T.C. ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2176 AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1202

OSMANLI TRKES GRAMER

Yazar Prof.Dr. Hayati DEVEL

Editrler Prof.Dr. Musa DUMAN Yrd.Do.Dr. Halit BLTEKN

ANADOLU NVERSTES

Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir. Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr. lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz. Copyright 2010 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM Genel Koordinatr Prof.Dr. Levend Kl Genel Koordinatr Yardmcs Do.Dr. Mjgan Bozkaya retim Tasarmclar Yrd.Do.Dr. Evrim Gen Kumtepe r.Gr.Dr. Zekiye Rende Grafik Tasarm Ynetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz r.Gr. Nilgn Salur lme Deerlendirme Sorumlusu r.Gr. ennur Arslan Kitap Koordinasyon Birimi Yrd.Do.Dr. Feyyaz Bodur Uzm. Nermin zgr Kapak Dzeni Prof. Tevfik Fikret Uar Dizgi Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi

Osmanl Trkesi Grameri

ISBN 978-975-06-0857-5

1. Bask Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 37.000 adet baslmtr. ESKEHR, Aralk 2010

indekilerSunu .... viii Arapada Kelime Yapm: Kelime Kalplar ve okluk Kategorisi ..... 3 GR . 3 ARAPA KELMELERN YAPISI ..... 3 ARAPA KELME YAPIMI ....... 4 ARAPA KELMELERN VEZN ..... 6 Arapa Kelimelerin Veznini Bulmak .... 6 HARFLERNE GRE ARAPA KELMELER .. 8 ARAPADA SMLER VE OKLUK .... 13 Arapada simler ... 13 simlerin Vezinleri .... 14 Arapada simlerde okluk ... 14 kilik (Tesniye)...... 14 okluk (cem') ...... 15 Slim okluklar ...... 15 Mkesser okluklar...... 16 zet .... 23 Kendimizi Snayalm .. 25 Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ...... 26 Sra Sizde Yant Anahtar ......... 26 Yararlanlan Kaynak ..... 28 Arapada Kelime Yapm: Mcerred Masdarlar, sm-i F'iller ve sm-i Mefller ..... ARAPADA MASDARLAR .. Mcerred (Sem) Masdarlar ..... Sls Mcerred Masdarlarn Vezinleri ..... Rub Mcerred Masdarlar .. Mimli Masdarlar .... Mec'l Masdarlar ... SM- F'L VE SM- MEF'L .... Mcerred Masdarlarn sm-i Filleri ve sm-i Mef'lleri . zet .... Kendimizi Snayalm .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ......... Sra Sizde Yant Anahtar ....... Yararlanlan Kaynak ...... Arapada Kelime Yapm: Mezdnfih Masdarlar (Kys Masdarlar) ... MEZDNFH MASDARLAR (KIYS MASDARLAR). f'l Bb ..... f'l Bbnn sm-i F'ili .. f'l Bbnn sm-i Mef'l . Tef'l Bb .. Tef'l Bbnn sm-i F'ili ... Tef'l Bbnn sm-i Mef'l .. Tefa''ul Bb ....... Tefa''ul Bbnn sm-i F'ili .... Tefa''ul Bbnn sm-i Mef'l .. Tef'ul Bb ....

1. NTE

2. NTE

30 31 33 33 35 36 36 37 37 40 41 42 42 43

3. NTE

44 45 46 46 46 48 48 49 50 51 51 53

iii

Tef'ul Bbnn sm-i F'ili ...... Teful Bbnn sm-i Mef'l ........ Mf'alet Bb...... Mf'alet Bbnn sm-i F'ili ..... Mf'alet Bbnn sm-i Mef'l ........ nfi'l Bb ...... nfi'l Bbnn sm-i F'ili .......... nfi'l Bbnn sm-i Mef'l ..... f'ill Bb ...... f'ill Bbnn sm-i F'ili ...... f'ill Bbnn sm-i Mef'l ...... fti'l Bb ........... fti'l Bbnn sm-i F'ili ....... fti'l Bbnn sm-i Mef'l ....... stif'l Bb ....... stif'l Bbnn sm-i F'ili ...... stif'l Bbnn sm-i Mef'l ......... zet .... Kendimizi Snayalm .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar .... Sra Sizde Yant Anahtar ..... Yararlanlan Kaynak ......

53 54 54 54 55 57 57 57 57 58 58 58 59 59 61 61 61 64 65 67 68 68

4. NTE

Arapa Kelime Yapm: Sfat- Mebbehe, sm-i Tafdl, Mblaa-i F'il, Dier Kelime Trleri; Arapa Kelimelerde Deiim: ll ARAPA SIFATLAR ... Sfat- Mebbehe ...... sm-i Tafdl ....... Mblaa-i F'il ...... sm-i Mensb . SM- MEKN ..... SM- ZAMAN .... SM- LET .. ... SM- TASGR 'LL .... Masdarlarda Yaplan 'lller .... Sls Mcerred Masdarlarda Yaplan 'lller .. Kys Masdarlarda Yaplan 'lller .. sm-i F'il Vezinlerinde Yaplan 'lller ... sm-i Mef'l Vezinlerinde Yaplan 'lller .... Dier Baz Vezinlerinde Yaplan 'lller .. zet ... Kendimizi Snayalm .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ...... Sra Sizde Yant Anahtar ....... Yararlanlan Kaynaklar ....... Farsada Kelime Yapm: simler, Sfatlar ... FARSA KELMELERN YAPISI .. FARSADA YALIN SM VE SIFATLAR .... FARSA SAYI SMLER VE SIFATLARI Farsa Say simleri ... Farsa Sra Saylar ... FARSADA KELME YAPIMI .. simden Tremi simler ....

70 71 71 72 74 75 77 78 79 79 80 80 80 80 82 84 85 85 87 90 90 90 92 93 93 93 93 94 94 94

5. NTE

iv

simden Tremi Sfatlar .... 98 n Eklerle Yaplan Sfatlar .... 98 Son Eklerle Yaplan Sfatlar .... 99 zet .... 102 Kendimizi Snayalm .. 103 Kendimizi Snayalm Yant Anahtar .... 105 Sra Sizde Yant Anahtar ..... 105 Yararlanlan Kaynaklar ....... 105

6. NTE

Farsada Fiil, Farsa Fiilden Tremi Kelimeler, Farsada Birleik Kelimeler .... 106 FARSADA FL . 107 Farsa Fiillerde Emir Gvdesi ... 107 Farsa Fiillerde Gemi Zaman Gvdesi ... 112 FARSA FLDEN TREM KELMELER 114 Fiilden Tremi simler ..... 114 Farsa Fiilden Tremi Sfatlar .. 114 FARSA BRLEK KELMELER ..... 115 Farsada Birleik simler .... 115 ki simden Oluanlar .. 116 kilemelerle Oluanlar ...... 116 Farsada Birleik Sfatlar ... 118 Farsa Birleik Sfatlarn Kuruluu .. 118 ki simden Oluanlar ... 118 sim ve Sfattan Oluanlar ..... 119 Farsada Zarf Gruplar ... 120 zet .... 126 Kendimizi Snayalm .. 127 Kendimizi Snayalm Yant Anahtar .... 129 Sra Sizde Yant Anahtar ..... 129 Yararlanlan Kaynak ..... 129 F arsa Kelime Gruplar: sim ve Sfat Tamlamalar .. 130 FARSA YAPILI SM VE SIFAT TAMLAMALARI 131 Farsada Tamlama ... 131 Drt Kelimeyle Kurulmu Tamlamalar ... 133 Be ve Alt Kelimeden Oluan Farsa Tamlamalar 137 FARSA YAPILI TAMLAMALARDA UYUM ..... 139 zet .... 140 Kendimizi Snayalm .. 142 Kendimizi Snayalm Yant Anahtar .... 144 Sra Sizde Yant Anahtar ..... 144 Yararlanlan Kaynak ..... 145 Arapa Kelime Gruplar: sim ve Sfat Tamlamalar, Edatlar . 146 ARAPA YAPILI TAMLAMALAR . 147 Harf-i Tarf ... 147 Ay Harfleri (Hurfl-kameriyye) ..... 148 ARAPA YAPILI SM TAMLAMALARI 148 Arapa Tamlamalarn Okunuu ..... 149 Makam ve Mevki simleri .. 150 Kitap simleri .. 150 Bilimsel Terimler ...... 150 ARAPA YAPILI SIFAT TAMLAMASI .. 151 Arapa Sfat Tamlamalarnda Uyum .. 152 ARAPA N EDATLAR (HARF- CERRLER) . 152

7. NTE

8. NTE

v

ARAPA TAMLAMALARDAK DEKLKLER ... 153 Tamlamann stnl Okunmas .. 153 Tamlamann Esreli Okunmas .. 154 ARAPA BRLEK SIFATLAR: LAFZ ZFET . 156 Lafz zafetlerin Kullan .. 157 zet .... 161 Kendimizi Snayalm .. 163 Kendimizi Snayalm Yant Anahtar .... 164 Sra Sizde Yant Anahtar ..... 164 Yararlanlan Kaynak ..... 165

9. NTE

Farsa Tamlama ve Birleik Kelimelerin Trke Sz Diziminde Kullanm .... 166 FARSA YAPILI SM VE SIFAT TAMLAMALARININ TRKE SZ DZMNDE KULLANILMASI . 167 FARSA BRLEK KELMELERN TAMLAMALARDA KULLANILII ..... 170 Birleik isimlerin kullanl .... 170 Birleik sfatlarn kullanl . 170 Birleik Sfatlarn Trke Yardmc Fiillerle Kullanlmas . 173 zet .... 180 Kendimizi Snayalm .. 183 Kendimizi Snayalm Yant Anahtar .... 184 Sra Sizde Yant Anahtar ..... 184 Yararlanlan Kaynak ..... 185 Arapa Edatlar, Arapa Sz Kalplar, Transkripsiyon (evriyaz).... 186 ARAPA EDATLARIN KULLANILILARI . 187 ARAPA SZ KALIPLARI ... 189 Kalplam fadeler ..... 190 Dua ve Beddua Cmleleri . 190 TRANSKRPSYON (EVRYAZI) .. 192 zet .... 197 Kendimizi Snayalm .. 199 Kendimizi Snayalm Yant Anahtar .... 200 Sra Sizde Yant Anahtar ..... 200 Yararlanlan Kaynak ..... 200 Metinler.... 201 Mehmet Akif Ersoy - stiklal Mar . 202 Mustafa Kemal Atatrk - Genlie Hitabe 204 Musa Sreyya - stiklal Mar . 205 Ahmed Hikmet Mftolu - Yeenim 207 Falih Rfk - Fikir ve Sanat Ankaras . 210 Mehmet Emin - Eridir Glnn Kysnda . 212 Mehmet Rauf - Eski Mektup . 214 Kprlzade Mehmet Fuad - Lisanmza Dair . 220 Ahmet Haim Gurabahne-i Laklakadan Mslman Saati 221 Ahmet Haim - O Belde ... 224 Ahmet Refik - Sultan Cemden . 225 Ruen Eref - Mimar Sinann Kabrini Ziyaret 233 Mehmet Akif - Bir Gece ... 236 Muallim Naci Mecma-i Muallimden Yazm Bulundum 237 Muallim Naci erreden Bir ki Sz . 238 Muallim Naci Esmden Nabi . 240

10. NTE

Metinler

vi

Muallim Naci - Bahr- ebb . 241 smail Habib Trk Teceddd Edebiyatndan Rza Tevfik 242 smail Habib - Trk Teceddd Edebiyatndan Cenb ehabeddin 243 Abdlhak Hmid - Kabr-i Selm-i Evveli Ziyaret . 244 Abdlhak Hmid - Merkad-i Fatihi Ziyaret . 246 Abdurrahman eref Trh-i Devlet-i Osmniyyeden 249 Abdurrahman eref Tanzmt- Hayriyye: Tahlli . 253 Hlid Ziya Krk Hayatlardan . 259 Hlid Ziya - Yallarn Hakk . 261 Hseyin Chid - Ftih Cmiinde . 266 Cenb ehbeddin Hac Yolundadan . 269 Ziya Paa Nut- erfe . 272 Ziya Paa - Terkb-i Bendden . 273 Reczade Mahmud Ekrem - Erbb- Sanyi-i Nefse . 274 Reczade Mahmud Ekrem Pejmrdeden Son Bahr 277 Nmk Keml - Cezmden . 282 Evliya elebi Seyahatnamesinden . 289

vii

SUNUOsmanl Trkesi ad verilen dnem, Trkenin 15. - 20. yzyllar arasndaki tarihsel gelime srecinin addr. Bu dnemin en belirgin zellii ise, sz varl alanndaki etkileme ve deimelerdir. Trkiye Trkesi, bir yaz dili olarak gelimesini byk lde Fars ve Arap edeb dillerinin etkisi altnda gerekletirdi ve bu dillerden youn sz varl ve kavram dnledi. ok kltrl bir imparatorluk aydn olarak Osmanl entelekteli de edeb ve bilimsel dilini gelitirirken Fars ve Arap dillerini doal kaynaklar arasnda grd. Trke, bu iki dilden hem sz varl hem de sz dizimi bakmndan nemli alntlar yaparken bu dillere de birok kelime ve dilbilgisel yap katmtr. Bugn 20. yzyln ilk eyreinden geriye doru uzanan muazzam kltr birikimini anlamak, hem kltrel birikimimizi hem de tarihsel hafzamz, yani arivlerimizi gelecek nesillerin yararlanabilecei hlde tutmak, Osmanl Trkesini bilen ve anlayan aratrmaclar sayesinde mmkn olabilir. Metinleri okumay baaran veya aratrmaclar tarafndan evriyazs hazrlanm metinleri okuyan bir entelektelin ise anlama ulaabilmesi iin kmas gereken basamaklar vardr. Bir tarihsel metni anlamak iin onun kelimelerini, kelimelerinin yapsn, sz dizimi iindeki grevini iyice bilmeliyiz. Bu metinleri reten nesillerin yaama biimlerini, sosyal yaplarn, edeb eilimlerini bilmeden de metinleri anlamakta glk ekeriz. Bunun iin yapmamz gereken, tarihsel dnemlerle ilgili birok kitap okuyarak gemite ne olup bittiini anlamak, metinlerdeki alnt sz varl unsurlarnn dilbilgisel yaps hakknda yeterli bilgiye sahip olmaktr. Osmanl Trkesinin yapsn renmek bize sadece gemile ba kurma imknn deil, gnmz Trkesini doru yazma, okuma ve anlama imknn da verecektir. Bu derslerde yabanc bir dilin kurallarn deil, dedelerimizin bize brakt mirasn dilini rendiimizi unutmamalyz. Amac Trkiye Trkesinin 15-20. yzyllar arasndaki dneminin dil zelliklerinin ortaya konulmasna, bu dnemden kalan eserlerin, belgelerin okunup anlalmasna katkda bulunmak olan kitabn hazrlanmasnda emei geen yazarmz Sayn Prof.Dr. Hayati Develiye ve dizgi-basm srasnda yardmlarn esirgemeyen tm alanlara teekkr ederiz. Editrler Prof.Dr. Musa Duman Yrd.Do.Dr. Halit Biltekin

viii

ix

AmalarmzBu niteyi tamamladktan sonra; Osmanl Trkesinde kullanlan Arapa kkenli kelimelerin yapsn tanyabilecek, Arapa kelimelerde vezin / kalp kavramn kavrayp bir kelimenin veznini bulabilecek, Harflerinin niteliklerine gre Arapa kelimelerin ayrld ksmlar (aksm- seb'ay) tanmlayabilecek, Arapa kelimelerde ikilik (tesniye) ve okluk (cem') yapsn ayrt edebilecek, okluk kelimelerin ska kullanlan kalplarn sralayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar Vezin Kelime kalb Asl harfler Zid harfler Aksm- seb'a Arapa kelime trleri kilik (tesniye) okluk (cem')

erik Haritas ARAPA KELMELERN YAPISI ARAPA KELME YAPIMI ARAPA KELMELERN VEZN HARFLERNE GRE ARAPA KELMELER ARAPADA SMLER VE OKLUK

2

Arapada Kelime Yapm: Kelime Kalplar ve okluk Kategorisi GROsmanl Trkesinde, bir ksm gnmz Trkesinde de kulanlan ok sayda Arapa ve Farsa kelime bulunmaktadr. Konuma diline yerlemi ve kullanm skl yksek olanlar dnda bu alnt kelimeler Arap ve Fars yaz dilindeki orijinal imllarna bal olarak yazlmlardr. Arapa ve Farsa kelimelerin yaplarnn bilinmesi, metnin doru okunmas ve doru anlamlandrlmas asndan nemlidir. nmzdeki nitelerde, gnmz dil bilgisinde yap bilgisi (morfoloji), klasik dil bilgisinde sarf blmlerinde ilenen konular ana hatlaryla reneceiz. Bu iki dilden isimler, sfatlar, zarflar ve balalar alnm, ekimli fiil unsurlar alnmamtr. nmzdeki nitelerde yapmlaryla ilgili zelliklerini reneceimiz bu unsurlar kabaca isim kategorisinde deerlendirilir.

ARAPA KELMELERN YAPISIbkn: Dil bilgisi grevleri ve yap bakmndan, kelime kklerinin banda, iinde veya sonunda trl deiikliklerin olmasdr. bknl diller: Arapa, branice vs. gibi dillerdir.

Arapa, bknl bir dildir; yani bir kkten yeni kelimeler tretilirken baa ve sona ekler getirilmez. Kelimenin kkn oluturan temel harflerin belli bir kalba gre bana, sonuna veya ortasna; bazan hepsine birden belli harflerin ilvesiyle yeni kelimeler yaplr. Bu yapdan dolay, Arapa kelimeler klasik dil bilgisi kitaplarnda bugnk dil bilgisi anlayndan farkl bir ekilde snflandrlmtr. Trkede kullanlmayan fiil ekimlerini bir tarafa brakrsak, Arapa kelimeler kabaca iki gruba ayrlr: a) asl isimler (=ism-i cmid) b) tremi isimler (=ism-i mtak). Asl isimler (ism-i cmid) grubuna giren kelimeler zel isimler, cins isimleri ve say isimleridir. Fiilden tremi isimler (ism-i mtak) ise masdar isimleri, ism-i f'il, ism-i mef'l, sfat- mebbehe, mblaa-i f'il, ism-i tafdl, ism-i mekn, ism-i zamn, ism-i let, ism-i tasgr, ism-i mensb olarak gruplara ayrlr. Baz balama edatlaryla, harf-i cer denilen edat ve zarflar da ayrca zikretmek gerekir. Edat ve harf-i cerler hari bu kelimeleri dilbilgisel grevlerine gre isim ve sfat olarak da snflandrmak mmkndr: sm-i cmid grubuna giren btn kelimeler, masdarlar, ism-i mekn, ism-i zaman, ism-i let, ism-i tasgir cinsinden kelimeler isimdirler.

3

sm-i fil, ism-i mef'l, sfat- mebbehe, mblaa-i fil, ism-i tafdl, ism-i mensb cinsinden kelimeler ise sfattrlar. isim masdar ism-i mekn ism-i zamn ism-i let ism-i tasgr sim ism-i fil ism-i mef'l sfat- mebbehe mblaa-i fil ism-i tafdl ism-i mensb Sfat

ARAPA KELME YAPIMIBirleik kelimeler dnda Arapada kelimeler n ve son eklerle deil, bknlenme yoluyla yaplr. ki harfli edatlar ve birka kelime dnda Arapada bir kelime kk en az harften oluur. Bunlara asl harfler denilir. Yeni kelime yaplrken bu asl harflerin bana, ortasna veya sonuna bir veya daha fazla harf ilve edilir. Bu ilve harflere zid harfler (=ekleme harfler) denilir. Kelime yapm belli kalplara gre olduu iin, bu zid harflerin hangi harfler olabilecei bellidir. Aadaki harfler, kelimenin kalbna gre zid harflerden olabilir:

( , , , , , , , , hemze)

Zid Harfler Nerelerde Kullanlr? Zid harflerin kelimelerde kullanlyla ilgili baz genellemeleri bilirsek, zid ve asl harfleri daha kolay tanyabiliriz: 1. Hemze ( ) sadece kelime banda zid olur: efkr, ihrc (Osmanl Trkesinde bu gibi kelimelerde hemze yazlmayp sadece hemzenin 'krss' olan elif yazlmtr.) 2. Elif ( ) kelime iinde uzun a () sesini karlamak iin kullanlr: mhir, muhbir 3. Te ( ) kelime banda, ortasnda ve sonunda zid olarak bulunabilir:

tekl, intizr, ikyet.4. Sin ( ) ist-, mst- ses grubuyla balayan kelimelerde zid harf olur:

istiskl, mstakbel.5. Mim ( ) harfi sadece kelime banda zid harf olur: ma'lm, mahkeme.

4

6. Nun ( )harfi in-, mn- ses gruplaryla balayan kelimelerde bata, -n ile biten kelimelerde ise sonda zid olur: inkisr,

mnkesir,

irfn.7. Vav ( )harfi genellikle kelime iinde uzun u () sesini karladnda zid olur: ma'lm, mechl, mazlm,

malb.

8. He ( ) harfi kelime sonunda Arapadaki kapal te harfi yerine kullanldnda zid olur: medrese, kitbe, darbe. 9. Ye ( )harfi kelime iinde uzun i () sesini karladnda zid olur: ta'lm, fakr, kebr. Kelime yapln daha iyi anlamak iin aadaki rnei inceleyelim: Arapada yazmak' fiilini oluturan kk harfler ( k-t-b)'dir. imdi bu kkten tretilmi, dilimizde kullanlan baz kelimelere bakalm:

kitb, ktib, mektb, mekteb, kitbe vs.Grld gibi asl harfler deimemekte, bu kke zid (ilve) harfler getirilerek yeni kelimeler yaplmaktadr. imdi sakin olmak, yerlemek, rahatlamak fiilini oluturan ( s-k-n) asl harflerinden tretilen baz kelimelere bakalm:

skn "durma, kesilme, rahatlk vs." sknet "durgunluk, rahat, durma vs." skin "kmldamayan, oturan, durgun vs." skkn "oturanlar, skinler vs." sekene "oturanlar, skinler vs." iskn "yerletirme, ev sahibi etme vs." mesken "oturulan yer, ev vs." teskn "sakinletirme, rahatlatma vs." msekkin "yattrc, teskin edici vs." meskenet "miskinlik, fakirlik; beceriksizlik vs." miskn "fakir, beceriksiz, czzaml vs."Bu kelimelerde de kelime kkn oluturan asl harfler deimezken, yeni kelimeler tretmek iin bu kke zid harfler getirilmitir.

5

ARAPA KELMELERN VEZNElbette zid harflerin asl harflere getirilmesi rastgele olmaz. Her dilde olduu gibi Arapada da kelime tretme ekilleri bellidir. Asl sesler belli kalplara girerek yeni kelimeler olutururlar. Arapa dil bilgisinde bu kalplar vezin ad verilen yaplarla retilir. Bunun iin, yapmak, ilemek fiilinin asl sesleri olan ( fe-ayn-lm) harflerine dayanan bir model gelitirilmitir: harfi kelime kknn birinci asl sesini, harfi ikinci asl sesini, harfi nc asl sesini temsil eder; zid harfler aynen braklr. Ortaya kan kalp kelimenin veznidir. Bilhassa masdarlarda, ism-i fil ve ism-i mef'l cinsinden kelimelerde kelimenin veznini belirlemek, hem kelimeyi doru okumak, hem de doru anlamlandrmak asndan nemli bir yardmcdr.

Arapa Kelimelerin Veznini BulmakYukarda rendiklerimize gre cehl bilmeme, cahillik kelimesinin veznini bulalm: Bu kelime harften olutuuna gre zid (ilve) harf yoktur, harflerin hepsi asldir. ylese 1., 2. ve 3. harfler iin srasyla , ve harflerini yazalm ve kelimenin harekesine gre okuyalm:

cehl fa'lkelimenin tretilebilecei bir kalptr. u hlde cehl kelimesi fa'l veznindedir. Fa'l vezni birok

Ayn kkten gelen chil kelimesinin veznini de ayn ekildeharflerin yerine srasyla yine harflerini yazalm, elif harfini de bulabiliriz. Bu kelimede drt harf olduuna gre bunlardan biri zid demektir. Zid olabilecek harf eliftir. Bu kelimede harfleri asl harflerdir. Bu asl

kelimedeki yerine ilve edelim; ortaya kan kalb chil kelimesininharekelerine gre okuyalm:

f'il Bylece chil kelimesinin vezninin f'il olduunu belirlemioluruz.

Ktib kelimesinin de f'il kalbnda olduunu ayn ekilde

bulabiliriz.

kitb kelimesinde de zid olabilecek tek harf eliftir. Ancak elifin yerifarkldr. Buna gre kelimenin veznini yukardaki gibi bulmaya alrsak ortaya fi'l vezni kar.

6

Arapa yap bakmndan nasl bir dildir. Bu dilde kelimeler nasl tretilir?

1. Altrma

Aadaki kelimelerde asl ve zid harfleri belirleyerek kelimelerin veznini bulunuz:

zevk sulh gurb hitb .......... .......... .......... .......... .......... .......... .......... .......... .......... .......... .......... .......... .......... ..........

................. ................. ................. ................. ................. ................. ................. ................. ................. ................. ................. ................. ................. .................

fa'l fu'l fu'l fi'l .......... .......... .......... .......... .......... .......... .......... .......... .......... .......... .......... .......... .......... ..........

7

1. Okuma almas

Aadaki metni okuyunuz. Bilmediiniz kelimelerin anlamn reniniz.

(Ta'lm-i Kr'at'den.)

HARFLERNE GRE ARAPA KELMELERAksm- Seb'a Arapada kelimeler, asl harflerinin niteliklerine gre iki gruba ayrlr: a) sahih b) mu'tell

harfleri, iinde bulunduklar kelimelerde eitli deiikliklere urayanharfler olup bunlara illet harfleri denir. Asl harflerin iinde bu harflerden biri veya ikisi bulunursa byle kelimelere de mu'tell kelimeler denir.Aksm- seb'a konusu, Arapann bir kuraln retmek iin deil, dilimizde kullanlan Arapa kkenli kelimeleri doru okuyup daha iyi anlayabilmek iin renilmesi gerekli bir konudur. Bu sebeple, aksm- seb'a maddelerini teker teker ezberlemek yerine, kelimelerin yapsn kavramaya alnz!

Sz konusu illet harfleri, kelime yapm srecinde baka harflere dnr veya der. Bunlarn dntkleri harfler de yine bu harften biridir. Mesel vezn kelimesinde illet harflerinden vav vardr. Bu kkten yeni bir kelime retildiinde vav deiir: mivzn olmas gereken kelime vav'n ye'ye dnmesiyle mzn eklini alr.

devr kelimesinde de vav illet harfidir. Bu kkten yaplan kelimelerdevav harfi baka harflere dnr: daire; mdr vs.

seyl kknde ye illet harfidir. Bundan tretilen isle kelimesindeye dmtr. Benzer yapdaki meyl kelimesinden tretilen imle kelimesinde ye; havf kelimesinden tretilen ihfe kelimesinde vav dmtr.

savm oru kelimesinden tretilen oru tutma anlamndaki sym kelimesinde vav harfi, ye'ye dnmtr.

8

Arapa kelimelerdeki bu uyum ve deime kurallarn bilirsek kelimelerin yaplarn daha kolay tanyabiliriz. Bylece metinleri doru okuyup anlamamz da kolaylam olur. Asl harflerinin niteliklerine gre kelimelerin sahih ve mu'tell olmak zere iki gruba ayrldn ifade etmitik. Sahih kelimeler ksmdr: slim, mehmz, muz'af. Mu'tell kelimeler drt ksmdr: misl, ecvef, nks, leff. Bylece Arapa kelimeler asl harflerinin niteliine gre yedi ksma ayrlm olur ki buna aksm- seb'a (yedi ksm) denir. Aada bu kelimelerin yaplarn rnekleriyle greceiz: 1. Slim :Asl harflerinden biri elif, vav, ye, hemze olmayan veya iinde ayn cinsten iki harf bulunmayan kelimelere slim denir:

hilm yumuaklk, arballk darb vurma, vuru zulm hakszlk, eziyet lutf ltuf sabr sabr nazar bak hkm yarg

2. Mehmz :Asl harflerinden biri hemze olan kelimelere mehmz denir. Hemze birinci, ikinci veya nc asl harf olabilir:

denir:

edeb edep emr i, buyruk ekl yeme ye's mitsizlik re'y gr cz' para ey' ey hey'et heyet

3. Muz'af :Asl harflerinin son ikisi ayn olan kelimelere muz'af

sebeb karr

9

denir:

aded srr tbb redd

4. Misl :Asl harflerinden ilki vav veya ye olan kelimelere misl

va'z nasihat" vuk' olma, olu vehm vehim ysr kolaylk ymn bereket yakn phesiz bilme

5. Ecvef :Asl ikinci harfi vav veya ye olan kelimelere ecvef denir:

kavl sz sevk seyr meyl bey' satma, sat

6. Nks :Asl harflerinden ncs illet harflerinden biri olan kelimelere nks denir:

sehv yanlma afv af akvet ekiyalk nehy yasaklama sa'y alma ikyet

10

7. Leff :Asl harflerinden herhangi ikisi illet harfi olan kelimelere leff denir:

velyet veli olmak, velilik vef sznde durma vikye "koruma" rivyet riy tayy karma

Kelimelerin harflerinin zelliklerine gre ayrld yedi ksm rnekleriyle grm olduk. Bilhassa illetli kelimelerde (yani misl, ecvef, nks, leff olarak isimlendirilen kelimelerde) yeni kelime yapm srecinde illet harflerinin deiime uradn, bazen de dtn sylemitik. Bylece yaps deien kelimelerin vezinlerini bulmak, anlamlarn, ait olduklar kelime ailesini tespit etmek ancak aksm- seb'a konusunun anlalmasyla mmkn olur. Dil bilgisinde illet harflerinin kelime tretimi srecinde eitli deiikliklere uramasna i'll denilir. 'lal konusunu 4. nitede daha geni bir ekilde ele alacaz. Aksm- seb'a nedir? Arapa kelimeler asl harflerinin niteliklerine gre ka gruba ayrlr?

2. Altrma

Aadaki kelimelerin aksm- seb'aya gre hangi gruba girdiklerini belirtiniz. Bu kelimelerin anlamlarn da reniniz:

habs zevk zll tl afv ymn ilm vird kibr hiss

slim ecvef muzaf ................... ................... ................... ................... ................... ................... ...................

11

maraz vef zarar

................... ................... ................... ................... ................... ................... ................... ................... ................... ................... ................... ................... ................... ...................

vcdam zek veca' mrr

rzgn ulvv

vusl cnn edeb

2. Okuma almas

A adaki metni okuyunuz. Bilmediiniz kelimelerin anlamn reniniz.

1. Metinde geen bilmediiniz kelimeleri Kmus- Trk'den reniniz. 2. Metindeki Arapa yapl kelimelerin aksm- seb'ann hangi grubuna girdiini bulunuz.

12

ARAPADA SMLER VE OKLUKArapada simlernceki ksmlarda Arapa dil bilgisinde kelimelerin isim, masdar, ism-i f'il, ism-i mef'l, ism-i tafdl, ism-i tasgr, ism-i mekn, ism-i mensb, mblaa-i f'il olarak isimlendirilen gruplara ayrldn renmitik. Hangi gruba girerse girsin, Arapa kelime vezin ad verilen bir kalba sahiptir. Yine nceki ksmlarda Arapa kelimelerin vezinlerinin ne olduunu, nasl tespit edildiini rendik. Buna gre bir vezin, Arapada kelime tretmenin kalbn ifade eden bir modeldir. Herhangi bir vezinden yzlerce kelime tretilebilir. Arapa kelimenin kkn tekil eden asl harfler -birka istisna dnda- en az harfli olur. Bu kk harfler kimi durumlarda drt veya be tane de olabilir. asl harften oluan kklere sls, drt asl harften oluanlara rub, be asl harften oluanlara hums denilir. simler, varlklar gsteren kelimelerdir. Bunlar dil bilgisinde cins isim ve zel isim olarak ayrlrlar. Btn ahs isimleri, nesneleri gsteren isimler, say isimleri dil bilgisinde hep isim kategorisi altnda deerlendirilir. Masdar, hareket, olu ve kl bildiren isimlerdir. Arapada masdarlar mcerred, mimli, mezdnfih ve mec'l olmak zere drt gruba ayrlr. sm-i f'il, fiilde belirtilen hareketi, olu veya kl yapan ifade eden kelime trlerine verilen isimdir. Trkede yazc, krc, yazan, kran, yazar, izer gibi kelimelerin ifade ettii anlamlar ism-i f'il kategorisini oluturur. sm-i mef'l, fiilde belirtilen hareket, olu ve kla maruz kalan, etkileneni ifade eden kelime trlerine verilen isimdir. Trkede krlm, krk, krgn, bozuk, bozulmu gibi kelimelerin ifade ettii anlamlar ism-i mef'l kategorisini oluturur. sm-i tafdl, sfatlarda derece asndan daha stnl gsteren bir kelime kategorisidir. Trkede bu anlam reten zel bir ek yoktur. Bunu sfatn nne daha, en gibi sfatlar getirerek retiriz: daha gzel, en byk, en yksek vs. gibi. sm-i tasgr, isimlerde kltme kategorisidir. Trkedeki +ck/+cik, +caz/+ciez ekleriyle yaplan kuzucuk, kzcaz, lokmack gibi kelimeler de ism-i tasgr kategorisinin rnekleri olarak dnlebilir. sm-i mekn, fiilde belirtilen hareket, kl veya oluun gerekletii yeri ifade eden kelime kategorilerine verilen isimdir. Trkede ou zaman bunu ilek bir ek olan +lk/+lik ile kurarz. Kimi zaman de yer kelimesinden faydalanrz. Mesel derslik, kmrlk, alma yeri, toplant yeri vs. Mblaa-i f'il, esas olarak fiilde belirtilen hareket, olu veya kln zne tarafndan ok fazla, ar derecede yapldn ifade eder. Bunu Trkede ok yapan, ok konuan, ok glen gibi sfat-fiil gruplaryla yapabildiimiz gibi krlgan, piegen rneklerinde olduu gibi -gan/-gen ekleriyle de yapabiliriz. sm-i mensb, nisbet ifade eden kelime kategorisidir. Bu kategori, kelime sonuna nispet eki getirmek suretiyle yaplr. Bu kategoriyi Trkede deiik eklerle yaparz: stanbullu, demirden, mektupu vs. Arapann kelime kategorilerini bylece grm olduk. sm-i mensb dnda btn bu kategorilerin tekili, kelime kkn oluturan asl seslerin vezin dediimiz kimi kalplara sokulmasyla mmkn olmaktadr. Aada bu kalplar ana hatlaryla ve Trkede kullanldklar kadaryla reneceiz.

13

simlerin Vezinlerisim tekilinde kullanlan baz kalplar, yani vezinler unlardr:

fa'l ems gne, sevr kz, cevz ceviz, lahm et, zer' ekin vs. fi'l fu'l

bi'r kuyu, zi'b kurt, ricl ayak vs. zn kulak, flk gemi, kufl kilit, nukl

meze vs.

semer meyve vs.defter vs.

fa'al kalem, kamer ay, cebel da, ecer aa,

fa'lel fu'lul

hardal, sa'leb tilki, sarsar frtna, blbl, fustuk fstk, funduk fndk,

hdhd ibibik kuu vs. Arapada isimler asl harflerinin saysna gre de snflandrlabilmektedir. Buna gre isimleri asl sesten oluanlar (sls= kalem, zeheb, flk vs.), drt asl sesten oluanlar (rub= defter, dirhem, hardal vs.), be asl sesten oluanlar (hums= zeberced sar yakut,

cirdahal iri deve vs.) olarak da snflandrmak mmkndr.

Arapada genel kural olarak asl isimlerin asl sesleri ten az ve beten fazla olamaz. ki asl harften oluan birka isim vardr:

ah erkek karde, birader, fem az, yed el, z, z, zsahip gibi. Bu kelimeler de aslnda sesli olup birtakm ses dmeleriyle iki sesli hlini almlardr. Arapada kelime trleri hangi adlarla adlandrlmtr?

Arapa simlerde oklukArapa kelimelerde say kategorisi teklik, ikilik (tesniye) ve okluk (cem') ekillerinde yaplr. kilik (Tesniye) Trkeden farkl olarak Arapa kelime yapmnda ve fiil ekiminde nesnenin iki adet oluunu, fiilde belirtilen znenin iki kii oluunu ifade eden ekler vardr. Bu yapya tesniye ad verilir. Arapada kelime yapmnda tesniye +eyn ( ) ve + n ( )ekiyle yaplr. Osmanl Trkesinde daha ok +eyn ekli ekiller kullanlmtr.

14

rnekler: taraf devlet leyle vlid Harem tarafeyn devleteyn leyleteyn vlideyn Haremeyn

" iki taraf" " iki devlet" " iki gece" " anne ve baba" " Mekke ve Medine"

Tesniye yapmnda kullanlan +n eki, Osmanl Trkesinde pek az kullanlmtr: zviye "a" harf "harf" okluk (cem') Arapada okluk, iki gruptur: Eklemeli ve bknl. Eklemeli okluklar slim okluk (cem'-i slim) adn alr. +n ( + ,) n ( ) ekleri mzekker (eril), +t ( ) eki ise mennes (diil) okluklar yapar. Bunlar kurall, dzenli okluklar saylr: me'mrn, ma'lmt vs. Bknl okluklar mkesser okluk (cem'-i mkesser) adn alr. smin asl harflerine eitli zid harflerin ilve edilip belli vezinlere konulmasyla elde edilir. Mesel: felek "gk" eflk " gkler": vezni ef'l kasr "kk" kusr " kkler": vezni fu'l kitb "kitap" ktb " kitaplar": vezni fu'ul Slim okluklar Slim okluu tekil eden eklerden +n ve +n ekleri eril (mzekker) okluk yapar:

zviyetn harfn

" iki a" "iki harf"

mslim = mslim+n ~ mslim+n Mslmanlar mmin = mmin+n ~ mmin+n mminler; memr = memrn ~ memrn hzr = hzirn "huzurda bulunanlar, bir yerde o andabulunanlar"

smi' = smi'n "dinleyiciler" kri' = kri'n "okuyucular"15

Kelimeye +n veya +n eklerinden hangisinin getirilecei Arapada birtakm szdizimi uyumlarna bal olarak belirlenir. Osmanlcada daha ok +n eki kullanlmtr. Salim okluu tekil eden eklerden +t eki ise diil (mennes) okluk yapar. Bu eki alan kelimenin sonunda ve harfleri varsa bu harfler yazlmaz. Tekili diil olan kelimelerin oulu da bu ekle yaplr:

muallime hanm retmen - muallimt hanm retmenlerAyrca fiillerin masdar ekillerinin pek ou +t ekiyle okluk haline getirilir.

vuk ihrc teslm tekl tezhr istihsl muhbere muhsebe rivyet ikyet malm mektb mkil

vukut ihrct teslmt teklt tezhrt istihslt muhbert muhsebt rivyt ikyt ma'lmt mektbt mkilt

Mkesser okluklar Mkesser okluklar esas olarak semdir, yani hangi kelimenin hangi kalba gre okluk yaplacan Arapa konuan halklarn asrlar ncesinde olumu uzlamalar belirlemitir. Biz bunlar szlklerden reniriz. Cem'-i mkesserler (=bknl okluk), cinsiyet kategorisinde diil (mennes) saylrlar. Bylece, Farsa yapl sfat tamlamasnda cem'-i mkesser kalbnda olan bir isimden sonra gelen sfat da mennes yaplr.

16

Balca cem'-i mkesser kalplar unlardr: Ef'l vezni: keder " keder" ekdr " kederler", sebeb " sebep" esbb

" sebepler", ahs " ahs" ehs " ahslar", nehr

"nehir" enhr " nehirler", ekl " ekil" ekl " ekiller" vs. Fu'l vezni: "ilimler", deyn " bor" dyn " borlar", melik " hkmdar" mlk " hkmdarlar", fenn " bilim, bilgi" fnn " fenler, bilimler", akl " akl" ukl " akllar" vs. Fu'ul vezni: emr " i, emir" umr " iler, emirler", ilm " ilm" ulm

kitb "kitap" ktb "kitaplar", resl "eli" rusl"eliler", tark "yol"

sfn "gemiler" vs.

turuk "yollar", sefne "gemi"

Bu vezni, okuyuta fu'l vezniyle kartrmaynz. Fu'al vezni:

mmet mem "mmetler", devlet dvel "devletler", sret suver "resimler, suretler" vs.Fi'al vezni:

ni'met ni'am "nimetler", mihnet mihen "mihnetler", millet

milel "milletler", hikmet hikem

"hikmetler" vs. Fu'ul, fu'al ve fi'al vezinlerinin Osmanl alfabesinde ayn ekilde yazldna dikkat ediniz. Metinleri doru okumak ve anlamlandrmak iin bu yaplarn arasndaki fark da bilinmelidir. Fi'l vezni:

cebel "da" cibl "dalar", racl "adam" ricl

"adamlar", belde bild "beldeler", abd "kul" ibd

17

ulu" izm "bykler, ulular" vs. Fu''l vezni:

"kullar", kebr "byk" kibr "bykler", azm "byk,

Fil veznindeki baz kelimelerin okluu bu vezinde olur: "ktipler", tcir tccr "tcirler", tlib tullb "tlipler, renciler", kfir kffr "kfirler" vs. Fa'ale vezni:

hkim hkkm "hkimler", ktib kttb

f'il veznindeki birok kelimenin okluu bu vezinde olur: tlib "renci" talebe "renciler" ; ciz "gsz" zaleme "zlimler"; tbi' "bal" tebe'a "ballar, uyruklar" vs. Fu'al vezni: F'il ve fa'l veznindeki baz kelimelerin okluu bu vezinde gelir. Veznin sonundaki hemze genellikle yazlmaz: fuzal "fazllar, erdemliler", chil chel "chiller", sefr "eli" sfer "eliler", fakr fukar "fakirler", vezr vzer "vezirler", ehd hed "ehitler" vs. Fe''il vezni: aceze "gszler"; chil cehele "chiller"; zlim

lim ulem "limler" , ir u'ar "airler", fzl

sahfe "sayfa" sah'if "sayfalar", risle res'il"risleler", hakkat hak'ik "hakikatler", fazlet

faz'il "faziletler, erdemler", akde "inan" ak'id

"inanlar", " latfe" let'if "latifeler, akalar", vazfe

vaz'if "vazifeler, devler", netce net'ic "neticeler,sonular" vs. Fev'il vezni:

cmi' cevmi' "cmiler", hdise havdis"hadiseler", ki'de kav'id "kaideler", lem avlim "lemler", hid evhid "ahitler", shil sevhil "shiller", tbi' tevbi' "tbi olanlar, uyruklar" vs.

18

Fev'l vezni:

knn kavnn "kanunlar", trh tevrh "tarihler", hkn havkn "hakanlar" vs.Ef'il vezni: Daha ok ef'al veznindeki kelimelerin okluunu yapmak iin kullanlr:

ekber "en byk" ekbir "bykler, ulular", a'zam "en yce""reziller, alaklar", akreb "en yakn" ekrib "en yaknlar" vs. Ef'l vezni: e'zm "yceler, ulular", erzel "pek rezil" erzil

iklm "lke, diyar" eklm "lkeler", hads ehds "hadisler", stz "std" estz "ustalar" vs. Ef'il vezni: Fa'l vezninin nks fa' eklini alr. Bu tr kelimelerin okluu ef'il

veznindedir (Osmanl Trkesinde sondaki hemzeler drlr): "veller", zek ezkiy "zekiler" vs. Ef'ile vezni:

neb "peygamber" enbiy "peygamberler", vel evliy

cevb ecvibe "cevaplar", zamn ezmine "zamanlar", silh esliha "silahlar", lisn elsine "lisanlar,diller", met' emti'a "metalar, mallar" vs. Mef'il vezni:

mef'al, mef'alet, mef'il, mef'ilet veznindeki kelimelerinokluu bu vezinde yaplr:

mekteb mektib "mektepler, okullar", mezheb "maksatlar", masraf mesrif "masraflar", meclis

mezhib "mezhepler, grler", maksad meksd

meclis "meclisler", menzil menzil "menziller", medrese medris "medreseler", ma'rifet me'rif, menfa'at menfi' "menfaatler" vs.

19

Mef'l vezni:

mef'l , mef'al ve mif'l veznindeki kimi kelimelerin okluubu vezinde yaplr:

mecnn mecnn "mecnunlar, deliler", mektb mektb "mektuplar", mifth "anahtar" mefth "anahtarlar" vs. Tef'l vezni: Bilhassa tef'l veznindeki pek ok kelimenin okluu bu vezinde gelir: terkb "terkibler", teklf teklf "ykmllkler" vs. Ef'ul vezni:

tasvr tesvr "tasvirler, resimler", terkb

necm "yldz" encm "yldzlar", nefs enfs "nefsler,ruhlar" vs. Baz kelimelerin birden fazla vezinde okluk yapldklar grlr. Vezinler kimi zaman anlam farkllna sebep olurken kimi zaman anlamda bir deime olmaz.

tlib "isteyen, renci" talebe ~ tullb "renciler" ;

kfir kefere ~ kffr "kfirler" rnekleri birbiri yerine kulher zaman birbirinin yerine kullanlamaz.

lanlabilirken nefs "ruh, can" enfs ~ nfs "ruhlar, canlar"

Osmanl Trkesi renimimiz sresince kelimelerin hangi vezinlerde olduunu bilmekten anlamlarn bilmek daha nemlidir. okluk kelimelerde de kelimenin veznini bilmesek de onun okluk olduunu, hangi kelimenin okluu olduunu ve anlamn bilmek daha nemlidir.

3. Altrma

. .

a. Aadaki kelimelerin hangi cins okluk olduunu ve vezinlerini belirtiniz; kelimelerin teklik ekillerini reniniz. hukk uhd cemdt harekt esbb

. . .

20

b. Aadaki kelimeleri okluk kategorisine eviriniz; kelimelerin anlamn szlkten bularak reniniz. almet mevcd hkm veled teebbs vasf

. . . . . .

c. Aadaki kelimelerin anlamlarn, vezinlerini ve teklik ekillerini reniniz:

ulm

..................................... ..................................... ..................................... ..................................... ..................................... ..................................... ..................................... ..................................... ..................................... ..................................... ..................................... .....................................

esbb fuzal cevmi' cibl kttb resil suver

ktb tevrh ni'am

evhid

21

3. Okuma almas

Aadaki metni okuyunuz. Bilmediiniz kelimelerin anlamn reniniz.

1. Metinde geen bilmediiniz kelimeleri Kamus- Trk'den reniniz. 2. Metindeki Arapa yapl salim ve mkesser okluklar tespit edip yapllarn ve anlamlarn reniniz.

22

zetOsmanl Trkesinde Kullanlan Arapa Kkenli Kelimelerin Yapsn Tanmak. Arapa, bknl bir dildir; yani bir kkten yeni kelimeler tretilirken baa ve sona ekler getirilmez. Kelimenin kkn oluturan temel harflerin belli bir kalba gre bana, sonuna veya ortasna; bazan hepsine birden belli harflerin ilvesiyle yeni kelimeler yaplr. Trkede kullanlmayan fiil ekimlerini bir tarafa brakrsak, Arapa kelimeler kabaca iki gruba ayrlr: a) asl isimler (=ism-i cmid), b) tremi isimler (=ism-i mtak). Asl isimler (ism-i cmid) grubuna giren kelimeler zel isimler, cins isimleri ve say isimleridir. Fiilden tremi isimler (ism-i mtak) ise masdar isimleri, ism-i f'il, ism-i mef'l, sfat- mebbehe, mblaa-i f'il, ism-i tafdl, ism-i mekn, ism-i zamn, ism-i let, ism-i tasgr, ism-i mensb olarak gruplara ayrlr. sm-i cmid grubuna giren btn kelimeler, masdarlar, ism-i mekn, ism-i zaman, ism-i let, ism-i tasgir cinsinden kelimeler isimdirler. sm-i fil, ism-i mef'l, sfat- mebbehe, mblaa-i fil, ism-i tafdl, ism-i mensb cinsinden kelimeler ise sfattrlar. Arapa Kelimelerde Vezin / Kalp Kavramn Kavrayp Bir Kelimenin Veznini Bulmak. Arapa'nn "bknl" bir dil olduunu grdk. Bu dilde kelimenin kk harfleri (asl harfler) deimeden birtakm ekleme harflerle (zid harfler) belli kalplara uyularak (vezin), yeni kelimeler yaplmaktadr. Arapa kelimeler balca isim (ism-i cmid), masdar, ism-i fil, ism-i mef'l, sfat- mebbehe, ism-i tafdl, mbalaa-i fil, ism-i tasgir, ism-i zaman, ism-i mekn, ism-i let gibi trlere ayrlrlar. Bu kelime trleri hepsi farkl vezinlere, yani kalplara sahiptir. Arapa dil bilgisinde bu kalplar vezin ad verilen yaplarla retilir. Bunun iin, yapmak, ilemek fiilinin asl sesleri olan ( fe-ayn-lm) harflerine dayanan bir model gelitirilmitir: harfi kelime kknn birinci asl nc asl sesini temsil eder; zid harfler aynen braklr. Ortaya kan kalp kelimenin veznidir. Buna gre cehl bilmeme, cahillik kelimesinin veznini bulmak iin nce kelimedeki asl harflerin yerine srasyla , ve harfleri yazlr ve

bulunan vezin kelimenin harekesine gre okunur. u hlde cehl kelimesi fa'l

veznindedir. Ayn kkten gelen chil

kelimesinin veznini de ayn ekilde bulabiliriz. Bu kelimede drt harf olduuna gre bunlardan biri zid demektir. Zid olabilecek harf eliftir. Bu kelimede harfleri asl harflerdir. Bu asl harflerin yerine srasyla yine harflerini yazalm, elif harfini de kelimedeki yerine ilve edelim; ortaya kan kalb chil kelimesinin harekelerine gre okuyalm: fil. rneklerden de anlalaca gibi Arapa bir kelimenin veznini bulmak iin nce kelimenin asl harfleri tespit edilir, sonra zaid harfler yerinde kalmak kouluyla asl harfler yerine harfleri getirilir ve bulunan kalp kelimenin harekesiyle okunur. Harflerinin Niteliklerine Gre Arapa Kelimelerin Ayrld Ksmlar (aksm- seb'ay) Tanmlamak. Arapa kelimeler, asl harflerinde illet harfleri olarak nitelenen harfleri bulunup bulunmadklarna gre sahh ve mutell olmak zere iki gruba ayrlr. Sahh kelimeler asl harflerinde illet harfleri bulunmayan, mutell kelimeler asl harflerinde illet harfleri bulunan kelimelerdir. Sahih kelimeler slim, mehmz, muz'af olmak zere ksma ayrlr. Mu'tell kelimeler misl, ecvef, nks, leff olmak zere drt ksmdr. Bylece Arapa kelimeler asl harflerinin niteliine gre yedi ksma ayrlm olur ki buna aksm- seb'a (yedi ksm) denir. Slim asl harflerinden biri elif, vav, ye, hemze olmayan veya iinde ayn cinsten iki harf bulunmayan kelimelere, mehmz asl harflerinden biri hemze olan kelimelere, muzaf asl harflerinin son ikisi ayn olan kelimelere, misl asl harflerinden ilki vav veya ye olan kelimelere, ecvef asl ikinci harfi vav veya ye olan kelimelere, nks asl harflerinden ncs illet harflerinden biri olan

sesini, harfi ikinci asl sesini, harfi

23

kelimelere, leff asl harflerinden herhangi ikisi illet harfi olan kelimelere denir. Arapa Kelimelerde kilik (tesniye) ve okluk (cem') Yapsn Ayrt Edebilmek, okluk Kelimelerin Ska Kullanlan Kalplarn Sralamak. Hangi trden olursa olsun Arapa kelimelerde say kategorisi grupta ifade edilir: Teklik, ikilik (tesniye), okluk (cem'). kilik (tesniye) Trkede bulunmayan bir kelime trdr. +eyn veya +n ekiyle yaplr ve nesnenin iki oluunu ifade eder: tarafeyn "iki taraf", devleteyn "iki devlet". okluk (cem') ise nesnenin ikiden fazla oluunu ifade eden say kategorisidir. ki tr vardr: 1. Slim okluk, 2. Mkesser okluk. Slim okluk, Trkedeki gibi eklerle yaplan okluktur: +n, +n, +t : mslimn, me'mrn, m'minn vs. +n ve +n ile yaplan okluklar mzekker (eril) okluklardr. +t ekiyle teklik ekli mennes (diil) olan kelimeler ve belli trdeki kelimeler okluk yaplr ve bunlar mennes (diil) okluklar olur: muallime muallimt, muhkeme muhkemt, ma'lmt, teklt, idhlt vs. Mkesser okluk, bknl bir okluk trdr; yani kelimer belli kalplara girerek okluk anlam ifade ederler: ahs ehs, kitb ktb, tlib talebe, kfir kffr, vel evliy, lim ulem vs. Baz mkesser okluk vezinleri unlardr: ef'l, fu'ul, fu'l, fi'l, fu'al, ef'il

24

Kendimizi Snayalm1. Arapa kelimeler asl isimler ve tremi isimler olmak zere kabaca iki gruba ayrlr. Buna gre, aadakilerden hangisi tremi isimlerden biri deildir? a. Mektup b. Mahkeme c. Kitabet d. Garip e. Kamer 2. Aadaki trlerden hangisi sfattr? a. sm-i mekn b. sm-i let c. Masdar d. sm-i mensb e. Harf-i cer 3. Aadaki trlerden hangisi isimdir? a. sm-i mensb b. Masdar c. sm-i f'il d. sm-i mefl e. sm-i tafdil 4. Arapa kelimeler, baz istisnalar dnda en az harften oluur. Yeni kelimeler yaplrken bu harflere baz harfler eklenir. Bunlara zid harfler denir. Buna gre, aadakilerden hangisi, zid harflerden biri deildir? a. elif b. be c. te d. mim e. nun 5. Aadaki kelimelerin hangisinde mim harfi ziddir? a. Zulm b. Hilm c. Mevt d. Mesken e. Temyl 6. hitb kelimesinin vezni, aadakilerden hangisidir? a. fil b. fil c. fal d. ful e. fil 7. Ayn vezinde olan kelimeler, aadakilerin hangisinde birlikte ve doru olarak verilmitir? a. Hikyet-ikyet-diryet b. Zarar-karar-meyyl c. Zarf-halm-sbit d. Duhl-mrr-hkm e. Medd-hiss-zann 8. Arapa kelimeler asl harflerin niteliine gre ka ksma ayrlr ve bunlara ne ad verilir? a. Drt ksma ayrlr, salim kelimeler denir. b. Be ksma ayrlr, sahih kelimeler denir. c. Alt ksma ayrlr, aklm- sitte denir. d. Yedi ksma ayrlr, aksm- seba denir. e. Sekiz ksma ayrlr, mutel kelimeler denir. 9. Arapa kelimelerde okluk katagorisi iki gruba ayrlr. Bunlara slim ve mkesser denir. Buna gre, aadakilerden hangisi slim okluk deildir? a. Hzrn b. Muallimn c. Teklt d. uar e. Tlibn 10. smin asl harflerine eitli zid harfler getirilerek belli vezinlere konulmasyla yaplan okluklara mkesser (krk) okluk denir. Buna gre, aadaki kelimelerden hangisi krk okluk deildir? a. Ulem b. Hademe c. Kttb d. Umr e. Memrn

25

Okuma almas - 1Terbiye Terbiyeden Maksat Nedir? Terbiyeden maksat insann fikrini, kalbini dorulua altrmak, kt huylardan, fena det ve tabatlerden men' etmek, byk ztlar, insnlara faideli adamlar yetitirmektir. Gerek devletine, gerek milletine ve bulunduu memleketin iyiliine gerekten alanlar en ziyde terbiye grm olanlardr.

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar1. e Cevabnz doru deilse, Arapa Kelimelerin Yaps ksmn yeniden okuyunuz. 2. d Cevabnz doru deilse, Arapa Kelimelerin Yaps ksmn yeniden okuyunuz. 3. b Cevabnz doru deilse, Arapa Kelimelerin Yaps ksm yeniden okuyunuz. 4. b Cevabnz doru deilse, Arapada Kelime Yapm ksmn yeniden okuyunuz. 5. d Cevabnz doru deilse, Arapada Kelime Yapm ksmn yeniden okuyunuz. 6. a Cevabnz doru deilse, Arapa Kelimelerin Veznini Bulmak ksmn yeniden okuyunuz. 7. a Cevabnz doru deilse, Arapa Kelimelerin Veznini Bulmak ksmn yeniden okuyunuz. 8. d Cevabnz doru deilse, Harflerine Gre Arapa Kelimeler ksmn yeniden okuyunuz. 9. d Cevabnz doru deilse, Arapa simlerde okluk ksmn yeniden okuyunuz. 10. e Cevabnz doru deilse, Arapa simlerde okluk ksmn yeniden okuyunuz.

Okuma almas - 2Hukk- Hrriyet Ulem-y hukk, hrriyeti zamana taksim ederler. Yani hrriyete nazar olunursa nev'i grlr: Birincisi kurn- vust hrriyetidir. Yani Roma mparatorluunun inkrzndan stanbul'un fethine kadar zamanda olan hrriyet efkrdr. O vakit hukk- ahsiyye ve hrriyet hakknda hkmetler tarafndan cebr kahr ve tahakkm edilir idi. O zaman maksad- hkmet ve herkes hkmetin tervc-i maksadna let ve vsta zannolunmu ve hem de olmu idi. Bu usln fenalndan btn haytn menba'lar kurumu ve harekt- akliyye ve sadet selmet kaplar hep kapanm ve btn Avrupa zulmet-i cehlet iinde kalm idi. Nihyet stanbul'un fethi srasnda Avrupa'ya giden arkllar sayesinde ulm ve marifin intir, Amerika'nn kefi, barutun ve fenn-i tbatn icad kurn- ahreye mebde' oldu. Mnif Paa

Sra Sizde Yant AnahtarSra Sizde 1 Arapa yap bakmndan bknl bir dildir. Bir kelimenin kk'n oluturan seslerin sras deimeden baa, ortaya veya sona, bazen birka yere birden, bellik kalplara gre harfler eklenerek yeni kelimeler yaplr. Sra Sizde 2 Arapa kelimeler asl harflerinin niteliklerine gre sahih ve mu'tell olmak zere iki gruba ayrlr. erisinde kelime yapm srasnda deiiklie urayan illet harfleri olmayan sahih kelimeler salim, mehmuz ve muzaf olmak zere gruptur. Mu'tell kelimeler ise misal, ecvef, nks, leff olmak zere drt gruptur. Bylece Arapann kelimeleri asl harflerinin niteliklerine gre yedi alt gruba ayrlm olur. Bu gruplandrmaya aksm- seb'a (yedi ksm) denir.

Okuma almas - 3Kuvvet Kinat iki eyden mrekkebdir: Biri kuvvet, biri madde. Bu iki ey hakknda hkem-y mtekaddimn ve mteahhirn pek ok efkr sarf etmi ve nice ihtilfta derek, maddiyyn ve ma'neviyyn gibi frkalara tefrk olunmu ve bazs bu iki eyden birini takdm ve takviye ile dierini tezyf ve hatta bsbtn inkr etmee kadar varmlardr. Bizim burada maksadmz bu bbda o kadar uzun, o kadar dakk mtlata girimek deildir. Kendimiz kuvvetin ehemmiyyet ve takaddmn mukrr olduumuz gibi, vatanmzda maddiyynun fikr ve zehbna tbi' olmu efrd dahi tasavvur edemediimizden cmlenin msellemi olan bir mes'eleyi isbta almaa hcet grmyoruz. emseddin Smi

26

Sra Sizde 3 Arapada kelimeler isim, masdar, ism-i fil, ism-i mef'l, ism-i tasgr, ism-i mekn, mblaa-i fil, ism-i mensb gibi adlarla adlandrlmtr.

kibr hiss maraz vef zarar vcd am zek veca' mrr rz gn ulvv vusl cnn edeb

slim muzaf slim leff muzaf misl nks nks misl muzaf nks nks nks misl muzaf mehmz

1. nite Altrma Yant Anahtar1. Altrma

zevk sulh gurb hitb hilm zarar duhl eref irfn

fa'l fu'l fu'l fi'l fi'l fa'al fu'l fa'al fi'ln fu'ln fi'l fa'al fa'l fa'al fu'l fa'al fi'l fa'l

kfrn sihr kerem cevb taleb mr edeb cism sarf

3. Altrma a) hukk uhd cemdt harekt esbb b)

almt mevcdt ahkm evld

Mkesser oul, fu'l Mkesser oul, fu'l

Slim oul, fa'lSlim oul, fa'alet Mkesser oul, ef'l

2. Altrma tl afv ymn ilm vird

ecvef nks misl slim misl

almet

mevcd hkm veled

teebbs vasf

teebbst evsf

27

c)

ulm : ilimler,

fu'l, ilm

esbb : sebepler, ef'l, sebeb fuzal : fzllar, fu'al, fzl cevmi' : cmiler, fev'il, cmi' cibl : dalar, fi'l, cebel kttb : ktipler, fu''l, ktib res'il : risaleler, fe''il, risle suver : ekiller, fu'al, sret ktb : kitaplar, fu'ul, kitb tevrh : trihler, fev'l, trh ni'am : nimetler, fi'al, ni'met evhid : hitler, fev'il, hid

Yararlanlan KaynakDeveli, H. (2008). Osmanl Trkesi Klavuzu 12. stanbul. Kesit Yaynlar

28

AmalarmzBu niteyi tamamladktan sonra; Arapa kelime trlerinden masdarlarn trlerini belirleyebilecek, Mcerred, mimli, mec'l masdarlar ve yaplarn tanyabilecek, sm-i f'il ve ism-i mef'l kavramn tanmlayabilecek ve mcerred masdarlarn ism-i f'il ve ism-i mef'llerini bulabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar Masdar Mcerred masdarlar Mimli masdarlar Mezdnfh masdarlar Mec'l masdarlar sm-i f'il sm-i mef'l

erik Haritas ARAPA MASDARLAR SM- F'L VE SM- MEFL

30

Arapada Kelime Yapm: Mcerred Masdarlar, sm-i F'iller ve sm-i Mefller ARAPA MASDARLARMasdar, fiillerden tremi isim kategorisinde kelimelerdendir. Trke dilbilgisinde masdar olarak -mak/-mek ve -ma/-me ekleriyle yaplan isimler retilmekteyse de Arapann dilbilgisinde geli, al, lm, alm, satm anlamlarndaki isimlerin yan sra gzellik, incelik, kabalk anlamlarndaki isimler de masdar olarak adlandrlan kelime kategorilerinde retilirler. Arapann dilbilgisinde fiilin grlen gemi zaman 3. teklik ahsndaki ekli fiilin en yaln hlidir. Mesel:

ketebe yazd fiili, bu kkten tremi kelimelerin en yaln eklidir. eitli eklemelerle trl kalplarda kelimeler bu fiilden tretilir: kitbet"yazma ii, yaz yazma.

fetaha at fiil eklinden tretilen bir masdar feth ama, fetih. ilim.

alime bildi fiil eklinden tretilen bir masdar ilm bilme, bilgi,

Sz konusu fiil ekilleri, fiilin en yaln eklini, yani kk hlini gsterir. Trkede nasl fiil kklerine ekler getirerek yeni kelimeler yapyorsak Arapada da fiil kklerinden yeni kelimeler yaplr; ancak Arapa eklemeli deil, bknl bir dil olduundan fiil kknn bana-ortasna-sonuna kimi sesler getirilerek yeni kelimeler yaplr. Birinci nite'de yaln kkten yeni kelime yapmak iin kullanlan seslerin neler olduunu ve bunlara zid harfler denildiini renmitik. Kelimenin kkn oluturanlar dndaki harfler zid'dir. vardr. Bu kelimelerin bir ksm harf ilvesiyle tretilmitir:Arapadaki hasene, ahsene gibi ekimli ekiller Trkede kullanlmazlar. Buradaki rnekler mcerred (yaln) ve mezdnfih (ilveli) ayrmnn anlalmas iin verilmitir.

alime bildi fiilini ele alalm. Dilimizde bu kkten tremi kelimeler ilm ilim, bilgi, lim bilgin, ma'lm bilinen, ta'lm

retme, ta'allm renme, mu'allim retmen, i'lm bildirme, duyurma vs. Btn bu tretmeler belli kalplar ierisinde olmaktadr. Bu kalplara vezin denildiini biliyorsunuz. Arapada masdarlar, tredikleri fiilerin teklik 3. ahstaki ekimlerinde zid harf bulunup bulunmamasna gre iki gruba ayrlr. Mesel fetaha at

31

fiilinde zid harf yoktur, harflerin hepsi asldir. ahsene iyilik etti fiilinde bataki hemze ziddir. Birinci gruptaki fiillerden tretilen masdarlara mcerred masdarlar (yaln masdarlar), ikinci gruptaki fiillerden tretilen masdarlara mezdnfih masdarlar (artrlm, harf ilve edilmi masdarlar) ad verilir. Mcerred (yaln) masdarlarn kalplar, belli bir anlam retmezler; fiilden tretilen bir ismin niin bu vezinden tretildiinin belli bir kural yoktur. Toplumca o kelime zerinde uzlalmtr ve bu kelimeler dilin kullanmyla edinilir, renilir. Bu yzden bu gruba giren masdarlara sem masdarlar (yani iitip renmeye dayal masdarlar) da denir. Mezdnfih masdarlarn retildii kalplar ise belli, deitirilemez anlamlar retirler. Her fiil her kalba getirilip yeni bir kelime retilemez. Fiilin geili veya geisiz oluu nemlidir. Buna gre kalplar etken-edilgen-dnl-ite atlarda belli anlamlar retirler. Bu zellikleri dolaysyla geililik/geisizlik (yani fiilin nesne alp almamas) asndan uygun olmak artyla bir fiil belli bir kalba uygulandnda belli bir anlam retilmi olur. Nasl Trkede + eki meslek ismi yapyorsa ve biz bir kelime kknden meslek ifade eden bir kelime yapmak istediimizde bu eke bavuruyorsak Arapann mezdnfih masdarlar da benzer ekilde nceden belirlenmi anlamlar retirler. Bu yzden bunlara kys masdarlar (yani kyaslamaya dayal masdarlar) da denir. Masdarlardaki bu ayrmn Osmanl Trkesi metinlerini doru anlamlandrmada nemli yeri vardr. zellikle kys masdarlarn retimi dorudan anlamla ilgili olduu iin bunlarn yaplarn iyi kavrarsak birok kelimeyi daha doru okur ve anlamlandrrz. Ksaca zetlersek: Sema masdarlarn anlamlarn szlkten bularak renebiliriz. Kys masdarlarn ise szle bakmadan nce sezilecek, bilinecek bir anlam erevesi vardr. Kys masdarlar geililik/geisizlik, etkenlik-edilgenlik-dnllkitelik atlarn rettikleri iin anlam erevelerinin bilinmesi gerekir. Bunu bir rnekle grelim:

ilm bilim kelimesi sem/mcerred bir masdardr. Yaln isim gibidir.Anlam konusunda yapsndan doan herhangi bir sezgiye sahip olamayz. Bu kelimenin anlamn bir kaynaktan renmi olmalyz.

ta'lm bildirme, retme kelimesi geili ve etken bir masdardr. Bireyi bir kimseye retiriz.

ta'allm renme kelimesi de geilidir ancak at itibariylednldr. Bir eyi zne kendisi renir. "Ben mektepte Franszca ta'lm ediyorum." cmlesinden znenin retmen olduunu anlarz; nk birilerine retiyor. "Ben mektepte Franszca ta'allm ediyorum." cmlesinden ise znenin renci olduunu anlarz; nk reniyor.

mcdele kelimesinin retildii kalbn itelik anlamn rettiinirenmisek artk bu kelimenin anlamn bilmeden dahi bu anlamla ilgili bir

32

nsezimiz olur. Ayn kalpta olan ve haber kknden tretilmi muhbere kelimesinin de karlkl yaplan bir ii ifade ettiini sezeriz: "haberleme". Bundan sonraki blmlerde nce sem / mcerred masdarlarn retildii ve Osmanl Trkesinde ska kullanlan baz kalplar ve mimli masdarlar, sonra da kys / mezdnfih masdarlarn retildii kalplar ve mec'l masdarlar reneceiz. Arapada masdarlar ka gruba ayrlr?

Mcerred (Sem) MasdarlarMimli masdarlar, dilbilgisel anlamlar bakmndan mcerred masdarlara benzerler, balarndaki mim harfi ziddir: merhamet, maksad, megale vs. Mec'l masdarlar, eitli isim ve sfatlardan +iyyet son ekiyle yaplm soyut isimlerdir: insniyyet, beeriyyet, hrriyyet vs.

Mcerred masdarlarn retildii kalplar belli bir anlam retmezler. Herhangi bir yaln fiilden herhangi bir mcerred masdar kalbnda kelime retilmi olmas bir bakma tesadfdir. Bu kelimelerin anlamlar hakknda dilbilgisine dayanan bir nsezimiz olmaz. Bu bakmdan mcerred masdarlar ile cmid (donuk) isimler birbirlerine benzerler ve birok kalplar ortaktr. Sem mcerred masdarlarn byk ksmnda asl harflerin says tr. Bunlara sls mcerred masdarlar denilir. Asl harfleri drt olanlara rub mcerred masdarlar denir. Arapada asl harf be olan hums mcerred masdarlar da vardr. Drtl ve beli masdar rnekleri dilimizde ok az kullanlmtr.

Sls Mcerred Masdarlarn VezinleriAada Osmanl Trkesinde ska kullanlan mcerred masdarlarn kalplarn ve birka rneini reneceiz. Bu rnekleri, vezinlerine gre okuyunuz ve anlamlarn reniniz. Kimi vezinlerin sonundaki yuvarlak te ( )Osmanl Trkesinde ya ak te ()

veya /e/ () eklinde yazlmtr.

fa'l

emr, bahs, cehl, zevk, katl, kat', izn, hilm, zikr, rzk, irk, i'r, buhl, hsn, hkm, kr, zulm,

nehy, va'z vs.fi'l ilm, fikr vs. fu'l

mr, kfr, nush vs. fa'al fa'let fi'let fu'let fu'l

33

fu'let fa'l fi'l

fa'let fi'let fi'ln fu'ln

fa'aln tef'l

Bilhassa fi'l ve fu'l ve fa'l veznindeki baz kelimeler Trkede kimi ses deiikliklerine uramlardr. Bu kelimeler grld gibi tek nlldr ve birounun ses yaplar Trkenin ses yapsna uymaz. Bu gibi kelimelerden yksek bir kullanm sklna sahip olanlarn i seste bir nl tremesiyle Trkenin ses yapsna uydurulduklarn grrz: fikr > fikir, rzk > rzk, i'r > iir, kfr > kfr, kr > kr gibi. Bu kelimeler nlyle balayan bir ek aldklarnda treyen bu nl der: fikir > fikrimiz, rzk > rzkn, hkm > hkmne vs. Burada dikkat edilmesi gereken nokta, bu kelimelerin Arapadaki orijinal imllaryla yazldklardr.

1. Okuma almas

'

Aadaki metni okuyunuz. Bilmediiniz kelimelerin anlamn reniniz.

1. Metinde geen bilmediiniz kelimeleri Kamus- Trk'den reniniz. 2. Metinde geen Arapa yapl masdarlar bulunuz.

34

1. Altrmaa.Aadaki kelimelerin hangi vezinlere ait olduklarn bulunuz.

ruhsat zikr hkm gurr brdet karr hsrn cereyn irket

b. Aada verilen kelimelerden ayn kkten gelenleri bulup birbirine oklarla balaynz. cls kfr nusret vildet cehl cehd nasr celse veled

cihd

kfrn

vild

cehlet

Rub Mcerred MasdarlarDrt asl harften meydana gelen masdarlarn bir tek vezni vardr: fa'lelet . Bu vezindeki Osmanl Trkesinde genellikle /e, a/; bazen de te olarak okunur:

35

"rapor", saltanat "sultanlk", felsefe vs.

terceme "tercme", arbede "grlt patrt, kavga", fezleke

Baz cmle ve ibarelerin ksaltmasndan olumu kelimeler de fa'lelet veznindedirler. Bu gibi kelimelere menht denilir: besmele "bismillahirrahmanirrahm demek", hamdele "elhamdlillh demek",

salvele "Peygambere salt okuma" Mimli MasdarlarSem olan, yani bir kurala bal olarak retilmeyen baz masdarlar vardr ki, bunlarn ortak zellii balarnda ekleme bir mim olmasdr. Byle masdarlara mimli masdar denilir. Bunlarn dier semi masdarlardan dilbilgisi asndan bir fark yoktur; yaplarna bal olarak zel bir anlam ifade etmezler; tredikleri slsi masdarla ayn anlamdadrlar. Balca drt vezinde olurlar. Bu vezinlerin ou ileride greceimiz ism-i mekn, ism-i zaman ve ism-i let kategorilerinin vezinleriyle ayndr. Aralarndaki fark ancak cmle iindeki anlamlarndan ayrt edebiliriz: Mef'il vezni

va'd mev'id sz verme, vildet mevlid doum, Hz.Muhammed'in doumu Mef'ilet vezni

irfn ma'rifet "bilme, bilgi", gufrn mafiret"gnah balama", va'z mev'iza "t, nasihat" vs. Mef'al vezni

taleb matlab istek, kasd maksad, sarf masraf.Mef'alet vezni

rahmet merhamet, fahr mefharet vn,vn, su'l mes'ele sorulan ey

Mec'l MasdarlarBaz sfat ve isimlerin sonuna /iyyet/ eki getirilerek Trkede +lk/+lik ekiyle karladmz anlamlarda kelimeler yaplr. Bu kategorideki kelimelere mec'l (yapma) masdarlar denilmektedir:

insn insniyyet insanlk, insan olma, chil chiliyyet cahillik, chil olma, mahcb

36

mahcbiyyet mapcupluk, mahcup olma, ebed ebediyyet sonsuzluk vs. Arapada masdarlara -iyyet eki getirilmez; ancak Osmanl Trkesinde bu ek masdarlara da getirilerek Arapada olmayan kelimeler tretilmitir:

emn emniyyet eminlik, gvenlik, islm islmiyyet slmlk vs.

SM- F'L VE SM- MEF'LMasdarlarn hareket anlam tayan, fiilden treme kelimeler olduunu grmtk. Masdarlarn tredii fiil kklerinden, o kkte belirtilen hareketi yapan veya olan ifade eden kelimeler de yaplr. Bu tr kelimelere ism-i f'il denir. sm-i f'il, fiilde belirtilen hareketi, olu veya kl yapan ifade eden kelime trlerine verilen isimdir. Trkede yazc, krc, yazan, kran, yazar, izer gibi kelimelerin ifade ettii anlamlar ism-i f'il kategorisini oluturur. Fiil kkndeki harekete veya olua maruz kalan, bu fiilden etkilenen varlk ise ism-i mef'l adn alan kelimelerle ifade edilir. sm-i mef'l, fiilde belirtilen hareket, olu ve kla maruz kalan, etkileneni ifade eden kelime trlerine verilen isimdir. Trkede krlm, krk, krgn, bozuk, bozulmu gibi kelimelerin ifade ettii anlamlar ism-i mef'l kategorisini oluturur.

Mcerred Masdarlarn sm-i F'illeri ve sm-i Mef'llerism-i fillerde elif, ismi mef'llerde ise mim ve vav harflerinin zid olduklarna dikkat edelim!

Mcerred masdarlarn ism-i filleri f'il vezninde; ism-i mef'lleri mefl vezninde olur. Bunu birka rnekle grelim:

ketebe yazd fiil kknn ism-i f'ili ktib (yazan, yazc), ism-imef'l mektb (yazlan ey)'dur.

talebe istedi, talep etti fiil kknn ism-i f'ili tlib (isteyen),ism-i mef'l matlb (istenilen)'dur.

alime bildi fiil kknn ism-i f'ili lim (bilen, bilici), ism-imef'l ma'lm (bilinen)'dur.

katele ldrd fiil kknn ism-i f'ili ktil (ldren), ism-imef'l maktl (ldrlen)'dr. rnekleri gzden geirelim:

Masdar amel i

sm-i fil mil i ileyen, yapan chil bilmeyen

sm-i mef'l ma'ml yaplm, ilenmi mechl bilinmeyen

cehl bilmeme, bilgisizlik

37

zikr anma, zikretme sirkat alma, hrszlk irfn zulm zulm, eziyet abd kul

zkir zikreden, anan srik alan, hrsz

mezkr

zikredilen, anlan mesrk alnan

rif bilen zlim zulm eden bid kulluk eden

ma'rf

ehdet "grme, tank olma

hid tank olan, tank

bilinen mazlm zulme maruz kalan ma'bd kendisine kulluk edilen, tanr mehd grlen, grlm

sm-i f'il ve ism-i mef'l ne demektir?

2. Okuma almas

Aadaki metni okuyunuz. Bilmediiniz kelimelerin anlamn reniniz.

1. Metinde geen bilmediiniz kelimeleri Kamus- Trk'den reniniz. 2. Metinde geen ism-i f'il ve ism-i mef'l trnden kelimeleri bulunuz.

38

2. Altrma

Aadaki kelimelerin ism-i f'illerini yazp anlamlarn belirtiniz. Baz kelimelerin sadece ism-i f'illeri veya sadece ism-i mef'lleri kullanlyor olabilir.

ilm kitbet cehlet irfn zikr hd su'l kudret emr vuslat deyn ak sknet taleb krn ibdet resm nazar galebe cem' nakl

lim

/

ma'lm

.................................. / - .................................. .................................. / - .................................. .................................. / - .................................. .................................. / - .................................. .................................. / - .................................. .................................. / - .................................. .................................. / - .................................. .................................. / - .................................. .................................. / - .................................. .................................. / - .................................. .................................. / - .................................. .................................. / - .................................. .................................. / - .................................. .................................. / - .................................. .................................. / - .................................. .................................. / - .................................. .................................. / - .................................. .................................. / - .................................. .................................. / - .................................. .................................. / - ..................................

39

zetArapa Kelime Trlerinden Masdarlarn Trlerini Belirlemek. Masdarlar fiilden tremi isim kategorisinde kelimelerdir. Trkede gelmek, gelme, geli gibi kelimelerde olduu gibi fiillere mAK, -mA ve I ekleri getirilerek yaplrlar. Arapa dilbilgisinde ise drt tr masdar vadr: Mcerred masdarlar, mimli masdarlar, mec'l masdarlar, mezidnfih masdarlar. Mcerred ve mimli masdarlar dilbilgisel bir anlam tamazlar. Mesel feth, hkm, i'r, edeb, kret gibi kelimelerin fa'l, fi'l, fa'al, fi'let kalplarnda olmasnn zel bir anlam yoktur. Bu Arap dili konuanlar arasnda yzlerce yl nce olumu bir szlemeye dayal gibidir. Trkede de bil-mek, gelmek, komak gibi fiilerin niin bu sesleri tadnn bir aklamas yoktur, bu da Trke konuanlar arasnda yzlerce yl nce yaplm bir szlemeye dayal gibidir. Mezdnfh masdarlar ise bil- > bil-in-mek > bil-dir-mek > bil-i-mek kelimelerinde olduu gibi zel anlamlar tarlar. Mesel teslm kelimesi "bir eyi teslim etme" anlamndadr, geililik ifade eder; tesellm ise "bir eyi teslim alma" anlamndadr, dnllk ifade eder. Muhrebe kelimesi "karlkl haberleme" anlamndadr, itelik ifade eder. Mec'l masdarlar ise, baz isim ve sfatlara +iyyet ekinin getirilmesiyle elde edilirler ve isimde veya sfatta belirtilen soyut durumun somut isim durumunu ifade ederler. insn insn-iyyet "insan olmaklk, insan olma durum"; mecbr mecbr-iyyet "mecbur olmaklk, mecbur olma durumu" vs. Mcerred, Mimli, Mec'l Masdarlar ve Yaplarn Tanmak. Mcerred masdarlarn retildii kalplar belli bir anlam retmezler. Herhangi bir yaln fiilden herhangi bir mcerred masdar kalbnda kelime retilmi olmas bir bakma tesadfdir. Bu kelimelerin anlamlar hakknda dilbilgisine dayanan bir nsezimiz olmaz. Bu bakmdan mcerred masdarlar ile cmid (donuk) isimler birbirlerine benzerler ve birok kalplar ortaktr. Sem mcerred masdarlarn byk ksmnda asl harflerin says tr. Bunlara sls mcerred masdarlar denilir. Asl harfleri drt olanlara rub mcerred masdarlar denir. Arapada asl harf be olan hums mcerred masdarlar da vardr. Drtl ve beli masdar rnekleri dilimizde ok az kullanlmtr. Sls mcerred masdarlarn Osmanl Trkesinde ska kullanlan kalplar fa'l, fi'l, fu'l, fa'al, fa'let, fi'let, fu'let, fu'l, fu'let, fa'l, fi'l, fa'let, fi'let, fi'ln, fu'ln, fa'aln, tef'l kalplardr. Rub mcerred masdarlarn fa'lelet eklinde bir kalb vardr. Mimli masdarlarn mim harfi ile balayan mefal, mefil, mefalet ve mefilet eklinde olmak zere drt kalb bulunmaktadr. Mecl masdarlar ise baz isim ve sfatlarn sonuna iyyet eki getirilerek yaplr. sm-i F'il ve sm-i Mef'l Kavramn Tanmlamak ve Mcerred Masdarlarn sm-i F'il ve sm-i Mef'llerini Bulmak. Masdarlarn tredii fiil kklerinden, o kkte belirtilen hareketi yapan veya olan ifade eden kelimeler de yaplr. Bu tr kelimelere ism-i f'il denir. sm-i f'il, fiilde belirtilen hareketi, olu veya kl yapan ifade eden kelime trlerine verilen isimdir. Trkede yazc, krc, yazan, kran, yazar, izer gibi kelimelerin ifade ettii anlamlar ism-i f'il kategorisini oluturur. Fiil kkndeki harekete veya olua maruz kalan, bu fiilden etkilenen varlk ise ism-i mef'l adn alan kelimelerle ifade edilir. sm-i mef'l, fiilde belirtilen hareket, olu ve kla maruz kalan, etkileneni ifade eden kelime trlerine verilen isimdir. Trkede krlm, krk, krgn, bozuk, bozulmu gibi kelimelerin ifade ettii anlamlar ism-i mef'l kategorisini oluturur. Mcerred masdarlarn ism-i f'illeri f'il vezninde; ism-i mef'lleri

mefl vezninde olur: ketebe yazd fiil kknn ism-i f'ili ktib

(yazan, yazc), ism-i mef'l mektb (yazlan ey)'dur.

40

Kendimizi Snayalm1. Arapa dilbilgisinde masdarlar, Trkede aadaki hangi eklerle karlanmazlar? a. -AcAK b. -LIK c. -MAK d. -MA e. -I 2. Arapada masdarlar, tredikleri fiilerin teklik 3. ahstaki ekimlerinde zid harf bulunup bulunmamasna gre hangi adla anlrlar? a. Sls masdarlar Rub masdarlar b. Sls masdarlar Hums masdarlar c. Geisiz masdarlar Geili masdarlar d. Yaln masdarlar Birleik masdarlar e. Mcerred masdarlar Mezdnfh masdarlar 3. Mcerred (sem) masdarlar ile mezdnfh (kys) masdarlarla ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Sema masdarlarn anlamlar szlkten bulunabilir. b. Kys masdarlarn szle bakmadan nce sezilecek, bilinecek bir anlam erevesi vardr. c. Kys masdarlar, geililik/geisizlik, etkenlik-edilgenlik-dnllk-itelik atlarn rettikleri iin anlam erevelerinin bilinmesi gerekir. d. Sem masdarlar, daima harften oluur. e. Kys masdarlar, Arapa dilbilgisi kurallarna gre kk kelimelerden yeni kelimeler retmek iin kullanlr. 4. kelimesi ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Kys masdar kalbna gre tretilmi bir kelimedir. b. Muhabir kelimesinin eanlamlsdr. c. kknden tretilmitir. d. Haberleme anlamnda bir kelimedir. e. Karlkl bir ii yapan ite atda kurulmutur. 5. Aadaki kelimelerden hangisi mcerred masdarlardan biri deildir? a. b. c. d. e. 6. Aadakilerden hangisi, Arapa dilbilgisinde masdar kategorisinde saylmaz? a. Mcerred b. Mezdnfh c. Muzaf d. Mecl e. Mimli 7. Aadaki kelimelerden hangisinin vezni dierlerinden farkldr? a. b. c. d. e. 8. Aadakilerden hangisi mimli masdarlardan biri deildir? a. a. c. d. e. 9. Aadaki kelime gruplarndan farkl kkten tretilmitir? a. - b. - c. - d. - e. - 10. Aadakilerden hangisi ism-i mefl ism-i f'il ikilisini oluturmaz? a. - b. - c. - d. e. - hangisi,

41

Okuma almas - 1Tiryaki Szleri'nden 1. nklblar, ok byk derslerdir: Her dima smaz ve samad balar b-huzr eder. 2. d san'atkr odur ki her eserinden honut grnr. 3. Vakarl rhlara harn merhameti de hasedi kadar girn gelir. 4. nsan, hakikati hayal ile katk ederek yaar: Ayaklarmz yerde ise gzlerimiz semdadr. 5. Muzr tesdfler, faydal tesdflerden bin kere daha oktur; akll adam tesdften hayr ummaz 6. Mcdele-i haytta ihrz- galebe iin salam kafa lzmdr: nsanlar da kolar gibi kafa kafaya drler. 7. Hamkat dim nr ile alevi kartrr ve kendisini her yakan bir gne sanr. 8. ok bilen gibi hi bilmeyen da afva myildir; kini yarm ilimde ara. 9. Her nmyi souktur, nmyi-i ahlk iren! Cenap ehabettin

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar1. a Cevabnz doru deilse, Arapa Masdarlar ksmn yeniden okuyunuz. 2. e Cevabnz doru deilse, Arapa Masdarlar ksmn yeniden okuyunuz. 3. d Cevabnz doru deilse, Arapa Masdarlar ksm yeniden okuyunuz. 4. b Cevabnz doru deilse, Arapa Masdarlar ksmn yeniden okuyunuz. 5. e Cevabnz doru deilse, Sls Mcerred Masdarlarn Vezinleri ksmn yeniden okuyunuz. 6. c Cevabnz doru deilse, Arapa Masdarlar ksmn yeniden okuyunuz. 7. a Cevabnz doru deilse, Sls Mcerred Masdarlarn Vezinleri ksmn yeniden okuyunuz. 8. c Cevabnz doru deilse, Mimli Masdarlar ksmn yeniden okuyunuz. 9. b Cevabnz doru deilse, Sls Mcerred Masdarlarn Vezinleri ksmn yeniden okuyunuz. 10. a Cevabnz doru deilse, Mcerred Masdarlarn sm-i Filleri ve sm-i Meflleri ksmn yeniden okuyunuz.

Okuma almas - 2Ev Kadn ffet ve terbiye ile hsn-i idreye mlik olan kadn, ndir bulunan bir hazinedir. Zira bir evin hsn-i idresi ve ocuklarn hfz- shhat ve talim ve terbiye ve bir ev sahibinin selmet ve sadeti hep ev kadnnn iyi olmasna mtevakkftr. yle kadn dim evin nizam ve intizam zere hsn-i idresi ile megul olur. Ev kadnlarnn vazifeleri hanenin nizam ve intizamna, keml-i nezfet ve hsn-i idaresine gayret ve dikkatten ibarettir. Btn evin idaresi ev kadn zerinde olup bir memleket mdr ve hkimi gibi hkm ve idare edebilir. Ev onun hkm ve iradesi ile idare olunur. Ev halk kendisinden memnun olur ise, ev kadn da hane halknn manevi surette by demek olup herkes hsn-i rzas ile onun emir ve iradesine tabi ve szne kni' olur.

Sra Sizde Yant AnahtarSra Sizde 1 Arapada masdarlar fiil ekiminde grlen gemi zaman 3. teklik ahs ekimindeki durumlarna gre iki gruba ayrlr. ekimlenme srasnda zid harf getirilmeyen kklerden tremi masdarlara mcerred (yaln) masdar denir: nasara nasr, nusret vs. gibi. ekimlenme srasnda zid harf getirilen kklerden tremi masdarlara mezdnfih (artrlm) masdar denir: ta'lm "retme", ihbr "haber verme", teekkl

ekillenme, oluma, temyl meyl etme vs. Bunlarn dnda mimli masdarlar (merhamet, megale vs.) ve mec'l masdarlar (insniyyet, hrriyyet vs.) vardr. Sra Sizde 2 sm-i f'il, kelimede bildirilen hareketi yapan, eden veya eyleyeni; olan gsteren kelimedir. Bilme hareketinin ism-i f'ili lim "bilen" (,) ldrme hareketinin ism-i f'ili ktil "ldren" ( )olur. sm-i mef'l ise kelimede bildirilen

42

harekete, olua maruz kalan, ondan etkilenendir. Bilme fiilinin ism-i mef'l ma'lm () 'bilinen"; ldrme fiilinin ism-i mef'l maktl "ldrlen" (')dr.

kudret, emr, vuslat, deyn, ak,

kdir / makdr mir / me'mr vsl / mevsl dyin / medyn k / ma'k skin / meskn tlib / matlb kir / mekr bid / ma'bd rsim / mersm nzr / manzr glib / malb cmi' / mecm' nkil / menkl

2. nite Altrma Yant Anahtar1. Altrma a. b. cls celse vildet veled - vild nasr nusret cehl cehlet cehd cihd kfr kfrn 2. Altrma kitbet, ktib / mektb cehlet, chil / mechl irfn, zikr, hd, rif / ma'rf zkir / mezkr hid / mehd ruhsat zikr hkm gurr brdet karr hsrn cereyn irket fu'let fi'l fu'l fu'l fu'let fa'l fu'ln fa'aln fi'let

sknet, taleb, krn, ibdet, resm, nazar,

galebe, cem', nakl,

Yararlanlan KaynakDeveli, H. (2008). Osmanl Trkesi Klavuzu 1-2. stanbul. Kesit Yaynlar.

su'l, s'il / mes'l

43

AmalarmzBu niteyi tamamladktan sonra; Mezdnfih masdarlarn bblarn tanyabilecek, Bu bblarn hangi anlamlarda masdar trettiini aklayabilecek, Mezdnfih masdarlarnn ism-i f'il ve ism-i mef'lllerini tanyp sralayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar Mezdnfh Masdarlar if'l tef'l tefa''ul tef'ul mf'alet infi'l if'ill ifti'l istif'l sm-i f'il sm-i mef'l

erik Haritas MEZDNFH MASDARLAR (KIYS MASDARLAR)

44

Arapada Kelime Yapm: Mezdnfih Masdarlar (Kys Masdarlar)

MEZDNFH MASDARLAR (KIYS MASDARLAR)Bu gruptaki masdarlar, mcerred masdarlardan farkl olarak belli bir kalp iinde belli bir anlam retirler. Herhangi bir fiil kknden mezdnfih bir masdarn yapsna gre masdar retmek mmkn gibi grnr. Elbette her dilde -teorik adan mmkn bile olsa- her kelime kkne birtakm ekler getirilmez. Bunlar toplumsal uzlamaya bal olarak kullanlr. Ancak biz bu kalplarn ne gibi anlamlar rettiini nceden bilebiliriz. Mcerred masdarlarda ise bunu bilebilmek mmkn deildir. Eer bir kys masdarn geili/geisiz, etken/edilgen, dnl veya ite atda olduunu biliyorsanz, o yapda retilmi bir kelimenin anlam dairesini belirleyebilirsiniz. Mcerred masdarlarda bunu bilebilmek mmkn deildir; ancak szlkler yardmyla veya o dili iyi bilenlerden iiterek reniriz. Bundan dolay mcerred masdarlar sem (iitip renmeye dayal, kuralsz, dzensiz), mezdnfih masdarlar ise kysdir (kurall, dzenli). Mezdnfih masdarlarn Osmanl Trkesinde ska kullanlan dokuz bb vardr: if'l tef'l tefa''ul tef'ul mf'alet infi'l ifti'l if'ill istif'l

45

f'l BbBu bbda bataki ve ortadaki elifler zid, yani ekleme harflerdir.

kerem cmertlik ikrm arlama

hurc kma ihrc karma, ihra etme sarf harcama, kullanma isrf bo yere kullanmaBu bbdaki masdarlarn ats geilidir, yani nesne alr. Geisiz bir fiil bu bba nakledildii zaman geili olur ve nesne alr:

gsterme

ilm i'lm (bir eyi) bildirme

zuhr grnme izhr (bir eyi) meydana karma, sukt dme iskt (bir eyi) drme" skt susma, sessiz olma iskt (bir kimseyi) susturma duhl girme idhl (bir eyi) dhil etme, ieriye sokma fehm anlama ifhm (bir eyi) anlatma

rb ime irb (bir eyi) iirmeolma, islm mslman olma, imkn olabilir olma, olabilirlik vs. gibi. Ancak bu bbd kimi geisiz masdarlar da vardr: insf adaletli

f'l Bbnn sm-i Fili f'l bbnn ism-i fili mf'il vezninde gelir: ikrm mkrim ikram eden, ikram edici

islm mslim slm olan, mslman isrf msrif israf eden, israf edici ihbr muhbir haber veren, haber verici f'l Bbnn sm-i Mef'lf'l bbnn ism-i mef'l mf'al vezninde gelir:

isbt msbet ispat olunmu icml zetleme mcmel icml olunmu, zetlenmi

46

ikrm mkrem ikram olunmu

ihrc muhrec karlm, kmA) Aadaki sls masdarlar if'l bbna naklediniz. Bulduunuz kelimelerin anlamlarn szlkten reniniz:

karr

ikrr "syleme"

fesd ........................................................................felh ........................................................................ hakk ........................................................................

hsn ........................................................................ huzr ........................................................................ kerhet........................................................................ su'd ........................................................................ bed' ........................................................................ nafaka ........................................................................

rc' ........................................................................'adem ........................................................................ cebr ........................................................................

B) Aadaki kelimelerin if'l bbndan ism-i f'illerini ve anlamlarn yaznz: ibd'

mbdi'

mucit, yaratan

ibtl ......................................................................... semere .........................................................................

icbr ........................................................................crm .........................................................................

ihrk ......................................................................... ihbr ......................................................................... dehet ......................................................................... imkn ......................................................................... inkr .........................................................................

47

C) Aadaki kelimelerin if'l bbndan ism-i mef'llerini ve an-lamlarn yaznz:

ibhm

mbhem

ihkm ........................................................................ ilhm ........................................................................ ........................................................................ ........................................................................ ........................................................................ ........................................................................

irsl ilzm inzl

inkr

Tef'l BbTef'l vezninde bataki te ile ortadaki ye harfleri eklemedir. Sls masdarlardan geili, yani nesne alan masdarlar kurar.

' ilm bilme, bilim ta'lm retme ekl ekil tekl ekil verme, kurma kurb yakn olma takrb yaknlatrma kizb yalan tekzb yalanlama sdk doru olma tasdk dorulama cehl bilmeme techl cehaletle sulama kfr kfir olma tekfr kfirlikle sulama vhid bir tevhd Allah' birleme selse tesls leme, Hristiyan inancndaki l Tanrinanc

Tef'l Bbnn sm-i F'iliTef'l bbnn ism-i f'ili mfa''il vezninde gelir:

ta'lm retme mu'allim retmen tedrs ders verme mderris ders veren, retmen teskn sakinletirme msekkin sakinletirici tefsr yorumlama mfessir tefsir limi, yorumlayc48

tertb dizme mrettib dizgici telf kitap yazma mellif kitap yazar tesr dokunma messir dokunakl Tef'l Bbnn sm-i Mef'lTef'l bbndaki kelimelerin ism-i mef'l mfa''alvezninde gelir:

tertb dzenleme mretteb dzenlenmi ta'lm retme mu'allem retilmi, eitilmi terkb birletirme mrekkeb birletirilmi tess kurma messes kurulu, kurulmu tesls leme mselles gen tecl erteleme meccel ertelenmi tedb edeblendirme meddeb terbiye edilmiA) Aadaki kelimelerden tef'l bbnda kelimeler tretip bunlarn anlamlarn reniniz:

'akab

ta'kb

takip etme

fasl....................................................................................... haml................................................................................. hakret .............................................................................. bedel .................................................................................. cedd .................................................................................. tbk sarf .................................................................................. ..................................................................................

B) Aadaki kelimelerin tef'l bbndan ism-i f'illerini bulup anlamlarn reniniz:

ta'br

mu'abbir

ta'rz.................................................................................. ta'zb............................................................................

49

tefsr............................................................................ tekml.......................................................................... temsl .........................................................................

C) Aadaki kelimelerin tef'l bbndan ism-i mef'llerini bulup anlamlarn reniniz:

ta'cl

mu'accel

tahmn ......................................................................... ta'rf ......................................................................... ta'tl .........................................................................

tafsl ......................................................................... teklf .........................................................................

Tefa''ul BbBu vezinde bataki te eklemedir. Ayn harfinin yerinde bulunan harf de tekrarlanr, yani eddeli okunur. Tefa''ul bb, tef'l bbnn dnlsdr ve genellikle geisiz masdarlar tretir. Bu ikisini kartrmamak iin yazlta tefa''ul vezninin ye'siz olduuna dikkat edilmelidir.

ders tederrs ders alma cem' toplama tecemmu' toplanma kibr byklk tekebbr byklenme, kibirlenme ekl teekkl ekillenme, oluma hareket taharrk kmldanma, harekete geme zevc e tezevvc evlenme cinnet tecennn cinnet geirme, delirme cism tecessm bir cisim hlinde ortaya kmaBu bbdaki masdarlar arasnda geili olanlar da vardr:

zikr anma tezekkr hatrlama, dnme, anma ' ilm ta'allm renme bl yetime, erime tebellu eritirilen haberi alma50

Tefa''ul Bbnn sm-i F'iliTefa''ul bbnn ism-i f'ili mtefa''il vezninde olur:

tekellm konuma mtekellim konuan tefekkr dnme mtefekkir dnen tebessm glmseme mtebessim glmseyen tereddd kararszlk mtereddid kararsz, tereddtl teessf kederlenme mteessif kederlenen teehhl evlenme mteehhil evlenen, evli teyakkuz uyank olma mteyakkz uyank, tetikte olan vs. Tefa''ul Bbnn sm-i Mef'lTefa''ul bbnn ism-i mef'l mtefa''al vezninde olur:

teebbs ie girime mteebbes teebbs olunan ey teyemmn uurlu sayma mteyemmen uurlu saylan teessf mteessef teessf olunan, kederlenilen vs.A) Aadaki kelimelerden tefa''ul bbnda masdarlar tretip anlamlarn reniniz:

'abd 'ufnet 'aceb 'ahd haml nzl zevc sarf kr

ta'abbd .................................. .................................. .................................. .................................. .................................. .................................. .................................. ..................................

51

B) Aadaki kelimelerin ism-i f'illerini bulup anlamlarn reniniz.

teebbs tarassud tasadduk ta'annd tesettr temeyyz

mteebbis............................................ ............................................ ............................................ ............................................ ............................................

C) Aadaki kelimelerin ism-i mef'llerini bularak anlamlarn reniniz.

tasavvur teebbs ta'allm tecerrd

mutasavver

........................................... ........................................... ........................................... ...........................................

tesellm

tevehhm .................................................

1. Okuma almasAadaki metni okuyunuz.

1) Metinde geen bilmediiniz kelimeleri Kmus- Trkden reniniz. 2) Metinde geen, yapsn rendiimiz masdarlara ait kelimeleri tesbit edip vezinlerini bulunuz.

52

Tef'ul BbBu vezinde bataki te ve ortadaki elif harfleri eklemedir. Bu bbdaki masdarlarn ats zneleri ve nesneleri asndan eitlilik gsterir: a) Bir ksm masdarlar zneleri asndan itelik ifade eder:

irket ortaklk terk ortaklama sadme arpma arpma ' avn yardm te'vn yardmlamab) Bir ksm masdarlar ise zneleri bakmndan dnldr:

keml olgunluk tekml olgunlama ziyde tezyd artma, oalma noksn tenkus noksanlama, eksilmec) Nesneleri asndan bu bbdaki masdarlar genellikle geisizdir:

meyl eilim temyl meyl etme fahr vn vnme nisbet tensb uygun olma, nispette olma) Kimi rnekler geilidir, yani nesne alr :

tedrk elde edip hazrlama, tenvl yeme, tecvz haddini ama, teye geme vs.d) Bu bbdaki masdarlarda ska grlen bir anlam zellii, gerekte olmayan bir hli varm gibi gsterme, yapmacklk ifadesidir:

te'r airlik taslama, techl bilmez gibi davranma, temruz hasta olmad halde hastaym gibi davranma,

tegfl bilmezlikten gelme, tanmyormu gibi davranma vs.

Tef'ul Bbnn sm-i F'iliTefl bbnn ism-i fili, mtefil vezninde gelir:

tesdf rastlama mtesdif rastlayan te'r airlik taslama mte'ir airlik taslayan temyl meyl etme mtemyil meyleden, eilimli

53

Teful Bbnn sm-i Mef'lTefl bbnn ism-i mefl, mtef'al vezninde gelir, ancak az kullanlan bir kelime kategorisidir:

tecvz haddi ama mtecvez tecavz edilen, alan tedvl elden ele dolama mtedvel tedvl olunan Mf'alet BbBu bbda bataki mim ,ortadaki elif ve sondaki te eklemedir. Bu Osmanl Trkesinde ya ak te veya ( a, e) eklinde yazlr. Bu bbdaki masdarlarn ats, nesnesi bakmndan geili veya geisiz olabilir; znesi bakmndan ise genellikle itelik ifade ederler:

' ahd sz verme mu'hede anlama haber muhbere haberleme, iletiim harb muhrebe savama sebkat geme msbaka yarma tbk uygun, ayn mutbakat uyuma, uygun olmaMf'alet bb her zaman itelik ifade etmez:

devm mdvemet devam etme hfz koruma koruma hicret g g etme, g ' amel i mu'mele davranta bulunma Mf'alet Bbnn sm-i F'iliMf'alet bbnn ism-i f'ili mf'il vezninde gelir:

muhbere haberleme muhbir haber veren muhrebe savama muhrib savaan, sava mhade gzleme, gzlem mhid gzlemci muhsebe muhsib hesap yapan mdvemet devam etme mdvim devam eden,devaml

54

Mf'alet Bbnn sm-i Mef'lMf'alet bbnn ism-i mef'l mf'al vezninde gelir:

muhtaba syleme muhtab syleilen, hitab edilen mbreke tebrikleme, birbirini kutlama mbrek kutlu, uurlu

mhede gzleme mhed gzlenilmi, grlen vs.A) Aadaki masdarlardan tef'ul bbnda kelimeler yapp bunlarn ism-i fillerini bulunuz. Bu kelimelerin anlamlarn yazllaryla birlikte reniniz. tebyn mtebyin beyn cesret hilf duhl def' tbk

..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... .....................

B) Aadaki sls mcerred masdarlar mf'alet bbna naklediniz. Bu kelimelerin anlamlarn reniniz: 'adl 'irfn bl terk cedel hkm sefer Sohbet 'ak

mu'delet

............................................ ............................................ . ............................................ ............................................ ............................................ ............................................

............................................ ............................................

C) Aadaki kelimelerden mf'alet bbnn ism-i fili olan keli-meler tretip anlamlarn reniniz

mugyeret mbdele

mugyir................................

55

muhlefet

................................

muhsamet ................................ mukvemet mhede ................................ ................................

2. Okuma almasAadaki metni okuyunuz.

'

1) Metinde geen bilmediiniz kelimeleri Kmus- Trk'den reniniz. 2) Metindeki geen, yapsn rendiimiz masdarlara ait kelimeleri tespit edip vezinlerini bulunuz.

56

nfi'l BbBu bbda bataki elif ,nn ve ortadaki elif eklemedir. Bu bbdan treyen masdarlarn atlar zneleri bakmndan genellikle dnl, bazen de edilgendir. Nesneleri bakmndan ise geisizdir, yani nesne almazlar.

bast ama inbist alma, ferahlanma cezb ekme incizb ekilme, ekim hasr bir eye mahsus klma hasrolunma def' kovma indif' defolma, ortadan kalkma zamm katma, ilve etme inzimm ilve olunma ' aks in'iks yansma, aksetme kat' kesme inkt' kesilme, kesintiye urama kef ama inkif alma, meydana kma nfi'l Bbnn sm-i F'iliBu bbdaki masdarlarn ism-i f'illeri mnfa'il vezninde gelir:

inkisr krlma mnkesir krlan, gcenen in'iks yansma, aksetme mn'akis yansyan, akseden inklb dnme, deime munkalib dnen, deien bozulma, hkm kalmama mnfesih hkm kalmayanvs.

nfi'l Bbnn sm-i Mef'lnfi'l bbndaki kelimelerin ism-i mef'l kullanlmaz.

f'ill BbBu bbda bata ve ortadaki elifler eklemedir. nc asl harf ise tekrarlanr. Anlam bakmndan geisiz masdarlar tretir. Bu kalpla daha ok renk ve fizik noksanlklar ifade eden kelimeler tretilir:

' ivec erilik i'vicc erilme ; humret krmzlk ihmirr kzarma sufret sarlk sfrr sararma57

sumret esmerlik ismirr esmerleme gubr toz ibirr tozlanma, toz renkli olma; gcenme f'ill Bbnn sm-i F'ilif'ill bbnn ism-i f'ili mf'all vezninde gelir:

ibirr gcenme muberr gcenen isvidd kararma msvedd kararan vs. f'ill Bbnn sm-i Mef'lfill bbndaki kelimelerin ism-i mefl kullanlmaz.

fti'l BbBu bbda bataki elif ile ortadaki te ve elif harfleri ziddir. Bu bbdan tretilen masdarlarn ats dnl ve geisizdir:

cem' toplama ictim' toplanma fahr vn iftihr vnme ' akd balama i'tikad balan, inan nazm dizme intizm dzene girme, dzenli olma nisbet ilgi, ba intisb bir yere balanma kesb kazan iktisb kazanma cehd alma ictihd alma; slm dni kaynaklarndanyeni hkmler karma

irket ortaklk itirk ortak olma gibi disi nszlerden biri ile balayan sls mcerredler ifti'l bbna nakledildiklerinde vezinde baz deiiklikler olur: Kelimenin asl ilk harfi ve ise vezindeki ekleme te harfi t'ya

dnr: darb ztrb strap, zarret

ztrr aresiz ve muhta olma, sulh stlh barma; terim vs.

58

Kelimenin asl ilk harfi ise vezindeki ekleme te harfi t'ya dnr ve iki t birleir (idgam olur): tul' doma ttl' kiinin iine doma, tard kovma ttrd dzenli olarak olma vs. Kelimenin asl ilk harfi ise vezindeki ekleme te harfi dal'a dnr: zevc izdivc evlenme, zahmet izdihm kalabalktan oluan skma vs. Kelimenin asl ilk harfi vey