Hayrettin Bey - Kırım Harbi.pdf

7/29/2019 Hayrettin Bey - Krm Harbi.pdf

1/226

KIRIM HARBHAYRETTN BEY


2/226

Tercman1001 TEMEL ESER

YAZAN: HAYRETTN BEY

BASKIYA HAZIRLAYANEMSETTN KUTLU

KIRIM HARB


3/226

T e r c m a n ga z e t e s in d e h a z r la n a n

bu e s e r K e r v a n K it a p lk A. .

o fs e t t e s i s le r i n d e b a s lm t r


4/226

1001 Temel Eser'i

iftiharla sunuyoruzT ar ih im ize m n , m ill b en li i m ize g k a -

t an k t p h an e le r d o lu s u b irb ir i n d e n s em e es er -l e r e s ah i p b u l u n u y o ru z . E d eb i y a t , t a r i h , s o s y o -

lo j i, fe lsefe , fo lk lor g ibi m i ll ru h u geli t i ren ,on a

y n v e r e n k o n u l a r d a " G e r e k e s e r l e r " e l i m i z i n a l t ndad r . Ne var k i , e l imiz in a l t ndaki bu es e r le rd en o u n lu k la is t i fad e ed em ey iz . n k d ev i r l e r d e i m e l e r e y o l a m , d i l d e i m i , y az d ei m i t ir .


5/226

G z d e n v e g n l d e n u z a k k a l m u n u t u l -m a y a y z t u t m u Am a d e e r in d e n h i b ir e y

k a y be t m e m i , o u n lu u d a h a d a n e m k a za n -m b in lerc e c ilt eser , b i r sre dah a e l a t lm azsa , t a r i h i n d e r i n l i k l e r i n d e k ay b o l u p g i d ecek l e rd i r . n k o n l a n d e r l e y i p t o p a r l a y a c a k v e gnmzn t rkes i i l e bask ya haz r l ayacak d e e r d e k i k a l e m l e r , g n g e t i k e a z a l m a k t a d r .

Bin y llk t a r ih im izin i in d e n szlp ge len v e b iz i b i z y ap an , k lt r m zde "K e t a "vaz i fes i g ren bu ese r l e r i , t oz lu r a f l a rdan kur t a -r p , nes ille re u la t rm ay p ln lad k .

Sevin le kar l ay p , mi t le a lk lad mz

"1 0 0 0 T em e l E s e r " se risi, M ill E i t i m Bak an l- n c a d u r d u r u l u n c a , b u g n e k a d a r y a y n l a n a n

6 6 e se re y z le r ce ek y a p m ay d n d k ve "T e rc m an 1 0 0 1 Tem e l E s e r " d iz is in i y ay n l a -m a y a k a r a r v e r d i k . " 1 0 0 0 T e m e l E s e r " s e r i s i n ih az r l ay an o k d e e r l i b i l g i n l e r h ey e t i n i , y en i

ye le r l e gen i l e t t i k . Ayr ca 200 i l im adammz -d a n y a r d m v a a d i a l d k . T e r c m a n ' n y a y n h a y a t m d a k i ge n i im k n la r m 1 0 01 Te m e l Es er i i n d ah a d a g l en d i rd i k . A r t k k a r n za g u -rur la , cesare t l e kmamz , eser le r imiz i gz lere ve gn l l e re se rg i l ememiz zaman ge lmi bu lu -

n u y o r . M ill d e e r ve m n d a h e r k it a p ve h e r y aza r b u s e r i m i zd e y e r i n i b u l acak , h i b i r a r t dnce i l e deer l i deers iz , deers iz de deer l i gibi o r t ay a k o n m ay acak t r . n k e sa s gay e b i n

y llk t a r ih im iz in t em elin i , m ayas n gz ler


6/226

n n e s e rm ek , o n la r l y k o ld u k la r y e r e ot u r t -m a k t r .

Bu b ak m d a n 1 00 1 T e m e l E s e r 'd e n m a d d h i b i r k r be k le m iy o r u z . K r m z s ad e ce gu -ru r , ift ih a r , h i zm et zevk i o lacak t r .

K E M A L IL IC A K

c a

T erc m an G aze t e s i Sah i b i


7/226

YAZAR ve ESER HAKKINDA

s tanbul 'da mukim Grekler a le lekscr bi r tak m namussuz her i f l e rd i r . Bun -

l a rda ne d in va r , ne imn . . . Eski Rus eli ler inden

ViNYAKOF

Krm Sava 'nn Siyas Ta r ih zam an mzdan

altm be yl kadar nce 1326. 1910 tarihinde s-tanbulda yaynlanm, zerinde nemle durulmas ge-reken bir tahlil eseridir. Kitabn asl ad (1270 Krm Mu h arebe sin in Tar ih i Siya s s i)dir. Ya za r Hayret t in Beydir. Yaz a r, k it abn i kabnd a, ese rin in yazlna balay tarihi olarak 16 Haziran 1319 kaydn koymutur . Bundan da ki tabn uzun etdler ve al malar so -nunda, yedi y lda meydana get i r i ldii anla lmaktadr .Bu uzun etdler ve almalar sz rastgele sylenm i deildir . Kit abn okun m as s rasnda ren iyoruzki Hayret t in Bey, onu h azrlam ak iin T rk ede ve ya-banc dil lerde pek ok kayna gzden geirmi ve ba-z bat bakentlerindeki siyas arivlerde de sabrl in-

ce lemelerde bu lunmutur .znt i le belirtmemiz gerekir ki bylesine deerli

ve sabrl bir siyas tarih tahli l i yapan ve ortaya bylesine ne m li bir es er koyan Hayret t in Be yin doum ve lm tar ih ler i hususunda btn abalar mza ra


8/226

10

men hemen hemen h i b i r t a tminkr b i lg i e lde ede -bilmi deil iz. Yalnz onun, Tanzimat dneminde yeti -

mi bir aydn ve devlet adam olduunu, 1893 yl nda sadrazam o lup bu grevde uzunca b i r mddet ka lan Halil Rifa t Pa an n sadaret t ercm an bulun du un u, sonralar hriciyenin i ve d grevlerinde al t n bilmekteyiz. kinci Merutiyetten sonra (1908) devlet hizmet inden ayr lp h uzur, inziva ve i lm al m alar kesine eki len bu zat zamannn ei t l i dergi ve ga-zet elerin de t arih ve siyaset le ilgili de erli yaz lar dayaymlamt r . Ve yine bir iddia dei l zel bir tah-min olarak. Hayrett in Beyin, Abdlaziz dneminin ok mehur sadrazam Mahmut Nedim Paan n o lu bu -lunduu da akla gelmektedi r .

Burada ok neml i b i r hususa i are t e tmek gere -kiyor. Bi l indii gibi Mahmut Nedim Paa, bir sadra-zam olarak, Trk tarihinde pek de iyi olmayan bir is im brakmt r . Devlet in o zamanki mevcut dzenini bir hayli zedeledii bir yana, ar Rus taraftarl yzn-den ken disine Ne d im o f gibi lk ap da t aklm tr .Bu ki tabn okunuu s ras nda grlecekt i r k i Hayret -t in Beyde de Rusya'ya kar zaman zaman bir eil im gze arpmaktadr . Ancak yine ayrca grlecekt ir ki Hayret t in Bey' in gerek bir Rus tarafl s olduu-nu i ler i srebi lmeye de imkn yoktur; nk bizzat bu Hayret t in Beyin kaleminden, Ruslarn ve Rus arlar -nn tarih boyunca Osmanl Devletine ve Trklere kar-

besledikleri , u ygulad klar bt n kin, dm an lk,entr ika ve plnlar da btn aklar ve irkinl ikleri i le birer birer di le get i r i lmi bulunmaktadr . O halde bizi ,Hayrett in Beyin Mahmut Nedim Paann olu olabil -mesi zannna gtren nokta bu Rus taraftarl nda


9/226

11

ki ben zerl ik de ildir . Bizi bu zan n a gt r en n okt a, Mah m ut Ned im Paa nn da Hayret t in i sm in de bi r olu

olduu yannda, k i tabn i kapanda Hayret t in b in Mahm ut Ne d im m h r n n bu lun uudu r . Bu h ususu yukar dak i szmz tekrar layarak kapayal m: Bu b i r iddia dei l , bir zandr .

Eserin yazar Hayret t in Beyin Arapa ve Farsa 'y da ok iy i b i len bunlann yannda bata Frans zca ol -

mak zere birka bat di l ine de sahip bir aydn olduu anla l yor . Btn bunlar n tes inde kendis i Trk-le ve Osm an ll a de rin bir inan ve sevgiyle balmil l iyet i b i r Trk ve bi r Osmanl efendis id i r . Bu husus lan okuyucular k i t ab n hemen her sah i fes inde g -rp an layacaklard r .

t e yan dan Hayret t in Bey, rom an t ik d iyebilece-imiz lde, bir ideal is t t i r . Bir yandan Osmanl Devlet i 'nin son yzyl larda urad veya urat ld fel-ket lerin en byk sebepi leri arasnda Rusyay ve Rus ar la r n grr , bu durumu b i r ok gerek be lge ler le belgelerken, te yandan hemen herkes i b i r hayl i yad r

gatacak bi r gr deta inat ve s rar la savunur: Trkler ve Ruslar b i r btn olarak bi r lemel i (yani h i de -i lse federat i f bir s is teme ynelmeli) bylece bir l ikte

em peryal is t bat nn ka rs na diki lm elidir . zet lem ek gereki rse Osm an l m pa rat or luunu n yk lm asn ge -rekt iren ve bun u ha zr layan en by k ve as l kaynak

emperyal is t bat dr . Bu bat nn bata gelen devlet ler i de ngilt ere ve Fr an sa 'dr . Ru sya: a Bu d evlet ler leolan s iyas rek abet yzn den, b Yin e bu de vlet ler in kk r t c l yznden Osmanl mparator luunu yk -ma ve onu blme i lerine kat lmt r .


10/226

12

Yazarn Rusya hakkndaki gr ler in in doru ve hakl olmasna iht imal vermek elbet te akla ve manta

kolay kolay sar eylerden deildir. Ancak onun, em-peryalist batnn ve zell ikle ngil tere i le Fransa dev-let ler inin hakkndaki gr gerein t kendisidir . ngiltere ve Fransa, Emin Blendin:

Garbn cebni zlimi affetmedim seni;

T r k m ve d m an m sana, kalsam da bir kii,diyerek ve h akl olarak k in du ydu u em perya list

Trk dman ba t o lmaktan t i lk zamanlardan bu -

gne kadar b i r an bi le ger i durmamlard r . En son

Kbrs meseles i kar s nda ngi l tere ve Fransann ta -

k ndklar ok ak dmanl k tavr bunun en son ve en

kesin belgesidir.

Hayret t in Bey, mehur Krm Savann meydana gelmesini hazrlayan sebeplerin banda, ok daha ncelerdenberi srp gelen ve bununla birl ikte asl ondokuzuncu yzy l n i lk yars nda tam bir bunal m ek-l inde pat lak veren Kuds Meselesini gstermektedir . Basi t ve mahal l bir mezhep ekimesi olan Kamame Kilisesi kavgas yazara gre bu iki bat devleti ta-ra f ndan b i lhassa byt lp der in b i r bunal ma dn -trlmtr . Gayet tabi o larak bu bunal ma dntr -me iinin temelinde, onlarn Ortadoudaki menfaatle-ri i le birl ikte, Osmanl Devleti 'ni ypratp paralama

emelleri yatmaktadr . Bat l lar , bata ngi l tere ve Fran-sa olmak zere, daima bu s insi ve dmanca gayenin peinden komulard r . Yazar btn bu hususlar kesin belgeler ve mantkl ifadelerle gerekten baar l bir ekilde gzden geirmekte, ngil tere i le Fransa'nn


11/226

13

hi b i r zaman Trk dos tu o lmadk lar n ve o lmayacak -larn ispat lamaya al maktadr .

Ancak onun bu hakl grnn, belgelere dayaltahl i l ler inin sonucunda vard kanaat gerekten duy-gusal ve romantikt i r . Bu kanaat hemen hemen yle zetlenebil ir: O halde bu kat ve kindar batnn kar-sna, bizler Rusya ile bir btn olarak dikilmeliyiz.Bat bat l bir bloktur. Rusya ise bizim gibi douludur;

biz de onunla doulu bir blok kurabi l i r iz .

Hayret t in Bey' in bu tezinin geersizl ii ve tutar -szl lm tarihini renemediimize gre belki de kendisinin daha sal ndaki en son bir rnek ve onu izleyen teki rneklerle bir kere daha anla lmt r . nk bu ki tabn yaynlanndan drt sene sonra

pat layan Birin ci Dn ya Sa va n da Rusya Osm an lDevleti i le ibirlii yapmak yle dursun en byk dman olarak kars nda cephe almt . Sovyet iht i -ll inden sonraki eit l i dmanlk belirt i leri ise bu ki -tab okuyacak olanlar n da hat r layacaklar kadar ye -nidir.

Bii tn bu ifadelerle u noktay belirtmek istedikKr m Sava nn Siyasi Ta rih i adl bu es er de dik-kate deer iki husus vardr . Bunlardan bir i yazarn g r ve inanlardr. Eski deyimle, kendi siyas itihad olan bu bir inci hususa kat lmak gerekten zor-dur. Ne var ki ikinci husus, yani Krm Savan ha-

zrlayan tarih ve siyas sebeplerin tahlili gerekten ustacadr ; ok esasl arat rma, al ma ve bunlar de-er lendirm e r n d r . Ki tap zellik le bu bakm dan okunmaya ve zer inde duru lmaya deer b i r n i t e l ik t a -nmaktadr .


12/226

14

Son o larak b i r noktaya daha temas e tmeyi uygun buluyoruz : Yazann en byk kusur la r ndan b i r i de ,

i lm bir inceleme yaparken sk. sk hiss l ie kaplmas, bu arada edeb ve sanat l b i r s lb kul lanmaya al r -ken f ikir ve anlat n dzenini yi t i rmesi , baz zamanlar lzumsuz ayr n t lara g i rmesidi r . Btn bunlar n sonu-cu o larak k i tab n b lmler inde sadele t i rme yapar -ken t am b i r an la t m ve dnce b ir l ii salam ak ger -ekt en zor , hat t baz yer lerde imkn sz o lm ut ur . Bu i t ibarla okuyuculardan, byle yerler iin, imdiden bizi ba lamalar m r ica e tmek ve e l imizden ancak bu ka -dar geldiini bel i r tmek is teriz.

Bizde zel l ikle cumhuriyet ten bu yana gerek dah a da r ve dah a youn olaylar , gerek se byk venemli dnemler zerine geni, bil imsel ve deerli in-

celemeler yap lm , bunlar ei t l i ki taplar hal inde ya-ynlanmt r . Hayret t in Beyin Krm'n Siyas Tarihiadl eseri , sonralar ok gelien ve Siyas Tarih ad-n alan bu trdeki al malarn i lki say labi l i r . Bu nok-ta gz nnde tu tu lacak o lursa , onun b i r tak m kusur ve noksanlarn, ho grebi lmek daha kolaylaacakt r .

emset t in KUTLU


13/226

YAZARIN NSZ

Yirminci yzyldayz.Bu yzy l idrk edenler , bu yzy lda yaamaya

lyk o ldu klar n ispat e t m ek m ecburiyet inde dir ler . Geri insan bi ld iimiz mahlktan baka bi r ey dei l -d ir ; b in t r l k u su r ve leke ile m ah su r ve has tad r . L -kin yeryznde insanolunun gr ler i ve dnler i bi rb i r inden ne kadar fa rk l o lursa o l sun mademki t a -

b i a t kanunu :

Ben Adem zy yekdierend ve:

Mr der hne i hod hkmi Sleyman dred (1)gibi iki ebed ve ezel kavram ortaya koymutur. Ma-demki her fe lke t o yce hkmlerden uzaklamak ve her saadet yine o medeniyet in, insanl n temeline dik-

ka t ed ip nem vermek le mmkndr ; bu ge rek le r dikkat ve Vankl k ia gz nnde tu tulursa btn in -sanlara den en mukaddes grev derhal kendi l i in -den or taya kar .

On dok uzu n cu yzyln iht iva et t ii de virleri ve olaylar nas l ter t ip ve taksim etmek lzm gel i rse gel

'1 ) Bi r in c i m s r&n a n l a m : n s a n o lu b i r b i r i n i n b i r e r p a r a s d r ,ik i n c i m s r m k i is e: K a n n c a b ile k e n d i e vin d e P e y g a m b e r S le y -m a n 'n h k m n y r t r .


14/226

16

s in , btn mi l le t ler ve kavimler i in or taya kacak h km. . . Btn dinler in ve mezhepler in b i r l ik o larak ve

aynen kabul edip pekit i recekleri en bata gelen esas, insanlktan ibarett ir , ki b da insanlk denilen toplu-luun yce ve kutsal direi olan o iki mbarek ve aziz kavramn i inde bulunmaktad r .

Bin trl balant lar, yz bin trl sebep ve me-

selelerle bir karma karklk lemi iinde yaayan in

sanlarn, daha dousu bi tkisel bir gel imeye mahkm gibi grnen demin ocuklarnn isterse ka yz-lerce sene sonra olsun Avrupada bugn bir uyank-l k eseri i le sekinlemi olduunda hi phe yoktur.

Art k herkes bi l iyor ki kanunun stndeki bir ku\ vet nasl kt ve pis, yada gayr makbl ise, adaletin

stnde bir kanun da ylece tasavvur edi lemez, akla vatkm dei ldir ve olamaz.

u ak seik gereklere gre, insanlk topluluu-nun yegn e saadet inin Hk im iyet i Milliye olduu ondoku zun cu yzyln he r t araft a uyan drd nemliink lplarla gerekleip anla lm; insanca yaamak, insanl k la b i r o lan mer hukuka sahip bulunmann an-cak millet in ayn inanta birlemesiyle meydana gelebi-lecei, her trl ahit ve belgelere ihtiya gstermeye-cek, m ut lak bir gerdek m ahiyet ini kazanm t r .

Artk gne gibi ak ve ortada, gne kadar insanlara ok lzumlu olan bu gerei tarife ve vasflan-

d rmaya sebep yoktur .Bir milletin timsali olan Millet Meclisi karsnda

en byk m evkilerin byk l, eh em m iyet i sadecehakka, adalete inhisar eder ve dayanrsa o mil let tam bir gven iinde baklarn gelecee evirebilir.


15/226

17

Bir memleket te dev le t kuru luu , hkmet kuru lu -cu mi l le t in kabul e i ip or taya koyduu usl ve kanun-

lar yr t m ek le grevl i bir let t en ibaret t i r . By k kk her dev le t t e , her hkmet te uyulmas gereken eyin bir veya birka ahsn f ikir ler i ve tasavvurlar olm am ak lzam gelir . n k yle olun ca ka n un larn verimlerinin semeresi olan hak ve adalet in yerine get i -r i lmesi imkn kalmaz; dnyadan ve olup bi tenlerden

habers iz insanlar b i r obana tes l im edi len bi r hayvan srs derecesine inerler .

Lkin, ok yazk ki , douda imdiye kadar yle ol -duu iindir ki Koca Osmanl devlet i de devlet hukukunde bi le garip bir bahis teki l edecek acaip hrs -l a ra ve ih t i ras la ra kurban o lmaktan kur tu lamam t r .

Gar ip t i r k i byk b i r insan l k top lu luunu da ima dan etmekten baka bir ie yaramayan ve insanl k ve medeniyet tar ihinin knamalarndan ve tenkidlerinden hi b i r vaki t kur tu lamayacak olan kan dkc sal -drganl klar , mits izce at malar hep vicdan meselele-r ine dayanmaktad r . Bu mese lede en byk sorumlu -

luk sebebi bir cidli ka dm (1) bah an esin den ibaret t irok daha gariptir ki , iki yzyldan fazladr, Trki

ve i le arpmaktan bir trl geri kalmayan ve ondokuzuncu yzylda olsun art ik insafl olmas gere-ken diplomasi, Rusyay bizden daha fazla bedbaht et -mitir .

Rus diplomatlar , Rus devletinin dizginlerini el le-r inde tu tanlar daima bizimle uram ; Rusya 'y kat i

i l ) Bi zz a t y a z a r t a r a f n d a n a t t i i z ilm i t i r . Es k i e k i m e , es k i d m a n , l k b it i p t k e n m e z b i r s a v a ifibi b i r a n a m a g e lm e k t e d i r .


16/226

18

yen dn m eyerek daim a Trk iyeyi yer le b i r e tm eye savam t r . Halbu k i Balk an felke t leri Rus yaya hibir ey kazandrmam, birok elem verici , fec facia-lar btn bi r lkenin halknn kan sel ler iy le ebediyete

kadar lekel i o larak b rakm t r .

Felk et (iin) en b y k a k l ver ici ve uyan drc

derst i r , derler:

Osm an l l es ir lik derecesine ind irm ek iin du r-

makszn b i rbi r in i takip eden teebbsler , mzakere -ler. . . ad ve izi ebediyyen pyidr kalacak olan millet in mcahedesinin vatanseverl ik dolu ycel iin kar gz ap kapayacak kadar k sann ksas say lacak az b i r zaman i inde mahv ve per ian olmu, ar t k batmak zere bu lun du u san lan Osm an lln parlajk gnei

btn gz al c par l t lar , btn tantanas i le gzleri -mizi kamat rmaya balamt r (1) .

Rusya ise, Japonyaya yenilgisinden, o dehetl i boz-gundan sars lm , ar t k (kendis i ) uyanmak ve uyandr l -mak ih t iyacnda kalm t r (2).

Demek is terim ki her iki devlet felkete uram,

her iki mil let urad felket yznden uyanmaya y-nelmi t i r . u halde uyanmann bahet t i i Hakimiyet i Milliye artk grevini yerine geti^neli ve gerekletir-meli deil midir?

Art k diplom at lar , m illet in dizginlerini el lerind e tu tanlar ; b in tr l menfaat balar y la b i rb i r ler ine ba-

c ) B u s a t r la r , b y k m i t l e r u y a n d r a n , 1908 m e r u t iy e t in in i lk y l.l a r n d a ya z lm t r . y i m s e r li k b u r a d a n g e lm e k t e d i r .

(2 ) R u s y a , m e r u t iy e t t e n c y l n c e . U z a k d o u d a J a p o n la r a y e n i l-m i t i


17/226

19

l olan ya da olmas lzm gelen iki byk mil let in YMakyavel i rahmet le andracak uursuz bi r anlamaz-

l k ve geimsizlie gitmesine dellet etmemeli ve deme-melidir.

Kanaat im ce bu gayre t ve h izmet , bu aba ve h im -met medeniyet dnyasnda szn en iyi bir eki lde ge-irebi lecek olan mil let mecl is leriyle basnn grevidir ,

Bugn her ik i mi l l e t hemen mut lu b i r ge lecee an -

lay ve ka vray dolu bak larn dikm eli, gelecein gereklerini grmelidir .Meru t iyet a r k Mese lesin in en ba t a gelen te -

mel i o lan vicdan emir ler ine a i t cenk ve kavga sebeple -r in i or t adan kaldrm t r . Art k t u t ulacak yol, h er ik itaraf iin de, kesin olarak bel i r lenmi ve kararlat r l -m tr. Hele k i


18/226

20

Biz, Rusya dost luunun bizim iin, btn merkez devlet ler in (Bunlar , o gnn ortam iinde bat dev-

let ler idir) btnn kardel iine ve dost luuna ei t bir nem tadn takdir ve i t iraf ederiz. Lkin OsmanlI-larn kardelii de Ruslar iin ayn derecede deerlidir;bunun byle olduu da bir gerekt ir . Elverir ki eski in -sanl k d h rs lar n ve dmanl n mahiyet i takdi r

olunsun.

te bu fikir ve inanla Krm Sava 'nn siyas bir tar ihesini i thaf ve takdim ediyorum.

Bunun nemli bir ksmn inklptan (i kinci meru-t iyet) nce yazmtm. Pdk ok eyleri sktla geit ir -mi, pek ok eyleri de kapal gemitim. Allaha ok kr bugn rahata konumak hrr iyet i , f ik i r ve d-

rnce hrr iyet i beni daha geni muhakemeler yapmaya ynelt t i. Bu n un la bir likt e gr lerim de bir dei'meolmamt r .

Vicdan mn h km yle doldu rdu um bu sah i fe ler her tr l garazdan ve taraf tu tmaktan uzak, aykr d -ncelerden ve mbalaalardan ar nm t r .

nsanlar iin, yukarda szn ett iim iki kavram kadar nemli bir akla yatkn sebepler ve tesir ler olma-dndan, bunlara dayanarak yazdm u eserde han-gi blm okunursa okunsun sadece bi r maksat , sade-ce bir karlmaldr ki bu da Osmanl ve Rus devlet ve m illet lerin in devam l dost luk ve ka rd eliidir. He r

Osm an l bun u is t emeli, h er Rus da bun u is tem elidir .Merutiyet taraftar olan iki memleket basn ayn te-m elden h areket eder se zgrlk lerim iz iin yle sa-lam ve byk bir dayanak vcuda getirebil irler ki k-inat bir araya gelse artk, dou, kavgava ve ekimeye


19/226

2 )

alet o lmaz. Tam ters ine btn yabanc lara kar b i r h ikm et ve m arifet st ad , insan la yol gst eren bir

mri t o labir .Trad it ion Polit ique (1) ad a ltn da yzyl lar da n ber isre gel ip duran iht i raslar ve saldrganl klar plnlar , hak im iyet i m illiyeye kar ar l k nem ini bt n yle kaybet m i t ir . Bu n da kimsen in phesi yoktu r , ya daphesi kalmamt r . Fakat u y i rminci yzy lda bu k ad ar (d a ) yet m iyor. Dah a i ler i gitm elidir. Gem iin siyah levhalarn pata para etmeli , byk bir iyi ni -yet le e l e le vermel id i r . Bundan sonra hkmet ler , d ip -lom at lar gem ie dnm eye deil, ona bakm aya bile izinli olm ad klarn bilip ren m elidirler . Bu n u n iin gerek Rusyada, gerek Trkiyede u iki byk millet ve devletin karl kl menfaatlerinin temelini inceleye-

rek devam l ve sam im bir k arde lik tem in edebi lm ek zere senatrlerden, mil letveki l ler inden, devlet adam-lar ndan mrekkep byk heyet le r kuru lmal , ik i mem-leket in btn cemiyet ler in i , btn bas nn samim nu-tuklar , mantkl makaleler , doru f ikir ler le kardel ik ve samimiyete doru ynel tmel id i r ler . Her ik i memle-

ke t te bu maksa t uruna byk s iyas ku lp ler vcuda getiri lmelidir.

ki mil let , bahsedi len teebbslere baland gn siyaset leminde en kesin eki lde bir adm daha i ler i gidecek, hele zell ikle dou'da kan dkmenin son bul-duu kesinlikle i ln edilmi olacaktr .

uras muhakkakt r k i Bat , Dou 'nun bu an lama-sn can ve gn lden a lklar ve a rk m ese lesin in

(1 ) G e le n e k s e l s i ya s e t v e y a s i ya s i ge l e n e k g i b i a n la m la r a .


20/226

22

bizcesi , yahut Trke ve Rusas yava yava ortadan kalkar . . .

Alm an ya ile Avust ur ya bu poli t ika dan asla za ra r grmez, ters ine bunu is ter . nk Bismarkm s tanbulhakkndaki h rs lar bugn Almanyada bi le unutulmu hayllerinden saylsa gerektir .

Avru p a diplom at lar do u ya m ah sus h arik a olay-lara yeni bir ek tekil edebilecek yle cidd bir Siyaset kars nda bulunacaklar gn, kendi devlet ler ine yeniir vazifenin ynel t i lmi olduunu anlayacaklardr . Bu m uazzez vazife ise Lah ey Kon fer a n sn d a ort aya at lan

si lh larn ve s i lh lan m an n t er ki gibi nem li bir t eklif adna bt iin baken t lerde bi re r m c esse m in -sanl k heykel i yapmak olacakt r .


21/226

B u Ki t a b n S c rg i i z e t l

Sadare t makam t e rcman i d im. Rahmet l i s ad ra -zam Hal il R ifa t Paa ya hem tercm anlk , hem m t er7

cim lk ed iyordu m . Asl ve esas, balan gc ve k ayn a Gi-r it o lan Yun an m uh arebes i (1) h km et i h alecan ve he-yecan i inde b rakm t . Sadrazam sava taraf tan olup, bu dnces inde pek s rar l yd . Bunun i in meydana kacak net iceyi byk bir sabrs zl kla bekl iyor, sava l safhalar n adm adm iz l iyordu. Bakumandandan (gelen) telgraf haberleri , kesin baarnn ortaya kma-s na kadar , bol o lmak yle dursun deta nadi rdi . Rah-metl i paa ise meseleleri pek enineboyuna dnen bir zat olduundan, sonsuz bir merak iindeydi . ylesine king iliz sava m uh abir le r in in sava a lan lan n dan m t em a-diyen ekip durduklar te lgraf lar n kopyalar n a ld k -a derhal ya i fah olarak yahut da yaz l olarak terc-

me et t i r i r ve vakt iyle Tesalya 'da grevl i de bulunmu olduu iin, muhabirlerin blge blge bi ldirdikleri ha-ber le rden man karmakta i sabe t ederd i .

Sava n devam s ras nda, sabahlara kadar beklen-dii vaki t lerd e bile , rah m et li yat ak odasna ekileceisrada yeni bir telgraf olup olmadn sorar ve varsa an layp dinlem eden dairesine git m ezdi . Bir m dde t byle beklemekle geti . Sonra Milona geidi ele gei -

(1 ) 1897 T r k Yu n a n S a v a ,


22/226

24

rildi, Yeniehir 'e girildi. Artk sevincimize son ve snr yok. Za fe r zaferi t akip edecek . Bir k a sen e evvel

rahmetl i Eyp Paa Atina 'y hedef olarak almt . im-di de yle olaca k; At in ay a gireceiz, iimiz i. . . Son verd iklerim izi, o k albim izden k opa rp . alaya alaya,inleye inleye verm i olduum u z kymet li yer ler i geri aldkt an baka , ist ediklerimizi de alverece iz; art k her ey elimizde.. .

Son elemli Rusya savandan sonra (2) harpsiz, darps iz birok k an lar dkm , b irok yer ler kaybet -m i olan zavall millet in yeisi ve bit k in lii zaten sonderecede olduun dan . Yun an am at alar na kar ge -rek halk tabakas ve gerekse aydnlar sanki el le tutu-lup gzle grlr bir fke kesi lmilerdir . Baar mjdesi gelinc e art k ken disini dev ayn asnd a grm ekt en vazgem eyen, Rum aznlklarmz ka n drp yollarn sap t t rarak i gvenliimizi berbat et mek t en ekin-meyen, byk bir devlet katlar kymetli takat Osman-llar ca on dan da aziz ve m uh t erem olan Girit (Akden izHkimesi) adamz el imizden karmak is teyen mark komuya bi r iddet ve ibret ders i vermek btn mi l le -

t in fert lerinin tek emeli olmutu.

Ne beyhude, emel ne gereklemesi imknsz ha-yl!..

Avrupa hkmdarlar efkat ve merhamete geldi -ler . Pol i t ika fabrikas olan diplomatlar tela balad -lar . T rk iyeye m ah sus olm ak zere bir k ar ar verdi -ler: Bo yere i leri lere gitmeyiniz, nk mutlaka veherhalde gerisin geriye dneceksiniz! dediler. Biz di

1 87 7 187 8 O M . m h - flu i . ' S a v * M


23/226

at k, kala kaldk. Ne diyeceimizi ardk ya da; her ne dedikse, her ne diyebi ldikse dedik! Lkin kendi ken-

dimize bi le dinletemedik.Bu (m an ev) bozgun n e ka da r ar , ne kad ar ac

idi!

Hi akl mdan ykmaz. Birgn tercmanl k odas n -da gama, endieye kedere dalm bir halde iken dvel i

muazzama (1) eli ler i adna batercmanlan geldi ler . Hariciye Na z n na ,'yuk ar dak i) bildir iyi t oplu b ir h al -de verip git t i ler. Namusuna, vicdanna, isafna g-vendiim Msy Roe, bu grevin bi t iminden sonra ye-niden yanma geldi . Kendis in i grr grmez ar t k sab-r m tkendi . Serzeni t i b i r eki lde konumaya ba la -dm:

Avrupa bizden ne is t iyor, bizim btn suumuz Ms lm an oluu m uz nudr? Harbet t ik, gal ip geldik.Hakk m z alacaz, h uk u ku m uzu m u h afaza edeceiz.Avrupa niin brakmyor? Eer Yunanl lar gal ip gelseydiler . . . O zaman Avrupa bu ie karacak myd? Mah-

rumiyet yalnz bize mahsus mu? Hakkaniyet ve adalet bu mu?.. . dedim.

Kar m dak i endieli b i r ekilde t ebessm ederek cevap verdi:

Evet , bu dedikleriniz he p doru . Hem de pek hakl , pek doru. Lkin ben size Avrupann bu devlet (Osmanl Devlet i ) hakkmdaki pol i t ikasn ksaca zet -leyeyim: Bundan sonra Avrupa devletleri, yazk ki, Os

H ) B y k d e v le t l e r : n g ilt e r e . R u s y a . F r a n s a . Alm a n y a . (A v u s t u r y a .M a c a r i s t a n . )


24/226

26

mani i Devlet ine sava yoluyla pe kadar toprak a l rsa a l s n bi r kan yer b i l e vermeyecekt i r . Bu ar t k b -

tn devlet lerce karar la t r lm , deimez bi r devlet ler kural ekline girmitir . Bunun i lin o fikirden vazge-melisiniz.

Ben: Kimsenin yer inde yurdunda gzmz yok.Biz zaten biz im m alm z olan baz t op rak lan ger i a laca-z . Buna o devlet ler ne kan r?

Sam i m i d o s t u m b en i m a n z n t m an l am t :

Evet , yle ama; yazk ki bu kararn deimesiimknszdr. Trkiye'ye, isterse nceleri kendisine ait olm u olsun, b i r ka n ye r b ile ger i ver ilm eyecekt i r .dedi, gitti .

Ben bunun zer ine a r t k cevap veremedim, t kan -dm kaldm. Ken di ken dim e sylenm eye ba ladm :Evet , ar t k b iz meden haklardan drlmz. Art k biz Avru pa h ari t asn da fazla b ir cins m ah lk imiiz.Art k biz vcu du olm ayan bir var lk h al in e gelm iiz.Ak syleyelim: Yava yava imdilik Avrupa k-

tas ndan yok olmaya mahkmuz vesselm.Niin?t t e mth i b i r so ru !

Evet , yar m yzy l nce biz i mahvolmaktan kur -tarmak, Avrupa 'n n banm ve gvenl i ini emniyet a l -t na almak, yahut Avrupa devlet ler muvazenesini ko-

rumak i in kes in mt te f ik t an mak yolunda uzun uza -dya gr m eler yaplm , an lam alar dzen len ip ka-rarlat r lm , Franszlar ve ngi l izler lkemize uval -lar la a lt n dkm ler . .. Sadece bu ik i devlet in byk mil le t ler i , sava meydanlannda vz binden fazla kur -


25/226

11

banlar vermiler (D. . . Bir seneden fazla Akdeniz yzierce sava gemisi , binlerce asker ta t gemisiyle al -

kanp durmu. Ad gibi korkun, zif i r karanl k bir k gecesi kadar dehet l i olan Karadeniz ky larnda, da-larda, tepelerde, batakl k iinde, kale ve is t ihkm yn-lar a l t nda. . . yz binden mut laka pek daha ok ana baba evld helk toprana ser i lmi . Ki tapl k lar dolu -su yaz lar yaz lm . Tam iki sene iinde birok kere-

ler boaz boaza gelindikten, yazn iddeti , kn iddeti birok zay f lar b i t i rd ikten, ovalar , batakl k lar mezar -l k hal ine g i rdikten, has l kaza ve kader hkmn b-tnyle yeni ne get i rdikten sonra Paris Kongresi ya-p lm . Burada gal ip ve malp bi r karar imzalam :

Osm an l Devlet i 'n in lk e b t n l lOsm anl s -

tiklli!

Aradan bi rka sene gemi ; bu karar btn zihin -lerden km , ya da kar lm . O karar n hkm pa-rampara edi lmi . lke btnl kel imeleri karar -s z b i r takm hecelerden ibaret kalm . Bunlar n yer i -ne devletin taksim edilmesi, blnmesi gemi. Dost,

dman el ele vermi; biz ieriden onlar dardan ol -mak zere (2) muntazam ve pek srat l i b i r kazmakrek yarmasyla al t yz senel ik ok byk ve gsteri -l i bir yapnn temellerini skmeye balamt r . Gaript i r ki sonu bakm nda n h er ik i taraft a da b i r uyarm a.

(1 ) K n m S a v a v e o n d a n s o n r a k i g e li m e l e r e t e m a s e d iliy o r .\ 2) B ili n d i i g i b i b u s z T a n z i m a t d n e m i n i n n l v e d e e r l i d e v le t

a d a m la r n d a n F u a t P a a *y a a t t i r . F u a t P a a , b i r g n b i r y a b a n c d i p lo m a t a : As r l a r d a n b e r i s i z le r d a r d a n , b i z le r i e r id e n a l y o -r u z ; y in e d e b u d e v le t i y k a m a d k . De m e k k i d n y a n n e n k u v ve t l id e vle t i O s m a n l m p a r a t o r l u u i m i .*


26/226

ders alna belirt isi grlmemi. nsafl l k, hakl l k (kuru birtakm sama sapan Jflardan ibaret say lm . Niin?

n k biz et t iimiz ah di yerine get irme m iiz. ParisKon gres inde sylediklerimizi a r abu k un ut mu uz.Bask grmedike, zorlanmadka vazifemizi bile akl -mza getirmemiiz. Avrupa ilerledike biz gerilemiiz. Hele bir zamanlar miskince entrikalarla, kiisel niyet ve maksat lar urunda devlet hukukunu, mi l le t in hakla -rn canmzn istedii gibi feda etmekten bile ekinme-miiz. ngiliz polit ikasn da krp gem iiz. Tepem izeda rbe ler indike bir slk gibi yapm , kan m zemip durmu olanlarn sadece yzden olan vah vaha-lar ile yet inmiiz. Dm an n he r ha m lesinden doan bozgunda, devletlere hi bil ip anlamadmz bir tak-lit dili ve t avr ile pr ot es t olar eke rek (san k i bylece

grevimizi yerine getirmiiz gibi) bol bol nefesler al-mz.

Gerekte ise: nk zavf. dciima kuvvetlinin hk-m karsnda zebundur; ite onun iin!. .

Bununla b i r l ik te , b ize a i t kusur lar o kadar oktur

ki saymakla bitmez. Lkin Avrupa devletleri (de) Tr-kiyenin bu felket li du ru m un dan sor um lu deil mi -dirler?

nsanl k tar ihinin kars nda Avrupa pol i t ikas hi bir zaman sorum lu olm akt an kur t u lam az. Ne are k idevlet lerce t ede n beri insan lk kitab sadece gsz

olan m illet lere ok ut t ur ulan ufack bir el ifb (alfabe )parasndan ibaret , insanl k, medeniyet in annesi oldu-u h alde onun e,n by k d m an saylyor. Polit ika

adna: Ana da, evlt da birbirlerini inkr ediyorlar; bir -birlerinden uzaklayor ve nefret edivorlar.

2$


27/226

Geelim!** *

Bundan on ik i on sene nce a r b i r has ta l k -t an ka lkm , t edavi olm ak zere 'ilk de fa olarak Fransaya gi tmit im. Daha dorusu birka ay yatan esir i hal inde inleme ve s t raptan sonra, bin bir trl mihnet ve mklt gei rerek, b i r hay r sahibinin in -san lk gst erip yar dm sayesinde Pa ris e gide bi lm i -

t im. Byle bir baehirde tabi olan okuma ve renme hrsndan sz etmeye bi le lzum yoktur. Paris ' te her nedense, takma ad i le kalabi ldiim birka gn, birok kitaplklara uradm. Her nereye git t i mse yeni yeni k-m b i rok k i tap lar grdm. Bunlar n hemen heps in -de de bizimle ilgili bahisler, konular var. ark Meselesi.

Knm Muharebesi . .Merak e t t im, meer o s ra la rda Fransa 'da o b tn dnyann kendisine k olduu Paris te kinci mpa-ra tor luk dnemine a i t pek ok ht ra lar , eser ler yavn lan yorm u. O de\ ;ir ise bizde de pek ne m li b ir za-man paras : Krm Muharebesi , Paris Kongresi . . .

Aldm. Ne kad ar hat r t k i ta b buldu m sa, dah a

bak a ne gibi t arihle i lgil i es er ler buldu vsam , gr-dysem aldm. Eyvah ki bize ai t ne akudumsa (hepsi)bana pek yabanc grnd. Sanki Knm Muharebes i , o bizim bildiimiz bat devletlerinin madd ve ma-nev yardm i le ama bizim yapt mz bir sava de-il. Abdlmecit Han, nc derecede bir ahs b;i!e

saylmyor. Byk Reit Paa, l ve Fuat Paalar he-men hemen hi sz konusu edilmiyor. Eserleri incele-meye koyuldum. Bundan sonra her sene Avrupa 'ya g i -di te eski yeni bir takm eserler daha edindim. Yine bize re (bizimle ilgili) bir ev vok!

2*


28/226

id

B y k Nap olyon da n son ra Avru p a devlet lerimipek nemli bir suret te igl eden s iyas mesele Krm Sava idi . Bundan dolay bu konuda ne yaz lsa gere-e btnyle uymak art iyle elbet te deeri vardr , i t e bu dnce ve inan ben i bu konuyu tak ip e tme-ye yneltti .

Acaba bizde byle bir eser yazan olmam mdr ,yaz lmsa bas lmam mdr?

AvrupaMar ne yazm larsa kendi gr a lar n -dan yazmlar. Tabi (onlar) bizi bizim kadar ve bizim gib i dnemezlerd i . Fakat b tn b tn h i dnme-meleri de insafa uygun dei l . Bununla bir l ikte biz ne-ler yazmz acaba?

Pek ok k imseden sordum , soru tu rdum . Kr m Sava zer ine Trk e yazlm b i r ese r bulam adm . Deerli aratrmaclarmzdan bibliyofil Ali Emir Efen-di, Saikai Zafer adl, yz otuz alt sahifelik, iki fasikl yaynlam bir ki tapk verdi . Bu ki tap, iindeki -ler bakmndan, Krm savann bir gir i i bi le say la-maz. Ama pek gzel yaz lm . Tamamn aradm, kime

sordumsa cevap alamadm (1).

Rahmet l i Cevdet Paa 'nm btn el lerde der in b i r sayg ile dolaan Tarihi, Abdlmecit Hann saltanat zamanna k ada r u laamam t r . Kendisin in , bund an son rak i olaylar t akip et m ek iin Tez k iri Cevdet

(l ) A li E m i r i E fe n d i 1857d e d o m u , 1924t e l m d e e r l i b i r id a r e c i ve i lim a d a m m z d r . F a t i h ' t e k i M il le t K i t a p l n k u r a n o d u r . A n k i t a p d k n o ld u u i in y a z a r k e n d is in i k i t a p h a s t a s o la . r a k n i t e l i y o r .


29/226

i l

ad a l t nda ik inci byk ve nemli b i r eser kaleme al d n ve bu n u ta m a m la dn i itm i t im . Ne are kibunu haber veren za t , eser in baka e l l e re d tn veorad a n da ku r ta r lam ayacam s ylem i t i. Bilm emacaba bu meru t iye t dnemkide o imkns z l k h l de va m etm ek te m id ir? Ra h m etli Ra u f Pa an n (2) da oniki cilt ten m eyda n a gelm e b ir Krm Mu h ar ebes i Ta r ihi yazm olduu syleniyor. Acaba bu da nerede?Ben Ksas- Enbiy ile, o gzel yazlm tarihini oku

du ka Cevdet Pa an n olgu n lu u n u n m eftu n u ve k lt r n n h ayran oldu u m da n , Kr m Sava i in ya zlm b i r tar ih in de rahmet l i taraf ndan mi l le te armaanedilmi loiduunu grmek isterdim. Cevdelt tarihinini lk c i l t ler i , Byk Rei t Paa 'mn i r fan ktphanesin de kaleme al nm , bu byk dhinin bi lgece aydnlat

malar eref ine u lam t r undan anla l yor k i rah metli Cevdet Paa, yazaca eserin en nemli yaratc s yla devaml temas hal inde ldnden, iinde yaad o b y k d n em in fik ir h areketlerim i, siyas etin ionun kadar ak ve bel i rgin, dzenl i , salam yazmakpek zor olacak.

Bununia b i r l ik te bugn de beni meselede kalemleriyle destekleyip aydnlatacak pek ok bilgil i kimse,ok kr ki , mevcuttur . Bu konuda bir eser yazmak veya yn la m a k h im m etin d e bu lu nu rlaHsa


30/226

32

l i bir ki tap iin Petersburg ve Moskovaya kadar gi t -mi ve hkmet inden pek ok kolayl k grerek msa-

adelere mazhar olmutur . Vandalen bu ki tabnda Tilsi t ve Erfort grmeleri , Napolyon'un baz mektup-lar , biz OsmanlIlarn okuduka dnecei ve dn-d k e oku yaca, inceleyecei yle ne m li bah isler 'ardr ki , insan bu yoldaki tarih! olaylar aratrmaya btn b i r mrn odasa ve b inde b i r o ran nda o l sun hizmete muvaffak olabilse, yeni geni bir baarya ula-m saylabilir.

Cevdet Paa'nn tarihi i le Vandalem bu eseri kar- lat r l rsa gerek slp zell ii , gerek tasvir ve ifade, gerek meram an la tab i lmektek i us ta l k bak mlar ndan paann tek inden ok s tn o lduu ve b tn dnya -

nn i lim aka dem iler inde kendis ine bi r sayg m akam kazan drabilecei derh al an la l r Bun un iin dir kiSultan Abdlmecit gibi i leri fikirl i bir hkmdarn salt an at zam an nd a Reit Paa, Al Paa, Fuat Paagibi byk devlet ad am lar n , by k siyaset ileri vedh ileri yet i t i ren nem li bir dnem in olaylarnn vehkmlerinin Cevdet Paa gibi deerl i bir tar ihi tara fm da n kaleme alnm o lm asn temenni e tmekt en bi r tr l kendimi a lamam. Varsa ne byk bi r n imet , yok-sa yz bin kere yazk!

Reit Paa, Cevdet Paa'nn madd ve manev ba-km lard an i rfan ca besleyeni ve yet i t i r icis i oldu un -

dan, Abdlmecit dnemi tarihinin gerefkten stn bir kalem bulun an Ha;: ret i Cevde t le yazlm as Osm an ltar ihi leri , hat t Osmanl mil let i iin cidden baht iyar l k olurdu.

nk dnyorum:


31/226

Bugn alt yz senelik Osmanl devletinim ondokuancu yzy ldaki saadet ve fe lket in i tasvi r eden ik ievhas t et kik ve t inkid, bu iki m an zar an n gzelliini

ve dehet in i aklayp yorum lam ak ne k ada r zordur . Ya bi r zamanlar Avrupa devlet muvazenesi adna c id -den b i r savunma, sonra para para kes i l ip b i i lme-s ine kar msaade ya da msamaha o lunan Osmanl devlet ve millet inin, memleketinin parlaik mazisini , s-nk akibet lerini ibret ve uyanma gzleri al t nda tetkik

etmek ne kadar e lemlidi r .Krm Sava Osmanl Devlet i nin medeniyet dn-

yasndaki yeni bir yksel i inin balangc demekti . Biz bun dan nas l olu r da h abers iz kalabili r iz? Baz tar ih ki taplar mzda okuyabi ld iimiz topu topu bi rka sahi feden ibarot yazlar, su zerine izilmi nakla ei -

d inden pek nemsiz b i r takm gemi h ikyeler inden bak a nedir? Bu n a ka r lk Avru pa 'da, zellikle Fr an -sada en azndan yedi nl tar ihinin birok belgelere dayal eserleri var . Bata Bismark olmak zere yine pek ok siyaset ad am larnn ci lt ler le h t ralar yayn lan -m, hemen hepsinde Krm Sava sz ve inceleme ko-

nusu edi lmi bulunuyor .

Bir diplom at n dedii t ek rar edi lerek de n i lebi li r ki Krm Sava gibi btn Avrupa diplomasisinin de-vaml ve gi t t ike artan bir aba i le meydana gelmesini nlemeye alt bir gaile veya facia tarihte gerekten pek nadir grlmtr . Bu mesele i in har -

canan m rekkep , kara lanan kt gerek ten tahmin ve tasavvurun ok s tndedir . Bu konudaki btn s i -yas yaz malar b i r a raya ge t i rmek mmkn o l sa b -yk bir kitaplk meydana gelebil ir . Bu kt lar iinde

F: .


32/226

34

yle gzel yazlm notalar vardr ki , aradan yzyl lar da gese, yine tarih ve siyas nitel iini koruyacaktr .

Art k aczim i un ut t um . Belki yayn layacam u

yapraklar i l im, i rfan ve iht isas sahiplerini tevik eder dncesiyle, toplayabildiim btn yaz ve eserleri bi -rer b i rer gzden gei rdim, b i rer b i rer s ra layp ay r -dm. Fakat konularn ou resm belgelere dayal bu-lun duu halde, oku du klar m Franszca evi ri lerden ibare t o lduundan i s te r i s t emez b i r mddet daha bek -

lemeye karar verdim.

Meru t iyet in i ln zerine elim den geldii ka da r bi lg i ler i ve yarar landm kaynaklan geni le tmeyi ba -ardm. Bununla bir l ikte yine birok eyler eksik kal -dndan, Avrupa arivlerine daval baz belgelere da-ha bavurdum.

Paris 't e Hariciye Ne zar et i ne m ah sus byk venemli ktphanedeki deer l i eser ler in b i rer nshas -n da, dardan t edar ik et t im. Hariciye arivlerinde n dorudan doruya is t ifade edem edim . nk Fransa hariciye arivlerindeki btn evrak tarih ve ei t i t iba-riyle cil t let i lmi ve 1848 tarihinden sonraya ait bulunan

ci lt ler hen z yazarlara ve incelemek ist eyenlere a l-mamt r . Geri zel izin al nmak is tenmi ve bu hu-sus ta vaad da a l nm i se de her nedense daha sonra -lar , niin olduunu anlayamadm bir engel meydana kmt r .

Viyan a ya gidem edim , ha s t a lan m am bun u nledi.

Muh t ere m hocam Seln ikli Tevfik Efen di , bana, nemli ark meselelerinin Senvibozdan iktibas suretiy-le, t ar ihe gir i olm ak zere ka lem e at am asn t avsiyeetmit i . Bun u yapam adm. n k bu m esele sadeceyaban c yaza rlarn kayn ak alnm as yolu ile yazlacak


33/226

35

bir ey dei ldir . yle de olsa yine arivlere bavurmak gerekl idir . Bundan dolay , s rf bir tar ihi gr olmak

zere, evvelce yazm bulunduum zel bir girid esas tu tarak buna bi r tar ih zet i ter t ip ve i lves iyle yet in -dim.

u birka sahifeyi dolduran zel i fadelerim fazla grlmesin. Btn bu szler , yazar pek ciz ve deer-s iz , fakat konusu pek nemli b i r eser in h ikyes i demek olduundan, bunun da tar ih b i r deer i ve n i te l i i var -d r san r m. znt duyulacak bi r ey varsa o da bi r t a r ih eser in in ik t idar sah ib i b i r ka lem taraf ndan or ta -

ya konulmamasmdan ibare t t i r . Kald k i ben im en b -yk ku suru m , bun da k i yeters iz lii d n m eyerek u kit ab yayn lam akt aki c ret im dir . Oku yucu lar n ba- lamalarm niyaz ederim.

Yeilky: Ekim 1909


34/226

G R

Yce Osmanh devlet in in s iyas tar ih inin pek nem-li bi r safihesini m eyda n a get iren Kr m Muh are bei

Mehuresi Tii tkiyeRusya siyas mnasebetlerini ince-lemek iin de ok geni ve elveri l i bir ortamdr .

Trkiyede rahmetl i Sul tan Abdlmeci t Hann sal -tanat dneminde kurulup a lan yeni dnem Kr m Sava n u m eydan a gelm esiyle b t n dn ya ve dn ya m ille t ler i n azar n da ke n dis ine salam bi r ye r sala -

m t r . Geri Yenier i ler in or tadan kalkmasyla Osman-lI Devlet i (zaten) baka bir dneme girmit i . Mahmud

Adl (1) hazretlerinin bykl gne gibi ak ve se-ikt i r . Lk in ger ek yen i lik dne m i, devlet imizin b -yk devlet ler arasna gir i i zerine, yeni l ik teebbsle-r i t a r ih inden ba lar k i bu da hak kyle Abdlm ecit

Han' n sal tanat zamannn deer l i yadigr d r .

Byk Pet ro Vasiyetnamesi deni len eski tasavvur -lar ve iht i raslar , Byk Napolyonla Birinci Aleksandr aras nda Ti ls i t ve Lrfur t ta meydana gelen mzakere -ler ,. zellikle Ha l lar n ya d igr lan olan kk r t m a ve i ft i ra ar t k lan Osm an h Devlet i n i bsb t n tem elin -

den sarsacak pek ok bat l saldr lar na sebebiyet ver

(3 ) S u l t a n k in c i M a h m u t 'u n , y a k m a k a y n a k l a r m zd a a d b y le ge m e k t e d ir . d i !, a d a le t d a t a n M a h m u t a n l a m n a .


35/226

in i t i. i ler i gerekt en de d m an lar n f rsa t lar -n hedefe isabet et t i recek elemli olaylar hazr lamakta

bu lunmu tu .Mesel bunlardan bir i olarak grrz iki ar Niko

la 'n m i ban a geiinin i lk yllar n da Rus ya devlet i1828 ve 1829 senelerinde Osmanl Devleti ile pek nem-li savalar yapa rak , Ed im e An lam as gibi iindeki lk m leri bizim devlet imiz bakm nda n acze ve g-

szle rn ek saylabilecek, ok by k bir zafer ka-zanm t . O sra larda Fran sa 'nn, Moskova h t ralar tesiriyle, Rus poli t ikasna zel bir eil im gsterii , Rus-ya nm dm an olan m eh ur Kan ingin yerine n gi lt e -re de ikt idar a geen Dk de Vellin gt on un yine ayn te-s i r ler in bir ba ka t rls yle Rus yaya ka r t olerans

gstermesi ve Prusyann da Petersburg icabinesi emel-ler ine uygun bi r m eslek t u t uu sayes inde Rusya diplo -masis i , meydanda tek ba na b rakt yahut da o hal -de bulduu Nemseyi (Avusturya) daha dorusu Prens Meternih'i art p koca Osmanl Devletini tek basna kendi kah r ve tahakkm penes i a l t nda ezmek

dvasn gtmt,Lehistan kargaal klarmda Grandk Konstant inin

Var ovadaki m ekt up lar aras nd a t esad f o lun an ve tar ih belgelerin en nemli lerinden bir i say lan, Kont Ness el Rod imzal zel b ir m ek t up t a Rus ya devlet inin ve ar Nk ola nn, yapm oldu u b u son sava son un -

da elde etmeyi baard emeller. , gereklemesini ga-rant i al t na ald gelecee ai t dnceler . . . Krm Sa-vann m eydan a gelm e sebebin i tek il eden o lay lar zinci-r ine bir rehber olmak zere gsteri lmit i r . Bu belgede Rus bavekili diyor ki:


36/226

Bu savat a (1828 1829) Osm an llan n pa yit ah t lar -na kadar i lerleyip Osmanl Devlctini darma dan et -

m ek elim izdeydi. Avr u p a k t as nda Osm an l Devlet i1'nibsbt n bi t i rm ek is teseydik hi b i r devlet bun a en-gel olamayacak, hi bir tehl ike bizi korkutamayacakt . ikin imparatorun kanaat ine gre b iz im i in Osmanl Devlet i yaln z bizim him ayem iz alt n da yaayabilecek ve bundan sonra sadece biz im emel ler imize hizmet ede-

cek bir hale getirmek; 'kendi lkemizi yeni fetihlerle geni le tm ek bakmn dan ; son ralar (bu ra lar da ) sanat ,m edeniyet ve servet bakm lar n dan biz im le rekabete gi r i eb i lecek baka hkmet le r kuru lmas ndan e lbe t te daha faydal dr . te bu kere Osmanl Devlet i i le m-nasebet imiz, imparatorun bu zel gr ler i ereves in -

de kurulacak ve yrtlecekt ir . Biz Osmanl Devlet i ' nin m ah vedilm esin ! arzu et m ediimiz gibi , ken disinibugn k halinde, o ldu u gibi t u t m ann yollar n ar a -maktayz. Mademki bu hkmet (yani Devleti Aliyye)an cak bize t b olm ak sure t iyle bize fayda l olabilir;biz de ondan taahht ler im tamamiyle yer ine get i rmesi -

ni ve bt n em ellerim izin hem en gerek let i r ilm esini talep ediyoruz.

Nes el Rod ad geen m ek t up t a yaplan savatan dolay is t eni len sava t azminat nn bir garan t is i olm ak

zere, on sen e iin Mem leke t eyn in (1) igal altn a aln m as ka rar lat r lm olduu ha lde, saysz zorluk-

lar yznden bu konu zer inde fazla duralmadn ve Rusya iin her ne zaman arzu edi lecek olsa oralar zapt ve igl e tmenin kolay olduunu byk bi r gurur la an

(1) E fl a k B u d a n : R o m a n y a .


37/226

la t t k t an sonra . ar Nik ola n m bu hu sust a a lm o ldu-u karar lar n Osmanl devlet in i onu ker tebi lecek

bir yk alt n a koym ayacak olsa bi le da im a Rus ya-n n emir ve i aret ine haz r b i r halde tu tabi lmeye elve-r i l i olacan ve pek ok seneler Rusya'ya kar g-sz kalacam, eer b i r daha Rusya a leyhine bi r hare -kete kalkacak olursa bunun kendi mahv demek ola -ca m h isse t t i r ip ha t r l a tacak b i r bor ykn bu dev -

let e yk leyece ini hat rlat mak ist em it ir. Yan i (k sa-cas ) Rusya bak m nd an ar t k Deli Pet ro ve Kat erin aya atfedilen sylenti lerin (vasiyetlerin) gerekletiri l -mesi dnemine gir i ldiini im yol lu olsun bel ir t -mekten kendis in i a lamamt r .

Bundan da anla l yor ki , kt bir tal ihsizl ik eseri

o2rak , Rusya Edirn edeki ba an l an lam ay imzala -ynca, ar t k Rus diplom at lar : Bu n d a n byle Avrup ayok. bun da n byle Osm an l Devlet i, Rus boyun du ru u alt nda ezilip du rac ak . gibi garip ina n lara sapm lar -dr.

Bu inanlarn bt l olduu ok ak seikt i .

Rus ya diplom asisi , Avru pa devlet lerin i birbirin e d rerek ve h er b ir in i b i rer t r l avutaralk , bt n dn yann diline dolam o lduu by k bi r t asavvuru 'hayl i ) gereklet i rmek is t iyordu. Halbuki gerek ala-nnda yalan ve hile siyasetin (asl) sermayesi deildir. Devlet ler in b i rbi r ler iy le c idd mnasebet ler inde baar -

nn en byk yol gstericis i hak ve hakkaniyet yoludur. Kuvvet ou zaman hakka gal ip gel i rse de, unu bi lme-l idir ki bir gn gel i r kuvvet ortadan kalkar, ya da sar -s nt ya urar . Hak ise daima ycedir ve hi bir zaman ort adan kalkm az. Dolaysyla h akk a dayanm ayan bir

46


38/226

41

kuvvet ve b i r p ln her zaman yalan yanl sonular ve -r ir . Tarih bu by k gerek lerin ibret ve felsefesiyle

doludur .

Avrupa devletleri (o zamanlar) Osmanl Devleti i leRusya aras ndaki bu anlamann Ruslar taraf ndan byiece yorumlan ndan pek ziyade rkmlerdi . Osmanl Devletine gelince, bu devlet zannolunduu gibi bo-yunduruk al t nda ezi lecek bir devlet dei ldi . Daha do-

rusu or tada bun u yapacak ve yap t racak b i r devle t yoktu. Lkin zafer sarholuu, tedenberi baz devlet adam lar n n ken di ler ine m eslek edindikler i d ip lom asi hi le ve des i se le r i bura lar dndrr myd

Osmanl Devleti 'nin iilerinin genel ve zel du-ru m u, el san at larnn ve en dst r is in in , has l servet i-nin ve t icaret inin ar zayf l . , bunlarn her bir i bir -ka devlet i birde n yok edebilecek kt sebep ler say-l rd . Rusya diplomasisi bunlar gryor, Rus diplomat -lar bizi m ah vetm ek iin Avru p a va kar bu s i lh lan kulanyordu. Art k b i r mddet daha geince kimseye f rsa t verm eyecek, b iraz da h a ezip bzdk t en sonra

yalnz kendi bana bizi bir an yutuverecek. . . te dip-lomasinin gr ve anlay bundan ibaret t i .

ar Nikola, daha i bana gei inin balangcnda byk zafer le r kazanmt . Bu sayede b t n Rus lan n t aa ssu plar galeyan a gelm it i . Ken disine det a t aplmaktayd . Kendis i de bu yzden byk ftuhat arzu-sun a ka p lm t ; ar t k bu arzu dan .kolay kolay vazgee-mezdi. Hele ki Edirn e an lam asyla t am am iyle elini ayan balayac an u m du u ve avc e l 'n de aresizkalm zannett ii Osmanl Devletini istedii gibi yap-mak. istedii zaman ldrp diledii zaman ve diledi


39/226

gi yerde dir i l tmek is t iyordu. Bunlar s iyaset in icaplar -na as la uymayacak bi r takm iht i ras lard . Art k bu ih -

t i ras la r ve ku run t u lar b t n Rus devle t adam lar n n zihinlerini de sarm bulunduundan, tabiat iyle impa-ra tor bunlar n i inde kaynamaktan kendini a lamyor -du.

t e Rusyann bu yolda ki em elleri \ e dn celeri ,gizli ak aba ve teebbsleri , hi bir geree vakf ol -

m ayan ve hakk h ak t anma m ay pren s ip b ilen byk devlet ler i pek ok dndrmeye ba lam t . Bi r md-det Dou olaylarna kar i lgisiz davranan bu A v r u p a d e v l e t l e r i n ih ayet ga fle t u yk u su n dan uya n ara k devlet lerar as m uvazenen in ve Avrupa 'n n gene l gvenliinin an cak Osm an l Devlet inin ayakt a d u r-

mas i le mmkn olacan yeniden takdir et t i ler . Dev-le t in lke btnl, memleket in ynet imindeki i s t ik -l l bun dan son rad r k i bu byk devlet lerce yeni ba -lan gznnde tu tulacak bi r konu olarak e le a l nd .

Siyaset alannda meydana gelen bu byk deiik-l ik Abdlmeci t Han hazret ler in in sal tanat zamannda

ger ek let irilm i olan Tan zim at Hayriye gibi yce veuur lu bir t eebbs n gzel gelim esin in sonu cu idi.Bu byk ve nemli siyas olay kendisini gsterir gs-t erm ez Rusya, el in dek i aresiz kalm avn n u up gi -deceini anlam olduundan, derhal trl trl diplo-mat ik bahaneler icadna kalkm t r . Bunun zer ine-

dir ki byk devletlerde de art k iyiden iyiye gr vemeslek deit i rmeye doru bir ei l im balamt r .

Zaten birka papazn birka ki l ise sandalyesi veya kaps , va da bir ziyaret yeri feneri , bu da olmazsa anah-tar iin kardklar cahilce ekimeler ve mesel Ka


40/226

43

tol iklerim Ortodokslar , yahut bunlarn onlar bir ib-det yer ine sokm am ak i in pek iler i vardk lar taas -

sup dolu m cadeleler , m ilyonlarca Osm an l uyru un u gya mezhep adna himaye etmek ad a l t nda Ef -lk ve Budah sebepsiz yere zapt ve istilya kalk-mak.. . eidinden rengi ve nitel ii bil inmez ve gerekte hi de akla yatkn olmayan baz meselelerin ortaya k-masna meydan verince Bat (Avrupa devletleri) i le Ku

zey' in (Rusya) birbir ine pek z t bulunan gr ve anla-ylar bt n yle ort aya kt. An la ld ki .Vanas m ut -laka gerekli olan biy varln (Osmanl Devletinin).ege-menl ik haklar ayaklar a l t na a l nmak is teni l iyor , by-lel ikle s lamlarn haklarndan baka teki dinler men-suplarnn bi le haklar inenip el ler indeki imknlar

zedeleniyordu. Bu i b t n Avru p a y hie saym akt .Bt n bu olaylar o lurke n Rus yada t aassup pek

a r ve hkmet de i s ter i s temez zamann bu akmna boyun eerek bu ar taassuba eil imli idi . ar Niko!a birka sene nce Roma'ya bile gitmi, Saint Pierre ki lises inde Tan r ya yak an lar da bulun m ut u . Bun un

iin Rusyada art k byk bir fikir ve emel zihinleri dol-durup yrekleri ele geirmi bylemit i . (Durum o za-man ylesine varmt ki) hatt Katolik Fransada impa-rator nc Napolvon hkmete get iini i ln et t iizaman Bir inci Nikola , Napolyon 'u , teki hkmdarlar gibi birader diye deil , ancak iyi dost diye anmaya l-

yk grebilmiti .Demek lzmsa: Rusya diplomatlar ve imparatoru

baz devletleri lfla avutarak, Fransay nemsemek is-

temiyor, aksine ngi l tere bir anlama yapp Avrupa k -tasnn hesabn kuzey ve bat olarak yalnz iki


41/226

44

devle t a ras nd a hem en grverm ek em elinde bu lun u -yordu.

1848de Louis Phil ippe hkmetinin son elemli saf-has (1), doku z sene b ir m ltec i olarak In gilt er edeyaayan Byi ik Napolyonun torununa Fransa 'ya dn-mek im knn haz r lad. Bun dan s on ra b i rbi r i ar dn -dan gelen olay la r Fr an sa y kr al lkt an cum h uriyete, cumhuriyet ten imparator lua a t t . Prens Louis Napol

von nce Cumhurbakan , b i r az sonra da mpara to r odu . Onun sa l tana t srd dnem k inc i mpara tor -luk adn ald.

Bu neml i dnemin ta r ih in i yazan dnr b i r t enkidi , her eyden nce, o tar ihi yazan tarihi leri ks -ma ay rm t r : Bunlardan bi r k sm tar ih ini yazdklar

zat n dos t ve yaknlar , b i r k sm i se onun dmanlar -n va da muhal if ler ini teki l etmek i t ibariyle her ikitaraf n yazdklar n n da gerekten uzaklam bulundu-un u gs te r ir ki pek dorudu r . Bu m uh akem e ta rzna gre n c ksm ki ne o zat i le tem as ve m n asebet -te bulunmu, ne de o zamann icraat ve te lk inler in in al t nda kalmt r yalnz gereklerin kayna olan bir -ok belgeyi inceleyip elet i rerek bun u n sonu larnyaynlam t r . Bu son ksmn yazm o lduu tar ihbel -gel i ve ispat l bulunmas dolaysyla btnyle yalan-dan ve garazdan uzak bulunur ki , bylelerine bi le ger -ek dei lse de genel l ikle en ok geree yaklam dnilebilir.

Bu ve byle deerli esaslarla yazlm bulunan g-zel eseri Fransz Akademisinin takdir ine ve mkfat

(1 ) F r a n s a b y k i h t i l l i n d e n s o n r a k u r u l a n . c u m h u r iy e t d n e m i 184Bih t i l l i k a p a n m t . Ya z a r b u o la y a i a r e t e t m e k t e d ir .


42/226

45

n a en lyk gr len m uh t erem yazar . n c Nap ol

yon 'un s iyas port res ini izdii sah ifelerind e, kin ci impara to r luk dnemi kahraman n b tn kusur l a r ve btn meziyet leriyle, ya da btn iyi l ikleri , btn ir -k in lik ler iyle d i le get irm ek kon usu n da ok by k bi r azim ve t i t izl ik gstermit i r . Bize lzm olan da budur.

Gerekten de nc Napolyon yapt b i rok i -

l e rde ou zaman bakanlar ndan faz la kendi kendis i -ne danrd . Birok hal lerde ve olaylarda f ikir ler ini ve etmeler in i dmanlar na kar o lduu kadar dos t lar n -dan da saklayp giz lemi t i r . Hem de o derecede ki , h -km et grevli ler in in baz h aber lem eler ine bak l rsa , bun lard a onu n zer inde du rdu u ve tu t t uu fik i r le r in

tamamiyle zdd olar yazlara rastlanr. Napolyon, i lk genl ik y llar n da bi r m t eem m irdi (1). Ham kales in -de es i r ve mahpus tu tu lduu uzun y l l a r sres inde da -ima dncelere ve hayl le re da lmakla megl o lmu -tu . mpara tor luu zamannda da y le ka ld . Btn ha -yat yle get i . Sal tanat nn btn nfuz ve ikt idariyle birlikt e, da .ima t eem m r ler den vazgem ez, dadana d-

n celere ve t ah ayyllere dalard . Hk m et ve devlet i ler inde meseleler i aktan aa mzakere e tmekten-se hendek al t ndan su yrtmeyi tercih ederdi . Diplo-m at lar la gr lec ek (gr lm es i ger ek en ) ileri gizli g-revli lere gr d rm ek , resm t oplan t lard a incelenecek

(1 ) M e t i n d e , y u k a r d a y a z ld g ib i m t e e m m i r v e t e e m m r e k li n -d e g e m e k t e d i r . Bu n u n b i r d i z gi h a t s o l d u u k a n a a t i n d e y i z. As l

m t s c m m i l v> t e e n m il o !s a g e r e k t i r Bu d u r u m d a b i r in c i k e Hr n eyi d n e n , d n c e y e v e h a y l e d a l a n , k i n c i s in i d e d - n m e , h a y l d a l m a * o la r a k d e e r l e n d i rm e k g e r e k i y o r . N it e k m p a r a g r a f n a n l a m d a b u . a n l a m e r e ve s in d e b i r h a v a t a m a k t a -

d r .


43/226

konulan, zel ve gizl i olarak, baz kimselerle mzakere edivermek, aka ve akta olmas gereken eyleri bir

sr gibi herkesten saklamak Napolyoaun deimez f ik ve ahlk idi . Kendi nefsinde birbir ine pek z t olan eyler i toplam bulunan bu zat , muhteem Makyavel kadar ent r ikac , Don Kiot kadar da saf grnrd, ik i yzllk edercesine iinden pazarlkl , saf sayl rcasna da kinsiz ve garazszd. . Devlet ve hkmetlerce byk

bir t aassupla m uh afaza o lun an baz us l ve k ura l la ra uym ak , Na po lyon u n hi de u m u rs ad ey deildi .Kendis in in sal tanat donemi par lak olduu kadar ta l ih -s iz, basi t ve yzden olduu kadar dia fec bir hkmet say lsa yeridir . Baz zamanlar kimseyi dinlemez, kimse-yi tanmaz, hi bir tehl ike gzn y ldrmaz; dehet ve-r ic i b i r uu rum un yanndan b ile t e reddt sz ve kor -

kusuz geerdi Ama (onun) bu hal idir ki sonunda hem kendisini , hem Fransa 'y en derin uurumlara at t (1) .Ken dis i im pa ra t or luk la b ir lik t e m ahvoldu. Fransa da pek glkle , b in b i r der t ve bel ekt ik ten sonra se -lmet kys na kabi ldi . Has l o , bir devlet adamnda bulun m as ak gerek li olan vasf ve meziyet lerin he p-

sine sahip deildi . Gya birtakm faraziyelerden fazla gereklemesi mmkn olabi lecek i lere bakar m id -d ias n da bulun ur , h albuk i bun un t ers in i yapard . En biiyk zevki, em eli k en di m illet ini ve Avru p a y yapt - i ler le megl e tmek. . . hayran b rakmakt .

Bun un la b ir lik te u sayp dkt m z k usu r la r

Napolyonu (btn btne) kl tmez. Kendisine ok

( l ) B ili n d i i g i b i 1 87 0 1871 Al m a n . F r a n s z s a v a n d a F r a n s a y e n i lm l)v e n c Na p o ly o n Alm a n la r a e s i r d e r e k t a c n d a n , t a h t n d a n o lm u t u . Y a z a r b u o la y a i a r e t e t m e k t e d ir .


44/226

4?

byk f ikir ler vard . Yalnz bu f ikir ler i uygulayabi lecek saduyu ve dnceden yoksundu. Kendis in i ldrmek

iin suikast yapLd zam an bile m et an et ini zerr e ka-da r s a r smayan bu hkmdarda s iyase t t en faz l a merha -mete, azim, karar ve ihtiyattan fazla cesaret vard.

Bakanlar kuru lu b i r mese ley i grp ta r t r l a r -ken o bi r sre u yu klar g ibi du ru r veya yle gzkr , sonra b i rden gzler in i aar ve bakanlar n or taya a t t k -

lar tr l tr l gr ve zm yol lar ndan hi haber i yokmu gibi , en nemli bir karan hemen o anda cefeJ

kalem yazdrrd .

t e a r Nik o la n m bir a d e r diye t an m ad bu im -parator Napolyondur. Bu da ar gibi bir f i lkir bes-liyordu: Frsat d er d mez Rus yay hesa ba kat m aya-

cak, baka trl i ler grecekt i . kis i de hrs ve gurur sahibi , ikis inde de azamet ve ksknlk var. Osmanl Devlet i nin azminin iddet ine eklenen bu garip yarat J l kimseler ve byle zel z t l klar en sonunda, ms-tesna bi r devlet ler i t t i fak o lan , mehur Kr m Sava ' nn kmasna yol at .

A

Gemie doru dnp b i r bakal m:Dnyann olaylar ve hadiseleri yle hzl bir s-

ratle geip gidiyor ki ,en byk zevki ve en by'k zel-l i i her eyi unutmaktan ibaret o lan insanolu bu eze-

l , hat t ebed gaf le t in i o acaip devrana kar her dem taze b ir al ka n lk sayar; o ak l alc cereya n a kaplp gider. Lk in yine bu gafi l ins an lardr ki brakt klar t rl t rl e se rler i le genel bir gaflet iinde yzecek olan baz eylerin devaml mevcudiyetini ya kasten ya


45/226

48

da a l t k la r i in ge lecek kuak lara hed iye ed ip durur -lar.

Btn insanlarda grlen bu hal , mi l le t lerde ve kavimlerde de en geni lde kendisini gsteri r .

Osmanl ve Rus mi l le t ler in in hayat mnasebet ler i ve sosyal benzer l ik ler in dek i derece ler m alm du r . Bu ik i byk ve cengver m ille t in ru h yap la n en ine boyu -

na incelenirse Trk!. . Moskof! . , diyerek birbir ine karnas l b i r ksk nlk ve dm an lk la do lu o lduk lar n g rm em ek m m k n o l u r m u ? B u d eh e t v e r i c i m i r a s hl mevcut tur . Dolays y la her ik i byk mi l le t in e - i t l i ve deiik mevkilerde ve zamanlarda zafer neesi ,ya da malbiyet ye 's iy le nas l b i rb i r ler in in can d -

m an kesi ldiini ve bu gn Doud a grd m z ceh ale-t in , sefalet in, felket in hep o elemli hal lerin bir mey-vesi olduunu sylemekte tereddt edi lebi l i r mi?

Tarih yazanlar TrkiyeRusya aras ndaki sava la -r n saysn on bir (olarak) sayarlar . Ayrca aralarndaki sava sres inin toplamn da o tuz be le k rk be sene

aras nda gster i r ler . Hal udur k i tar ih gerekler Tr -kiye i le Rusya arasndaki sava ve dmanlk sresiniiki yz seneden d e fazla olarak gst eriyor. Kazak larn hakanlk s nr i le Rusya arasnda bir ayrm izgisi te -k i l e t t ik ler i s rada ba layan ufak t efek an lam azlk lar

Byk Petro (genel l ikle bizim tarihi lerimizde bu ad

Deli Pet ro olar ak gee r) ve Kat erin a zam an larn da Rusya 'n n nerelere kadar tecavz edebi leceinin mm-kn o lduunu b tn b tn meydana karacak sava -lara dnmtr . O tar ih lerden ber id i r k i Trkiye i le Rusya aras ndaki cenk ve c ida l mtemadi b i r sure t t e

devam ed ip du rmu tu r .


46/226

Ger i h erk es e bilinen sa valar u son iki yzyliinde k rk seneyi bu lm am ise de. diplom as i onseki

zJnci ve ondokuzuncu yzy l larda daima bi r kaynama hal i srdrm tr . Bu srede her ik i dev le t in samimi m nasebe t le r s rd rd grn n n ha k im o lduu dn em lerde bi le det a gizli bir savan bu devlet ler aras nda kapal o la rak gemekte o lduuna hkmetmek zorun luluu vardr . Hele ayr nt lar a gir i in ce, i t i raf

etmek daha zorunludur k i . Rusya nceler i Del i , yahut Koca Pet ro 'ya ynel t i lmekte buhman program gerek ten tayin edip ortaya kovmam olsa bi le , Sul tan Dr-dn c Meh m et in salt ana t nn son y llar nd a Viyan a bozgunu i le ve bu bozgun zer ine papann da kk r t m asyla u bi line n Hris t iyan devlet ler le i t t i fak et -

mit i r . Bu arada. Kprllerin ak l l ve dzenl i idare-s iy le Kanun Sul tan Sleyman zamannn anl eref l i gnlerine dnp ykselen Osmanl Devlet i (ksa za-manda yeniden) her taraf tan ve bi rden sars lmaya ba la -m o lduundan, b iz im taarruz ve i s t i lmzdan ekin -m esi gerek en Ru sy ann ki Kara de n izi bt n ileeline gei rmek sevdasnd ayd h akk m zda dr s t b i r

siyaset ve kardel ik beklemek doru olmazd . Bundan sonra ise bu konuda gi t t ike artar , bir hzla ayn v o ' ^ a devam etmesine de a lamaz.

Asl a r k m es eles i gerek t en bin t r l artcKkr t m alarn ve iht i raslarn son ucu olduu halde, bir -ok yazar lar bunun, Trkiyenin tahamml edi lmez ih -

ml, ku su r ve su lar ndan m eydana gelm i bulun du u Kanaatini beslemilerdir. Kinsiz, garazsz bir ekilde in-celenecek olursa derhal grlp anla l r k i Fat ih Sul -tan Meh m et in s t an bu lu al p bu r a da egem en olm as ,tar ih te yeni b i r a meydana get i rmekle beraber , ark

F : 4


47/226

50

m eselesi n in asl ve esas, doum u n u n balan gcdr. Bu olaylar , sadece Hris t iyanl n s lm dinine saldr -

s o larak dnlmel id i r . Bunun d nda Dou ve Bat kiliselerin in birbirier iyle devam l an lam azl , eki-m eler i gibi ok nem li b i r konu ve sebep, by k b i r se -bep dah a m evcutt ur . Mese len in a r k m eselesin in asl gereini ite bunda aramak lzm gelir. Rusya dev-let i iinde kurulmu olan deta el le tutulur gzle g-

r l r ruh n b i r t opluluun nfuzu ise, t abi o larak, da im a poli t ika i ler in de de ken disini gste rm ekt en uzak kalmam ve bu ni i fuz yine tabi olarak, daima po-lit ika i ler inde ort al k ar t r p du rm ut ur . n k bu ruh topluluun varl nn, var oluunun ve yaa-yabi lmesinin imknlar btnyle buna bal yd . Dou ve bat ki l iselerinin, banda ve sonunda, ruhn ni te -l ii asl bulunmayan bir haylden baka bjr ey dei l -d i . Bakanl k , ruhm idare ,her t r l mezhep hkm-leriyle ve kurallanyla yaldzlan m ; iht iras lar da n ve h er i e burun sokmalarcan meydana ge lmi b i r t e rk ip de -mekt i . Zaman, btn bu gerekler i meydana karm -tr.

On yedinci yzyl n ikinci yarsnda Avusturya dev-let inin de bize kar gt t siyaset ok dikkate deer bir n i te l ik ta maktad r . Sul tan Drdnc Mehmet in salt anat dn em inde Osm an lIar (ikinci de fa olanak)Viyana surlarna kadar gitmi, Viyana'rn bir Osrruanlkalesi hal ine girmesine ramak kalmt . O zamana ka-

dar OsmanlIlarn bat ya doru szleriyle tar i f edi lebi -lecek sava ve istil siyaseti pek ok etkili an ve e-re fle t alanm t. Sava t alihi Osm an t Devlet ini bt n Avr u p a y t ela d r ece k ld e son der ece pa rlak gel imeler gs ter iyordu. mparator luk, b i rka ayr


48/226

i l

devlet t ekil edecek k ad ar geni lke lere sah ip o l -mutu. ok yazk ki on alt yl kadar devafm eden sa-

va lar , Kan un Sul ta n Sleym an n o by k devlet in ive memleket in i u b i l inen Karlofa andlamasyla pek k k d rm t r .

(Asl nda) Avustuya, ya da eski Almanya hkme-t in in or tadan kalkmasyla son bulacak olan on yedinci yzyl , birden ve bir anda Trkiyenin felket iyle sonu-

lanmt r .Yani : Avusturya t c ierghma saplanan o kahredi -

ci , yok edici hanerden kendisini (kurtarmak iin mey-dana getirdii malm Hrist iyan devletleri i t t ifak i le, m uazzam Osm anl Devle t i 'n in h er t a rafnd an da rm a dan olm asn a sebep olm u, d ou ya do ru siyaset i

(bundan sonra) art k onlarca tek izlenecek yol , tek s iya-set i t t ihaz k l nmt r .

Bunda a lacak bir ey varsa (o da) byle geni ve byk bir i t t i faka kar Osmanl Devlet i nin yakaland - ve iinde y zd gaflet ve bilgisizlik t ir. Yok s a Avustu rya m pa ra t oru Bir inc i Leo po ldun, ancak yedi

devletin bir araya gelmesiyle gerekletirilebLldii sa-va sonucu zerine, yani bu gal ibiyet ten sonra bi le Ad-riyatik denizinde Bosna, Herselk ve Dalmaya; Karadenizde Eflk ve Budan blgelerine kadar s nr lar m geni le t m e fik i r ve yolun u t u t m aya kalkm as kolay kolay gerekleemiyecek ham bir hayl say labi l i rdi .

Ves t felya da m ah v ve per ian olm u olan Alm an birl iinden ell i sene sonra, Ormanllarn birbirini izle-yen on a l t senel ik bozgunlar sonunda btn Macar is -t an ve Tran si lvan ya t oprak larnn , t Dem irk ap ya k a-d a r bt n Tun a vadisinin Alm an larn eline gemesi


49/226

52

i le ei t l i mil let lerden bir araya gelme yeni bir Avustur -ya devlet i or t aya kar lnca e lbet t e t asavvurlara ve hayllere dizgin vuran bir ey kalmaz. zell ikle Osmanl i siyaseti , byle pek ak hayl ve tasavvurun nce-ler i dnlmesi b i le imknszken onlar imkn da-hi line sokulabilecek bi r dur um a get ird iin den ve bi r t a rafta n da Hal la rd an yad igr ka lan zel b i r duygu ve dn ce he r zam an Trk iyeye saldr p on u pa rala -m ay ngrdn den , yani e t raf m z epe evre sar -

m bu lun an m i lle t le r in t r l ih t i ras la r na b t n bu h us us lar da ayr ca vard m et t iinden im par a t or Leo

pold e lbet te byle tasavvurlar yapmaya yel teni rdi . te yan dan m em leket inin i dzen inin slh at i le m egf bulun an Byk Pc ro da baka bak a fik i r le r besle -mekte , t r l t r l p ln lar dnmekteydi . Zanneder im

ki vasiyetname deni len eyler sadece bu dnemin hrs -l dnceler id i r ve bu dnemin mahsuldr .

Siyas tarih konularnn sayg deer stad Emile.Bour geosi , on bein ci yzy ln or t alar n da Trk lerin st a n bu lu ele geiriin in, Avru p a siyaset inin geleceiiin yeni bir hareket hat t tayin et t i rdiine dair baz ta -

r ihi ler taraf n dan or t aya a t lan gr ve dn celer ireddediyor ve yle diyor:

Avr u p a ya Tr k lerde n nce gelen ka vim ler devardr . Bunlar yle bir deiikl ie sebebiyet vermedik-ten baka .tam tersine Avrupa onlara kar hkm ve nfuzunu geirebi lmit i r . Trkler , olsa olsa, Avru-pa y eskidenber i tu t m akt a bulun du u yolu m uh afaza-da s ra r e tm eye m ecbu r edebi li rd i. Ben ce on be inciyzylda Avr u p a da gr len deiiklikler, Trk lerin Boaziin e yerlem elerinden m evdana gelm i b ir ev


50/226

53

deildir . O yzy lda pa palar n , Hris t iyan m illet ler e ve onlar n h k m dar lar n a , Tr k ler a leyhine yap t k la r

t elkin, tevik ve telklifleri bu n lar ze rind e h i bir o lum -lu et ki yapm dei ldir . Art k Avru p ad a pa pa larn n -fuzu ka lmam , hkmdar lar ve mi l le t l e r kendi ih t i ras ve em eller in in ak m na ka p lm lard . Tek bi r k i li se (Vat ikan ) i s t ibdadna kar m i ll k i li se ler ku rm ak d-nlyordu. Avrupa 'da kaybedi len (Trkler taraf ndan

ele geir i len) birka lkeye kar l k bat da yeni bir s-mrgeler dnyas kef ve fe thetmek i le tesel l i bulmak is t iyorlard . Ortaa sonlarnda meydana gelen yeni bir gr ak m ze rine m illet lerd e s iyaset , vicdan , t op-lumsal meseleler konular nda byk bi r dei ik bel i r i -yordu. Hris t iyanl k i lk nce Protestanl k ve Katol ikl ik adlar y la ik iye ayr lm , daha sonra Protes tanlar da ik i vc b lnmt . Bundan b i r sre sonra da , Rus lar n bu yeni bat medeniyet ine yaklamalarnn gerei olarak, Grek mezhebi yani Ortodoksluk da bat daki yer in i a l -m t r . Ortaada hi merhamet ve efkat gs ter i lmek s iz in , Hr is l iyanlar taraf ndan takip edi len Trkler i se , on alt nc yzylda Birinci Franoismn aracl i le Av-

rupa bi r l i ine gi rmi ler ve o tar ih ten ba layarak bat l devlet ler in t icaret , s iyaset gibi m n asebet lerine kat l-m lard r .

Par is n ivers it es inde s iyas t ar ih k r s s pr ofe -sr oJ an fcu der in ara t rm ac t ar ihinin, zet leyerek vazdm bu grn, Osmanl l k nokta nazarndan t am am lanm aya m uh ta g r r sem ben i m azr t u tm a -l dr . O muhterem zat n bi lgis ine ve kl tr derecesine kar ok derin b ir sayg beslem ek le bir likt e; Avru -pa 'nn yen i medeniyete geiiyle h as l et t ii o n u rla dolu ve nur saan pelimoleri bii tn btn karanlk


51/226

54

t an uzak ve korunmu gs termek de ta r ih bak mndan doru bi r f ik i r ve gr o larak kabul edi lemez. Bunu da i t i raf etmek gerekir . Gzlerimizin nnde seri l i du-

ran tr l tr l i i s iyas o laylar or tadadr . Bunlar Avrupa-l I l a r n i s t e d i k l e r i zaman insanl k ve medeniyet , yahut m en faat ; iste dikleri zam an t aass up ve diyanet, ya da kavmiyet perdeler i a l t nda daima ayn gr ve d-n akmmn peinden gi t t iklerini ispat et m ekt edir .Bu akm ise h ep o biline n eslki m ca delede n ba k a bir

ey deildir. Hem ylesine ki u yirminci yzylda olsun bunun devamndan utan duyulsa yer id i r . Bunu syle -mekten maksadm yeni medeniyet dneminin fazi le t in i ve meziyet ini inkr etmek dei ldir . Muhterem profes-rn bu gelim eler ve deim eler h ak km dak i yarg lar kesinlik le dorud ur ; bun a bi r d iyecek yoktu r . nk

o tar ih ten sonra (b i daha) Hal lar n or taya k p b i r sel gibi tamas grlmemit i r . Bununla bir l ikte ortayaya km veya kar lm meselelerin btn iyice derinlet i r ilip incelenecdk olu rsa yine gr lr ki azveva ok o fec etki hl, en gzel ve en lt if aalarberbat eden bi r kur t g ib i , insanl k topluluunu kemir ip bit i r ip duruyor. nsanl n i rfannn, olgunluunun en byk ahidi bulunan tarih l imlerinin grevi : Bu korku ve m zm inlem i ha s t a l b i r t araft an i t i raf e t -m ekle b ir lik t e t e t araft an da onun herk ese bilinen tedavi aresini kabul ve i ln etmek olacakt r . Yirmin-ci yzylda biz ins an lar bu n u h l idr k edemezsek gere kt en (h alim ize) alan m aldr. Ingilt ere , Fran sa,

Alm an ya gerekten uyanm ve bun un sonu cu olarak

i ler i admlar a tm lard r . imdi kinat i inde her b i r i -

nin ayr ayr nemli mevkileri vardr. Lkin bu kadar. . .

Dou iin politikadan vine eski hamam, eski tas!


52/226

Trk iye iin syleyece im szler, i lk Osm an l pa -d iahnn lm deinde, son nefes ini ver i rken byk

olun a, veliah dn a syledii szlerin zet olara k t ek-rar ndan ibaret t i r ; bunlar Osmanl Devlet i 'n in kurulu -ru n dak i gere i de gst er i r ve Osm an ll n gr le-r indeki hikmeti , s iyaset lerindeki ulviyet i ok ak seik o larak or taya koyar .

Sult an Osm an Gazi: Evld m , ben lyoru m . Ce

nab Hak k a ok k r ediyorum ki senin gibi b i r h a -lef (benim yolumu izimi takip edecek bir i ) yet i t i rdim. Sana vas iyet eder im: Adalet ten ve haktan ayr lma; ra -h im ve ker m o l . Uyruunda bu lunan ha lk ayn dere -cede him aye et . Mu h am m ed in er ia t in i yayma ya gay-ret eyle. Padiahlar yeryznde bu grevle grevlendi -

r i lmilerdir . Ve bunu yerime get i rmekle ykmldrler . Allah'n rzas ancak bylece elde edmi olur.

ahane ve der in dnce dolu vas iyet i i le Osmanl -l n ykselmesini , geleceini garant i al t na almak is te-yen bu deerli h k m da r, bylece devlet inim yolun u ve siyasetini de telkin ve tayin etmitir .

Msy Bourgeoisnn da i t i raf et t ii zere, Msl-m an larn ken dilerine en by k yol gstericis i olar ak t anyp izin den git t ikleri K u r an Ker m , din yolun da savamay emretmekle b i r l ik te d in ve mezhep hrr iyet i , din grevlerini yerine getirme serbestl ii de slmln t emel ku ra l la r a ras nda bu lun m akt ad r , i t e bund an dolaydr ki Avrupa mil let ler i Osmanl devlet ve hk-m et in in her t r l m add ve m anev m saadeler inden ancak o sayede is t i fade ede bilm ilerd ir . Bu n lar , hat t baz konularda, pek l cenpa msaadelere nai l o lmu-lardr . (bat l ) Tarihi ler bu msaadeler konusunda da

3*


53/226

56

ga rip gar ip fik ir ve gr ler i ler i s rm ek t edir ler . Bu hususta zamann Fransz d iplomat lar na byk bdr ze

ff, i ler i gr ve baan pay ayr yorlar . Hat t diyor-lar ki:

Trkiye i le Fransa aras nda meydana gelen dost -a mnasebet ler sayesinde Avrupann deiik birok millet ler i , Fransz bayra al t nda t icar menfaat ler el -de e tmi t i r . Misyoner ler , t icaret msaadesi ve bahane-

si i le, Trkiyenin her tarafna yaylm; btn Avru-pa Fran san n t edbir le r inden yarar lan m t r .

Ben im na iz ak lma gre bun da byk b i r m aharet yoktur . Trkiye vahi b i r memleket dei ld i . Kuruluu-n un tem eli h ak ve adalet , in sa f ve insan lkt . Bir inci Fr an o isnn ist ei ve yalvar i le balaya n dost luk ,Trkiyenin yce yarad l hhma dayanmaktayd . Trkler , dost lar n n t icaret ini , on larla dost oldu klar iin,ar zu eder lerdi . Din ve m ezhep h r riyet i ise, h k im iTillet (T rk ler ) n azar nd a, h e r zam an in san olm an n mukaddes haklar o larak kabul edi lmekteydi . Olsa o l -sa, Osmanl devlet adamlarnn zulm kendi lkelerine

ve devlet lerine olm u t ur . n kli devlet in t em ellerinitekil eden iyi ve esas dzeni gerei gibi muhafaza ede-m em iler ; by k padiah lar n , anl m cah i t ler in ka-zandklar zafer ler in semereler in i nas l koruyacaklar -n hakkyle dnememiler , ya da dnmemilerdi r .

Da h a ak bir ak i lde i fad e edeyim : lk ba lar dagelen devlet adamlar n n kudret ve kendi ler ine gven-ler in i b i r dayanak olarak kabul lenmi ler , her i te ona gre lzumsuz cmert l ik, mansz tevekkl , yolsuz gi -d i ler i ngrm lerdi r . Hat t , ada m edeniyet e b ir kar kmak olarak kabul edi lmese, diyeceim ki bir


54/226

5?

zamanlar pat r ik ler i b i le hakk i t i rafa mecbur eden, tdk hkim usul i le hakk yerine get i rme (1) gibi eski s -tn zelliklerimizin m add ve m an ev fayd alar u in-sanl k leminde, u yirminci yzy lda bi le hl hem de say lamayacak kadar ara ve imknlar mevcut o ldu-u halde temin edi lememit i r . O mbarek, o u lv usu -l dndke (gnmzde) er iye hkimlerinin (ka-d lar n) hukuk mahkemeler inde grev a lmalar na a -

makta ve teessf e tmekteyim.

Avru pa 'dan Tr kiyeye olan s lh at a ve bu ar ad a hu ku k m ahk em eler i ile onlar n eit l i derec elerdek iyarglar na ay k n decek bi r fik i r bes lem iyorum . L.kin, bt n Hris t iyan cem aat lerim izde oldu u gibi ,Osmanl lkesinin her blgesinde s lm ccmaati reis l iigibi ok nazik, ok nemli bir er ve sosyal grevle grevli olan eriye hkimlerimizin (kadlarmzn) as-l vazi fe ler i o kadar oktur k i kanaat imce bugnk adl bal l ktan ve megliyet leri lzumundan ok faz-ladr denilebil ir .

Ne olur du e riye h k im leri kylerde, ka sabalarda , ehir lerde. , ar alarn da an lam azl klar kan ve t arafMzgarazsz, kendisine gvenilir sayg deer bir zatn yerecei h k m ve k ar ar a ka lbin i balam ak is teyen bt n Osm an llara hak ve adalet dat m ak gibi asl bir vazife i le urasayd . Nizam mahkemelerin insan-lara ykledii bin bir trl klfet ve vergi leri demeye

gleri yetmeyen yz binlerce insanlarn kavga ve an-lamazlklar el sulh seyvidil ahkm (1) gr ve

(1 ) K a d l k l a r v e k a d l k m e s s e s e s i .


55/226

58

inant iinde bir zme balansayd. Mecburi olma yan ve belki iki t ara fn rzas ile vuk u u labi bulun an bu yoldaki hkmler in daha z iyade makbl , yahut ne -t icesi i t ibariyle mehur: eriat n kest ii parmak ac -m az szne uyu lara k, m ah k m olan lar iin bi le dah a az elem verici olacan a asl p h e et m em elidir .

Neyse, biz konumuza dnel im:

Devlet lere kar ken di m evkiim izi ta yin iin , k api -

t lsyon eidinden uursu z bir a d alan (2) ve h er bi -r i balangta sal t bizim verdiimiz bir ltuf ve at fet iken, son ralar boyn um uzu n borc u diye yzyl! ardanberi bizi ezip du rm ak t a olan sa f dost luk larm z, c-m ert liklerim izi h at ra get irm ek yeter . Am a ne gezer? kinci Viyan a'nn elem li bozgun u Macar is ta n , Krm , Mora lkelerini el imizden alr almaz, yedi galip devle-t in i lk i i ve bal ca derdi OsmanlIlar Avrupa'dan -karmak, Asyaya doru yeniden i telemek arzusu olmu-tur . Zaten mesele azck incelenecek olsa, bu yedi dev-le t in aralar ndaki b i r lemenin bi r Hal lar b i imi b i r -leme o lduu kanaat ine varm am ak pek g o lu r san -r m. Trkiye i le i lk s iyas mnasebet leri kuran Fran-

s a nn bile bi r ar alk nasl bi r ce br ru h n i le (3) vefa-s zl k gstererek dmanlarmzn safna get ii unutu-labilir mi?

Viyana bozgunu i le birl ikte Trkiye'yi (de) bit ir -m ek t ekl ifinde bulun an Leh ista n Kral Sobiesk i , (bu konuda) Rusyaya nc olmak is tedi . Byk Petro 'nun

(2 ) Bu k it a b jh y a z ld y l la r d a h e n z k a p i t la s y o n la r k a ld r lm a , m t . B i li n d i i g i b i k a p i t l s y o n la r . Bi r in c i D n y a S a v a 'n a g i -r i i m i z l e k a l d r l m t r .

(3 ) H r i s t i y a n l k o r t a k t a a s s u b u n u n z o r l a m a s d e n ilm e k is t e n i yo r.


56/226

59

Ru sya s ise h e r eyden n celikle Leh ist an bit ird i veSohieskiyi tepeledi.

Avru p aya Osm an lI' lar n gem esiyle Ru m im pa ra -t or luu t am am iyle km ve Bizans hk m et i, m ez-hep kural larnn gerei olarak, Moskova'ya int ikal et -mit i . Tabir caizse Bizans deni len musibet ler heyus? o t ar iht en i t ibar en bt n yle Ru sya da yerlem i,bi r m iras t u t um un u t ak nm lard r . Ki li se le r in ku b -

beler ine , a l t s tne get i r i len bi rer h i l l zer ine halar kon ularak as lm , bt n Avru pa 'ya k ar ha m h i l l ekar olan kin ve d m an l eski Ha l lar geleneive grenei zere yeniden pekit iri lmitir . Ne Var ikibu kin ve dmanl n srp giden elem ver ic i net ice -lerine Hal Savalar ad veri lmemitir .

te Trk iye ve onun vcudunda durmadan yap lagelen tr l tr l cerrah amel iyeler hep o eski usu-ln net iceler inden ibaret t ir . Ba t a ve sonda h ar p vedarbn sebebi hi ll ve ha olarak ortaya kmt r . Her it e din bi r et kinin gizli veya ak nit elii gr n en bu akmn madd k sm blme facias i le pek ok ke-

re ler a rpm ise de, Allah 'a ok k r ki, bt n pln lar h arfi h arfine gerekle t i r ilm e dereces ine ula -am am t r . D grn t e n i te l iini t ar i f e t m ek pek zor

olacak b i r har ika da ima bu n iye t ve p ln lara se t ek ip

d u rm u t u r .

Gerek t en de ar k m eselesi a k t a deil, garp 't ad r . d iyen zat do m d n m t r . n k do uda

en fazla i lgil i bulunan komularmzn istedikleri ey-

le r ve t ak ip e t t ik le r i maksa t la r pek a k ve or tada id i

Bunlara son vermek de mmknd. Baz s iyaset adam


57/226

60

la n ise: a rk m eselesi garpt a deil, bizzat Osm an lDevlet in d ed ir . de rler. Bylelikle de y zy llard r s-rklenip duran e lem ver ic i b i r t ra jedinin ba l ca so -rumluluunu bize ynel tmek ve yklemek is ter ler . Ka-naat imce bunda da yanl l k yoktur . Dnyada bi r Hak ve Adalet Mahkemesi dnlp kurulacak olsa ve bunda ark meseles i sorguya eki lse , e lbet te k i Trki -ye 'n in h isses ine decek sorumluluk da vard r ve bu soru m luluk , al t nd an kolay kolay ka lk labilece k bir

ar lk t a o lm ayacakt r . Lkin , h i t ereddt sz iddiaed i lebi li r ki a rk meselesini u m alm devlet ler de ken di is tek ve ih t i ras lar ereves inde b i r zm e balayamamlard r . te yandan yine bu Avrupa devlet le -r i m ahk em e h uzu run da s ta t ko kom edile r i, lke b -tnlnn taml , ya da kuvvet l i bir Osmanl Devlet i

akalan i le h i b i r yargc inandramayacak, kendi ler ide pek byk bir sorumlululk pay yklenip alt ndan deilse bi le iinden kamayacakt r .

Ben. :e bu n okt ada en ok t eessf olun acak , eyTrkiye ve Rusyann bunca sava yapmalanna ramen, yine de bi rbi r ler in i yakndan lanyanam ve her

Documents

Hayrettin Bey - Kırım Harbi.pdf