska, ranovizantijska i gepidska nekropola.

Kasna antika U kasnoj antici pominje se pod opštim nazivom civitas.

1 Severi su nelegalno došli na vlast pa su pokušavali da se vežu za Antonine preuzimajući njihov kult Herakla i njihova imena.

23

Na značaj grada u tom periodu ukazuje: - prisustvo odeljenja domaće milicije (auxilium Margense) - prisustvo - sedište, znatnih delova dunavske flote (classis Stradensis et Germensis) - naselje na suprotnoj strani Dunava, Contra Margum ili Flaviana, koje je obezbeđivalo prelaz preko reke

Pokretni nalazi

1. srebrni skiptar, s kraja 2. veka

2. mermerna glava imperatora, s kraja 3. veka

3. kvalitetna lokalna keramika, iz 2./3. veka

Episkopsko sedište Bio je episkopsko središte, ali ne znamo im imena. Kod Priska je sačuvan opis događaja, koji je pokrenuo hunski napad. U njemu je neslavnu ulogu odigrao episkop

Marguma. Neprijateljstva između Huna i Marguma otpočela su onda, kada je gradski episkop prešao na levu obalu Dunava,

opljačkao carevu riznicu i grobove sa druge strane Morave. Pobunili su se Huni, jer je pljačkao njihove i sarmatske (česta je pojava da se nadju sarmatski grobovi sa poremećenim grudnim košom; pljačkanje grobova je bio težak prekršaj, ali u slučaju paganskih grobova stvar je bila malo drugačija). Huni su zatražili da im se episkop izruči. Pregovori nisu uspeli, te oni zarate sa Rimljanima i zauzmu neke gradove na desnoj obali, među kojima i Viminacijum. Uplašeni hunskim uspehom, građani Marguma su počeli da se kolebaju. Episkop, međutim, nije čekao da oni donesu odluku o njegovom izručenju i prebegne Hunima. Uskoro ih je on doveo na rimsko tle, odakle su na dati znak prešli noću na desnu obalu i zauzeli Margum.

Tako Huni jureći njega, ruše Margum 441.g. i još 70 gradova u Meziji.

Kraj

Grad se spominje u izvorima kao mesto ubistva Karina 284.g, koje je omogućilo dolazak Dioklecijana na vlast. 434.g. u Margumu su se sastali vizantijski i hunski poslanici, a razgovor je obavljen u poljima van gradskih zidova.

Huni su ga razorili 441.g.

Sudbina Marguma posle hunskog osvajanja je neizvesna, jer izvori ćute.

Utvrđenje na levoj obali Morave spominje se u izvorima 6.v. kao castellum.

Kod Jordanisa se spominje civitas Margum kao mesto sukoba 505.g, između Sabinijana - vizantijski vojskovođa i

magistar militum per Illyricum, i Munda - potomak Atile, gotski saveznik i gepidski vođa. Sabinijan je bio poražen i

sklonio se u kastel Nato. Sedište Munda, bila je Herta. Oba mesta su nepoznata.

Verovatno je obnovljen u vreme Anastasija.

17. MEDIJANA

Predgrađe Naisusa na levoj obali Nišave, letnjikovac Konstantina I i naslednika mu, danas Brzi Brod kod Niša.

Vila Središni prostor zauzima raskošna vila s velikim peristilom, dimenzija 62x35,4 m. Ulaz u vilu se nalazi na jugu i

naglašen je sa 2 pilona. Iz trema peristila ulazi se u prostoriju približno istih veličina, koje su se duž zapadne, istočne i severne strane nizale u dva reda. Pod trema bio je ukrašen mozaicima s geometrijskim motivima, a mozaici u Triklinijumu i na njegovom ulazu bili su figuralni (Meduza, rečno božanstvo). Triklinijum sa apsidalnim završetkom i kontraforima na spoljnoj strani nalazi se u osnovi peristila, na njegovoj severnoj strani.

24

U sklopu vile je i nimfej, koji se sastoji od pravougaonog vestibila, šetsougaone centralne prostorije sa vodoskokom i tri aneksa. Apsidalni aneks na severnoj strani flankiran je aneksima pravougaone osnove.

Manje terme u severozapadnom delu verovatno su bile u sastavu vile. Žitnica je otkrivena zapadno od vile, a u njenom su središtu ukopani keramički pitosi. Vodotoranj je na blagoj padini, jugozapadno od žitnice, a služio je za snabdevanje vodom objekata u Medijani.

Skulpture U okviru vile nađeno je u sekundarnom položaju 16 skulptura od mermera i porfira, koje prikazuju Asklepija, Higiju,

Merkura, Dionisa i ostala božanstva. Pretpostavlja se da potiču iz paganskog hrama posvećenog Asklepiju.

18. MUNICIPIUM S...

Rimski grad u unutrašnjosti provincije Dalmacije, podignut na terasi iznad leve obale Vezišnice, danas Komini kod

Pljevalja.

Postao je municipium sredinom 2 veka.

Između 1967. i 1975. istražene su dve nekropole:

1. nekropola I, na Belom bregu

2. nekropola II, na zaravni prema Vezišnici

Nekropola I

Otkriveno je 385 grobova spaljenih pokojinika, iz 1./2.v.ne.

Nekropola II

Sahranjivanje je obavljano od 2. do pol. 4 veka.

Istraženo je 287 grobova duž aleje od 130 m, s 8 porodičnih grobnica i 15 pojedinačnih grobova s nadgrobnim

spomenicima.

2 netaknute grobnice Pripadaju Aureliji Maksimini i Pakoniji Montani, građene po uzoru na akvilejske porodične

grobnice.

Na periferiji nekropole II Grobovi inhumiranih pokojnika, od kojih su neki sahranjeni s konjima. Pretpostavlja se

da su to grobovi pripadnika nekog varvarskog plemena, možda Sarmata, koji su u dr. pol. 4 v. bili kao rimski

najamnici naseljeni u ovaj deo provincije Dalmacije.

Grob s olovnim sarkofagom Sahranjen je pokojnik s većim brojem staklenih posuda. Jedinstvena je staklena čaša s

natpisom (diatreta), verovatno proizvod kelnskih radionica.

Na osnovu natpisa moguće je zaključiti da su na nekropoli II sahranjivani uglavnom domoroci i doseljenici iz

priobalnih gradova Dalmacije, posebno iz Rizinijuma.

19. MUNICIPIUM MAL - SKELANI

25

Rimsko naselje na levoj obali Drine, kod Srebrnice u Bosni, rano kolonizovano italskim doseljenicima s istočne obale

Jadrana.

Pretpostavlja se da je to bio glavni grad Dindara, verovatno M (unicipium) Mal (vesatium).

Građani su postavili počasne spomenike Antoninu Piju, Septimiju Severu i Karakali, kao i oltare kapitolijskoj trijadi,

Silvanu, Marsu, Liberi, Mitri i grčkim božanstvima Asklepiju i Higiji.

Istražene su dve crkve, jedna sa 7, a druga s 4 prostorije.

20. MUNICIPIUM DD

Rimski grad u dolini Ibra, u blizini sela Sočanice, severno od Kosovske Mitrovice.

Dobro istražen. Nije tipičan rimski grad. DD se upotpunjuje kao Dardanorum. Status municipijuma dobio je početkom 2.v., kad su na Kopaoniku i Rogozni intenzivno korišćeni rudnici olova, cinka

i zlata. Krajem 4.v.n.e. grad je opusteo.

Ne pominje ga ni Ptolomej, ni Plinije - možda je nastao kasnije. U vreme Trajana ovde se javlja metalni dardanski novac (metali Dardanici). Na reversu je personifikacije Dardanije sa

klasjem i rudarstvom – u Trajanovo vreme se osnijvaju rudnici i gradovi vezani za njih. Da li je Municipijum DD iz te priče? On je u blizini Trepče i Kopaonika.

Nema mnogo epigrafske gradje u vezi njega, ali se ne javlja ni Elie ni Ulpija.

Forum Prvobitno urbano jezgro potiče s početka 2.veka. Forum je istražio E. Čerškov između 1956. i 1965.g. On je jedini u Meziji, a u bivšoj Yu još samo u Dokleji. Ovaj se bitno razlikuje od tipičnog rimskog foruma. On je pravougaonog oblika (dim. 25x38 m), na zapadnoj i

istočnoj strani zatvoren porticima. Oni su korišćeni u ovom prvom periodu kao trezori za čuvanje votivnih darova (ili polufabrikata iz drugih provincija) deifikovanom junaku Antinoju.

Forum ima vertikalnu osu i na podijumu (prilaz stepeništem) u osi foruma podignut je hram. U jonskom stilu je (dim. 15,77x14,25 m), tipičan rimski hram, sa prilazom i apsidom. Na samom je kraju, što je tipično. Hram je posvećen Hadrijanovom ljubimcu Antinoju iz Bitinije, koji je tragično poginuo.

Na forumu bočno postoje portici, ali pred njima su dva objekta neobične funkcije sa rasčlanjenom površinom. Unutra su stubovi. Ove dve bočne čudne gradjevine se obično tumače kao horeum (žitnica). I to tako jeste i ovde – pod je podignut na stubiće zbog izolacije. Horeum nikada nije sastavni deo foruma osim ovde.

Ispred ulaznog dela foruma, malo na jug je trobrodna bazilika (tipična urbana). Položaj bazilike nije iznenadjenje. Ova bazilika nije skroz trobrodna, ima atrijum libertes i trem unutar nje, ali i toga ima drugde.

Čudna stvar je da ovaj forum nije u centru naselja, što je odstupanje od rimskih kanona. Ovde se sve građevine nižu niz jednu liniju, verovatno uz neki put. Jedine analogije imamo u dolini reke Japre u Bosni i Hercegovini gde su isto gradjevine linearno naredjane, a forum nije u centru. Zajedničko im je da su oba rudarski gradovi (sa objektima) uz reku koja je važna za metalurgiju i oni prate ovaj princip.

Za rudarstvo se vezuju ovaj čudni raspored i žitnice.

Hram je posvećen Antinoju, Hadrijanovom ljubimcu. Zašto ovde? Ovde su naseljeni uglavnom iz Bitinije (Mala Azija), kako bi pospešili metalurgiju. Oni dižu ovaj hram da bi istakli svoje poreklo (Ganimed je bio isto iz Bitinije). Hram je podignut kasno, oko 136.g, a možda ga je i sam Hadrijan podigao.

Ima ideja da ne bi umanjivali sakralnost foruma postavljanjem žitnice. Bilo je teorija da su tu čuvani sličci (polufabrikati rude) pre transporta na drugo mesto u carstvu. Sličci su bili istog oblika i imali pečat koji garantuje težinu.

Ovako možda ima više smisla – hram je bitinijski, tezaurioni, bazilika za rešavanje sporova.

26

Sve ovo je u jednom momentu srušeno, za vreme gotskih upada 247./249.g. To je čudno jer nijedan drugi grad tada nije stradao (nije imao vojsku).

Obnovljen je krajem 3.veka.

Obnova Krajem 3. i početkom 4. veka, u vreme tetrarhije, radi izgradnje novog foruma, porušene su sve starije zgrade osim

hrama. Sagrađeno je: - na istočnoj i zapadnoj strani foruma nalazile su se žitnice

- južno od foruma nalazila se forumska bazilika (dim. 55x16,75 m), koja je imala atrijum s eksedrom i trem na

ulazu

- u severozapadnom delu grada sazidane su terme, a duž njih su otkriveni ostaci ulica i građevina

- zidovi nekih zgrada su bili ukrašeni freskama i pločicama od raznobojnog mermera

- severoistočno od foruma nađeni su objekti vezani za metaluršku delatnost (rudari su bili Besi) Konačno je srušen u 4.v. od strane Gota i više nije obnavljan. Izgleda da ga je zbog svoje razvučenosti bilo teško

braniti. Znači grad ima dve faze:

1. do 247/249.g. 2. od 3-4. veka

Sahranjivanje Na obližnjoj nekropoli nađen je veći broj sarkofaga.

Epigrafika U epigrafici pominje se municipijum i stanica (Stacio metali Dardanici). Sve to mora biti blizu. Natpisi:

1. natpis koji izvesni Septimije (vreme Severa verovatno) posvećuje Jupiteru, Nemezi Regini (ona je zaštitnik ugovora, poštenja) i lokalnom geniju (duhu) ovog stacija. Kada se spominje Novi Pazar onda je to najverovatnije beneficijarna stanica.

2. spomenik koji spominje Municipijum DD, najverovatnije iz druge polovine 2. veka. 3. natpis za vreme Gordijana III isto spominje Municipijum DD.

Municipium DD ili Stacio? Postavlja se pitanje da li je ovo što mi poznajemo Municipijum DD ili stacio / beneficijarne stanice. Stacije su služile kao zaštita puteva i bezbednosti i imali su nešto vojske (ne zna se da li dovoljno da izdrži napad

Gota). Onda je ovo Municipijum DD, jer je pao. Ali ako je ovo Municipijum DD, gde je onda naselje? Ima u jednom selu Slatini u blizini (10 km) veliki konglomerat

materijala, pa bi to mogao biti Municipijum DD. Šta je šta ne zna se sigurno.

Kult Nema tragova hrišćanstva. Nije prepravljena bazilika. Čudno je ako je ovo Municipijum DD zašto nema episkopa. Ima mnogo orijentalnog, helenističkog materijala.

21. NAISSUS

Rimski i vizantijski grad. Naisus se vezuje za ime reke Nišave - Navisus. Samo ime Nišave je verovatno tračko. Veruje se i da ime Naissus potiče od keltskog imena za Nišavu, za koju Holder tvrdi da je podršku našao u

kasnoantičkom gramatičkom spisu Consentii ars.

27

Istorijat

Osnovali ga Rimljani posle pobede nad Dardancima krajem 1.v.pne., kao vojnu bazu i naselili ga rimskom posadom.

Grad se nalazio na raskrsnici važnih puteva koji su povezivali južne (Scupi, Ulpiana) sa severnim, podunavskim

gradovima (Singidunum, Viminacium, Ratiaria).

Prvi sigurni podatak koji nam ukazuje da je Niš bio naseljen Rimljanima u to doba, potiče sa kraja 1.v.ne. i govori da

je veteran L. Valerije iz I kritske kohorte živeo u Nišu, što govori da je grad već bio urbanizovan, jer je običaj bio da

isluženi vojnici po kraju službe se u penziju vrate u provinciju gde su služili. Ako znamo da ovaj spomenik potiče iz

oko 70.g.ne. to je podatak da je on možda služio ovde, negde oko 50.g.ne.

Posle organizovanja provincije Gornje Mezije, Naisus je od 15.g. bio značajan trgovački i vojni centar.

Od vremena Dioklecijana pripadao je provincije Sredozemnoj Dakiji.

U 4. veku je postao episkopsko sedište.

Stradao je tokom upada Huna 441. godine, obnovljen je za vreme Justinijana.

Sloveni su ga osvojili krajem 6. veka.

Istraživanja

U Naisusu su otkriveni:

- ostaci monumentalnog objekta pod svodovima (možda podijum hrama)

- trobrodna građevina

- popločana ulica

- van turskih bedema otkrivena je građevina s oktogonom ukrašena podnim mozaicima, iz vremena tetrarhije

- gradski bedemi su delimično istraženi

- ostaci mosta su nađeni u Jagodin-mali

Izvori Od pisanih izvora pominje se u nekoliko itinerara koji pokazuju glavne puteve i gradove, sa navoženjem stanica, gde

se moglo prenoćiti, snabdeti hranom i ostalim potrebama ili naći utočište. Nais se pominje u Itinerarium Antonini, Itinerarium Burdgalense, Tabula Peutingeriana. Veruje se da sve ove mape i

itinerari potiču iz 3. i 4. veka, što je usled mnogih kopiranja i prepisivanja nemoguće tačno utvrditi. Grad se pominje i u Codex Theodosianus i Codex Iustinianus, sa oznakama datuma kod zakona koji su doneti u

Naisu. Kod Priska postoji podatak koji govori o Naisu, i kaže da je posle rata Huna i Romeja, Atila tražio da granica ne bude

na Dunavu već na reci Danubi koja je u kontekstu Naisa. Sada se naziv Danubi prvi put koristi za Nišavu. Imajuću u vidu da je Prisk više puta bio u Naisu teško da je mogao da pogreši. Možda je kasnije prepisivač pomešao. Ima i tračko ima Danuba koje se vezuje za reku. Moguće je da je došlo do promene imena, a možda gornji i donji tok imaju različito ime.

Naisus se prvi put pominje kod Ptolomeja. On kaže da u Dardaniji ima 4 velika grada: Ulpijana, Naisus, Skupi i Aribation.

Municipium Kada je Naisus postao municipijum? Nezna se. Iz činjenice da se ne pominje u onom spisku gradova iz Viminacijuma

odakle se dobijaju novi vojnici (samo municipiji i kolonije) zaključuje se da tada (169.g.) nije to bio. Medjutim taj laternon nije ceo očuvan (oko 40% je očuvano), pa je možda i bio u spisku. A ako i nije bio, to ne znači ništa. To je laternon za samo jednu legiju i jednu godinu, jer ako su predhodne godine dali vojnike za neku drugu legiju ne bi ni bili u spisku.

Marko Aurelije kada ratuje sa Markomanima stvara lokalne jedinice i jedna od njih je smeštenja u Naisu, a druga u Timok Minor (?). Onda je tada on već bio municipijum, a ovo se odvija 170.g.

Remesijana je manja i ona je postala municipijum u vreme Trajana. Onda teško da nije i Naisus tada dobio municipij.

28

Naselje Naisus je na najvažnijem strateškom mestu Balkana. Naselje je verovatno niklo pored nekog domorodačkog vikusa (trački, dardanski, keltski?), kao što se može videti na

lokalitetu Brzi Brod, gde se nalazi Mediana, palatni kompleks pored kojeg se nalaze ostaci naselja iz ranog bronzanog i gvozdenog doba.

Misli se da je tu bio prvi vojnički logor čak i pre nego što je uspostavljena provincija.

Vojni logor je sagrađen na desnoj obali Nišave, negde u okvirima današnje tvrđave koja potiče iz turskog vremena, jer

je sigurno da je morao biti od dugotrajnijeg materijala, već od prve decenije 1.v.ne, kada je ovde stacionirana kohorta

I Aurelia Dardanorum, jer logor II kohorte u kastelu Timacum Minus kod Ravne je od kamena, dimenzija 100x120

m, pravougaone osnove sa ugaonim kulama, a s obzirom da je kohorta imala negde oko 1000 ljudi i bila konjička,

mora da je takva bila i I kohorta koja se nalazila u Naisu u isto vreme.

Samo civilno naselje tj. grad (P = 20 do 25 ha), verovatno se rasprostiralo na prostoru unutar sačuvane tvrđave, sa

možda izuzetkom termi koje su nađene van turskih (a možda i rimskih) zidina na severu naselja. Čini se da su te terme

i jedina građevina na toj strani bedema, jer se grad, veruje se, širio prema jugu, ka reci Nišavi. Grad je verovatno snabdevan vodom sa lokaliteta “Devojačko ždrelo”, oko 2 km od sela Kamenica. Akvadukt je bio

građevina čija je debljina zida iznosila 1,65 m.

Cecina Sever je negde iz Mezije doveo veliku vojsku da skine opsadu za vreme Panonskih ustanaka. Veovatno su tu bile te legije (14./15.g.) dok nije formirana provincija, pa legije idu na Dunav, na granicu. Gde je bio logor tog Severa, ne zna se (bio je od drveta). Nije na putu jer se ne javlja u itinerarima. Verovatno je uz Moravu.

U Naisu ostaju kohorte, a najglavnija je kohorta Secunda Aurelija Dardanorum, koju je formirao Marko Aurelije. Izgled logora kohorte Prime Aurelija Dardanorum je poznat, pa je verovatno i u Naisu bio takav. Pravougaon, iz sredine 1.v, po osobinama isti kao u Viminacijum, ali manji (sa kulama, kapijama i sečenjem na 1/3- 2/3).

To utvrđenje (Severovo?) je napušteno i ovo novo je u gradu.Danas je preko njega turska tvrđava,a rimska je veća. U ovom izgledu grad ulazi u kasnu antiku. Tada doživljava uspon jer je tu rođen Konstantin Veliki (ukrasio grad).

Kasna antika Prvi car iz tog kraja je Klaudije II Gotski (268-270.g.). Pobedio je Gote kod Naisa, tako što im je došao iza leđa dok

su opsedali grad (znao je okolinu odlično), ali je poginuo u borbi. 269.g.ne pod zidinama Naisa desila se odsudna bitka koja je na duže vreme otklonila opasnost varvarskih plemena preko limesa. Naime, predhodne godine, organizovane jedinice Skita, Herula, Gota i Peuka, krenule su prema Atosu. Prve bitke odigrale su se u gornjem toku Aksiosa, današnjeg Vardara, gde su varvarima dalmatinski konjanici naneli teške gubitke, ali ih nisu zaustavili, tako da su oni napredovali ka Nišu gde ih je sačekao car Klaudije II i poznavajući teren, uništio vojsku od 50 000 varvara.

Odatle je i njegov rođak po majci, Konstancije Hlor. Njegov sin, Konstantin Veliki, rođen je u Naisu. Tako Naisus postaje carski grad, a tu su rođeni i neki drugi carevi kasnije.

Tada su verovatno zazidani neki ulazi i stavljene velike kule na uglovima. Ispod tvrđave, malo dalje je reka. Tu je bio most i tu je nadjena glava Konstantina. Sa suprotne strane most je delio

jedno utvrđenje sa lepezastim kulama, koje su karakteristične za Konstantinovo vreme. Nađen je 1904.g. jedan tas na kome piše “u vreme cara Konstantina ova tvrđava je sagrađena”. To ne može biti ona

velika iz vremena Trajana, koju je opravljao Aurelije, pa Dioklecijan. To je verovatno ona preko reke.

Prvi pomen utvrđenja je kod Julijana, koji je boravio u Naisu. On kaže da je Naisus mnogoljudan grad, više puta opsedan, ali nikada osvojen. Podatak iz 361.g.

Pitanje je kada je on to bio opsedan? Možda: Goti za vreme Klaudija II, ili Goti i pre 253.g, ili Kostobici 169.g. (tada je pala Serdika, a Naisus je onda odoleo).

Hunsku opsadu 441.g. opisuje Prisk. On kaže da su Huni prešli reku i na zemljištu između reke i zidina postavljaju sprave. Ovnovima su provalili u grad. Tada je grad pao.

29

Prisk 447.g. ponovo tuda prolazi i kaže da je grad još uvak razrušen i pust, pa su oni zanoćili dole u polju, dalje od reke, jer su tu još bile kosti poginulih.

Jordanes kaže da je Naisus prvi grad Ilirika, ali to je preterano, jer Iliriku pripadaju i Salona, Viminacijum, Sirmijum. Možda misli da je prvi na koji se naiđe kad se ide iz Trakije. Ako se ide odatle prvi grad bi bila Remesijana, ali Naisus je verovatno bio veći i većeg ranga. Nemamo podatke da je Naisus ikada proglašen za koloniju, ali imajući u vidu njegov značaj teško da nije bio. Tim ne objašnjava zašto je višeg ranga od Remesijane.

481.g. u Naisu su Ostrogoti. Tada gotski kralj (otac Teodorihov) u Naisu ostavlja malu posadu. Zašto malu posadu? Verovatno zato što je grad bio

obnovljen, imao čvrste bedeme (za vreme Zenona ili Anastasija).

Justinijan Justinijan ga isto obnavlja kada obnavlja Serdiku. Zašto to on radi ako ga je obnavljao Zenon ili Anastasije? Zato što

je stradao u zemljotresu 518.g. koji je bio ogroman, najveći na Balkanu, sa epicentrom u Skupiju, i oko njega se srušilo 40 gradova. Svi ostali potresi od onda bili su njegovo smirivanje. Na bedemu starog utvrdjenja, na delu ka Nišavi vidi se pucanje i pomeranje koje može biti jedino tektonsko. Njega nije obnovio.

Tamo gde je danas autobuska stanica u Nišu nadjen je polihromni bedem širine 6m, veoma moćan, kao Solunski. To je verovatno obnova Justinijana, koji nije obnavljao staro utvrđenje i grad, jer su bili veoma razrušeni.

Nadjene su jedne velike terme pored bedema starog utvrđenja. Takve velike su građene van bedema (okvira grada), na Gradskom polju, da se tu okupaju oni koji dolaze pre nego što dođu u grad.

Onda bi se nastavak onog ogromnog zida trebao tražiti iza termi.

Ima nekih indicija da je postojao još jedan logor u blizini (nevažno). Bazilika sa martirijumom Na terenu kasnoantičke nekropole u Jagodin-mali na istočnom izlazu iz grada do sada su konstatovane četiri veće

kulten građevine - crkve, od kojih je konzervirana i pristupačna jedino bazilika sa martirijumom kod Mosta mladosti. Ostaci ove građevine sačuvani su samo u temeljima. Građevina predstavlja uobičajeni tip trobrodne ranohrišćanske crkve, većih dimenzija, sa jednom apsidom i narteksom.

Prilikom otkrivanja crkve otkriveno je i nekoliko kasnoantičkih grobova u njenoj unutrašnjosti, a verovatno su i ovim grobovima pripadala tri hrišćanska natpisa u mermeru koji su u Niškom muzeju.

Na zapadnu starnu crkve naslonjena je prostrana kripta – martirijum, sa osnovom pravougaonog oblika, iz kojeg se stepeništem izlazilo u narteks bazilike. Na severnoj i južnoj strani martirijuma nalaze se po dve niše u čijim se udubljenjima nalazila tela sahranjenih u kripti. Ova građevina datovana je u 5.v.ne.

Ostave

U kasnoj antici u Naisusu su se nalazile carske radionice za izradu srebrnih posuda i oružja:

1. jedna ostava je sadržala 7 srebrnih tanjira kovanih povodom proslave desetogodišnjice Licinijeve vladavine

2. ostava bronzanih posuda i novca nađena je u jednoj građevini iz poznog Carstva

3. bronzana glava Konstantina Velikog i bronzana figura Jupitera na prestolu nađene su u koritu Nišave

Nekropole

Severno i južno od grada protezale su se nekropole.

Istražena je nekropola u Jagodin-mali. Imala je nekoliko stotina grobova, datovanih od 4.-6.v, i nekoliko grobnica.

Najočuvanija je grobnica iz sredine 5. veka, u kojoj su sahranjeni crkveni velikodostojnici, s poluobličastim svodom u

unutrašnjosti i bogato ukrašena freskama (Hristov monogram, figure apostola Petra i Pavla, rajska ograda).

U grobovima su na|ene keramičke i staklene posude, uglavnom lokalne proizvodnje.

Vile

U okolini Naisusa, na Viniku i Gorici, bile su podignute seoske vile.

U vili na Viniku nađena je ostava novca s kraja 3. veka.

30

U vili na Gorici nađena je ostava srebrnih posuda.

22. PINKUM

Rimsko utvrđenje s naseljem, na ušću Peka u Dunav kod Velikog Gradišta.

Ime je dobio po reci Pek (dugačak, izvire u Dardaniji), jer iz naziva proističe ime Peka (Pincus).

Oblast Pinkuma nije arheološki ispitana i ne zna se da li je na tom mestu postojalo preistorijsko utvrđenje.

O rimskom Pinkumu obaveštenja su takođe skromna.

Izvori

Verovatno je na ovom prostoru bilo i sedište teritorije plemena Pikenza.

Kod Plinija se reka Pincus spominje prvi put.

Ptolomej pominje teritoriju Pincensis, kao teritoriju koju naseljavaju Pikenzi.

A. Marcelin, u 4.v, zna za Pikenze na levoj obali Dunava. Kaže da se Konstancije (prvo vodi rat protiv Sarmata i

trijumfuje kod Marguma) 358.g. sukobio u Banatu sa Amicenzima i Pikenzima, nazvanim po susednim oblastima.

Stanovništvo

Postoji običaj da se narod, koji je pod administrativnom vlašću nekog grada zove po njemu.

Ko su oni: autohtoni, doseljenici, Dačani (Dačani su bili prebačeni već na drugu obalu, pa teško da bi ih ostavili i sa

druge), Sarmati (Sarmati pod administrativnom vlašću Pinkuma; kako onda takav grad nije municipijum)....?

Pikenzi su deo nekog većeg plemena koje je nekada naseljavalo ovu oblast. Ime su dobili po reci Pincus (Pek), a naziv

se kasnije, verovatno u rimsko doba, preneo i na deo stanovništva na levoj obali Dunava. Možda su to bili Geti

preseljeni u 1.v. iz prekodunavskih oblasti na desnu obalu.

Etnička pripadnost im nije utvrđena. Nazivi Pincum, Pincus i Pincenses vezuju se za keltske, ilirske ili tračke govore.

Verovatno su pripadali tračkoj grupi, jer je oblast oko Peka ulazila u teritoriju naseljenu nekada Tribalima.

Bio je župa. Tu su živeli oni koji su dali ime reci i gradu.

Naselje

Na Tabuli se pominje kao stanica (mansio Punicum) na putu pored Dunava.

U izvorima Pinkum nije potvrđen kao gradsko naselje (civitas), i ne znamo njegov status kao grada.

Nekoliko otkrivenih natpisa pokazuju da je postojalo naselje na ovom mestu.

Pinkum je verovatno bio glavno naselje rudničke oblasti u dolini Peka.

Tu je bilo rudarsko administrativno sedište, teritorija Metalla Aeliana Picensia. Zato se misli da su ovi Rudnici

eksploatisani u vreme Hadrijana (Elie), kako pokazuje natpis na rudničkom novcu (Metalla) Aeliana Picensia.

Rudnički novac nije moneta kojom se sve plaća, već samo na teritoriji rudnika i za određene stvari - ko žetoni.

Bio je luka i administrativni centar tih rudnika. U administrativnom pogeldu teritorija Pikenza, kao rudnička oblast,

bila je izuzeta iz vlasti provincijskog upravnika i potčinjena direktno caru.

Jedan natpis iz Singidunuma (iz Železnika, sa sarkofaga) spominje nekoga ko je dekurion i kvatrovir nekog grada koji

se označava kao MAP. Neki su to onda tumačili kao:

- municipium Aelii Pinci, što bi značilo da je dobio municipijalni status u vreme Hadrijana

- municipium Apuliensis, grad u Dakiji, veliki rudarski centar koji je bio municipium

31

- možda natpis nije ni dobro pročitan, pa je MAR ustvari Margi

Da je ipak krivo ukazuje i konteks nalaza: na tom mestu je bilo utvrdjenje 120x100m, sa pravougaonim ugaonim

kulama. Kasnije se mislilo da nije utvrđenje, već utvrđena vila kakve su bile karakteristične za pozno vreme. Unutar

tih zidina je onda kuća, terme, hram… To je vreme vojničkih careva i posle.

Ako je to vila, a vlasnik je onaj sa sarkofaga, onda bi on mogao biti upravnik iz Apuluma, jer je Apul tada bio

izgubljen i stanovništvo je prebačeno, a on možda došao ovde.

Na ovom području ima još nalaza.

Utvrđenje

Otkriveno je utvrđenje na levoj obali Peka. Sagrađeno je krajem 3. ili početkom 4. veka. To je bio kvadriburgijum,

dim. 50x50 m. Ali šta je pre? Ovo je verovatno kasnije utvrđenje.

Na ušću Peka postoji jedna prirodna aglomeracija, gde bi moglo biti starije utvrđenje iz vremena Hadrijana, ili

Trajana. O njemu se malo zna. Prilikom promene i obrušavanja obale vide se tu sedimenti (debljine 1,2-1,3 m), koji bi

odgovarali.

Izgleda da je Pinkum imao izvesna upravna prava i preko Dunava. Zabeleženo je i jedno utvrđenje na levoj obali

Dunava, nasuprot Pinkumu, kod mesta Požežena de sus (Bosisiana). Kod Požežene de sus zaista se nalazilo rimsko

utvrđenje. Pretpostavlja se da je ovaj kastel bio posednut odredima, koji su bili stacionirani u Kupama Ali utvrđenje

leži bliže Pinkumu nego Kupama i stoga su njegovu posadu verovatno činili odredi iz kastela na ušću Peka. Na to bi

ukazivala i okolnost da je kastel u Pinkumu malih dimenzija, a u Noticiji se spominje kao sedište komande dva

odreda: cuneus equitum Constantiacorum i cuneus equitum Dalmatarum. Jedan deo vojnih snaga iz Pinkuma morao

se nalaziti na levoj obali Dunava, kod Požežene.

Vojska

Neizvesno je koje su jedinice bile stacionirane u Pinkumu u toku ranocarskog perioda.

Tu su bile smeštene ale, pomoćne konjičke jedinice.

U utvrđenju, podignutom u 2.veku, bio je stacioniran deo legije VII Klaudie.

Nađeno je dosta opeka koje svedoče o legijama VII Klaudia (2. vek): VII Klaudia pia Severina (3. vek) i VII Klaudia

sub cura Victorini (sa oficirima koji se brinu za pravljenje opeke, 4. vek). One svedoče o kontinuitetu.

Pronađene su i opeke sa žigom LEG IIII, što verovatno potiče od legije IV Flavie. Kraće vreme mogli su se neki

odredi ove legije nalaziti na ušću Peka.

Jedan natpis pokazuje da se u ovom kastelu nalazio deo neke legije, ali je izostavljeno ime. Izostavljanje imena legije

znači da je bila u pitanju svima poznata jedinica, stacionirana u Pinkumu. S obzirom na veliki broj otkrivenih opeka,

verovatno je to bila VII Klaudia.

U Noticiji se spominje da su ovde, u 4.v, bila smeštena dva kunusa (vojne jedinice od 150 ljudi): cuneus equitum

Constantiacorum i cuneus equitum Dalmatarum.

Nekropola

Na nekropoli Pinkuma otkriveni su:

- grobovi spaljenih pokojnika tipa Mala Kopašnica-Sase iz 2. veka

- kasnoantički grobovi jednostavne konstrukcije od opeke iz 4. veka

Kraj

Utvrđenje je stradalo u upadu Huna 441.g.

Poslednji put se Pinkum spominje kod Prokopija, koji kaže da ga je obnovio Justinijan.

32

Obnovljeno je u vreme Justinijana. Stavljen je u isti nivo onda sa Lederatom, koje je kvadriburgijum. Isto je uradio u

Kupama. Obnovio je veliko utvrđenje i dodao mu kružne kule. Ni ovde mu ne daju veći značaj - bio civitas.

23. PONTES / TRANSDROBETA

Rimski kastel podignut s ciljem da štiti Trajanov most na Dunavu, današnji Kostol kod Kladova. Kao i most, utvrđenje je sagrađeno u periodu vladavine Trajana, između dva Dačka rata (103-105.g.). To je kameno utvrđenje koje je po obliku, veličini, rasporedu komunikacija, izgledu i položaju kula i principije

karakteristično za prvu polovinu 2. veka. Ovaj deo dunavske obale bio je administrativno povezan s Drobetom.

Kod Prokopija se kastel na mezijskoj obali naziva Pontes, a onaj nasuprot njenu na dačkoj obali Teodora. Za naselja koja su se razvila sa obe strane mosta, u ranijim izvorima su se sačuvali drugi nazivi: grad na severnoj obali

Dunava zvao se Drobeta, a naselje na mezijskoj obali Dunava Transdrobeta (u Noticiji). Pontes je bio kastel na teritoriji Mezije, a Drobeta je bila gradsko naselje na teritoriji Dakije.

Trajanov most Most se nalazio između današnjeg Kostola na desnoj obali i Turn Severina na levoj. Povezivao je obale Dunava kod

Pontesa i Drobete, i spajao Dakiju sa Mezijom. Sagrađen je u vreme Trajanovih ratova sa Dačanima, između 101./102.g. i 105/.106.g. Arhitekta je bio Apolodor iz Damaska. Širina Dunava na tom mestu iznosila je preko 1 km, pa je da bi se most podigao, veštačkim kanalima smanjen nivo

reke. To potvrđuje natpis iz Karataša. Predstave na Trajanovom stubu i na rimskom novcu, pokazuju da je bio podignut na 20 stubaca postavljenih u korito

reke pomoću kesona. Gornja konstrukcija bila je od drveta, a na prilazima su se nalazile figure cara. I danas su vidljivi ostaci stubova mosta, u znatnoj visini. Most su štitila utvrđenja sa obe strane reke, Pontes i Drobeta. Nazvani su Drobeta i Transdrobeta. Most nije bio duga veka:

- Dion Kasije saopštava da su ga Rimljani porušili uskoro posle smrti Trajana, da bi onemogućili varvarima da ga

koriste pri svojim upadima na desnu obalu Dunava.

- Već je Hadrijan skinuo njegovu gornju konstrukciju, i tako ga onesposobio za upotrebu.

- Prokopije tvrdi da je most srušen usled naleta vode. Zatim su stubovi i temelji porušenog mosta ometali plovidbu

Dunavom, i stoga su Rimljani bili prinuđeni da prokopaju kanal, koji se odvajao kod mesta Pontes, a zatim se

ponovo ulivao u Dunav. On ne kaže na kom mestu se kanal ponovo spajao sa Dunavom, i stoga se ne može utvrditi

da li je on bio prokopan uzvodno ili nizvodno od kastela Pontes. Rimski kanal je po nekima današnji Sipski kanal.

Ovo je možda tačno, jer priroda terena kod Sipskog kanala ometa plovidbu na dužem sektoru. Ostaci mosta i

podvodne stene mogle su biti razlog za prokopavanje kanala u rimsko doba.

Utvrđenje

Na desnoj obali Dunava otkrivena su dva utvrđenja (nisu istovremena): 1. oko 2 km istočno od Kostola, utvrđenje dim. 50x30 m, sa okruglim ugaonim kulama, koje pripadaju

ranovizantijskom tipu gradnje.

2. veće utvrđenje, u blizini, sa stranama dugim 120 m, moguće da je nastalo u ranocarskom periodu

Arheološkim iskopavanjima, koja su vodili M. Garašanin, M. Vasić i G. Marjanović-Vujović, konstatovano je nekoliko faza gradnje i rekonstrukcije.

33

Faza 1a – Platforma od oblutaka spojenih malterom, na kojoj se formiraju kasniji slojevi i na kojoj leži kastel. Platforma je prostor pripremljen za smeštaj građevinskog materijala potrebnog za podizanje mosta i kastela, posle čega je njen severni deo mogao biti iskorišćen kao pristanište.

Faza 1b – Period izgradnje kamenog kastela koji je postojao tokom sledeće decenije.

Faza 2 – Pripada joj grudobran koji se sastoji od osnove, zemlje mešane sa garom kroz koji su provučene horizontalne oblice, krune od zapečene zemlje koja je sa spoljnje i unutrašnje strane ojačana sa pobodenim koljem. Grudobran se datuje u 150.g.ne, i verovatno je bio podignut na brzinu usled nekog neprijateljskog napada, na šta upućuje i loša gradnja temelja na severnom bedemu. Ova faza se vezuje za Marka Aurelija.

Faza 3 – Pripada joj mlađa kula građena od opeka sa kamenim temeljima prislonjena uz bedem. Kod severoistočnog ugla ova konstrukcija kule nalazi bliske analogije sa fortifikacionim objektima severijanske epohe.

Faza 4 – Radi se o dva horizonta stanovanja, okarakterisana manjim primitivno građenim kućama. Pokretni materijal pripada vremenu od kraja 3. do 4.v. Nađen je novac Valentinijana I i Konstancija II. U ovoj fazi kastel gubi značaj fortifikacionog objekta.

Faza 5 – Vizantija.

Vojska Otkrivene su opeke sa žigovima kohorti I Cretum, II Hispanorum i III Brittonum. Ovi odredi gradili su most i

utvrđenje u vreme Trajana. Nijedna od njih nije bila stacionirana na desnoj obali. O posadi kastela Pontes po završetku Trajanovih ratova na Dunavu ne zna se ništa pouzdano. U njemu se mogla neko

vreme nalaziti kohorta I Antiochensium. U Noticiji se Transdrobeta pominje kao sedište prefekta dela legije XIII Gemina.

Istorijat Izvesne prepravke izvršene su u vreme Marka Aurelija. Ozbiljnija rekonstrukcija izvršena je tokom vladavine Septimija Severa. U 4. veku utvrđenje je izgubilo strategijski značaj, pa je na njegovom prostoru formirano naselje limitana (limitanei)

ili riparenza (riparenses). U tom periodu naselje je nazivano Transdrobeta. Kasnoantički fortifikacioni punkt verovatno se nalazio na malom platou, nedaleko od mosta. Pontes je obnovljen u vreme Justinijanove rekonstrukcije limesa.

Pokretni nalazi

1. bronzana glava, verovatno portret Trajanovog oca

2. statua Jupitera Montanijusa na tronu

3. ostava zlatnika iz vremena Teodosija II, u okviru naselja limitana

24. POŽEŽENA

Prvi stradao od podizanja Dunava, a nije istražen. Sve što se zna je od rekognosciranja. Spominje se kao kastel na obali. Nastao je pod Trajanom.

Preko puta je Požežena de Sus, rumunski lokalitet. Ona je iskopavana. Ona nema isti hod kao utvrđenja sa naše obale Dunava. Verovatno je iz vremena Domicijana.

Utvrđenje Verovatno je bilo od zemlje i drveta sa palisadima. Obnavljaju ga oko polovine 2. veka i postaje od kamena. Tamo

gde je bilo palisada, sada je unutrašnja šetna staza bedema (unutrašnje kule, 4 kapije). Ovde je nađeno više Mitreuma (spomenika Mitri).

Misli se da je to utvrđenje iz vremena Marka Aurelija, kada su zbog njegovog rata u Alpima ovde upadali varvari, oko 180.g. Možda su ovde u to vreme ljudi i hramovi stradali od spoljašnjeg neprijetelja (hostes). Kada je opasnost suzbijena, verovatno je podignuto utvrđenje.

34

Ne zna se dokle je živelo. Nema pojave redukcije, ili kružnih kula kasne antike.

Vojska Po opekama tu su bile kohorta V Galorum, legija VII Klaudia Cupis iz Kupa (to je kasnoantička legija iz 3. i 4. v), a

jedna ima NCR (NCR → Numerus CR, možda Contra Regina. Da bi neko mesto bilo Contra Regina, na drugoj obali mora da postoji Regina).

Sve one se pominju u izvorima (Noticia Dignitatum). Na merici za razmeravanje vojnog žita iz Tekije piše kohorta V Galorum et legija VII Klaudia Reginae (za ovu

kohortu i legiju VII Klaudiu koja je u Reginama). Da li bi ove dve mogle biti Požežena i Počečena de Sus? Da je nađena kasnoantička faza u rumunskoj Požeženi bili bi

sigurni da je to to, jer su ove legije kasnoantičke, ali ovako ne znamo.

25. REMESIANA

Rimski gradu u Sredozemnoj Dakiji, na putu Naisus - Serdika, današnja Bela Palanka u Ponišavlju. Naziv je nejasan, postoje dva podjednako verovatna mišljenja: - keltskog porekla, po keltskom plemenu Remi koje živi u Galiji, ali koje se dosta kretalo i koje je možda u predrimsko doba bilo na našoj teritoriji - tračko i vezuje se za lično ime Remeses Za vlade Marka Aurelija verovatno je dobio status municipijuma, a obnovljen je u 6. veku u vreme Justinijana.

Izvori Ne pominje se ravnopravno sa ostalim gradovima u nabrajanju. Javlja se jedino u itinerarima u funkciji mansia, usputne stanice na putu Naisus-Serdika, gde se moglo prenoćiti. Međutim evidentno je da je imao gradsku upravu, jer se u antičkim izvorima pominje Remesija sa ostalih 240 gradova

koji imaju status municipija. Pominje se kod Herokla koji pravi popis 950 gradova carstva , ali samo municipija i kolonija. Druga potvrda je Viminacijski laterkum gde se za jednog vojnika kao poreklo navodi slovo R. Moglo bi biti Ratiaria,

ali ima ih 40-ak koji imaju oznaku RAT, a to je Ratiaria. U Meziji nema više ni jednog grada na R osim Remesijane. Postoji jedan kastrum Regine kod Golupca, ali iz kastruma nisu regrutovani vojnici osim izuzetno (kada su vambračna deca), i tada se piše i kastra ...... ispred naziva. Ima još jedan grad kolonije koji počinje na Ris...., ali ne zna se dalje. To je negde kod Čajnića i Rudog. To jeste u Dalmaciji, ali pošto tada više nema vojske možda su ih slali ovamo. Ipak se misli da je to pre Remesijana.

U jednom spisu Remesijana se pominje kao centar svoje oblasti sa oko 40 kastela okolo, ali ni to nije presudno jer centar nije morao biti grad.

U Remesijani je održavan provincijski sabor. O tome znamo iz više direktnih i indirektnih zapisa. Tu se spominje respublica urb koji neki tumače kao Ulpiana, a neki misle da je naziv bio Remesijana Ulpia.

Nejasan je odnos Remesijane sa Naisom. Jer ako je Remesijana onda bila municipij, a za Nais još ne znamo da je.

Naselje Remesijana je ispod današnjeg grada i teška je za iskopavanje. U centru grada ispod jedne zgrade je ostavljen deo

foruma. Grad je bio opasan bedemima i utvrđenje je pravougaono sa ukošenjem. Na uglovima su kružne ili oktogonalne

/šestougaone kule (kasne izgradnje u vreme Justinijana), a na bočnim uglovima su pravougaone kule.

35

Forum bi trebao da bude u preseku dve ose, ali nije. Forum ima hram, portike okolo, a na jugu je bazilika. Forum se nalazio u centru grada gde se nalazi koncilijum tj. Jupiterov hram, gde su ostavljani votivni darovi.

Zašto staviti koncilijum na samu granicu? Oni su skoro uvek tako postavljeni na mestima gde se ulazi u provinciju. Remesijana je najverovatnije stvorena u vreme kada i koncilijum. Da bi moglo biti ovako organizovan je grad sa izmeštenim foruma.

Verovatno je sve odjednom nastalo za vreme Trajana, pa se zove Ulpia Remesijana i onda je dobila status municipija.

U blizini južne gradske kapije delimično je istražena velika sala s dubokom apsidom na zapadnoj strani, a pokraj nje građevina s portikom.

Severno od bedema nalaze se ostaci velike vile s peristilom. Zapadno od bedema nalaze se ostaci starohrišćanske crkve.

Za vreme tetrarhije se utvrđuje kvadratnim kulama. Za vreme Justinijana je obnovljena sa visokim kulama.Kasteli Onih 40 kastela okolo nam nisu dovoljno poznati. Pominju se: 1. Bripara - na tračkom bi značilo trg uz vodu 2. Kvimidava - isto tračko 3. Dalmates - označava doseljenike iz Dalmacije, verovatno rudari 4. Frerarija - ime označava preradu Fe 5. Drasimarka - “marka” na germ. jez. označava stražu, što bi značilo da su tu bili utvrdjeni Geramni kao federati Ako bi se par njih našlo i lociralo bilo bi lako locirati ostale jer su bili duž puta.

Sv. Nikita iz Remesijane Remesijana je rodno mesto i sedište episkopa Nikete (između 366. i 414.g.), poreklom iz Dardanije. Sv. Nikita bio je jedan od velikih boraca ortodoksnog hrišćanstva. Živeo je u dogmatskom smislu usamljen (kao

pobornik Nikejskog pravoslavlja) u odnosu na arijansko okruženje. “Te Dei” tj. “Tebi Bože” je njegova poema. Živeo je u drugoj polovini 4. veka i bio je okružen episkopima (Serdika, Naisus...) koji mu nisu bili naklonjeni, bili su arijanci i podržavali su ih tadašnji carevi koji su takođe bili arijanci.

On je trebao da pokrsti jedno tračko pleme, žilavu populaciju Besa (na slovenskom jeziku njihovo ime označava nešto demonsko). On prevodi Bibliju na njihov jezik. Besi se lociraju na donji tok reke Marice, ali se sele jer su bili izuzetni tragači za zlatnim žicama. Vezuju se svuda gde su rudna područja, što je logično pošto je i Remesijana bila rudarska oblast. Njihov arheološki trag su male humke ogradjene kamenom sa urnom ili rasutim pepelom u centralnoj jami, a cela humka je prekrivena kamenom. Jedna su do druge. U njima je novac je iz 4. veka. Ovo je veoma arhaičan način sahranjivanja za ovaj period. Analogije se mogu naći na Rodopima i vezuju se za Bese. Ova populacija se dugo i žilavo odupirala i čuvala svoj način sahranjivanja, što se uklapa u priču o njima.

Još se pominje da je pokrstio Gote i Sarmate. Možda se misli na neke Gote i Sarmate koji su bili posada nekih utvrđenja, ali su bili arijanci pa ih je ovaj možda samo preveo u pravu veru.

U njegovo vreme bazilika je preinačena u hrišćansku i sagrađena je još jedna ekstramuros sa malim grobljem.

Nekropole Nekropole su se prostirale duž puteva koji su od grada vodili k severu i jugu. Način sahranjivanja je: u malim humkama omeđenim kamenom, pepeo u jami, rasut pepeo, pepeo u urnama. U jamama je i nađen novac iz 4. veka.

26. RACIARIJA

Jedan od najvećih rimskih gradova u provinciji Gornjoj Meziji, a od 272.g. glavni grad Priobalne Dakije, danas Arčar (Bugarska).

36

Teritorija pod upravom Racijarije obuhvata Dunav kao severnu granicu, donji tok Timoka kao zapadnu, Balkan na jugu i Cibrica na istoku. Ovaj obim je imala u 2. i 3.v, a u doba Poznog carstva njene granice su mogle biti sužene.

Bila je jedino gradsko naselje na gornjomezijskom limesu koje se nije razvijalo u zaleđu vojnog logora. Ime grada dovodi se u vezu sa latinskim terminom ratiaria - splav, ili ratiarius - splavar. To upućuje na mogućnost da

je tu bilo rečno pristanište, ali ovo nije potvrđeno u izvorima, jer na levoj obali Dunava nasuprot Racijariji u to vreme (1. vek) nije postojao put prema Dakiji, pa utvrđivanje nije bilo neophodno. Kao rečno pristanište potvrđena je u Noticiji, tek u 4.v. Stanovništvo se verovatno bavilo izgradnjom brodova i splavova, pa možda otuda naziv Ratiaria. Možda je ova delatnost nasleđena od prerimskih stanovnika.

Izvori Podignuta je pored starijeg utvrđenog naselja Meza. U prerimsko doba mogla je biti glavno utvrđenje tog plemena.

Neki smatraju da je Racijarija bila ono utvrđenje, u blizini Cibrice, u koje su se sklonili Bastarni pred Licinijem Krasom 29.g.pne (Dion Kasije). Ali, pad glavnog utvrđenja Meza značio bi kraj otpora ovog plemena Rimljanima, što ovde nije bio slučaj. Plemensko utvrđenje koje spominje Dion Kasije ležalo je bliže Cibrici, a ne na mestu gde su Rimljani osnovali koloniju Racijariju. Ona je takođe ležala na teritoriji Meza, ali se o njoj ne zna ništa pre dolaska Rimljana. Tek se kod Ptolomeja naziva kolonijom Meza.

Kolonija Naselje je postalo kolonija ne prolazeći predhodno kroz stepen municipija. Kao kolonija nosila je atribute Ulpia i Traiana, po svom osnivaču. Bila je jedina prava deduktivna kolonija na

gornjomezijskom limesu. Kod Ptolomeja Racijarija se spominje kao kolonija, jedina na gornjomezijskom delu dunavske obale (posle Trajanove

pobede nad Dačanima). Kolonija je osnovana u vreme kada su još vršene dedukcije isluženih vojnika. Direktnih vesti o tome, da je Racijarija

osnovana dedukcijom veterana nema. Međutim, i ovde je dobar deo stanovništva bio vojnog porekla. Jedno vreme u Racijariji se verovatno nalazio i centar carskog kulta.

1. vek Neki smatraju da se u Racijariji nalazio jedan od prvih legijskih logora na Dunavu. Neki smatraju da je legijski logor u Racijariji nastao 80-ih godina 1.v, kada je na Dunav premeštena IV Flavia. Ali, dosada nisu otkriveni nikakvi tragovi legijskog logora u Racijariji. U 1. veku, od vremena Flavijevaca, osim dela flote ovde je moglo biti sedište nekog pomoćnog odreda. Jedini deo

vojske koji je tu bio smešten su ala Gallica i ala Claudia. Na natipisima iz ove oblasti potvrđena su tri vojnika:

- na vojnoj diplomi iz 93.g. spominje se vojnik kohorte I Cisipadensium. Logor ove jedinice se mogao nalaziti u Racijariji ili na široj gradskoj teritoriji. - na jednoj ari potvrđen je pripadnik ale Claudia nova, poreklom iz Racijarije. To je jedan od najranijih natpisa na kome je posvedočena kolonija Raciarija. Obaveštava nas da je on živeo 70 godina, od čega je 33 proveo u vojnoj službi. Kao zavičaj navedena je colonia Ulpia Traiana Ratiaria. Ime veterana nije sačuvano na natpisu, ali je verovatno bilo Flavius. Ako je tačno da je vojnik nosio gentilno ime Flavius, vreme njegove aktivne službe svakako bi bilo do najkasnije 96.g. kada je otpušten i stekao rimsko građansko pravo. Ako je stupio u vojsku sa 18 godina, onda je 96.g. imao 51 godinu, što bi njegovu smrt smeštalo u 111.g, u prve godine postojanja kolonije Racijarije.- natpis pripadnika ale Gallica. Možda je i ova ala bila stacionirana u Racijariji. Možda je i u pitanju jedna od ala Gallorum iz Donje Mezije, koja se pri prolazu ili privremeno našla u Raciariji.

2. vek U vreme Trajana, verovatno posle II Dačkog rata, Racijarija je postala kolonija i značajan grad sa brojnim

doseljenicima iz Italije, Male Azije, Sirije i Dalmacije. Iako legija nije bila stacionirana u ovom naselju, postoji nekoliko veterana koji su potvrđeni među članovima

gradskog veća dekuriona, poput C.Valeriusa Firmusa koji je bio veteran VII Claudie. Kod vojnika VII Claudie u 169.g. Raciarija se često navodi kao zavičaj.

U oblasti Raciarije rano je otpočelo regrutovanje za pomoćne odrede. Ona je pružala i značajan broj regruta za obe gornjomezijske legije, IV Flavia i VII Claudia.

Stanovnici Raciarije su služili u rimskim legijama i van provincije Mezije.

37

3. vek Tek krajem 3. veka, grad je po prvi put dobio vojnu posadu. U njoj je posle gubitka i napuštanja Dakije 270.g,

stacioniran deo legije XIII Geminae, koja se ranije nalazila severno od Dunava. Verovatno u Konstantinovo doba legijska komanda je bila razbijena.

294.g. ovde su izvesno vreme boravili Dioklecijan i Maksimijan, pri prolasku iz Nikomedije u Rim, iako carske posete nisu bile tako česte vojnim logorima na zapadnom delu limesa.

U Raciariji ratni događaji nisu se ni neposredno odražavali, jer ona sve do 270.g. nije imala garnizon. O položaju i ulozi Raciarije u vreme vojne anarhije u 3.v. malo se zna. Ona je ostala po strani od nereda i borbi koje su se vodile među carevima i uzurpatorima u Podunavlju, jer nije imala legijsku posadu.

4. vek U 4.v. u Raciariji je stacionirano jedno odeljenje dunavske flote. Ono se verovatno i ranije nalazilo na ovom mestu. U 4.v. je i šira gradska teritorija bila posednuta vojnim odredima. U izvorima Raciarija se prvi put posle Ptolomeja spominje krajem 4.v.

Kraj 441.g. Huni su osvojili grad i većinu njegovog stanovništva odveli u ropstvo. Po Priskovim rečima Raciarija je tada

bila najveći i najmnogoljudniji grad u Meziji. Po Prokopiju grad nije bio onoliko razoren kao Viminacijum. Obnovljen je u vreme Anastasija i Justinijana. Kod Hijerokla Raciarija se spominje kao metropolis provincije Dacia Ripensis. Prva sledeća vest o Raciariji potiče iz vremena avarskog osvajanja. 585.-586.g. je razrušena u avarskom upadu

(zajedno sa Akvama, Bononijom i drugim gradovima na donjem Dunavu, 2 godine posle pada Singidunuma i Viminacijuma).

U periodu od 4. do 6.v. bio je važan episkopski centar. Poznato je nekoliko imena episkopa njene crkve: Paulin 340.g, Silvester 340.-346.g, Athanasius i Palladius 346.-381.g. (poznat po svojoj literarnoj delatnosti), 424.g. još jedan episkop ali bez navođenja imena.

Na njenim ruševinama podignuto je srednjovekovno naselje.

Nalazi Arheološka iskopavanja većeg obima započeta su 1976.g. uz učešće bugarskih i italijanskih arheologa. Otkriveni su deo zapadnog bedema, monumentalne upravne gradjevine, hramovi i vile u okolini grada.

Najvažnije privredne delatnosti na teritoriji ovog grada bile su poljoprivreda, prerada kamena i zlatarstvo. O veštini lokalnih kamenorezaca svedoči poseban tip nadgrobnih stela, sarkofazi s predstavama Tračkog Herosa i

mnoge skulpture, medju kojima se ističe replika Lisipovog Herakla na odmoru. Velika ostava zlatnog nakita, otkrivena 1986.g. dokumentuje specifičnosti lokalne zlatarske radionice.

27. RAVNA

Rimsko utvrđenje kod Ravne, nedaleko od Knjaževca, verovatno Timacum Minus. Po veličini i vojnoj važnosti može se staviti u isti red sa većim vojnim logorima na Dunavu. Spadao je u regio Aquensis.

Mnogobrojna utvrđenja u timočkoj krajini mogla su biti raspoređena u tri pojasa: prvi pojas na Timoku, drugi zapadno od Timoka i treći na crnom Timoku.

Podignuto je krajem 1. veka, a obnavljano je u 4. i 6. veku. Na relativno velikom broju otkrivenih natpisa, oko 80 njih, ime kastela se ne spominje. Ne zna se ništa pouzdano ni o statusu naselja, koje se razvilo uz utvrđenje. Neki natpisi iz Ravne, ukazuju na vezu sa Racijarijom. Epigrafski su potvrđeni gradski upravnici kolonije Racijarije.

Ali pretpostavka, da je kastel i naselje kod Ravne deo teritorije Racijarije, dosada nije dokazana.

38

Nalazilo se na glavnom putu od Dunava prema Nišu. Ovaj put, zabeležen na Tabuli, mogao je koristiti nekoliko prolaza od Niša na severoistok i zbog toga se njegov tok ne može odrediti. Lokalizovanje stanica, koje su na njemu ležale nije stoga pouzdano utvrđeno.

Nalazio se, ustvari, na raskrsnici puteva Naissus-Ratiaria i Aquae-Tures. Put Naisus-Racijarija verovatno je prelazio preko današnje Ravne. Od Niša je mogao ići na severoistok preko

Niševaca (tu je pronađen miljokaz), potom na istok tokom Timoka. U tom slučaju bi stanica Timacum Maius ležala kod današnjeg sela Rogošta, a Timacum Minus kod Ravne.

Naselje takvog obima, kakvo je moralo biti kod Ravne, moglo se razviti jedino u slučaju ako je direktnim putem bilo povezano sa gradskim i vojnim centrima na Dunavu.

Izvori Nazivu Timacum minus odgovara Timagon kod Geografa iz Ravene, i Timakiolon kod Prokopija.

Ako je tančno da se Timacum minus nalazio kod Ravne, imali bismo tačan položaj i jednog od kastela, koje Prokopije

spominje u oblasti Akva.

Timathohiom, identičan verovatno sa Timacum maius, ležao bi kod Rgošta.

Utvrđenje Kastel otkriven u Ravni i velikim delom vidljiv na površini, je iz poznorimskog ili ranovizantijskog perioda. Po sačuvanim natpisima, tu je mogao biti i vojni logor u 1.v.ne. Po dimenzijama kastela, može se zaključiti da je naselje zadržalo vojni značaj i posle 3. veka.

Naselje Naselje pored vojnog logora u Ravni, imalo je karakter kanaba, u kojima su veliki procenat stanovništva činili isluženi

vojnici i njihove porodice.

Stanovništvo Ravna se nalazila na teritoriji pretežno naseljenoj tračkim stanovništvom. Iliri su prodirali iz Dardanije, ili su kao vojnici kohorti dospevali u ovu oblast. Većinu i ovde čine doseljenici ili njihovi potomci, sa latinskim ili grčkim imenima.

Vojska Prvu poznatu posadu činile su kohorta I Montanorum i kohorta I Thracum Syriaca. Posvedočene su na natpisima. Prva svedočanstva o kohorti II Aurelia Dardanorum padaju u vreme kada prestaju spomenici kohorte I Thracum

Syriaca.Do smenjivanja posade u kastelu u Ravni verovatno je došlo krajem 2.v. Na jednom natpisu iz 2. veka posvećenom Karakali i Juliji Domni, posvedočeni su vojnici kohorte II Aurelia Dardanorum, regrutovani 185.g, a otpušteni 212.g. Većina spomenika pripadnika II Aurelia Dardanorum potiče iz 3.v. Poslednji sigurno datovani spomenik ove jedinice potiče iz 242.g, a posvećen je Gordijanu, od strane carskog legata Lucija Katija Celera.

Na natpisima iz Ravne javljaju se vojnici iz: - legije VII Claudia, regrutovanje za nju vršeno je verovatno u kanabama uz vojni logor u 2. i 3.v. - legije XIII Gemina, regrutovanje za nju vršeno je verovatno u vreme posle povlačenja Rimljana iz Dakije i

prebacivanja XIII Gemine na desnu obalu Dunava, u provinciju Dacia Ripensis.- legije X Fretensis, regrutovanje za nju vršeno je verovatno u vreme kratkotrajnog zadržavanja ove legije na Dunavu

krajem 2.v, u vreme ratova Marka Aurelija sa Markomanima i Kvadima.- pripadnici cohos praetoria, u nju su verovatno bili regrutovani posle vladavine Septimija Severa.- odeljenja equites promotorii, spadaju u vojne formacije stvorene u poznocarsko doba.

Za posadu 4. i 5.v. nemamo podataka. Među jedinicama pod komandom magistra militum per Illyricum u Noticiji se pojavljuju pseudocomitatenses Timacenses auxiliarii. Oni nisu bili stacionirani na Dunavu u kastelima koji su navedeni u Noticiji i stoga možda treba pretpostaviti da su se nalazili u kastelu Timacum minus.

Hramovi i terme U okolini utvđenja nalazili su se hramovi posvećeni Dijani, Marsu i Jupiteru, kao i terme.

39

Nekropola Zapadno od bedema otkrivena je nekropola s grobovima spaljenih i inhumiranih pokojnika. U 4. i 6. veku ugrađen je veliki broj nadgrobnih spomenika.

28. SINGIDUNUM

Keltsko naselje, kasnije rimski logor i grad na ušću Save u Dunav, današnji Beograd. Manje grupe keltskog plemena Skordiska zadržale su se u oblasti ušća Save u Dunav sve do dolaska Rimljana.

Međutim, tragovi života na ušću Save mnogo su stariji od pojave Kelta. Pretpostavlja se da je teritorija današnjeg Beograda još u paleolitu bila naseljena.

Naziv Ime → reč se sastoji od singi + dunum. Šta je starije singi ili dunum? - singi je verovatno starije, javlja se u imenima naselja u zapadnoj Dakiji (Singidava) i može se vezati za dako- getske govore; singi je različito tumačeno: isto što i “singo” - beo ili “mesto prema ušću reke”, bukvalno “grad Singa”, ili kao naziv plemena koje je nekada živelo na mestu Singidunuma. - dunum je na keltskom grad, opidum, i ovaj nastavak je čest. Ovime bi mogli da zaključimo da su gradu ime dali Kelti

Starosedeoci Ako je Singi plemenski naziv, treba utvrditi koje je pleme bilo u pitanju. Ko su Singi koje su Kelti zatekli i nazvali

grad, “grad Singa”? Glasovno mu je najbliži naziv Sindoi. Tim imenom Apolonije Rodski označava pleme, koje živi na mestu gde se

Dunav deli na dva kraka, kod velike Laurionske ravnice tj. pustinje. Opis se odnosi na ušće Save u Dunav kod Beograda i Banatsku ravnicu, gde je Deliblatska peščara bila veća. Pri plovidbi Dunavom, Argonauti su u toj ravnici videli pleme Sinda. Oni su bili toliko divlji, da su se uplašili lađa, misleći da su vodene nemani. Po Apoloniju tu je bila i planina Anguron (Avala) i stena Kaulijak (Kalemegdanska stena, to ime se održalo do srednjeg veka i uključivalo je i Avalu).

Pustu oblast severno od Dunava spominje i Herodot, kao ravnicu u kojoj jedino Sigini žive. On dalje kaže da ta zemlja leži prema Tračanima, sa one strane Istra, a to nisu mogli biti današnji Srem i Baranja. Po ovima se moglo dati ime gradu, jer su oni mogli u međuvremenu da pređu Dunav.

Jedna ada kod Smedereva se nazivala u antičko vreme Singa.

Većina smatra da su Singi stariji i da ih Kelti nisu zatekli, već iz poštovanja prema prošlosti dali takvo ime gradu. Možda su ih Kelti ovde i zatekli. Njihovi pripadnici su verovatno preživeli keltsku invaziju. Prema Justinu, Kelti su se

naselili na ušću Save tek pri povratku iz pohoda na Grčku, posle 279.g.

Ko su bili Singi? (Autarijati?, Panonci?, Kelti?). To je pleme iz dako-getske grupe. Garašanin misli da su Singi tek u istorijsko doba, posle dolaska Rimljana, prešli na desnu obalu Dunava i dali ime

naselju na ušću Save. On njihov prelazak dovodi u vezu sa preseljavanjem Geta u vreme Elija Kata i Plaucija Silvana. Ova teza, međutim, arheološki nije potvrđena.

On takođe smatra da su Singi bili Dačani, jer u rumunskom Banatu postoji grad Singidava (“grad Singa” na dačkom jeziku). Onda dolaze Kelti i gube se Dačani, da bi se sa Boirebistom ponovo vratili Dačani.

Lokacija Lokacija keltskog Singidunuma nije pouzdana. Pretpostavlja se da se nalazio u blizini nekropola na Karaburmi i Rospi

Ćupriji, odnosno na Višnjičkoj padini. To staro naselje se ne poklapa sa antičkim Singidunumom. Rimljani su uvek svoj grad izmeštali od starijeg, i oba

nastavljaju da postoje par kilometara dalje. Iskopavanje keltskih grobova na Karaburmi ukazuje da bi tu moglo biti keltsko naselje.

Bilo je i teorije da bi moglo biti Zvezdara, ali nema nalaza. 40

Prvi podaci o Singidunumu potiču od rimskih pisaca 2.v. Antički pisci ne znaju za keltsko naselje.

1. vek

U vrme kada je Mezija osnovana tu su bile legije V Makedonika i IV Skitika, od početka nove ere do oko 45.g.ne. Gde su bile locirane (Nais, Skupi, Viminacijum, Singidunum?). Možda je jedna bila baš ovde. To je prvi horizont. Onda IV Skitika odlazi na istok, a ovde dolazi VIII Avgusta.

Prvi i najstariji ostatak rim. Singidunuma je vojni logor VIII Augustae, koja je u njemu boravila od 46. do 69.g.

68/69.g. dolazi do građanskog rata, i posle ovde dolazi VII Klaudia i IV Flavia 89.g.

Ovaj sloj je pripisivan VIII Avgusti, ali nije sigurno (jedna opeka sa njihovim znakom). Da li je onda tu bila IV Skitika? Ako je bila onda je bila na području američki centar - stari Sebastijan. Tu je nađen

jedan valov sa zapečenim površinama . Prvo se mislilo da je to špic greben utvrđenje. Zasipan je keramikom iz 2. i 3. v, tada je prestalo njegovo korišćenje i bilo je smetlište. Ali ovi zapečeni delovi govore da je možda tu moglo biti vršeno spaljivanje za nekropolu koja je bila “kod konja” (spomenik knezu Mihailu).

Da li je to bio zemljani logor prve legije ovde, IV Skitike? Ili privremeni logor (estiva) za IV Flaviju, dok nije napravljen stalni logor (stativa). Verovatnije da je u pitanju IV Skitika.

Drugi deo bedema je bio kod Sebastijana. Ovaj logor na Kalimegdanu je bio logistička baza pripreme za Dački rat. Do kraja antike tu je IV Flavia. Nema većih

intervencija na logoru za sve to vreme.

Od 86. g. Singidunum je sedište legije IV Flaviae, koja je sigurno bila ovde i ostala sve do 441. godine.

Rimljani grade na Kalimegdanu, jer je najbolje strateško mesto. Tu je bio kastrum legije IV Flavie (zapadni zid je u rimskoj dvorani gradske biblioteke).

2. vek Ptolomej u 2. veku pominje da Singidunum ima utvrđenje, ali ne znamo kada je nastalo. Kalemegdansko utvrđenje je tipično za kasniju Trajanovu fazu. Pravougaono je, dim. 315x485m. Malo je istraženo

(ispod 10%). Ali pošto je kod rimskog kastruma sve određeno znamo → preko celog kardo (sever-jug) i ekumanus (istok-zapad) se

seku pod 90° na 1/3 i 2/3. Bedemi su tanki (1,2-1,4 m) i ti kasteli se zovu ofanzivni, jer je sama država bila u ofanzivi. Kasnije u kasnoj antici postaju defanzivni, tj. zidovi debeli, kule isturene, manje ulaza. Postoje 4 ulaza (na krajevima ose), kod svakog ulaza po 2 kule koje ne izlaze iz ravni bedema, i ugaone kule takođe. Ovako je verovatno bilo i ovde.

Ova fortifikacija Singidunuma nikada nije bila ugrožena. Prvi pomen je iz 2. veka i to odmah kao municipij, pa mora da je stariji.

Smatra se da je Singidunum status municipijuma dobio 169.g. pred kraj Trajanove, ili početak Hadrijanove vladavine. Ima natpis koji pominje kurione municipija Singidunuma koji ukazuju po imenu čoveka na to vreme.

Status kolonije dobija tek dosta kasno 239.g. Na natpisu iz vremena Septimija Severa je još municpijum. Verovatno, po analogiji sa Viminacijumom, postaje kolonija tek za vreme Gordijana 239.g.

3. vek Krajem 3. veka izgubljena je Dakija, limes se vraća na Dunav i Singidunum postaje granični grad.

4. vek Mutno je. Sigurno znamo da je u jednom trenutku na mestu br. 1 nikla nekropola (kod Francuske ambasade), što znači da tada tu

više nije bilo utvrđeno jer je intramurijalno sahranjivanje u kastrumu nemoguće. Datuje se u drugu pol. 4.v. Da li je došlo do redukcije logora zbog redukcije broja vojnika legije, do vremena Dioklecijana u kasnoj antici? Na

drugim mesitma kasteli su redukovni tako što se na najdominantnijem mestu napravi manji kastel (možda mesto br.2), otprilike 80x80 m.

41

Postoji jedan podatak iz srednjeg veka gde se ovde pominje Konstantinov pirg u Singidunumu. Ova mala utvrđenja su se zvala pirg. To bi mogao biti taj. Mogao bi postojati i Dioklecijanov onda ako se insistira da je ovo Konstantinov (koji je onda to Konsatantin, Konstantin Veliki?).

328.g. Konstantin Veliki vodi veliki rat protiv Sarmata i vojska je trebala u Banatu. Izgleda da IV Flavia napušta Singidunum i ide do Pančeva gde su možda imali logor za taj rat. Nije iskopavano u Pančevu, pa se ne zna. Ovakav isturen logor bi mu strateški trebao preko Dunava. Nađeno je i dosta kasnoantičkih opeka.

Možda je onda došlo do redukcije Singidunuma u vreme Konstantina.

5. vek 441.g. dolaze Huni koji razaraju Singidunum. Huni odlaze 453.g. Zamenjuju ih Gepidi, čija je nekropola otkrivena u ulici Tadeuša Košćuška. 470/480.g. Ostorgoti (Teodorih) su zauzeli Singidunum.

6. vek 510.g. Vizantija vraća upravu nad Singidunumom. Justinijan oko 535.g. obnavlja i utvrđuje Singidunum i čini ga “neosvojivim za neprijatelje” kako se kaže. Na drugim

mestima to je tačno, ali ovde nema tragova ni debelih zidova (red kamena, više redova opeke), ni velikih ugaonih kula (prečnika i do 10m).

584.g. osvajaju ga Avari i biva formalno pod njima, ali bez veće posade do 592.g. Vizantijski vojskovodja Prisk ga oslobadja i ostaje vizantijski. Kada je konačno vraćen pod Vizantiju, onda su

sagradili još jedno manje utvrđenje na mestu br.3.

7. vek Kasnije, 601.g. se spominje kao slovenski grad pod današnjim imenom.

Srednji vek Kada je u srednjem veku despot Stefan Lazarević ovde gradio svoje utvrđenje na mestu br.2. da li je on ovde samo

preuzeo vizantijsko utvrđenje? Izgleda da je taj deo Justinijan samo malo opravio. Da je on to stvarno utvrdio kako se tvrdi, ne bi Singidunum toliko često padao i bio vraćan kasnije (kraj 10. i poč. 11. veka). Spominje se da je Singidunum imao jako malu postavu tada i da nije mogao da garantuje sigurnost svojim građanima.

Boravci careva Posetio ga je Hadrijan i možda je tad dobio municipium (118.g.). Septimije Sever (202.g.), Dioklecijan (285.g.),

Konstantin Veliki (u sklopu rata), Konstancije II (349.g.), Jovijan, jedan od kratkovladajućih careva (363-364.g.).

Hrišćanstvo Razlog Konstancijevog boravka je čudan. Možda zbog religijskih razloga. Ne zna se tačno kada se ovde rano hrišćanstvo organizuje. Prvi podaci su iz 304/30?g. kada ovde stradaju mučenici

Fortunat i Donat. Oko 315.g. bio je sukob Licinija i Konstantina, i tada se Licinije okreće protiv Konstantina i vrši progon hrišćana koji

su bili na stani Konstantina. Tu su opet dva mučenika Stratonik i Hermil koji su nizvodno izvučeni iz reke i sahranjeni u Trsteniku verovatno.

Prvi episkopi su bili arijanci (jeres) i spominju se Usaki i Sekundinijan (Usakijev naslednik). Ovu jeres su učvrstili episkopi Singidunuma, Murse i Sirmijuma.

Konstancije II je i sam bio arijanac, pa dolazi ovamo da učvrsti episkope ovde. Ne znamo gde je episkopska crkva, ni grobovi ona prva dva mučenika. Njihovi grobovi su verovatno bili središte

ranohrišćanskih nekropola, ali neznamo gde su (zoološki vrt?). Spominje se da je Atanasije veliki odavde doneo neke relikvije vezane za kult ove dvojice mučenika u Rim, što znači da je onda postojao.

Naselje Arheološka israživanja rimskog Singidunuma, municipijuma i kolonije, oteženi su zbog intenzivne građevinske

delatnosti u kasnijim epohama. Rimski ostaci u Beogradu → Lekino Brdo, Čukarica, Banjica (prilaz), u centru ne ide dalje od Kosovske, a odatle je

išla nekropola (Majke Jevrosime, Simina).

42

Granice → na SI strani grad se prostirao do Simine ulice, na JI do Trga republike, a na JZ do Brankove ulice. Stanice prilaza → Ad Sextum - sa istoka, Mali Mokri Lug; Tricornium, Ad Sextum miliarem (Grocka) i Congluentes

(prelaz preko reke).

Gradski forum nije istražen. Najverovatnije se nalazio u ulici Kralja Petra, gde je dokumentaovano svetilište Nemez i Jupiterov hram. Kod Patrijaršije nađen natpis koji pominje hram, pa se misli da bi tu negde mogao biti forum.

Grad je imao vodovod, kanalizaciju i kupatila. Terme su otkrivene u SZ delu Studentskog parka i pored zgrade Filozofskog fakulteta. Kod Bogoslovije su se takođe nalazile terme, potvrđene natpisom.

Ostaci rimskog puta su konstatovani na uglu Dositejeve i Vasine ulice, i u Vlajkovićevoj ulici. Ostaci kolektora su konstatovani u Vasinoj ulici. Ostaci jedne građevine, verovatno vile, s podnim mozaicima i hipokaustom, nađeni su na Kosančićevom vencu, ispod

ruševina Narodne biblioteke. Vojni logor nalazio se na prostoru današnjeg Gornjeg grada Kalemegdanske tvrđave, kao i na Velikom i Malom

Kalemegdanu. Bio je jedan od najvećih logora na dunavskom limesu, dim. 570x330 m. Severozapadni bedem otkriven je u celini. Nađene su i kule, od kojih jedna ugaona.

U zapadnom podgrađu Gornjeg grada istraženi su: 1. ostaci kanaba i građevina sa hipokaustom

2. mitrej s dromosom i Mitrinim votivnim ikonama

3. ostaci hrama verovatno posvećenog Nemezi

4. manje terme

Kod Nebojšine kule su bile kanabe. Ta naselja nastaju oko utvrđenja i naseljavaju ih zanatlije, trgovci, žene vojnika... Ove kanabe su imale status grada.

Prvi sloj kanaba je iz Trajanove faze. Negde 60/70-ih godina 3. veka odjednom se kanabe napuštaju, iskorišćavaju se sekundarno, presečene jamama...?

Izgleda da su kanabe bile tada pod nekom opasnošću od neprijatelja. To bi mogli biti ratovi Marka Aurelija protiv Kvada i Markomana u prvoj fazi, tj. protiv Sarmata i Jaziga u drugoj fazi (druga faza je izazvana napadom Sarmata na granice, dok su Rimljani bili negde drugde). Možda je taj napad Sarmata išao na Singidunum, a nađen je i natpis iz tog perioda da je jedna žena ubijena od strane neprijatelja.

Posle ovog rata ponovo su naseljene kanabe kroz 3. i dobar deo 4. veka, a onda se postepeno gube i nestaju. Tu kanabe prate sudbinu utvrđenja.

Sa Justinijanovom obnovom utvrđenja u 6. veku i one se obnavljaju i sa konačnim gubitkom bivaju i one uništene.

Nekropole Oko grada su se protezale nekropole. 1. Jugoistočna nekropola → najveća. Protezala se duž puta za Viminacijum, i to od Trga Republike (gde su u

19.v. ispod spomenika Knezu Mihailu otkriveni grobovi u obliku bunara), duž Kosovske ulice, preko parka

Tašmajdan i dalje uz Bulevar revolucije. Na tom potezu su se nalazili grobovi, ugl. sagrađeni od opeka i

tašmajdanskog krečnjaka, kao i nadgrobni spomenici.

2. Severoistočna nekropola → prostirala se od Simine ulice prema Dunavu.

3. Jugozapadna nekropola → prostirala se JZ od Brankove ulice.

Na SI i JZ nekropoli otkriveni su sarkofazi, grobnice ozidane opekom i grobnice sagrađene od sekundarno upotrebljenih nadgrobnih stela.

Pokretni nalazi U gradu i na nekropolama nađene su: 1. skulpture - statua Herkula s Telefom, glava devojke, statueta Baha, rimska matrona, glava Helija

2. keramika

3. staklo

4. metalni predmeti

Singidunumski ager

43

Nedeljiva celina rimskog Singidunuma je i njegova gradska teritorija, ager. Singidunumski ager je zahvatao prostranu teritoriju:

1. u Slancima → kasnoantička nekropola

2. u Višnjici → ostaci manjeg naselja ili vile

3. u Ritopeku → nekropola i utvrđenje

4. u Grockoj → grobnica slična onoj iz Brestovika

5. u Ušću kod Obrenovca → ostaci utvrđenja i manjeg naselja

6. u Zvečki kod Obrenovca → manje utvrđenje

7. u Ostružnici → nekropola

8. u Železniku → manje utvrđenje

29. ŠARKAMEN

Selo oko 20 km zapadno od Negotina, u kome se na lokalitetu Vrelo nalaze ostaci kasnoantičkog arhitektonskog kompleksa, sastavljenog od nekoliko monumentalnih zdanja.

Najbitniji su utvrđenje i mauzolej, sagrađeni između 305. i 313.g. Projektovali su ih isti arhitekti koji su izgradili Galerijevu zadužbinu u Gamzigradu.

Izgradnja ovog kompleksa u Šarkamenu naglo je prekinuta, verovatno neposredno posle Galerijeve smrti 311.g.

Sistematska istraživanja od 1994.g. obavljali su D.Srejović i M.Tomović. Utvrđenje Centralno mesto zauzima četvorougaoni prostor (dim. oko 100x100 m), okružen moćnim bedemima sa 10 isturenih

kula (četiri na uglovima, po dve na istočnoj i zapadnoj kapiji, po jedna na južnom i severnom bedemu). Glavna kapija na zapadnom bedemu flankirana je poligonalnim kulama, unutrašnjeg prečnika 16 m.Mauzolej Oko utvrđenja uočen je veći broj građevina različitih dimenzija. Među njima je najznačajniji mauzolej, koji je podignut 400 m severozapadno od utvrđenja. Njegova osnova je kvadratna, sa stranama dužine 10,5 m. Očuvan je samo podijum visok 5 m, obložen velikim

granitnim tesanicima, u čijoj unutrašnjosti je kripta natkriljena kupolom. U središtu kripte, u jami ukopanoj u stenu, nađen je sloj gara, verovatno sakupljen sa lomače. Uz obod jame, u manjem udubljenju, otkriven je set ženskog zlatnog nakita, koji se sastoji od: 3 ogrlice, 3 prstena,

naušnica, masivnih ukrasa za kosu, aplika i pločica na kojima je utisnut lik rimskog imperatora Galerija ili Maksimina Daje. Ovaj nalaz pokazuje da je u mauzoleju najverovatnije bila sahranjena Galerijeva sestra, odnosno majka Maksimina Daje.

30. TRANSDIERNA

Utvrđenje na desnoj obali Dunava u Đerdapu, kod Tekije, naspram dačke Dijerne (Oršava) na levoj obali Dunava. Naziv Transdierna posvedočen je jedino u Noticiji. Naselje na desnoj obali, nasuprot Dierni, u ranocarsko doba verovatno nije imalo poseban naziv. Nazivi Transdierna i

Transdrobeta mogli su nastati posle povlačenja Rimljana iz Dakije i pretvaranja Dierne i Drobete u pogranične tvrđave.

U 1. i početkom 2.v.ne, u vreme Domicijanovih i Trajanovih Dačkih ratova, bila je značajan vojni punkt. Sudeći po otkrivenom materijalu, naselje na mezijskoj obali bilo je skromnog obima. Do većeg priliva stanovništva

moralo je doći posle povlačenja rimske vojske iz Dakije, krajem 3.veka. U kasnoj antici bila je uporište za zaštitu prelaza preko Dunava.

Utvrđenja Otkrivena su 2 utvrđenja: 1. Starije utvrđenje - Na levoj obali Tekijskog potoka, s vojničkim barakama i dosta arheološkog materijala

44

(dim.100x84 m). Žigovi iz ovog utvrđenja potvrđuju da je tu bila stacionirana V Galska

kohorta i kohorta IX Voluntariorum, mada je posadu mogla davati i legija VII Klaudia.

2. Mlađe utvrđenje - Na desnoj obali potoka, iz 3./4. veka, strane duge 36 m.

Jedini podatak o vojnoj posadi naselja nalazimo u Noticiji, prema kojoj posadu ovog kastela čini jedan odred milites exploratores. U Dierni se u to vreme, u drugoj polovini 4.v, nalazio deo legije XIII Gemina.

Naselje Naselje je bilo skromnog obima. Nalaz jednog Mitrinog spomenika ukazuje možda na postojanje svetilišta.

Kraj Tvrđavu i naselje Transdierna porušili su Huni. Prokopije je ne spominje među obnovljenim kastelima. Ali on spominje da je Justinijan obnovio Zernu, što je

verovatno Dierna. Dierna je mogla biti obuhvaćena rimskom teritorijom još uvek u vreme kada je Prokopije pisao. U Dierni je u 3.-4. veku bila aktivna radionica opeka. Moguće je međutim da je Prokopije imao u vidu naselje na desnoj obali Dunava. Posle napuštanja Dakije i povlačenja civilnog stanovništva iz Dakije južno od Dunava, naziv koji je u prvim vekovima carstva označavao grad severno od Dunava, bio bi prenet na kastel kod današnje Tekije. U prilog ovoj pretpostavci govorila bi i okolnost da izvori pre Noticije ne znaju za poseban naziv naselja s obe strane Dunava kod Tekije (naziv Trans- možda nije ime, već oznaka položaja u odnosu na ono na drugoj obali Dunava).

Ostava Ostava je sklonjene pod zemlju u nesigurnim vremenima na granici rimskog carstva, od 70-ih do 90-ih godina

Domicijanovi ratovi sa Dačanima. Elementi za datovanje su novac (najstariji iz republičkog perioda, a najmlađi Domicijanov), punktirani natipis na

ploči, kopče i argentum potorijum. Ostava je rimska vojnička, ali se ne zna tačno kojoj legiji ili kohorti je pripadao vojnik koji ju je napravio. Karakter blaga pruža uvid u društveno-ekonomske prilike, i govori o prilično visokom životnom standardu rimskih

vojnika na granici, kao i domaćeg stanovništva ili pridošlih trgovaca i zanatlija. U njoj su nađene: nošnja (delovi pojasa i nakita), posuđe i votivne ikone. Što se tiče porekla predmeta, materijal je verovatno domaćeg mezijskog porekla, ali ima srodnosti sa dačkim

nalazima. Jedan deo ostave (delovi pojasa i posuđe) je italskog porekla, za nakit je verovatno da je autohtonog mezijskog porekla, a i za ikone postoji slična mogućnost. U celini ova ostava je sinkretičkog karaktera.

31. TALIJATA

Rimsko i vizantijsko utvrđenje u središtu Đerdapa, kod Donjeg Milanovca, na lokalitetu Veliki i Mali Gradac. Između Gornje i Donje klisure u Đerdapu, na velikoj okuci Dunava, Rimljani su izgradili niz utvrđenja koja su činila

sponu između utvrđenja obe klisure, i štitila prolaz u unutrašnjost Mezije.

Naselje je postojalo i u predrimsko doba. Nije sigurno ko su bili stanvonici ovog naselja pre Rimljana. Ime naselja se ubraja u keltske reči, ali se mora računati i

sa tračkom etničkom komponentom. Na ispitanim lokalitetima, rimski sloj leži na praistorijskoj nekropoli sa urnama.

Položaj Ležala je na raskrsnici puteva, od kojih je jedan preko Dierne vodio u Dakiju, a drugi kraći povezivao bazen

današnjeg Donjeg Milanovca preko Miroč planine sa dunavskom obalom kod Brze Palanke (Egeta). O živom prometu koji se odvijao preko nje, svedoče nalazi novca poznorimskih careva.

Naziv Nijedan natpis nije do sada pokazao kakav status je imalo naselje Talijata. Na Tabuli je ona označena znakom dve

kućice, kojim su obično označavana gradska naselja. Verovatno je spadala u kategoriju kastela. Ime naselja sačuvano je u rimskoj tradiciji u raznim oblicima (Taliatis, Talia, Taliata, Tanata. Epigrafski ime nije

potvrđeno, osim kao skraćenica TA.. na jednoj opeki. Tačan naziv je teško utvrditi.

45

Utvrđenja U Talijati su konstatovana 3 kastela: 1. Mali Gradac na levoj obali Porečke reke - Utvrđenje (dim. 50x40 m) od zemlje je iz 1.v.ne, nastalo u vreme

Tiberija. Obnovljeno je u 3. i 4. veku. Kamena utrvđenja su iz

Hadrijanovog doba.

2. Veliki Gradac na levoj obali Porečke reke - Utvrđenje (dim. 134 x 126 m) je obnovljeno u 3.v. Pored kapije na

severnom bedemu je kompleks građevina, među kojima i žitnica.

Ovde su postojale tri faze gradnje: rimska, vizantijska i slovenska.

3. Na brdu Glavica na levoj obali Porečke reke - Kula prečnika 8,60 m, od koje polazi zid dug 150 m. Na drugom

kraju zida nalazila se još jedna kula. U pitanju je verovatno jedna

strana nekog većeg poznorimskog kastela sa ugaonim kulama.

Sa desne strane Porečke reke sistem utvrđenja se nastavlja. Otkrivene su dve kule, prečnika 11,2 m i 7,5 m, i postojanje rimskih zidova na uzvišenju Gradac.

Sva ova utvrđenja nisu bila posednuta u isto vreme.

Naselje Zapadno od utvrđenja na Velikom Gracu otkriveno je više građevina sa hipokaustom i terme. Građevine su verovatno

pripadale naselju uz vojni logor.

Vojska Pronađene su opeke sa žigovima pojedinih vojnih odreda. Deo VII Klaudie bio je stacioniran u nekom od kastela. Ona je tu bila u prvoj polovini 4. veka. U drugoj polovini 4. veka, prema Noticiji u Talijati su bili auxilium Taliatense i milites exploratores.

Kraj Obnovljena je u vreme Justinijana.

32. TRIKORNIJUM

Rimsko naselje, danas Ritopek, na obali Dunava. Današnji grad Ritopek je tačno iznad. Može da se radi samo uz obalu. Najznačajniji deo je ispod groblja. Tricornium je u antičkom periodu bio značajan zbog svog strategijskog položaja na obali Dunava, bogate okoline s

brojnim vilama (Plavnički potok, Ošljani, Smrden, Boleč) i zaleđa bogatog rudama srebra i olova. Nalazio se na 14 milji od Singidunuma.

Ne zna se gde se nalazilo utvrđenje i koliko je bilo, kao ni podaci o civilnom naselju. Jedino se zna da postoje bar dva fortifikaciona jezgra, jer su temelji utvrđenja zapaženi na groblju u Ritopeku i kod

Boleča. Na lokalitetu Vodice otkriveni su rimski zidovi, temelji kuća, delovi fresko-slikarstva i dr.

Izvori Njegov karakter i vreme pojave je nepoznato. Spominje se prvi put kod Ptolomeja, na mestu gde se reka Moshios uliva u Dunav. Kod Ptolomeja bi Moshios po

položaju odgovarao Moravi. Ali, na njenom ušću se u svim ostalim izvorima spominje Margum. Pogrešno povezivanje Trikornijuma sa ušćem ove reke nastalo je verovatno stoga što je kod Ptolomeja Margum bio ispušten.

Stanovništvo U predrimskom periodu, na ovom mestu verovatno se nalazilo utvrđeno naselje keltskog plemena Trikornjana. Svojevremeno je na osnovu imena bio određen kao da je keltskog porekla. Element -corn (Tricornium i Tricornenses)

javlja se u nazivima mesta i plemena na keltskoj teritoriji (npr. Cornacates i Cornacum u Donjoj Panoniji). Koji su to Kelti? Da nije neki deo zaostalih Skordiska koji nisu prešli Dunav, oko 0. godine (tako se tumači i Pinkum).

U prerimsko doba između Save i Morave bili su naseljeni Skordisci. Posle slabljenja i povlačenja velikog dela plemena prema Panoniji, kolektivni naziv Skordiska prestao je da se upotrebljava za ostatke plemena na teritoriji

46

kasnije provincije Mezije. Manje grupe su se nazivale prema utvrđenjima. Jedan od takvih naziva, po utvrđenju Tricornium prihvatili su Rimljani pri administrativnoj organizaciji oblasti u ovom delu Podunavlja.

Pored imena naselja na Kelte ukazuje i arheološki materijal. Otkrivene su grobnice koje sadrže latenske predmete.

Neki smatraju da su to bili Iliri, jer je element -ensii karakterističan za ilirske govore.

Postoji još jedno mišljenje Močija (Mocsy, HU). Tricornenses se prvi put pojavljuju u rimskim izvorima 2.v, i to samo kod Ptolomeja. S obzirom da se ne pojavljuje u prvim izvorima o Meziji, već samo kod Ptolomeja, on smatra da je grad nov i to od

novodoseljenih. Oni su pripadali grupi Geta, koja je pod Elijem Katom (za vreme Avgusta) početkom naše ere i Plaucijem Silvanom u vreme Nerona, bila preseljena sa leve obale Dunava na rimsku teritoriju. Tada je i 100 000 Dačana preseljeno preko Dunava. On misli da su tada naseljeni Trikornijum i Pinkum. Neophodno je istraživanje da bi se to videlo.

Pitanje je, zar bi ih preselili tako blizu obali? U ovakvom slučaju su zatvorene grupacije - civitas. Njih Hijerokle tako i pominje.

Imena na malobrojnim natpisima rimskog perioda iz Trikornijuma su latinska, keltska i tračka. Ukoliko se na osnovu ovih nekoliko sačuvanih imena može suditi o etničkoj pripadnosti starosedelaca u oblasti Trikornijuma, reklo bi se da su oni bili mešano keltsko-tračko pleme.

Civitas Civilno naselje Trikornijum nije imalo gradski status. U to vreme (6.v.) nema više municipija, kolonija, već se takvi gradovi zovu civitas. U 6.v. civitas su gradovi, a u 2. i

3.v. civitas su domorodačka naselja. Kasnije se romanizacijom gube. Čini se da je to bilo ovde. Ovde nema dokaza da je Trikornijum nekada mogao biti municipijum, ili kolonija. Možda je on bio civitas i ranije. Zašto je ovde ostalo civitas čak do 6.v? Trikornijum je bio administrativni centar i izvozna luka kosmajskih rudnika

(Metalla Tricorniensia). Značaj Trikornijuma raste baš zbog toga. Tako će se Pinkum (Gradište) pojaviti kao centar rudnika oko Peka. Možda će zbog tog značajnog ekonomskog momenta ostati civitas.

Zašto je izabran za centar? Kome Kosmaj pripada – Meziji, Panoniji, Dalmaciji? Po ovome ispada da je Mezija jer joj je tu administrativni centar.

U Bugarskoj su nađeni olovni sličci sa pečatom TR.O.P.DDNN (T-Trik, O-Ofici, P-Plumborum tj. olovo, DDNN-Dominus Noster, a kada ih ima više onda ima više avgusta). Ovo je oficijalno potvrdilo da je Trikornijum centar.

Vojni centar kosmajskih rudnika je u Stojniku. Jedno od mogućih imena ovog mesta je Demesis, a možda se tako zvao ceo Kosmaj (u srednjem veku se pominje pri pohodu Manojla Komnina planina tog imena).

Vojni centar Prvi podaci o posadi Trikornijuma potiču s početka 2.v.ne. Tricornium je bio značajan vojni centar. O tome svedoči naziv Castra Tricornia u itinerarijumima i ostaci nekoliko

fortifikacija različitih veličina na širem prostoru Ritopeka. Kao moguće posade ovog utvrđenja navode se kohorte I Flavia Bessorum, I Pannoniorum (učestvovala je u izgradnji

kastela u Trikornijumu) i delovi legije IV Flaviae. Moguće je da su se kraće vreme, u periodu Trajanovih ratova u Dakiji, u istom logoru nalazile kohorte I Flavia Bessorum i I Pannoniorum. Po odlasku prve u Makedoniju, na gornjomezijskom limesu ostala je samo I Pannoniorum.

U Noticiji, s kraja 3.v, spominje se da je Trikornijum imao tri vojne jedinice: cuneus equitum sagittariorum, auxiliares Tricornenses i auxillum Aureomontanorum.

U okolini su nalažene opeke sa oznakama Trikornijuma. Opeke sa oznakama Trikornijuma nalažene su i u Rakovcu, JZ od Novog Sada. Tu je utvrđenje iz vremena

Dioklecijana. Izgleda da su jedinice iz Trikornijuma u nekom trenutku (možda rat Konstancija II sa Sarmatima) išle tamo da pomognu.

47

Kasna antika U kasnoj antici, prema Notitia dignitatum, ovde su stacionirani cuneus equitum sagittariorum, auxiliares Tricornenses

i auxilium Aureomontanorum. Kod Prokopija Trikornijum se ne spominje u okviru Justinijanove obnove.

Pokretni nalazi Rimski paradni oklop s bogatom dekoracijom.

33. ULPIANA

Rimski i ranovizantijski grad u Gornjoj Meziji, u ravnici omeđena sa severne strane manastirom Gračanicom, a sa južne obroncima brda Drenovac.

Teritorija koju Ulpijana zahvata je cela kosovska potolina. Na jugu, oko današnjeg Kačanika, graničila se sa teritorijom kolonije Scupi, a na severu i severozapadu do stanice Ad Fines kod Kuršumlije.

Gradsku teritoriju Ulpijane presecali su magistralni putevi, Naisus-Ulpijana-Skupi.

Sistematska istraživanja Ulpijane počeli su 1954.g. E. Čerškov i Lj. Popović.

Istorijat Pretpostavlja se da je podugnuta na prostoru starog domorodačkog naselja. Osnovana je početkom 2.veka, verovatno u vreme Trajana (Ulpia). U početku je bila manje rudno naselje, pa prerasta u gradsko. Sredinom 2. veka dobila je status municipijuma. Tokom 3. veka bila je rezidencija prokuratora. U kasnoj antici bila je značajan episkopski centar. Dva puta su je zauzimali Goti. Pretrpela je razaranje u velikom zemljotresu 518. godine. U doba Justinijana porušeni su stari i izgrađeni novi bedemi, a grad nazvan Druga Justinijana (Iustiniana Secunda).

Naselje Utvrđenje je imalo pravougaonu osnovu i bilo je opkoljeno zidovima debljine i do 3 m. Zidovi su na svakih 27,3 m

imali polukružne kule potkovičaste osnove. Na središnjem delu severnog zida nalazila se kapija koja je bila flankirana potkovičastim kulama, a sa njene unutrašnje strane formiran je pravougaoni prostor, propugnakulum.

Otkrivene su severna kapija, bazilika i terme. Kapija – Flankirana je potkovičastim kulama. S njene unutrašnje strane formiran je pravougaoni prostor,

propugnaculum. Bazilika – Potiče iz 5. ili 6.v. To je jednobrodna građevina (dim. 33,5 x 14 m), s masivnom apsidom i pilastrima na

spoljnoj strani podužnih zidova. Ispod njenog poda otkriveni su ostaci starije građevine, s crno-belim mozaicima. Ispod poda apside su nađene dve grobnice. Uz severnu i južnu stranu naosa bazilike, sa spoljne strane, sagrađene su tri zasvođene grobnice.

Gradske terme –Delimično su istražene, a obnavljane su više puta. Uz njih je postavljen monumentalni postament od tesanika, verovatno podijum hrama.

Kastrum – Nalazio se u neposrednoj blizini, istočno od grada. Sagrađen je u 6. veku. To je bio kvadriburgijum (dim. 400x400 m), sa okruglim kulama na uglovima i pravougaonim na stranama kastruma. Sve ukazuje na postojanje suburbijuma.

Nekropole Severna nekropola: - Istražena je grobna građevina tzv. memorija, u okviru koje su grobovi različitih konstrukcija. U njenom središtu

nađen je mermerni sarkofag.

- Tu su otkrivene i tri grobnice od opeke.

48

- Sredinom 6. veka ukopani su germanski grobovi, sa skupocenim nakitom od srebra i pozlaćene bronze.

Zapadna nekropola: - Otkrivena je grobna građevina, orijentisana u pravcu I-Z, s ulazom na zapadnoj strani. U njenoj centralnoj

prostoriji, s apsidom na severnoj i južnoj strani, nađen je ozidan grob.

34. VIMINACIUM

Značajno vojno središte i glavni grad provincije Donje Mezije, danas Stari Kostolac, blizu ušća Mlave u Dunav. Osnovno, predrimsko stanovništvo predstavljali su ogranci Skordiska, Iliri i Tračani. Ponikao je na teritoriji keltskog plemena Skordiska (Trikornjana). Tu su i nađeni keltski ostaci, ali nije nađen njihov

opidum. Moguće je da i naziv Viminacium potiče od keltske reči, jer se sufiks -acium vezuje za Kelte. Prvi deo reči -Vimin dovođen je u vezu sa latinskom reči za vrbu, ali od toga ništa nije sigurno.

Prvi put se pominje u Ptolomejevoj Geografiji.

Njegova veličina i značaj posledica su bogatog zaleđa u dolini Mlave i izuzetno povoljnog položaja u sistemu odbrane severnih granica Carstva, u spletu komunikacija i trgovinskom prometu. Postao je jedan od najvažnijih centara u ovom području Mezije.

Grad se brzo razvio zahvaljujući prolasku tri puta preko njega, a koji su vodili prema nekoliko glavnih centara istoka i zapada (ka jugu, zapadu, istoku i preko Lederate na sever).

Ekonomskom prosperitetu doprinelo je rudno bogatstvo kod današnje Kučajne i plodna dolina Mlave. Bio je značajna vojna baza, krajem 1. i početkom 2. v. za vreme dačkih ratova, i imao svoju stalnu vojnu posadu. U okviru Viminacijuma bile su Lederata i Kupe.

Istraživanja su krajem 19. i poč. 20.v. vodili M.Valtrović i M.Vasić na desnoj obali Mlave, na lokalitetu Čair.

Vojni logor Verovatno je već od početka nove ere postojalo utvrđenje sa nekom vrstom stalne posade. Verovatno je naseljavanje počelo u drugoj polovini 1.v.ne, i to veterana legija koje su činile posadu kastruma. Najpre je bio sedište manjih vojnih odreda.

Krajem 1.v. postao je legijski logor. Legijski logor se nalazio dalje od obale, povučen prema unutrašnjosti, u ravnici na desnoj obali Mlave. Iskopavanja je vršio Valtrović, ali mu nije prepoznao funkciju, već je mislio da je to zapadni kraj naselja. Zatim ga,

kao logor, iskopava Vasić. Logor je imao nepravilnu pravougaonu osnovu, dim. 442x385 m (kardo 442 m, dekumanus 385 m). U okviru kastruma otkriveno je: - odvodni kanal

- olovne cevi za vodovod; na njima se pojavljuju žig IV Flavia

- severni deo tj. put Via Principalis; ta ulica je bila široka 5 m i tekla je paralelno sa kardom

Stanovništvo su činili isluženi vojnici VII Klaudie iz helenističkih oblasti (čak Sirija). Kastrum na desnoj obali Mlave pripada legiji VII Klaudia, koja je došla iz Dalmacije 60-ih i 70-ih godina. To je i

jedina legija koja je potvrđena u logoru. On je verovatno izgrađen na mestu starijeg logora od zemlje, koji su podigle IV Skitska i V Makedonska kada su bile tu prisutne sredinom 1.v, a koji bi bio dovoljno veliki samo za jednu legiju tj. VII Klaudia. Otkriveno je i nekoliko natpisa IV Flavie, ali po veličini kastruma reklo bi se da nije bilo mesta za dve legije u njemu, i da su ovi natpisi verovatno nastali u toku prolaska ove legije kroz Viminacium ili privremenog boravka delova iste.

Na osnvu nalaza novca, smatra se da je ovaj logor bio u upotrebi do sredine 5. veka, do provale Huna.

49

Logor na levoj obali Mlave je kasnijeg datuma, i pretpostavlja se da je nastao posle dominata, jer su se tada stare legije razdelile na više jedinica.

Po Justinijanovoj obnovi kastrum je na levoj obali Malve, i njemu pirpadaju kvadratni temelji sa ugaonim kulama. Ne znamo šta je dalje u kasnoj antici sa utvrđenjem. Izgleda da tada na drugoj obali nastaje novo utvrđenje, dim.

280x210 m, sa kružnim kulama na uglovima i podgrađem. Ove kružne kule deluju kao Justinijanova gradnja, sa 5-6 redova opeka. To je iz onog perioda kada on ojačava utvrđenja.

Prokopije kaže da je Justinijan, iz temelja razoren hram obnovio i učinio ga neosvojivim, što znači da ispod ovog novog utvrđenja postoji još jedno, i da se prebacivanje na drugu obalu odigralo ranije (negde oko Dioklecijane).

To potvrđuje Pointigerova tabla (kraj 3. i poč. 4.v.), koja kaže da se iza Marguma (ušće Morave) nalazi Castro Viminacio, pa zatim Viminacio 10 milja dalje, a onda Municipii 18 ili 28 milja dalje.

Castro Viminacio je novo utvrđenje, Viminacio je staro (da li između njih ima 10 milja, tj. oko 15 km, teško je reći, jer se ne zna gde su prelazili Mlavu), ali šta je taj Municipii to je nejasno.

Neobično je da taj Municipii nema ime. Misli se da označava kraj terotirije municipija Viminacijuma. Uz ime Viminacijum uvek ide Aelium, možda zato što postoji još jedan Viminacijum iz nekog drugog vremena, a ne Hadrijanovog. Takvih primera ima, pri čemu kada jedan dobije status kolonije, drugi ostaje municipijum. Da li je tako bilo i ovde, ne zna se.

Kastrum nastaje krajem 1. i poč. 2. veka, Vasić misli da postoje tri faze gradnje:

1. kameno utvrđenje druga polovina 2.v; drugih kamenih utvrđenja u to vreme kod nas nije bilo

2. utvrđenje kamen-opeka (opus mixtum) – 3.v. Septimije Sever i Gordijan III; toga do tada kod nas nije bilo i

ponovo se javlja tek u kasnoj antici; jedan bugarski arhitekta koji je iskopavao u Serdici, izneo je teoriju da se po

broju redova opeke može datovati koji je vek (npr. 3 reda je 3. vek); to je potvrđeno na mnogim lokalitetima; u

Viminacijumu ima 3 reda, pa bi to mogao biti 3. vek; tada je tu boravio Septimije Sever, a tada je i u vreme

Gordijana uzdignut na nivo kolonije

3. zidovi od blata, i utvrđenje se koristi kao naselje; mislilo se da je to delo varvarskih federata - novodošle

populacije stvaraju svoje naselje

600.g. kaže se da je jedan vizantijski vojskovođa došao na Viminacijum, koji je ostrvo. Pretpostavlja se da se radi o lokalitetu Svetinje, gde su nađeni ostaci kuća gepidskih federata. Ovo utvrđenje je imalo rov ispunjen vodom i reku sa obe strane, pa je izgledalo kao ostrvo.

Tako su tu u jednom momentu bile dve postaje, Gepidi na Svetinji i Rimljani u utvrđenju.

Naselje Civilno naselje nastaje iz kanaba. Uz vojni logor na desnoj obali potvrđeno je civilno naselje, na malom rastojanju od njegovih zapadnih bedema. U 19. veku još su se jasno nazirali njegovi obrisi: široke ulice koje se seku pod pravim uglom, trgovi, pozorišta,

kupatila, vodovod, gradski bedemi. Valtrović u svojim istraživanjima spominje da je civilno naselje imalo razmere oko 600x1200 m. Vasić procenjuje površinu naselja na oko 72 ha. Na prostoru između logora i Mlave nađena je polukružna građevina prečnika 8 m, i smatra se da je to kula. Pronađena je i jedna građevina 56x51 m, za koju se misli da je antičko pozorište. Pronađena su dva rimska kuptila.

Otkiveno je naselje i na levoj obali Mlave, u neposrednoj blizini kastruma, i moguće da je to poznorimsko naselje opasano bedemima od Justinijana.

Kanabe 1. i 2.v. nisu potvrđene, ali se potvrđuju na osnovu teksta jednog natpisa: “obnovljene su u vreme Severa”. Iz natpisa iz 3. veka potvrđeno je uporedno postojanje dva naselja, kanabe uz vojni logor i municipiuma. Sahranjivanje

Počev od 1977.g, pod vođstvom Lj. Zotović, istražuju se prostrane nekropole južno i zapadno od grada. Južni kompleks naročito je istražen.

50

Otkriveno je:

- na hiljade grobova spaljenih i inhumiranih pokojnika, s raznovrsnim prilozima

- nadgrobne ploče

- sarkofazi s reljefnim predstavama iz mitologije i svakodnevnog života

Zidane grobne konstrukcije: - nekoliko memorijalnih objekata

- nekoliko grobnica oslikanih freskama iz 4. veka

Istražen je deo gepidske nekropole.

U horizontima od 1. do 3.v. preovladava incineracija, dominiraju grobovi sa grobnim jamama: 1. grobovi dim. 100x60 cm, pravougaonog preseka - Strane su jako zapečene, što upućuje na zaključak da su

pokojnici bili direktno spaljivani u samim jamama. Grobovi su prekriveni dvoslivnim krovom, ili ravnom

opekom. Ostaci pokojnika su rasuti po grobnoj jami. Prilozi su spaljeni sa pokojnikom (nakit), ili naknadno

ubačeni (žišci).

2. etažni grobovi sa subgrobnim prostorom – Obe etaže imaju tragove gorenja, pri čemu je ovaj dole grob. Zatvara

se opekama sa strane i odozgo, ili na dve vode (ideja kuće). Pepeo je rasut bez reda.

3. dački tip sahranjivanja – Nema ih mnogo, manje od 190. Sahranjuje se u sudovima, dačkog tipa. Taj tip grobova

zove se Mala Kopašnica-Sase, po lokalitetima (ima ih od Panonije do Kosova, i od Leskovca do Bosne). Kera -

mičke posude su skoncentrisane na jednom mestu, dok je nakit rasut po celom grobu.

Ako su ovde sahranjeni Dačani, ko du onda oni iz prva dva tipa grobova? Verovatno Kelti ili Dardanci. Ko je to onda ko pokriva ovaj prostor? Pre je to neka kulturna simbioza, i lokalni odgovor na rimski način sahranjivanja. Uopšte, u Viminaciumu nema pravih rimskih grobova, već nailazimo na simbiozu sa autohtonim uticajem (lokalna varijanta).

U samoj jami se nazire ograničavanje groba linijom od crvene zapečene zemlje koja označava grob. Grobovi su se presecali, što znači da grobovi nisu bili obeležavani na celoj površini, ili je oznaka bila privremenog karaktera.

Br. priloga je vezan za br. 3 (3,6,9 magični pitagorejski broj, a možda ima veze i sa 3 tečnosti libacije). Jedan od priloga je bio i striginis, za skidanje masti za palestre, u obliku srpića, time se maže, obično se nalazi uz mladiće.

Od početka 3. veka gubi se kremacija i počinje inhumacija. To se razlikuje od provincije do provincije. Kod nas od druge polovine 3. veka dominira inhumacija.

Grobovi su u etažu, gde je donji zaštićen konstrukcijom opeke - sa dvoslivnim krovom ili naređanom opekom. Neki grobovi sadrže libacione cevi. To su cevi u konstrukciji etaža. Služile su za libaciju tečne žrtve, slično

nekadašnjim belim lekitima, koji su imali šuplje dno kroz koje se sipala libacija, da se umire mrtvi. Ove cevi verovatno imaju istu funkciju. Načinjene su od običnih tubula za vodovod, ali vertikalno se stavljaju. Takve cevi su služile da obeležavaju grobove, jer ti koji imaju cev vrlo retko su oštećeni pošto se prema njima ophodilo sa poštovanjem.

Ivica grobova je zapečena, i to ukazuje na to da je lomača bila u samom grobu i da je pokojnik bio spaljen u njima.

Međutim dve stvari se ne uklapaju:

- bi se razvilo neophodnih 900˚ C potrebnih za kremaciju, potrebno je minimum 4x2,5 m grobne jame, koji ovde fale za po čitav metar; možda su ih spaljivali i po dva puta.

- pored jednog od grobova je nađena ogromna zapečena površina, sa ogromnim brojem kočeva; za jednu lomaču treba 4 koca, a ovde ima tragova koca za oko 300 lomača; zašto bi ovo pravili ako su ih spaljivali u grobu.

Ipak, pre će biti objašnjenje purifikacije grobne jame uz pomoć vatre. U sveže iskopanu jamu se ubaci granje i spali.

Time se praktično i ojača grobna jama, jer zidovi postaju čvršći. U tako pripremljenu površinu pokojnik biva prenesen

(predhodno već spaljen). Pronađene su velike površine gde se smatra da se spaljuje granje, a ne ljudi.

Kult za mrtvima, sa kojima bi živi bili vezani rodbinski ili esnafski, čini da se iznad pojedinih grobova stvaraju velike površine, tzv. kuline, gde su se o zadušnicama donosili darovi, gde se moglo jesti i piti. Tu su se razbijale korišćene posude (zaprljane su), i tu su se ostavljale.

51

Incineracija je bila skup metod, tako da lako pravimo socijalne razlike među stanovništvom koje je sebi moglo da ga priušti i onih koji bi bili primorani da svoje sahranjuju inhumirajući ih.

Takođe je postojao običaj po kome bi u centru logora postojala jedna zajednička priložnica, za sahranjivanje najsiromašnijih vojnika.

U Rimu je bilo pravilo da se deca, dok im ne izbiju prvi zubi, sahranjuju skeletno. Javljaju se i kenotafi tj. lažni grob. On ostaje prazan, jer pokojnik nije mogao da bude sahranjen pošto je pri pogibiji

telo izgubljeno (davljenje…). Tu se vidi ideja smirivanja duha, u grobu namenjenom nestalom pokojniku. Ima i pokojnika sahranjenih sa nekom gredom, koja je možda bila deo nadgrobne arhitekture.

Pored grobova sa kremacijom, ima i skeletnih za koje se čini da su nešto stariji. Ali ko se to onda kod nas u 2.veku inhumira? Kelti se kremiraju, Rimljani se kremiraju: - da li je došlo do renesanse Kelta, koji su se pre nego što su došli ovde inhumirali, pa onda pod uticajem Rimljana

počeli da se spaljuju- možda su to neki orijentalci iz Male Azije; tamo su se tradicionalno inhumirali - pogrebnih darova skoro da nema; spaljivanje je veoma skupo, pa kako su se onda sahranjivali najsiromašniji? u

Rimu su robovi inhumirani; možda je to i ovde slučaj - ima i izuzetaka, npr. jedan veoma bogat grob devojčice; ali to ništa ne znači, jer su Rimljani decu inhumirali

Spomenici

Postoje tri spomenika iz vremena kada je Viminacium bio kolonija: 1. spomenik posvećen Mitri

2. nadgrobni spomenik na kome se nalaze natpisi članova porodice izvesnog Trofimusa

3. nadgrobni spomenik Aurelia Konstancija

Mozaici

Mozaik koji je otkriven pripadao je pravougaonoj prostoriji vezanoj sa manjom odajom, hodnikom i stepeništem. Mozaik od belih i crnih kamenčića predstavlja konja u trku, a na frizu se nalazi kentaur i jedna ljudska glava.

Istorijat U njemu su boravili imperatori: Hadrijan, Septimije Sever, Karakala, Gordijan III, Trajan Decije, Pakacijan

(protivcar, odavde hoće da sruši carstvo), Elirijan (kratko car), Filip Arabljanin, Trebonije Gal, Dioklecijan, Konstantin Veliki, Konstancije I, Julijan i Gracijan.

Dobio je gradski status i postao municipijum na početku vladavine Hadrijana, kad je on 117.g. boravio u Meziji. Na natpisima se potvrđuje pod imenom Municipium Aelium Viminacium. Aelie je Hadrijan.

Sredinom 2. veka postaje središte namesnika Gornje Mezije. Pre toga je bilo u Racijariji. Dalji uspon Viminacijuma prekinut je epidemijom kuge za vreme Marka Aurelija, ali samo zakratko, jer je već u

prvim godinama 3. veka ovaj grad bio u punom procvatu. Grad je uživao naklonost Septimija Severa, i u njegovo vreme doživljava polet i bogati se. Posetio ga je dva puta:

196.g. pri odlasku u Rim i 202.g. pri povratku sa istoka. Prilikom svoje prve posete Sever je u gradu proglasio svog starijeg sina Basijana, zvanog Karakala, za cezara i proglasio ga Antoninom. Prilikom druge posete verovatno su obnovljene kanabe i čitav logor.

Status kolonije stekao je za vreme Grodijana III (238-244.g.), verovatno krajem 239.g. U isto vreme dobija pravo kovanja bakarnog novca, od 239-256.g. Na novcu su prikazivani: avers - portreti careva od Gordijana III do Valerijana, revers – personifikacija kolonije u raznim varijantama, kao ženska figura između lava i bika, simboli IV Flavie i VII Klaudie. Nije se poklapala zvanična i lokalna godina. Galijen zatvara kovnicu.

Dioklecijan je posetio Viminacium krajem 3. veka, pri prolasku od Nikomedije ka Rimu, od avgusta do septembra. Posle godinu dana ponovo ga je posetio, od septembra do oktobra 294.g, posle bitke kod Marguma sa uzurpatorom Korinom.

Konstantin ga je nekoliko puta sigurno posetio. 317.-322.g. dok je ratovao protiv Sarmata u Bačkoj. Ostala je zabeležena poseta od 334.g. u toku ratova sa Gotima.

Tim istim povodom posetio ga je 354.g. Konstancije II, sin Konstantina. 359.g. u gradu je Julijan. 382.g. u gradu je Gracijan. Od 4. veka bio je episkopsko sedište.

52

441.g. grad su zauzeli Huni, razorili ga i opljačkali, a stanovnike odveli u roblje. Grad je ponovo pod “rimskom” vlašću u vreme Justinijana, kada je obnovljen i verovatno sveden samo na

pograničnu tvrđavu.

584.g. zauzimaju ga Avari.

Oko 600.g. ponovo je u rukama Vizantije, ali ne zadugo. Verovatno su ga ubrzo dotukli Sloveni u nadiranju.

Kovanje Viminacijuma 239.g. početkom vladavine Gordijana III postaje kolonija, i dobija pravo kovanja bakarnog novca. U njemu je od Filipa I (244-246.g.) do Galijena (260-268.g.; od 253.g. sa Valerijanom) povremeno kovan i carski

srebrni novac, a ovde su novac kovali i neki protivcarevi. Glavni razlog za otvaranje ove kovnice je verovatno bio nedostatak sitnog novca u prometu na tlu podunavskih

provincija. Tu su se nalazile i brojne trupe. Viminacijum je bio i glavni punkt ovog odbrambenog pojasa. Za odabir Viminacijuma kao kovnice veliki značaj je imala i blizina rudnika Pinkum (Eliana Picensia).

Kovnica radila od 239/40.g. do 254/55.g.ne. Vreme kovanja odredjeno rimskim brojevima od i do XVI u isečku reversa. Reč je o posebnoj lokalnoj eri koja se nije podudarala sa zvaničnom rimskom godinom. Nije jasno kada je počela ova era. Smatra se da je počinjala negde izmedju leta 233. i novembra 240.g, ili možda još preciznije 21. oktobra 239.g. kada je bio jedan jubilej Gordijana III.

Postoje pauze 248-49. i 253-54. (an. X i an. XV). Uzroci ovih pauza nisu utvrdjeni (možda teškoće u snabdevanju rudom). U ovom periodu novac je nosio 14 likova careva i članova njihovih porodica (od Gordijana III do Galijena).

Kraj kovanja je u vreme vladavine Galijena (253-268.g.), koji je ukinuo sve lokalne kovnuice u rimskom carstvu. Moguće da je na ovakvu odluku uticala i rasteća nesigurnost ovih krajeva.

Kuju u tri nominala koji se popularno nazivaju velika, srednja i mala bronza. Velika je uglavnom bila od čistog bakra, srednja je legirana isključivo sa cinkom (tzv. orihalk- mesing), a mala je bila ili od čistog bakra ili legirana sa kalajem i olovom. Zabeleženi su i primerci sa većom težinom od redovne, tzv. “debeljaci” koji predstavljaju probne otkove i nekoliko medaljona.

Aversna predstava su likovi careva od Gordijana III do Valerijana, odnosno Galijena. Reversna predstava na većini primeraka: ženska figurina u stojećem stavu - personifikacija grada Viminacijuma ili

provincije Gornje Mezije. Glavom uvek okrenuta levo. Veoma retko je data frontalno. Ženska figura ima na sebi dugu haljinu i traku oko glave. Pored desne noge personifikacije prikazan je bik, a pored leve lav simboli legija VII Klaudia i IV Flavia. Ponekad bik ima grb kao zebu. Za emisije prve, a delom i druge godine kovanja karakteristična je izvesna statičnost položaja, naročito u predstavljanju bika. Kasnije i lav i bik su predstavljeni u pokretu. Ponekad se umesto ženske personifikacije pojavljuje personifikacija sa odećom nalik muškoj.

Od IV, V, XI, XII, XIII i XIV godine lokalne ere kovana su vanredna izdanja. Sva vanredna izdanja su drugačija od osnovnog tipa. Postoji tri tipa:

1. tip sa veksilumima (vojnim insignijama- na visokoj motci zastava i razni simboli) 2. tip sa Viktorijom 3. tip sa Pax (niz motiva koji ukazuje na blagodeti mira- venac, rog izobilja, globus, Viktorija na njemu…svi ovi simboli čine sinkretičko božanstvo Mezija-Pax).JUGOSLOVENSKI DEO PROVINCIJE GORNJE PANONIJE - GRADOVI

Akuminkum, Basijana, Bononia, Burgene, Rittium, Sirmijum, Taurunum.

35. AKUMINKUM

Keltski oppidum i rimsko utvrđenje kod Slankamena na Dunavu (današnji Slankamen). Dva dominantna platoa na kojima se moglo nalaziti veće utvrđenje – Gradina i Humka. Rimsko utvrđenje podignuto je na dominantnom uzvišenju Gradina, na visokom lesnom platou na obali Dunava,

nasuprot ušću Tise u Dunav. Povoljan strategijski položaj, naspram ušća Tise, uslovio je rano prisustvo rimske vojske na ovom mestu:

- posadu utvrđenja u Akuminkumu prvo je sačinjavala, pred kraj 1.v.ne, kohorta I Britannica C.R. equitata, a

kasnije kohorta I Campanorum

- na suprotnoj obali, kod Titela, otkriveno je nekoliko epigrafskih spomenika koji pominju kohortu I Britannica

53

- u kasnoj antici stacionirane su konjaničke jedinice (cuneus equitum Constantium Acuminci i equites sagittarii

Acuminci)

Višeslojno nalazište: 1. skordistički oppidum (latenska kultura) od kojeg su dokumentovani delovi bedema i ostaci nekih građevina od

trošnog materijala (civitas Scordiscorum)

2. rimskom periodu pripadaju ostaci arhitekture i pokretni materijal u ostacima temelja srednjevekovnog utvrđenja,

tj. na lokalitetu Gradina konstatovan je antički horizont ispod srednjevekovnog utvrđenja

3. 2-3.v. utvrđenje je obnovljeno solidno građenim zidovima (pritesani kamen u malteru), a u unutrašnjosti su

podignute nove zgrade. Plan ovog utvrđenja nije u celosti poznat, ali se predpostavlja da je sledio osnovu

keltskog oppiduma prilagođujući se konfiguraciji terena. U podnožju gradine razvijalo se civilno naselje, čiji su

tragovi evidentirani na području današnjeg sela.

U Akuminkumu je bilo značajno središte kulta Jupitera Dolihena.

36. BASSIANA

Rimsko naselje i utvrđenje u Petrovcu kod Rume. Basijana je postala municipium za vreme Hadrijana, a kolonija u vreme dinastije Severa. Nadživela je barbarska

pustošenja i u 6. veku se pominje kao civitas Bacensis.

Naselje Na lokalitetu Gradina otkriveno je naselje koje je verovatno u kasnoj antici opasano bedemima s četvorougaonim

kulama. Naselje je bilo nepravilnog elipsoidnog oblika, površine oko 20 ha, ali s pravilnim unutrašnjim rasporedom komunikacija.

Vojni logor Na obližnjoj Gradini u Dobrincima nalzio se vojni logor. Ta Gradina se identifikuje s predgrađem Basijane, ( Caput

Bassianense). Veliki vojni logor bio je trapezoidnog oblika (dim. 322 x 521 x 385 x 390 m). U njemu je bio smešten odred legije II Adiutrix. Posle podele Donje Panonije, ova jedinica je prebačena u Valeriju.

Posadu utvrđenja tokom kasne antike činila je kohorta I Thracum.

Istraživanja Potvrđene su 2 faze u korišćenju i rekonstrukciji fortifikacije. Naselje Basijana nije arheološki istraživano, a plan je rekonstruisan na osnovu aviosnimaka iz 30-ih godina 20. veka.

Ovo je jedan od prvih primera primene aerofotografije u našoj arheologiji.

37. BONONIA / BANOŠTOR

Rimsko utvrđenje i pristanište na Dunavu kod današnjeg Banoštora (Srbija). Prvobitno je bio autohtoni oppidum, nazvan Malata, koji je omogućavao bezbedan prelazak preko Dunava. U rimskom periodu bio je dunavsko pristanište Sirmiuma. U doba ranog Carstva ovde je verovatno bila stacionirana kohorta I Campanorum. U kasnoj antici Bononia postaje značajan vojni centar koji je, s utvrđenjem Onagrinum na levoj obali Dunava, štitio

prelaz preko reke, kontrolisao plovidbu i put prema Sirmiumu. U Bononiji su boravili carevi Julijan i Gracijan. Prema Notitia dignitatum, ovde je bio smešten deo legije V Ioviae i odred equites Dalmatae.

54

Na strategijski istaknutom platou kod pravoslavne crkve u Banoštoru otkrivene su:

- terme

- deo poznoantičke bazilike s nekropolom

- poluzemunice iz dr. pol. 4. veka, koje se mogu povezati s federatima ili varvarima koji su bili naseljeni unutar

granica Carstva

U neposrednoj funkcionalnoj vezi s Bononijom jeste i obližnje veliko utvrđenje kod sela Čerević.

38. BURGENE

Značajan rimski vojni punkt, koji se nalazi u današnjim Novim Banovcima na Dunavu. Mesto je ležalo na dunavskom putu, na 10 milja od Zemuna. Burgene su nastale iz autohtonog opiduma, o čemu svedoče i nalazi iz kasnog latena. Postojala su 2 fortifikaciona objekta na ovom lokalitetu:

1. veći, na lokalitetu Gradina, gde su vršena arheološka istraživanja

2. na lokalitetu Duvarine

Utvrđenje

Na Gradini postoje ostaci utvrđenja, koje je datovano od 2. do 4. veka. Utvrđenje ima razmere 500x600 m. Otkriven je samo deo bedema sa kulama potkovičaste osnove.

Smatra se da je Dunav, koji je u vreme visokih voda odnosio dobar deo obale, odneo i tvrđavu, a uz nju i veći deo civilnog naselja.

Arheološki nalazi, koji se pripisuju nosiocima seobe naroda, pokazuju da je ovo utvrđenje bilo zaposednuto federatima ili preuzeto od varvara.

Vojna posada Njegovu posadu u 2. i 3. veku činila je kohorta I Thracum c.R. (civium Romanorum), sudeći prema mnogim opekama

sa žigom ove jedinice. Nalažene su i opeke s pečatima jedinica kohorte III Alpinorum equitata i kohorte VII Breucorum Antoniniana, koje

ukazuju na značajnu graditeljsku delatnost i možda na još jedan fortifikacioni centar. Slično je i u kasnoj antici. Prema Notitia dignitatum, ovde su stacionirani deo legije V Ioviae s prefektom,

Dalmatinski konjanici (equites Dalmatae) i cuneus equites Constantianorum.

Pokretni nalazi

1. bronzane statuete2. aplikacije 3. delovi opreme rimskih vojnika

39. SIRMIUM

Rimski grad na ušću Bosuta u Savu, danas Sremska Mitrovica. Teritoriji Sirmiuma pripadala su i mnoga naselja, kao Basijana, Bononija, Kukcijum i Kornakum. Sistematska jugoslovensko-američka i jugoslovensko-francuska arheološka istraživanja započeta su 1958. god.

Istorijat Osnovan je krajem 1.v.pne na mestu starijeg domorodačkog naselja.

55

Tokom 1. veka bio je značajna vojna baza. Za vreme Flavijevaca postao je kolonija. Od kraja 3. veka glavni grad provincije Panonnia Secunda. U 4. veku se pominje kao najlepši i najbogatiji grad u Iliriku. Za vreme Maksimina Tračanina i za vreme Licinija bio je carska prestonica. Četiri rimska cara rođena su u Sirmiumu

ili okolini: Trajan Decije, Aurelijan, Prob i Maksimijan Herkulije. Imao je: radionicu oružja, kovnicu novca od 330. do 378. g, bio je i stanica dunavske flote i episkopsko sedište. Tokom 5. i 6. veka ugrožavali su ga varvari: najpre Goti, pa Huni i Gepidi, i Avari koji su 582. osvojili grad i raselili

stanovništvo.

Arhitektura Arhitektura iz 1. i 2. veka očuvana je u tragovima na nekoliko lokaliteta, i to ispod građevina iz poznije epohe. Zidovi

kuća bili su od pletera i lepa ili drveta i naboja, ponekad ukrašeni kvalitetnim freskama sa zoomorfnim i antropomorfnim motivima.

Jedna stambena četvrt iz 2. veka u blizini severnog bedema sastoji se od nekoliko kuća: Eskulapova kuća, Kuća s apsidom, Dalmacijeva kuća.

Otkrivene građevine uglavnom potiču s kraja 3. i početka 4. veka: - Delimično je istražena reprezentativna palata u centru današnje Sremske Mitrovice, čiji je unutrašnji prostor, kao i

fasada, bio oplaćen raznobojnim mermerom i porfirom. Otkriveni su i delovi zidnih mozaika i fresaka. U njenim

okvirima sagrađen je tetrapilon (13,5 x 13,5) s krstastim svodom, koji je verovatno bio u funkciji carskog

ceremonijala.

- Ispred palate nalazili su se forum i hipodrom, dužine 450 m, s kriptoportikom na spoljnoj strani

- Blizu hipodroma podignuta je sred. 4.v. vila s dvorištem i peristilom, a nešto starije terme uključene su u vilu.

- Uz severnu granicu foruma sagrađene su carske, Licinijeve terme.

- Južnije od termi, krajem 3. i početkom 4. veka, sagradjena je javna žitnica. Njen unutrašnji prostor podeljen je s 4

reda stubaca, a spoljni zidovi su ojačani masivnim pilastrima.

- U neposrednoj blizini žitnice otkriveni su ostaci veće građevine, verovatno civilne bazilike.

Ceo taj gradski kvart opasan je bedemom. Van bedema postojalo je svetilište s mnogim votivnim spomenicima beneficijarija.

Severno od gradskog bedema istražena je oktogonalna građevina, možda mauzolej iz dr. pol. 3. ili prvih dec. 4. v.

Nekropole Sirmium je bio i hrišćanski centar, s nekropolama i martirijumima. Na SI nekropoli otkriven je kultni objekat s apsidom na istočnoj strani. U neposrednoj blizini oltarskog prostora

otkriveni su i natpisi, u kojima se pominje Irinej, prvi istorijski posvedočen episkop Sirmiuma. Na desnoj obali Save, u Mačvanskoj Mitrovici, nalazio se starohrišćanski objekat iz prve pol. 4. veka, iznad kog su

podignute 3 srednjevekovne crkve posvećene Sv. Irineju.

Pokretni nalazi

1. mermerne i bronzane skulpture

2. predmeti od bronze

3. predmeti od keramike

4. predmeti od stakla

5. sarkofazi, koji su veoma cenjeni, izrađivani su u lokalnim kamenorezačkim radionicama

Lucije Domicije Aurelijan

56

U Sirmijumu je rođen 9. septembra 214.g. Lucije Domicije Aurelijan. Rodio se u porodici niskog roda, otac mu je bio zemljoradnik, a majka skromna sveštenica rimskog boga sunca Sola.

Karijeru je izabrao u vojsci, da bi mogao da napreduje u društvu. Zahvaljujući inteligenciji, hrabrosti i strogosti napredovao je do čina generala. Bio je poznat po tome što je delio sa svojim vojnicima logorski život i borio se uvek u prvim redovima.

Zbog svog niskog porekla imao je ambicije da se orodi sa nekom uglednom rimskom porodicom, te se oženio Ulpiom Severinom, čija je familija vodila poreklo od Marka Ulpia Trajana, rimskog imperatora sa početka 2.v.ne.

Nekolikio puta je pobedio Germane na Majni, pa je dobio od imperatora Galijena tu titulu 256.g. Kao general konjice istakao se u istrebljenju Gota 269. i 270.g. koji su bili prodrli u balkanske provincije. Tom

prilikom ubijeno je preko 300 000 varvara. Kada se u aprilu 270.g. Klaudie II razboleo od kuge i umro, vojska je proglasila Aurelijana za cara, iako su legije u

Akvileji izvikale Kvintila, Klaudijevog brata za imperatora. No Aurelijanov ugled toliko ga je uplašio da on nije ni pokušao da preduzme išta protiv njega, te su ga vojnici likvidirali i prihvatili Aurelijana za imperatora.

Izvršio je reformu kovanja i uveo novi novac 274.g.ne. Ubijen je na nagovor oslobođenika Mnesteja, koji je bio upleten u proneveru novca, pa kada je posumnjao da

imperator zna, sačinio je spisak uglednih ljudi i vojnika, za koje je tvrdio da su na carevom spisku za likvidaciju. Pošto su mu ovi poverovali sklopili su zaveru i ubili Aurelijana 275.g. u 61. godini života.

Episkop Irinej Sirmijum je poznat i kao mesto pogubljenja prvog zabeleženog episkopa i sveca Irineja. U Dioklecijanovo vreme, on

je osuđen na kaznu odsecanja glave i bacanja tela u reku. Izveden je na most koji je vodio u pravcu prema ušću reke Bosne (Basuntius, Bacuntius) i pogubljen. Ovaj most je u nekim grčkim izvorima označen kao Artemidin most.

Ovo je značajno zbog toga što se u dokumentima saznaje za ime jednog od dva mosta, a to je Pons Basentis. Drugi je pomenut usput, kao detalj, da ga je Licinije oštetio bežeći pred Konstantinom 316.g. Taj most se nadovezao

na put prema Beogradu, verovatno uz desnu obalu Save.

Vojska Pretpostavlja se da su u Sirmijumu bile stacionirane legije I Audiutrix, II Audiutrix, ili VIII Augusta. Ipak, to se za

sada ne može dokazati, s obzirom da vojnog logora nema ni na širem području grada. Malo je verovatno da je legija II Audiutrix boravila u Akuminkumu (Slankamenu), ali neki odredi ove legije su od

kraja 1.v. na dalje ipak u rimskom Sremu. U nadležnosti im je verovatno bilo zaleđe limesa. Jedna od jedinica svakako je bila stacionirana u Basijanama. O tome nam govori spomenik iz Konjica, koji Piniju,

vojniku ove legije, umrlom u Basijanama, podižu roditelji. U vreme Dioklecijana u spisu Notitija Dignitatum pominju se zapovednici dveju legija:

1. V Iovia, sa sedištem u Burgenama (Novim Banovcima) i delom u Bononiji (Banšator)

2. VI Herkulia, sa sedištem u Onagrinumu (Begeč)

Obe ove legije formirao je Dioklecijan, i one su bile dodeljene Panonii Secundi, koja je posle podele Donje

Panonije 296.g. ostala bez legionarske posade.

40. RITTIUM

Logor u kojem je stacionirana ala I Augusta Ityraeorum. Prema redosledu sa Notitie dignitatum, u kasnoj antici tu su i Dalmatinski konjanici.

Na lokalitetu Gradina u centru današnjeg sela Surduk, konstatovani su rimski šut, sitno i krupno kamenje, zgura, staklo i sl.

U Brđanskoj ulici, na samom kolovozu između dve kuće, pod tankim slojem zemlje nazirale su se 50-ih godina konture temelja jedne veće rimske građevine koja je pripadala kompleksu utvrđenja. Ono je nažalost uništeno prilikom izgradnje druma Belegiš-Surduk 1957.g.

Lokalitet Čolićev čot zapadno do gradine, na bregu koji je od njega odvojen usekom širine oko 40 m, registrovan je rimski građevinski šut, kućni lep, staklo, fragmenti keramike, možda ostaci civilnog naselja.

Pokretni nalazi1. ljuske pločastog oklopa

57

2. torzo Venere od mermera3. više manjih statueta4. maske 5. slični predmeti primenjene umetnosti

41. TAURUNUM

Sedište pojedinih detašmana VII Klaudie, panonske flote i kombinovanih odreda.

1. vek Najstarije rimsko utvrđenje, ne velikih razmera nastalo je na mestu starijeg keltskog naselja na platou Gardoškog

brega. Tako se zaključuje na osnovu podataka sa kraja prošlog veka, gde se kaže da se prilikom odrona brega srušio deo rimskog temeljnog zida, u čijoj je fugi od maltera bila uzidana medalja Germanika iz 16.g.ne.

2. i 3. vek Tokom 2. i 3. veka, na ravnom delu dunavske obale koja zahvata približno današnje jezgro starog Zemuna, podignuto

je veće utvrđenje sa kulama i kapijama. Razni ostaci građevina unutar utvrđenja, registrovani su na više mesta:

- deo istočnog bedema debljine 3m

- temelji kružne kule ispod severoistočnog ugla zgrade zemunske opštine

- kružna kula ispod Franjevačkog manastira

- druga kružna kula, možda u gradskom parku

- rimska kula i deo bedema, otkriveni prilikom izgradnje carinarnice

- jedna kula, nizvodno od veslačkog kluba Galeb

Svetilišta

Pretpostavlja se da se u gradu nalazio hram Liberu-Dionisu. Drugo svetilište je bilo na današnjem Masarikovom trgu, gde je nađen reljef sa predstavom Asklepija, Higije i Telefa.

Nekropole Nekropole su locirane: - na prostoru duž Gajeve ulice

- na platou Gardoša

- najkasnije groblje iz 3-4. veka, širilo u podnožju Gardoša

42. TIPOVI RIMSKIH UTVRĐENJA

Kastra (castra) Rimski vojni logor bilo za stajaću vojsku (castra stativa), bilo za vojsku u maršu (castra hiberna).

Najstariji logori bili su opkoljeni jednim jarkom ili sa više jarkova (fossae), koji su imali karakterističan oblik pri dnu suženih rovova (fossa fastigata). Zemlja koja je pri tom iskopana korišćena je za nasipanje bedema, koji je na čeonoj

58

strani bio poduprt palisadom2 ili kamenom. Ponekad je i unutrašnja strana bila poduprta drvenim zidom, tako da se šetnoj stazi zvanoj ager (agger), moglo prići samo rampom ili stepenicama.

Bedemi, koji su imali krunište i kule, zatvarali su pravougaonu površinu koja je iznosila oko 20 ha i bila ispresecana komunikacijama koje se seku pod pravim uglom. Dve glavne ulice (via praetoria i via principalis) spajale su četiri kapije. Glavne kapije su ulazna (porta praetoria) i izlazna (porta decumana), dok su se ostale dve nalazile levo (porta principalis sinistra) i desno (porta principalis dextra) od njih. Prednji deo logora, kod ulazne kapije, zvao se pretentura (praetentura), a zadnji deo, kod izlazne kapije, gde su čuvani zarobljenici i bile smeštene razne pomoćne jedinice zvao se retentura. Prostor između bedema i unutrašnjosti logolra, širine i do 20 m, nazivan je intervalum (intervallum).

U središtu logora prvobitno se nalazio pretorijum (praetorium), šator komandanta legije. U doba Carstva privatne odaje komandanta odvojene su od službenih (principia), koje sadrže i svetilište (sacellum), a ispod njih se nalazila i podzemna odaja koja je služila kao riznica. Ispred principije bila je izgrađena poprečna sala, bazilika s tribunalom, sa većim dvorištem opkoljenim portikom.

Logori za stajaću vojsku imali su i bolnicu (valetudinarium), radionice (fabricae), žitnice (horrea), štale i odeljenje za lečenje konja (veterinarium) ako je bilo konjice.

Vojnici su najpre bili smešteni po šatorima, koji su vremenom zamenjeni drvenim barakama, a kasnije i prostorijama od kamena. Barake su bile izduženog pravougaonog oblika, sa desetak odaja za vojnike, kao i nekoliko odaja za niže vojne činove. Najčešće su dve barake bile spojene zajedničkim hodnikom.

Čest slučaj je bio da se manji logor stavi unutar većeg.

Kvadriburgijum su bila utvrđenja sa četiri kule, iz doba Konstantina i Dioklecijana. Manjih su dimenzija (50x50m), zidovi su debeli oko 2,5 m i postoji samo jedan ulaz.

Postojala su dva tipa kastruma:1. Ofanzivni tip kastruma – Utvrđenja u niziji gde nema vlage, bolesti, malarije. Pravougaonog su oblika, dim.

100x150 m. Kameni bedemi bili su širine oko 1 m. Tehnika zidanja je opus kvadratum. 2. Defanzivni tip kastruma – Dioklecijanove i Konstantinove reforme. Legije su bile manje, sa 1000 do 6500 ljudi. U

4. veku bedemi postaju širi, od 2 do 2,5 m. Cardo i decumanus se seku u sredini logora. Ulazi se zatvaraju i funkcionišu jedan do dva ulaza. Kule su sa spoljne strane i povećava se njihov broj.

Teritoriji logora pripadalo je i manje civilno naselje, kanabe, i posebne građevine, kao što su amfiteatar, kupatila i razne zanatske radionice.

Krajem 4. veka dolazi do provale Huna, bezvlašća i rušenja limesa. U 6. veku, za vreme Justinijana, dolazi do obnove limesa i logora. Bedemi su postali deblji (3x3,5 m), kule su sa

spoljne strane, a tehnika zidanje je opus mikstum.

Kastel (castellum) Manji rimski vojni logor, uglavnom za pomoćne auksilijarne trupe (pomoćna vojska - auxilia).

Nisu se mnogo razlikovali od rimskih legijskih logora. Najčešće su imali isti oblik, ali manju površinu (od 1,4 do 5,2 ha). Često su se prilagođavali izgledu terena, pa su mogli imati i trougaonu osnovu. Raspored građevina u unutrašnjosti isti je kao kod legijskih logora.

Već tokom 2.v. građevine kastela bile su sa unutrašnje strane prislonjene uz bedem, a kule su bile različitog oblika.

Kasteli nisu uvek vezani za limes (granicu), već mogu služiti i kao baza za snabdevanje vojske, ili kao zaštita radnika. Kasteli su međusobno povezani putevima. Kasteli manjih jedinica za kontrolu na predstraži Carstva, tzv. numeri, još su manjih dimenzija (od 0,6 do 0,8 ha) od

kastela za pomoćnu vojsku. Ove manje jedinice, sastavljene od mladih ljudi iz graničnih oblasti provincija, bile su granična patrola i policija. Nosile su svoje zavičajno ime i služile se domorodačkim oružjem. Najpoznatiji su Numeri Brittonum, koji su iz Britanije prebačeni u Gornju Germaniju.

2 Palisad (lat. palus=kolac) – Ograda od kolja, koja se u odbrambene svrhe postavlja oko manjeg naselja ili vojnog, najčešće poljskog utvrđenja. Sastoji se od niza gusto poređanog i međusobno povezanog masivnog kolja, vertikalno ili koso pobijeno u zemlju, koje je zašiljeno na gornjem kraju. Palisad je najčešće deo zemljanog utvrđenja, odnosno prati odbrambeni rov, i postavlja se na vrhu ili spoljnjoj strani bedema. Takva utvrđenja podižu se u raznim sredinama, pretežno u ravnicama, pored reka, od mlađeg neolita do poznog srednjeg veka.

59

Kanabe (canabae) Civilna naselja koja su formirana oko rimskih legijskih logora. Najpre su imala seoski karakter i sastojala su se od trošnih zgrada (šatori, daščare), u kojima su živeli trgovci,

zanatlije i svi oni koji su sledili vojnike i starali se o zadovoljavanju njihovih potreba. U doba Carstva naseljavali su ih i veterani, peregrini i rimski građani, tako da vremenom prerastaju u gradska naselja,

municipijume i kolonije.

Opus Termin koji označava različite tehnike zidanja i ukrašavanja građevina u rimskoj arhitekturi: 1. opus cementicium – tehnika primenjivana počev od 2.v.pne pri formiranju jezgra zidova od sitno lomljenog kamena i

maltera.2. opus incertum – gradnja zidova pomoću manjih komada lomljenog kamena, i to bez određenog reda. 3. opus kvadratum – gradnja zidova od kamena tesanog u obliku paralelopipeda. 4. opus latericium ili testaceum – gradnja isključivo od opeke. 5. opus mixtum – gradnja od naizmeničnih redova opeke i kamena. 6. opus musivum – tehnika oblaganja podnih ili zidnih površina kockicama od raznobojnog kamena ili staklene paste

(tasera3) odnosno stakla, postavljenih na sloj maltera, pri čemu se oblikuju geometrijski i vegetabilni motivi ili figuralne predstave (mozaik). Pretpostavlja se da je nastala u 4. milenijumu pne u Mesopotamiji. Mozaicima su najpre ukrašavani podovi i zidovi, a tek kasnije i tavanice. Tehnički se mogu razlikovati dve vrste: mozaik sastavljen od kockica (opus tesselatum) i mozaik sastavljen od malih i nepravilnih komadića (opus vermiculatum). Prvi je pogodniji za geometrijske motive, dok je drugi zbog veće preciznosti korišćen za figuralne kompozicije. Krajem 2.v.pne podni mozaik se pojavljuje i u Italiji. Najpoznatiji je Aleksandrov mozaik u Pompejima, na kome je predstavljena bitka između Aleksandra Velikog i persijskog kralja Darija. U vreme pozne Republike i ranog Carstva mozaici su bili uglavnom dvobojni, tj. crno-beli. Nešto kasnije postaju polihromni. Počev od vremena Flavijevaca, mozaičari često podražavaju monumentalno slikarstvo. Geometrijski i vegetabilni motivi spojeni su u kompozicije koje pokrivaju velike podne površine, ili su raspodeljeni oko centralnog panela (emblema4). Mozaici su bili omiljeni u svim provincijama. Najpoznatiji su severnoafrički, sicilijski i antiohijski, s kraja 3. i prve polovine 4. veka. Na teritoriji Jugoslavije najkvalitetniji mozaici otkriveni su u Risnu, Gamzigradu i Medijani.

7. opus retikulatum – tehnika gradnje zidova od kamena, ili opeke koje se slažu dijagonalno da bi ličili na mrežu. 8. opus sektile – tehnika oblaganja podnih ili zidnih površina pločicama od kamena različitih boja, da bi se dobila

efektna dekoracija enterijera. 9. opus siliceum – tehnika gradnje zidova od nepravilnih poligonalnih kamenih blokova, i to bez korišćenja maltera. 10. opus vermikulatum – tehnika oblaganja podova malim nepravilnim komadićima stakla ili staklene paste, koji liče na

crviće (otuda i naziv vermikulatum), pogodna za izradu figuralnih mozaika jer omogućuje veću preciznost pri prikazivanju ljudskh i životinjskih figura.

43. VOJNA POSADA NA DUNAVU

Namesnik konzularnog ranga je po pravilu komandovao sa dve legije. Mezija je bila pod upravom namesnika konzularnog ranga, što znači da su u njoj bile sigurno stacionirane dve legije.

Romanizatorska uloga pripadnika legija IV Flavie i VII Klaudie, i njihova uloga u nastajanju prvih gradskih naselja na limesu u Gornjoj Meziji je poznata na osnovu natpisa.

Ove legije, međutim, nisu prva posada Mezije.One su premeštene na Dunav više decenija posle rimskog osvajanja. U ranoj vojnoj istoriji gornjomezijskog limesa može se izdvojiti nekoliko perioda, u kojima je došlo do promena u

broju i rasporeda legija:

3 Tesera – U rimskoj kulturi kockica od različitog materijala (kamen, staklo, olovo, kost, bronza, pečena zemlja) koja je služila za igru, kao ulaznica za javne predstave, bon za besplatno žito (tesserae frumentariae), preporuka za gostoprimstvo (tesserae hospitalis), ili za izradu mozaika.4 Emblem – U grčkoj i rimskoj kulturi, reljefni umetak u središtu srebrnih posuda, a u mozaičkoj umetnosti posebno urađeni paneli raznih oblika, najčešće sa figuralnim predstavama, koji se postavljaju u središte mozaičkih tepiha.

60

I Od Avgustovog vremena do 44-46.g. – od stvaranja prve vojne komande u Meziji do osnivanja Trakije 46.g. Uspostavljanje prvih leg. logora na Dunavu, na mezijskoj granici, bilo je istovremeno sa organizacijom provincije

Mezije. Pre toga legije su se nalazile u Dardaniji. Pre 16.g.pne rim. vojna posada na teritoriji kasnije Mezije nije postojala. Prvi pouzdan podatak o rimskoj vojsci u Meziji pod komandom carskog legata odnosi se na 6.g.ne.

Vreme premeštanja vojske iz Makedonije na teritoriju kasnije provincije Mezije, i prenošenje komande na posebnog legata nije sigurno. Premeštanje legija na sever može biti posledica podele provincija između cara i senata, pri čemu je makedonska posada pomerena na sever. Tako je stvorena vojna komanda severno od Makedonije, verovatno sa sedištem u Naisusu. Premeštanje legija iz Makedonije na sever možda se desilo:- Smatra se da je ono predhodilo dalmatsko-panonskom ustanku, i možda usledilo posle 1.g.ne.- Možda i ranije, posle ugušivanja tračkog ustanka, 13.-11.g.pne. Ovome ide u prilog to da posle 11.g.pne nema

nikakvih vesti o nemirima u ovom delu Balkanskog poluostrva. Prisustvo vojske je moglo sprečiti napade plemena sa severa preko Dunava.

Zatim su preduzete i mere za obezbeđenje granice na Dunavu. Posedanje dunavske obale manjim vojnim snagama moglo bi se datovati u vreme posle ugušenja dalmatsko-panonskog ustanka. Povod za to mogao je biti upad Sarmata preko Dunava u Meziju, u vreme dok je Cecina sa mezijskom vojskom bio u Panoniji.

Prva utvrđenja na Dunavu morala su ležati na većim međusobnim rastojanjima. Njihova posada je verovatno bila malobrojna i imala je pre zadatak da kontroliše pokrete varvara na levoj obali, nego da im se suprotstavlja pri pokušaju prelaska preko Dunava.

Podatak kod Tacita je prva pouzdana vest u izvorima, o legijama na mezijskom delu Dunava. Odnosi se na raspored legija 23.g.ne. Imena dve legije koje su bile na mezijskom delu Dunava, IV Scythica i V Macedonica, potvrđena su na natpisu iz 33./34.g.ne uklesanom na steni u Gospođinom viru. One su ranije pripadale posadi Makedonije. Pri stvaranju Mezijske vojne komande one su prvo bile premeštene u Dardaniju, a zatim na Dunav u vreme kada je Mezija organizovana kao rimska provincija, prve godine Tiberijeve vlade.

II Od 46-68.g. – od osnivanja provincije Trakije do ratova na istoku, 70-ih godina 1. veka IV Scythica i V Macedonica su potvrđene kao mezijske, na jednom natpisu s početka Klaudijeve vlade. Promene u

broju i rasporedu mezijskih legija su usledile oko 45.g, a u vezi su sa:- stvaranjem provincije Trakije i mogućnosti izbijanja nereda u toj novoj provinciji; istovremenom sa stvaranjem

provincije Trakije, Mezija je izdvojena iz provincijskog kompleksa Ahaja-Makedonija-Mezija, i data na upravu posebnom konzularnom namesniku

- u ovo vreme Rimljani se mešaju u prilike u Bosforskom carstvu, pa je postojala mogućnost izbijanja rata Tako je potreba zaštite donjeg Dunava dovela do pomeranja jednog dela mezijskog garnizona dalje niz Dunav. Kao

pojačanje mezijskoj posadi premeštena je, na zapadni deo mezijskog limesa, legija VIII Augusta iz Panonije. Tako su tada u Meziji postojale tri legije, i tu su ostale narednih nekoliko godina.

Do vraćanja na dve legije moglo je doći 49.g, posle završetka rata u Bosforskom carstvu. Tada je verovatno IV Scythica bila premeštena na Rajnu, u Germaniju.

Do ponovnog povećanja broja legija u Meziji na tri, dolazi po premeštanju VII Claudie u Meziju iz Dalmacije. Njen dolazak na Dunav različito se datuje (62.-67.g, 57./58.g, 45.g.). Premeštanje VII Claudie iz Dalmacije, ne mora se vezati za neki krupniji događaj na Dunavu. Odlazak neke od legija sa Dunava posle 57.g, mogao je biti razlog njenog dolaska u Meziju. Potrebe održavanja stalne posade u Dlamaciji bile su sve manje.

Tako bi se posada Mezije između 45.-49.g. sastojala od četiri legije: IV Scythica, V Macedonica, VIII Augusta, VII Claudia. Ali ovo je malo verovatno jer kasnije kod ozbiljnije situacije na Dunavu, Mezija nije imala više od tri legije. Oko sredine 1.v.ne dunavska granica za Rimljane nije imala toliki značaj kao rajnska.

Povećanje mezijske posade na tri legije bilo je privremeno. Malo pre 62.g, kao pojačanje rimskim snagama, koje su pretrpele poraz u Jermeniji, u Siriju je bila poslata V Macedonica. Posle njenog odlaska na Dunavu su ostale dve legije, VII Claudia i VIII Augusta.

67./68.g. varvari ponovo prelaze Dunav radi pljačke Mezije. Tada im Rimljani suprotstavljaju i legiju III Gallicu. Ona je došla sa Istoka na Dunav 68.g. Ona je bila predviđenja za stalnu posadu, koja bi sa njom brojala tri legije.

III Od 69-86.g. – vreme građanskih ratova i ratova Domicijana na Dunavu Značajne promene u jačini posade Mezije su se dogodile za vreme i posle građanskih ratova 69.g. U njemu su

mezijske legije uzele učešće tako da je mezijska granica ostala bez zaštite. Da bi obezbedili granicu na Dunavu, vojni komandanti su sklopili ugovor sa varvaskim vođama i primili ih u rimsku vojsku. Ali ova mera je bila nedovoljna zaštita rimske provincije južno od Dunava. Pad mezijskih legijskih logora u ruke varvara i katastrofu na ovom delu

61

rimske granice, sprečio je vojskovođa Mucian, koji je u to vreme prolazio preko Mezije sa legijom VI Ferrata, na putu od Sirije ka Italiji.

Po završetku građanskog rata: - u Meziju je vraćena samo VII Claudia- III Gallica premeštena je u Siriju, a VIII Augusta u Germaniju, i na njihovo mesto bile su upućene V Alaudae i I

Italica, koje su se do tada nalazile u Germaniji- uskoro je sa Istoka vraćena V Macedonica

Ovo povećanje mezijske posade bilo je trajno. Time počinje pomeranje vojnog težišta sa Rajne na Dunav. Formalno mezijska posada je još 62.g. brojala 4 legije, ako je tačno da je V Macedonica i posle odlaska na Istok

ostala pod komandom mezij. legata. Stvarno, međutim, ona do vremena Vespazijana nije imala više od 3 legije.

IV Od 86-117.g. – od početla ratova sa Dačanima do Hadrijana; od Hadrijana do kraja antike raspored legija ostao je isti Četiri spomenute legije, I Italica, IV Scythica, V Alaudae i VII Claudia, činile su posadu Mezije do početka rata sa

Dačanima, 85.g. Početkom rata, prilikom neuspelog pohoda na Dačane, bila je uništena V Alaudae, na čije mesto je 86.g. prebačena IV Flavia iz Dalmacije. Tada je i podeljena komanda u Meziji, i stvorene su dve provincije, Moesia superior i Moesia inferior.

Pretpostavlja se da je broj legija u Meziji 86.g. povećan na pet legija, dolaskom II Adiutrix. Ali na teritoriji, koja je ulazila u sastav Mezije, nije otkriven ni jedan spomenik pripadnika legije II Adiutrix iz 1.v.ne. Jedini dosada poznati natpis, na kome se spominje centurion legije II Adiutrix, otkriven je u Sirmijumu (provincija Panonija).

Na jednom natpisu iz Potencije spominje se optio tribuna pet legija, koje su uzele učešća u panonskom ratu. Ali, ovaj natpis ne pruža nikakve osnove za zaključak da su bile u pitanju legije Mezije, ili samo Gornje Mezije.

Stalna posada Mezije je ostala i u vreme dačkih ratova nepromenjena. Od ukupno 4 legije, VII Claudia i IV Flavia pripale su posadi Gornje Mezije do kraja Antike, a I Italica i V

Macedonica Donjoj Meziji.

Zaključak: Manjih odeljenja vojske bilo je na Dunavu verovatno od vremena premeštanja legija iz Makedonije u Meziju. Od 14.g. od osnivanja provincije Mezije, na Dunavu je bila posada od dve legije. 23.g. ona pouzdano je potvrđena posada od dve legije. Od 45.g. posada Mezije je povremeno povećana na tri legije, u trenutcima spoljne i unutrašnje opasnosti, kao u vreme

osnivanja provincije Trakije. U vreme Vespazijana došlo je do trajnog povećanja mezijske posade, i od tada počinje pomeranje vojnog težišta sa

Rajne na Dunav. Od 69.g. u Meziji se nalaze četiri legije. Od 86.g. posle podele Mezije, provincija Gornja Mezija je imala posadu od dve legije, stacionirane na Dunavu.Stalni logori legija Do danas nije pouzdano utvrđeno gde su se nalazili stalni logori prvih mezijskih legija. U prvo vreme stalni logori legija su se nalazili u zapadnom delu Mezije (Viminacijum ili možda Singidunum). Posle

45.g. jedan logor pomeren je niz Dunav, a na teritoriji kasnije Gornje Mezije je ostala jedna legija u Viminacijumu. Viminacijum i Singidunum su ostali legijski logori do kraja Antike.

IV Scythica i V Macedonica su mogle imati logore prvo u Singidunumu i Viminacijumu, ili Racijariji i Eskusu. V Macedonica je potvrđena u Eskusu za vreme Klaudija, ali se ona verovatno i ranije nalazila na ovom mestu, od

vremena Tiberija ili od prvih godina nove ere. IV Schytica, neizvesno je gde se nalazio njen logor. Možda je bio u Viminacijumu. VIII Augusta imala je logor u Novama. VII Claudia kasnije zauzima Viminacijum. U Noticiji se na gornjomezijskom limesu pominju VII Claudia i IV

Flavia. Pojedina odeljenja IV Flavie i VII Claudie nalazila su se u kastelima duž limesa, ili u unutrašnjosti provincije. Opeke obe legije nalaze se u zidovima mnogih utvrđenja na Dunavu.

XIII Gemina se spominje u Noticiji, na gornjomezijskom limesu. Na desnu obalu Dunava ona je premeštena posle napuštanja Dakije, krajem 3.v. Činila je posadu pet kastela između Egete i Raciarije.

IV Flavija, neizvesno je gde se u početku nalazio njen logor.

62

Singidunum – Ptolomej (podaci o Meziji iz vremena Trajana) je spominje u Singidunumu, na ušću Save u Dunav. Malo je verovatno da je ona odmah po dolasku u Meziju bila stacionirana u Singidunumu. Najstariji spomenici iz Singidunuma potiču tek iz sredine 2. veka.

Postoji više mišljenja o tome gde se nalazio njen prvi logor – Viminacijum ili Racijarija u Gornjoj Meziji, odnosno Durostorum u Donjoj Meziji, ili Akuminkum u Panoniji.

Viminacijum – Pretopstavka da je IV Flavia u početku delila logor sa VII Claudiom u Viminacijumu, zasniva se na tome što je u blizini ovog vojnog logora otkriveno nekoliko spomenika na kojima se spominje IV Flavia. Ovi spomenici datuju se u 1.v. i početak 2.v. na osnovu toga što je ime legije skraćeno na IIII F F , a ova skraćenica je bila u upotrebi do Hadrijanovog vremena, mada se javlja i kasnije. Kasnije je ime legije skraćivano sa IIII Fl. fel. Sama pojava spomenika jedne legije ne mora značiti da se njen stalni logor nalazio na tom mestu. Spomenici pripadnika IV Flavie nalaženi su u mnogim mestima u Podunavlju. Međutim, u prvo vreme ona nije mogla biti ni u Viminacijumu, jer je on suviše mali da bi primio dve legije.

Singidunum – IV Flavia je možda u vreme Hadrijana ili Trajana iz Viminacijuma prebačena u Singidunum. Akuminkum – Iz Viminacijuma je možda premeštena u Panoniju. Između 89. i 92.g. mogla je imati stalni logor u

Akuminkumu. Dokazi za to su (ali ništa od ovoga nije sigurno): - 89.g Domicijan zabranjuje stacioniranje 2 legije u istom logoru, pa ona nije mogla ostati u Vim sa VII Claudiom- Učešće IV Flavie u panonskom ratu 89.-92.g. dokazuje da se ona tad nalazila pod komandom panonskog legata.

Učešće u panonskom ratu ne dokazuje da se njen stalni logor nalazio u Panoniji. Mogla je zadržati svoj logor u Meziji i ostati pod komandom mezijskog legata, kao što je bilo i kasnije, prilikom njenog ratovanja na Istoku.

- Natpisi IV Flavie otkriveni u Akuminkumu, potiču iz 1.v. Najstariju posadu tu su činile II Adiutrix i X Gemina. - Na nekim natpisima iz Panonije potvrđeni su veterani ove legije.

Margum – Prvi logor ove legije možda je bio u Margumu. Ušće Morave na kome je ležao Margum, predstavljalo je do osvajanja Dakije strategijski osetljivu tačku, sa koje se mogao štititi i kontrolisati prolaz na jug. VII Claudia na levoj obali Mlave i IV Flavia na ušću Morave mogle su efikasno braniti moravski prolaz od prodora varvara sa leve obale Dunava. Nađeno je nekoliko natpisa iz Marguma koji svedoče da je tu možda bio prvi logor IV Flavie.

RASPORED LEGIJA OD 9.g. DO 137.g.

naziv legije vreme dolaska u Meziju stalni logor vreme odlaska /novi logor

IV Scythica 9, 11. ili 6.g. Viminacijum? Singidunum? 45.g. Oescus (Rajna) V Macedonica pre nove ere Viminacijum? Singidunum? 62.g. Sirija

VIII Augusta 44.g. Viminacijum? 69.g. Germanija VII Claudia 57. ili 67.g. Viminacijum –

III Galika 68.g. ? 69.g. IV Flavia 86.g. Marguma do 100.g, Singidunum – V Alaudae 69.g. Viminacijum 86.g. uništena

Putevi Jedan od prvih zadataka legija na Dunavu je bila izgradnja puteva. Oni su povezivali tvrđave na Dunavu i,

nadovezujući se na puteve iz Panonije, omogućavali vezu sa Italijom. Na zapadnom, ravnom delu gornjomezijskog limesa postojali su putevi i prolazi i u prerimsko doba. Izgrađeni putevi:

2. 33./34.g. na osnovu svedočanstava natpisa iz Gospođinog vira, legije IV Scythica i V Macedonica su izgradile put u Gornjoj klisuri. Početak radova se datuje u 30.g. Od 41. do 44.g. vršene su popravke ovog puta.

3. U početku Trajanove vlade, u toku pripreme za rat sa Dačanima, građen je put od Viminacijuma ka Lederati kod koje je izvršeno prebacivanje trupa u Dakiju.

4. 98/99.g. građen je put kod Prahova.5. Tri godine kasnije je izgrađen most preko Dunava, da olakša saobraćaj između Mezije i novoosvojene Dakije.

Izgrađeni put duž desne obale Dunava imao je veliki vojni i ekonomski značaj. Njime su se kretale trupe iz jedne polovine Carstva u drugu. Premda je to bio duži put između Italije i istočnih provincija, rimski carevi su ga često koristili pri odlasku na Istok, stoga što su na njemu ležali veliki vojni logori. Ekonomski značaj puta je porastao posle osvajanja Dakije.

Pomoćni odredi Zajedno sa legijama u Podunavlje je došao određen broj ala i kohorti. Povećanje broja pomoćnih jedinica teklo je

uporedo sa povećanjem broja legija. Za vreme zadržavanja na gornjomezijskom limesu pomoćni odredi su korišćeni kao radna snaga pri izgradnji

utvrđenja i komunikacija. Opeke sa njihovim žigom ili natpisi pripadnika pojedinih odreda, otkriveni su u mnogim kastelima na Dunavu.

63

O prvim pomoćnim odredima u Meziji ne zna se skoro ništa. Najranija vojna diploma iz Mezije potiče iz 75.g.ne. Na njoj se nalaze imena 10 kohorti: I Antiochensium (sa Istoka), I Sugambrorum veterana (samo ona je pripadala posadi Mezije pre Flavijevaca), I Raetorum (sa Istoka), I Lusitanorum (iz Panonije), III, IV, V, VII, VIII Gallorum (sa Rajne) i I Cisipadensium (sa Istoka).

Oko 74.-75.g. pominju se i kohorta V Hispanorum i ala I Claudia nova. Na vojnoj diplomi iz 78.g. javljaju se prvi put kao mezijske kohorte: I Thracum Syriaca, I Cantabrorum, I Cilicum, I

Sugambrorum tyronum, II Lucensium, Mattiacorum (navedena bez broja). Odeljenje konjice strelaca potvrđeno je u Lederati i Trikornijumu (kasna antika, Notitia dignitatum).

Povećanje ala i kohorti na Dunavu bilo je u vreme Domicijanovih ratova, posle 86.g. Najveći broj pomoćnih odreda u Meziji posvedočen je na diplomama iz vremena Trajanovih ratova na Dunavu, 100. i

103/107.g. Promene u strukturi i broju pomoćnih odreda na limesu, nastalih u vreme Dioklecijana i Konstantina se mogu pratiti

na osnovu spisa Notitia dignitatum.

Flota na gornjomezijskom limesu Flota u Meziji postojala je verovatno od vremena osnivanja provincije. Obezbeđuje mir na granici, transport i

snabdevanje vojske. Panonska i mezijska flota na Dunavu zvale su se classis Flavia Moesica, što ne mora značiti da je osnovana tek u

vreme Flavijevaca. Ovaj počasni naziv ona je mogla steći učestvujući u odbrani dunavske granice 69.g. Izvorni podaci o rečnim pristaništima i floti u Gornjoj Meziji, veoma su retki:

1. Postojanje pristaništa u Viminacijumu indirektno je potvrđeno na jednom natpisu s kraja 2.v. 2. Rečna pristaništa u Gornjoj Meziji bila su Margum, Egeta i Racijarija, prvi put su potvrđena u Noticiji. 3. Rečno pristanište moralo se nalaziti i u Singidunum, ali flota je u njemu potvrđena tek u 6.v. Kod Menandra se

Singidunum spominje kao rečno pristanište sa dugom tradicijom.

Rimska vojska Legija (legio), osnovna jedinica u rim. vojsci, sastavljena od 10 kohorti. Imala je 5300 aktivnih vojnika, ali su njome

bile obuhvaćene i posebne službe - razni činovnici, stegonoše, medicinsko osoblje, i odred od 120 konjanika. Samo je rimski građanin mogao biti uključen u legiju, dok su saveznici pripadali pomoćnim, auksilijarnim trupama. Za vreme Republike, legijom je komandovao vojni tribun, a za vreme Carstva legat. Broj legija i broj vojnika u njima menjali su se. Marijevom reformom proširena je vojna obaveza na sve građane i

stvorena je profesionalna vojska. Avgust je utvrdio broj legija na 25, M. Aurelije povećao na 30, a S. Sever na 35. Legije su nosile imena po provincijama u kojima su služile (Germanica), po poreklu (Italica), po božanstvima (Martia

Vitrix), po carevima (Claudia), po određenim svojstvima (Gemina), po nadimcima (Rapax). Vojna služba trajala je 25 godina, posle čega su otpušteni vojnici dobijali malo zemlje i određenu sumu novca, a

nekada su osnovane i kolonije veterana, tj. isluženih vojnika. Termin legija takođe se odnosi na vojni sistem kojim je rimska imperija savladala i upravljala starim svetom.

Kohorta (kohors), u rim. vojsci jedinica koja je brojala 480 ljudi. Svaka kohorta ima 6 centurija od po 80 vojnika. U doba Carstva leg. se sastojala od 10 kohorti, od kojih je prva imala još 600 ljudi (činovnici i zanatlije, ne bore se). Na čelu svake kohorte bio je oficir, centurion. Oni su u okviru jedne legije bili rankirani po komplikovanoj društvenoj

klasifikaciji, sa varijacijama u autoritetu i sposobnostima od vrha ka dnu. Centurion prve kohorte bio je glavni oficir legije i zvao se primus pilus.

Za vreme Avgusta su ustanovljene i gradske kohorte (c. urbanae) i kohorte pretorijanaca (c. praetoriae) koje su stacionirane u Rimu i okolini. Pretorijanci su bili careva lična garda.

Kohorte su dobijale imena po vrsti naoružanja (c. sagittariorum), nastanku (c. gemina), ljudstvu (c. classica, voluntariorum), starosti (c. veterana, nova), geografskim oznakama (c. Macedonica), imenu naroda (c. Breucorum) ili muškim ličnim imenima (c. Lepidiana), po imenu cara.

Oznakom c(ivum) R(omanorum) saopštavano je da su pripadnici te kohorte u neko vreme i iz određenog razloga dobili rimsko građansko pravo.

Neke oznake su bile počasne, kao pia fidelis i victrix.

64

Vojnička diploma (diplomata militaria), diploma dodeljivana isluženim rimskim vojnicima pomoćnih odreda i mornarima, kao garancija sticanja rimskog građanskog prava (ius civitas) i prava na ženidbu (ius conubium).

Sastoji se od dve bronzane pločice spojene žicom, provučenom kroz otvore na uglovima. U unutrašnjosti je ispisan tekst sa imenom otpuštenih vojnika a, radi lakše kontrole, tekst je ponavljan i na spoljnjoj strani.

U Rimu su originali diploma bili okačeni na zidove hrama boginje Fides na Kapitolu, ili na žrtveniku Julijevske loze, a kasnije i na Minervinom hramu.

Najstarija diploma je iz vremena Klaudija, a najmlađa iz 306.g. Vojničke diplome otkrivene su i u Srbiji, na limesu.

Signa militarija (signa militaria), stegovi u rimskoj vojsci. Stegonoša (aquilifer) je bio važna ličnost u vojsci. Gubitak legijskog stega značio je i raspuštanje legije, jer je označavao njen numen.

Najstariji oblik je drvena motka sa predstavom otvorene šake na vrhu. Steg manipule najpre je imao snop sena na vrhu, a kasnije lišće ili predstavu šake. Od vremena Marija (268.g.), legijski steg bio je od srebra ili pozlaćenog srebra (aquila), sa figurom orla raširenih krila

sa munjom u kandžama i vencem (corona). Tokom ranog Carstva dodavani su medaljoni sa likom cara, ili deifikovanih vladara (imagines). U kasnoj antici dobili su specifičan izgled i na njima se, verovatno pod varvarskim uticajima, javljaju prikazi zmaja

(draco), a pod hrišćanskim uticajem Hristov monogram u vencu (labarum). Neke legije imale su na svojim stegovima i predstave raznih životinja (medved, bik, lav, divlji vepar). Konjica je imala drugu vrstu stega, veksilum (vexillum), u obliku duge motke sa kratkom prečagom na kojoj je bio

pričvršćen komad tkanine. Na veksilumu su se nalazile i oznake jedinice, figure careva i životinja, kao i stečena odlikovanja.

65