Kafkasya ve Kırım

8/7/2019 Kafkasya ve Krm

1/79

. . I.

YENIDEN YAPILANMA SUREC

, TURK CUMHURIYETLERI V

. ISLAM ULKELERIN IN

' SOSYO-EKONOM IK YAPILAR. . . . .. . . .

TURKIYEI L E IL I~K ILERI .

istanbu11998


2/79

YENIDEN YAPILANMA SURECI 0

, TURK CUMHURIYETLERI V

ISLAM ULKELER IN IN

SOSYO-EKONOM IK YAPILARI

TURK lYE ILE ILI~K ILERI

istanbul 1998


3/79

MARMARADNivERSiTESiORTADOGU VE iSLAM ULKELERi

EKONOMiK ARA~TIRMA MERKEZiYaym No: 9

Yapim: K A LiBR E GR A FiKLTD. srt.Fazrlpasa Cad. No: 9 Topkapi / istanbul Tel: (212) 612 12 41

Birinci Baski, istanbul, Nisan 1998ISBN 975400170-7


4/79

.. . BU .PRO]E, .MARMARAUNIVERSITESI ARA~TIRMAFONU

TARAFINDAN DESTEKLENMi~TiR.


5/79

YENiDEN YAPILANMA SiJRECiNDETiJRKCUMHUR iYETLER iVE

iSlAM i JLKELERiN iNSOSYO..;EKONOMiK YAPllARI VE

TlmKiYE i LE iL i~K iLER i


6/79

SUNU~

Elinizdeki kitap, 1993 yilmda Marmara Dniversitesi bunyesinde gen,;ekletirilen"Yeniden Yaprlanma Surecinde Turk Cumhuriyetleri ve islam Ulkelerinin Sosyo-Ekoromik Yapilari ve Turkiye ile Iliskileri" baslikh arastirma projesinin

yayulanrms halidir,Sozkonusu proje Prof. Dr. Ahmet Tabakoglu baskanhginda yuruttilmii ve

Ortacogu'da lsgucu-Goc ve Petrol bolumu Doc, Dr. Mustafa Aykac; OrtadoguUlkelerinin Ekonomik Yapilan bolumu Yrd.Doc. Dr. Karnil Uslu ve Siyasi Tarihleribolunu Dr. Sinan Marufoglu; Balkan Ulkeleri bolumu Yrd. Doc.Dr, GulfettinCelik; Orta Asya Cumhuriyetleri bolumu Ar. Gor, Fahri Solak; Kmrn ve 'Kafkasya~bolumi Ars.Gor, Rahmi Deniz Ozbay; Guney Dogu Asya Ulkeleri bolumu Ars.

Gor, frol Ozvar ve Gtiney Asya Ulkeleri bolurnu Baki Cakir tarafindan yazilnusur,Prcje kapsaminda, islam Dunyasi'run genel gorunumu ve temel gostergelerinin

toplu clarak okuyucuya sunulmasi amaclanmis, detayh analizlere girilmemitir. Buyonuye calisma dokumanter bir ozellik tasirnaktadtr,

Kitzbm yayimmn daha fazla gecikmemesi icin proje tarihindeki bilgileredokumlmarrus, kucuk duzeltmeler dismda aynen yaymlanrmstir. Okuyucunun buhUSUSll gozonunde bulundurmasi yararh olacaknr,

Sozkonusu bolgelerde siyasi ve sosyal donusumun luzh olusu ve halen devamediyor olmasi, verilerin guncelligini yitirmesine neden olmaktadir, AncakTurkiyede bu konuya illskin verilerin toplu olarak yer aldigi eserlerin azliginedenijle, cahsmarun bu haliyle de onernli bir boslugu dolduracagi umidindeyiz.Katkida bulunan arasnrrnacilara tesekkur eder, yararli olmasmi clilerim.

Prof. Dr. Ahmet Tabakoglu

M.D. Ortadogu ve islam UlkeleriEkonomik Arasurrna Merkezi Muduru


7/79

i


8/79

DOKUZUNCU H O L UM

KAFKASYA iJIKErnRi VE KIRIM'INSOSYO-EKONOMiK-SiYASi STATULERi

VE KISA TARiHLERi

o 0 00 (0)

RAHMI DENIZ OZBAY

,0 ,Marmara Universitesi Sosyal Bilimler Enstitusu

Arastrrma Gorevlisi


9/79

Birinci Boliun

GENEL OLARAK KAFKASYA

I. COGRAfl KONUM VE DEMOGRAflK YAPI

A. Cografyasi

B. Etnik OzelliklerC. Yerlesim Ozellikleri

II. TARllI BOYUNCA srrxst GELi~MELERA. jeopolitik Onerni ve Tarihi

B. Moskova'run Dogusu

C. iran EtkisiD. Avrupa Devletlerinin Ilgisi

E. Kafkasya Muridizmi

F. Gocler ve G6


10/79

ill. rtm:KiYE'DE KAFKASYALll.AR

A. Kurtulus Savasinda

B. Nufuslan ve Yerlesirn Merkezleri1. Adigeler (Cerkesler)

2. Abhazlar (Abazalar)3. Gurculer (Acara)4. Gurculer (Migrel-Laz)5. Karacay-Balkar (Turkler)6. Cecenler7. lnguslar8. Osetler (Asetinler)

9. Dagistanhlar (Avar, Lezgi, Lak)10. Kumuk ve Nogaylar (Turkler)11. Kmmlilar (Turk Tatarlan)

IV. KAFKASYA'DA siYASi OLU~UMIAR

Ikinci Bolum

KAFKASYA ilLKELERi VE KIRIM

I. AZERBAYCAN CUMHURiYETi

A. Cografi Konumu ve Demografik Yapi

B. TarihceC. Siyasi ve Idari Yapidaki GelismelerD. Sosyal ve Kulturel OzelliklerE. Ekonomik Durum

1. Temel Ekonomik GbstergelerF. Turkiye-Azerbaycan Ticari Iliskileri

1. Dl Ticaret2. Anlasmalar

II. GtrRCiSTAN CUMHURiYETi

A. Cografi Konum ve Demografik YapiB. TarihceC, Siyasi ve Idari Yapidaki GelismelerD. Sosyal ve Kulturel OzelliklerE. Ekonomik Durum

1. Temel Ekonomik GbstergelerF. Turkiye-Gurcistan Ticari Iliskileri

L Dl Ticaret

2. Anlasmalar


11/79

III. ERMENiSTAN cUMHUR iYE r t

A. Cografi Konum ve Demografik Yapi

B. TarihceC. Siyasi ve ldari Yapidaki GelisrnelerD. Sosyal ve Kulturel OzelliklerE. Ekonomik Durum

1. Temel Ekonomik Gostergeler

IV. KIRIM OZERK cUMHUR iYE r t

A. Cografi Konum ve Demografik YapiB. TarihceC. Siyasi ve ldari Yapidaki Gelismeler

D. Sosyal ve Kulturel OzelliklerE. Ekonomik Durum

V. DAGISTAN OZERK cUMHUR iYE r t

A. Cografi Konum ve Demografik YapiB. TarlhceC. Siyasi ve ldari Yapidaki GelismelerD. Ekonomik Durum

V.


12/79

IX. KARABAG OZERK BOLGESi

A. Cografi Konum ve Demografik YapiB. Tarihce

C. Siyasi ve ldari Yapidaki GelimelerD. Ekonomik Durum

X. NAH


13/79

Sovyetler Birligi'nin cozulmesinden sonra Turk Cumhuriyetleri kadar Kafkasyaulkeleri de onlarca yilhk bir kopuklugun ardindan Turkiye ve dunya gundernindeyer almaya baslarmstrr. Ancak, bu gundemi


14/79

Birinci Bolum

GENEL OLARAK KAFKASYA

I. COG-RAE KONUM VE DEMOGRAFiK YAPI

A. Cografyasi

Dc; kitanm (Asya, Avrupa ve Asya) arasinda yer alan Kafkasya genellikle Kr-nm'in dogusundan Hazar Denizi'ne kadar uzanan bolgeye verilen addu' '.

Kuzey ve Guney sirurlan "Kuzeyde Don nehrinden, guneydogu yonunde Ma-nic; nehri boyunca Kuma' nehrine kadar'" veya biraz daha yukaridan Don'dan bas-layarak Turk ve iran sirurlanna kadar uzanan topraklan icine almaktadir'",

Bir zarnanlar 'Kafkas' adirun smirh olarak tarumladigi dag zinciri, yarnaclarrylaberaber 650 mil (1000 km kadar) uzunlugundadir .i. Kafkas daglannin en yuksektepesi olan ve Kafkasya'run Olimp'i sayilan ELBRUZ Tepesi 5633 m.'dir '. Kuzey-de Kuban, Terek ve Kuma ile guneyde Rion ve Kura baslica nehirleridir. Kafkasnehirleri genel olarak daglara paralel akar ve sayisiz kollara aynhrlar. Bu yuzdenKafkasya dunyada esi pek az olan bir su sebekeslne sahiptir. Nehirlerin ana kol-Ian genis ovalar, yan kollar ise daglann cok icerilerine kadar sokulan uzun vadi-ler olustururlar, Bu ovalar ve vadiler cok guzel olduklan kadar verimlidirler. UIa-sim da vadilere baghdir. Bu nedenle t iC; nehrin birlestigi NAL


15/79

K AFK ASYA U LK ELER i V E IGR IM 399

Avrupa kitalan icinde incelenir 8. Guney Kafkasya'da, Azerbaycan, Errnenistan,Gurcistan Cumhuriyeti bulunmaktadir, Karabag Ozerk Bolgesi ile Nahcivan OzerkCumhuriyeti Azerbaycan'a, Acara Ozerk Cumhuriyeti ise Gurcistan'a baglidir. Ku-zey Kafkasya'da ise Dagistan, Cecen-Ingus, Kuzey Osetya, Kabardey-Balkar veAbhazya Ozerk Cumhuriyetleriyle, Karacay-Cerkes, Adige ve Guney Osetya OzerkBolgesi bulunmaktadir,

Onceleri kuzey ve batrya dogru cok daha genis bir cografyada yasayan Kafkashalklanrun ulkelerinin simdiki smirlan Sovyetler Birligi doneminde belirlenmistir,Rus yayilmacihgi bu ulkelerin hem toprak hem de nufus olarak oklukca kuculme-sine neden olmustur.

Ayru etnik kokeni paylasan Cerkes ve Kabardeyler, Karacay ve Balkarlar ile

Osetler bolunerek ayn cumhuriyetlerde yasamak zorunda kalrmslardir,Guney Osetya ve Abhazya ise Gurcistan topraklanna katilrnak istenmistir.

II. TARiH BOYUNCA siYASi GELi~MELER

A. Jeopolitik Onemi ve Tarihi

Kafkasya, cografi konumu yuzunden bolgedeki buyuk devletler icin bel' zarnanonemini korumustur, Bu bolge li


16/79

400 K AFK ASYA U LK ELER i V E T


17/79

K AFK ASYA U LK ELE ID V E K IR ll\t1 401

mak istedigi 'Don-Volga Kanab' Rus saldinlan ve Kmm'in isteksiz davranmasi yli-zunden basanlamarrusur.

Osmanli Devleti 1475 yihnda Kefe ve Azak kalelerini ele gecirerek bu civarda-ki Venedik Kolonileri'ni kaldirrmsur. Kinm Hanligi da Osmanli himayesine gecmis-tiro Altmordu Devleti'nin ortadan kalkrnasi, Kinm ile Moskova Prensligi arasrnda,bu devletin mirasiru elde etme konusunda bir mucadele baslatnusnr, Osman It

Devleti icin, gelisen Rus tehlikesi karsismda Kinm Hanligi'run onemi daha da art-rrustir. Kirim, Ruslar'a karsi bir set olusturmasindan baska, Avusturya ve Iran'a kar-l da faydalamlabilecek bir konumdadir.

Rusya icin ise Karadeniz'e acilabilmenin tek yolu Kmm'i ele gecirebilmekti.Uzun mucadeleler sonunda, Rusya ile Osmanli Devleti arasinda 1774'te imzalananKticuk Kaynarca Anlasmasiyla Kinm, Osrnanh tabiyetinden cikar, 1784'te Rusya'yailhak edilir, 1792 Yas ve 1812 Bukres Anlasrnalanyla bi.iti.in topraklan Rus hakimi-yeti alnna girmis 0Iur'9.

c. iran EtkisiOsrnanli Devleti'nin bu bolgeye nufuzundan once Iran'in, Dagistan ve ozellik-

le Azerbaycanuzerinde etkisi vardi, "Osmanli Devleti 1ran'1I1Kafkasya'daki nufu-zundan dolayi dogrudan dogruya bir Kafkas seferine irnkan gorememisti":". Ancak1514'te Cakhran Savasi'nda lran'in yenilmesi uzerine Osmanli ordusu Kafkasya 'yn

girrnis ve bu bolgedeki dururnunu lran'a kabul ettirmistir",Iran'm 1736-42 arasmda Dagistan'i fetih tesebbusu sonuc vermeyecektir. Iranm

buradaki nufuzu.Osrnanh Devleti'nin Turkistan ulkeleri ile iliskisinl kesiyordu. Da-grstan'in ele gecirilmesiyle Asya Ti.irlderiyle olan Hae ve ticaret yolu acilacakn.Don ve Volga Kanali ile Astrahan Hanligr'run Isgaliyle kapanan Asya TlirklerininKinm-Karadeniz yolu acilacakti".

D. Avrupa Devletlerinin Ilgisi

Kafkas- Rus mucadelesinin dunyadaki tesiri 19. asnn baslanna kadar saclece

Turkiye ve Iran'a donuk idi.Fransizlar ile Kafkasyahlar'm ilk karsrlasmasi Misir'da olmustur, c1enilebilir.

1798'de Fransa'run M1Slr'1isgal etmek istemesi uzerine, Misrr'm savunmasina katil-mak uzere Kafkasya'dan Misir'a bir cok gonullu gitmistir".

ingilere ise Rusya ve Fransa arasmda 1807'de imzalanan Tiisit Anlasrnasmda'Sark Meselesi'nin konu edilmesi uzerine, Rusya'ya kars: Kafkasya He ili~ld kurrna-ya calisacaknr.

Lehistan (Polonya) da 1830'da Ruslar'a karst isyan etrnis ancak basansiz olmus-tu. Bir cok Lehli ulkesini terketmek zorunda kalmisnr. Bunlardan bir kisnu ve Rus


18/79

402 K AFK ASYA U LK ELER i V E K IR lM

ordusundan kacabilenler Kafkasya'ya siginnuslar, ortak dusmanlanna karst bern-berce rnucadele etmislerdir. Digerleri ise Avrupa'daki devletlerin Kafkasya icin yar-

dimiru temine cahsiyorlardi",Alrnanya'run Kafkasya'ya ilgisi ise, daha cok II. Dunya Savasi'nda Kafkas ve

Ortadogu petrolleri ve Ortaasya'ya donuk emelleriyle belirmistir,

E. Katkasya Miiridizmi

1826-1829 savaslannda bolgedeki iki buyuk musluman ulke (Osmanli Devlerive iran) Ruslar karsismda gerilernislerdir, iran, bundan sonra bir daha Kafkasya ileilgilenmezken Turkiye, 1854 yihna (Kmm Savasi) kadar bolgeye mudahele ede-mez. Ruslar ise butun guclerini Kafkasyalilann boyun egdirilmesi icin harcayabil-

mislerdir". Kafkasyahlann icine dustukleri bu durum varliklanrun ortadan kalkma-SI icin yeterli bir tehdit icli. Bu tehditten ancak butun Kafkasyalilan orgutlenmis birbirlige goturecek bir yol kurtarabilecekti. Tarihte bu kurtulus yolunu bulma u g -rundaki cabalardan "Kafkasya Muridizmi" adryla bilinen hareket dogar".

Muridizmin ilk ortaya C;lkl1Seyh Mansur ile olur. Onun 1791 yihnda tutsak edi-lene kadar 5 sene boyunca verdigi mucadele Kafkasyahlar arasinda muriclizm vecihat fikrinin yayilmasiru saglarmsur". Yaklasik 40 senelik bir aradan sonra, $eybMansur'un ulkusu tekrar canlanir ve Seyhlik makarruna sirasiyla, Gazi Muhammed(Gazi Molla) 1830-1832, imam Hamza 1832-1834 ve Seyh Samil 1834-59 gelir'".

"Gazi Muhammed sunlan soylemekteydi:

'Daglmm ilk gorevi ozgurluk ugrunda gazavat, yani cihat olmalidir, Dagh, ki111-senin tutsagi olamaz, kimseye harac veremez. Yasa karsisinda herkes esittir, Dag-h , tutun ve uyusturucu madde kullanmamahdir, Ruhunu ibadetle beslemeli, gOC ; -suz olmarnah ve eglencelere kapilmaktan cekinmelidir'".

Gazi Muharnmed'in sozlerinde ifadesini bulan Muridizrn'in, islam dunyasinda-ki muridizmden tek farki "zarnarun siyasal ihtiyaclanni, Kafkasya rmiridizminin uy-gulayabilmesiydi'?", Kafkasya'da _Mtiridizm siyasal bir mahiyet kazannusnr, M urie l

savaslan, 1859 yilmda Seyh Samil'in, yaninda ordusundan kalan sadece 50 ath iletutsak eclilmesiyle sona erdi. "Seyh Samil Rusya'ya gonderildi ve 1869 Yll111akadarKaluga'da kaldr. Ardindan kendi istegi uzerine Kiev'e gonderildi. Ertesi yrl Hacyapmak icin (Istanbul'a ugrayarak) Mekke'ye gitmesine izin verildi. 4 Subat1871'de Medine'de Hakkin rahmetine kavustu'?'.

F. Goe;ler ve GOe; Sonrasr

Seyh Sarnil'in teslim olmasindan sonra dagrruk bir sekilde suren direnis lS64'teKafkasyalilann yenilgisiyle sona erdi. Yenilgiyi surgun ve iskan politikasi izlecIi.

Ruslar Kafkasyalilardan, yeni gosterilen yerlere yerlesrnelerini ya cla Osrnanh top-


19/79

KA FK ASYA U LK ELER i V E K IR IM 403

raklanna go


20/79

4 0 4 K AFK ASYA U LK ELER i V E IGR IM

Ikinci Dunya Savasi'ndan soma Almanlarla ibirligi yapmakla suclanan Kara-cay-Balker Turkleri 1943'te, Cecen-Ingus ise 1944'te Sibirya'ya surulduler, Ancak

1950'den soma bir kisrru geri donebildi. Bu surgun, 1990'larcla bile si.ireeel~ Kabar-tay-Balkar, Oset-Ingus anlasmazliklanmn temelini atti,


21/79

K AFK ASYA U LK ELER I V E IGR IM 405

1 . ADIGELER (Cerkesler).

Turkiye'de: 3.000.000; ilk yerlesirn yerleri Sinop-Hatay arasinda di.iz bir hat

sekllndedir. Yogun olarak Marmara Bolgesi'nde yasamaktadirlar,Suriye ve Urdun He Balkanlar ve ABD'de de yasamaktadirlar: 1.000.000.

Kafkasya'da: 568.000: Adige, Karacay-Cerkes, Kabardey-Balkarda.

2. ABHAZLAR (Abazalar):

Ti.irkiye'de: 500.000; Bolu, Sakarya, Kocaeli, istanbul, Bilecik, Eskisehr, Balike-sir, Bursa, Kutahya, Manisa, Mugla, Konya, Adana, Maras, Artvin, Sivas, Kayseri,Tokar, Sinop, Zonguldak, Amasya, Samsun, Ordu, Yozgat, Erzurum, Rize.

Suriye, Urdun, Sudan, M is ir, Libya ve Tunus'ta: 50.000.

Kafkasya'da: 159.000; Abhazya, Karacay-Cerkes, Acara ve Kuzey Buz Deniziyakinlannda.

3. GiJR.CULER (Acara):Turkiye'de: 1.000.000-1.500.000; Sovyet-Turkiye sirunnm cizilmesinden soma

Alwin yoresinde, Ti.irkiye tarafmda kalanlarla, 1877-78 harbinden soma Acara (Ba-tum) ve yoresinden goceden mi.isli.iman Gi.irci.ilerdir. Ordu, Sakarya, Bursa, Koca-eli, Samsun, Giresin, Bolu, Amasya, Bahkesir, Sinop, istanbul.

Kafkasya'da: 370.000; Acara'da,

4. GiJR.CULER (Migrel-Laz):

Turkiye'de: 240.000; genellikle Ti.irkiye'de belli bir bolgede yasayanlara Laz de-nilirse de, Migrel-Laz'lar etnik olarak kendi dillerini (Bir Gi.irci.i diyalekti) konusanbir topluluktur. Rize'de Ardesen, Findikli, Arhavi ve Hopa'da yerlesmislerdir.

Kafkasya'da: 1.000.000; Gi.ircistan'da.

5. KARA


22/79

406 KAFKASYAULKELERI VE IGRIM

8. OSETI..ER (Asetin).

Ti.irkiye'de: 40.000, Mus, Erzurum, Kars, Kayseri, Yozgat, Sivas.

Kafkasya'da: Kuzey ve Gi.iney Osetya'larda, 420.000 ve 180.000; glineyclekile-

rin cogunlugu muslumandir. Gurcistan'in baskisi nedeniyle kuzey'e , ,elillek zo-

runda kalnuslardir.

9. DAGISTANLll.AR (Avar, Lezgi, Lak):

Turkiye'de. 10.000 (daha fazla olmalan gerekir), Maras, Mus, Bahkesir, Kars, Si-

vas, Tokat, Denizli, Adana, Bursa, istanbul.

Kafkasya'da: 2.000.000; Dagistan'da.

10. KUMUK VE NOGAYIAR (Tiirkler):

Turkiye'de: 6.000 ve 1.000; Tokat, Sivas ve Canakkale ile Tokar, Sivas, Ankara,

Gaziantep, Konya'da (sayilanrnn daha fazla olmasi gerekir).

Kafkasya'da.Ly.Outl Nogay (Karacay-Cerkes), (Adige'de)

Romanya, Dobruca'da.

11. KIRIMLIIAR (Tiirk-Tatarlar):

Turkiye'de. 1-3.000.000; istanbul, Edirne, Bursa, Eskisehir, Ankara, Sivas, Izmir,

Konya, Adana, Diyarbakir.

Ukrayna'da (Kinrn'a son birkac senede yerleselerle). 400.000

Halep, Rornanya ve Bulgaristan'da.

Yerlesim bolgelerinin Ti.irkiye'deki i


23/79

KAFKASYA ULKELERi VE IGRIM 407

IV. KAFKASYA'DA SITASi OLU~UMLAR

Ekim Devrimi'nden soma, Kuzey Kafkasya milletleri 1918'de KUZEY KAFKAS-

YA CUMHUIUYETI'ni kurarlar. Turkiye de destek 01l11ak amacryla bir ordusunuyoIIar. Guney Kafkasya'da 1918'de Azerbaycan, Gurcistan ve Ermenistan arasindaGUNEY KAFKASYA FEDERASYONU kurulur. Turkiye de Baku'nun Ruslann eIin-den almmasi amacryla Azerbaycan'a bir ordu gonderir, Ancak Turkiye MondrosMutarekesiyle ordulanru geri cekrnek zorunda kalir, 1921'de Kizil Orelu her ikicumhuriyeti de isgal eder. 1936'de Stalinist Anayasaya kadar Kuzey Kafkasya'daozerk bolgeler, Guney Kafkasya'da ise 922'de Transkafkasya Sovyet Feclere Sosya-list Cumhuriyeti kurulur. 1936'de Sovyetler Birligi'nin dagilmasina kadar gec,;endevrede; Kuzey Kafkasya'run siyasi olusumu Rus Sovyet Sosyalist Cumhuriyetinebagli, ADIGE ve KARA


24/79

408 KAFKASYA illKELERI VE KIRIM

Dipriotlar

1. Meyclan Laorusse, Kafkasya Maddest.2. Bice, 5.3.3. Baddaley, 5.194. A.g.e., 5.205. Berkok, s.86. A.g.e., 5.97. A.g.e., 5. 268; Gokce, 5.6; Ersoy, 5.33-34.8. Gokce, s.3.9. Berkok, 5.11.10. A.g.e., 5.12.11. Tuna, 5.147-148; Kamaci: Ersoy, 5.95.12. Gokce, 5.23.13. Kirztoglu. 5.1.

I'!. A.g.e., 5.5.15. A.g.e., s.15.16. Berkok, 5.310-311.17. Kamacr, Ersoy, s.88.18. Berkok, s,311.19. Basbakanhk Devlet Arsivleri, s.:xJ\."CJX-XLI.20. Gokce, 5.25.21. A.g.e., s.24.22. Kirzioglu, 5.251-252.23. Berkok, s.425.24. A.g.e., 5.426-428.25. Baddaley, 5.227-228.

26. Kundukh, 5.15.27. A.g.e .. 5.30-31; Baddaley, 5.72.28. Tuna, 5.133.29. Kundukh, s.43.30. A.g.e., 5.43.31. Baddaley, 5.450.32. Kamaci; Ersoy, 5.95; Ersoy, s.13.33. Tuna, 5.147-148; Kamaci; Er50Y, s.95.3 LI. Bice, s .44 .

35. A.g.e., s.50.36. Tuna, 5.137.37. Bice, 5.101.38. A.g.e., 5.51-52.38. A.g.e., s .44.

40. Er50Y, 5.14-15.19.41. A.g.e., 5. 14-16; Tezkireler yaymlanrrusur, Bak1111z,M. Fetgerey ~oenu, Cerkes Meselesi, Bedir

yy., is tanbul, 1993.'i2. Bu bolurn hazrrlarurken faydalarnlan kaynaklar sunlardrr: Andrews, Bice, Tuna, Vanilis]: Tan-

dilnva, Tuvkul, Ciloglu: ozellikle Kafkasya icin verilen rakarnlarda kirabm ikinci bolurnuyle ilgilicellskrler! vardir. Buna ikinci bolumdeki rakamlann eski istatistiklere duyaiunasr neden OI111u~tl1r,denilebilir,

13. Bice, 5.55-61.'i1. Yener. s.


25/79


26/79

iKiNci BOLUMKAFKASYA Ur.K:ELERi VE KIRIM

AZERBAYCAN CUMHURiYETi

A. Cografi Konum ve Demografik Yap1

Tarihi sartlar nedeniyle Azerbaycan, topraklari iki ayn devletin sirurlan icindekalrms bir ulkedir,

Guney Azerbaycan, bugun iran sirurlan icinde, cevresinde yi.iksek daglar bu-lunan genis bir yaylaelan ibarettir. Cografi bakimdan Tebriz'in guneybansmda Ur-miye golu, Hemeelan yaylalannda dogup Hazar Denizi'ne dokulen Kizil Ozen, Er-debil ile Tebriz arasinda yukselen Samalan Dagr (4811 m.) ile engebeli bir bolge-

elir. Yuzolcumu 104.000 km=dir, En buyuk yerlesim merkezi Tebriz'dir, Nufusuyaklasik olarak 18 milyon civarmdadir.

Kuzey Azerbaycan ise bugun BDT (Bagimsiz Devletler Toplulugu) smirlanicinde yer alan, topraklanrun buyukce bir kismi Errnenistan'm igali altmcla kalanbir ulkedir, Baskenti Baku'dur, Azerbaycan'in 1919'daki olcumlere gore yuzolcu-mu 94.137 km=dir, Simdi ise 86.600 krrr' kalnusir. Nufusu 7.500.000 kisidir, Bakuyaklasik 1.5 milyon nufusa sahip en buyuk sehirdir, Nufusun etnik dagiluni iscsoyledir: % 87 Azeri, % 3.5 Rus, % 3 Ermeni, % 6.5 ise diger miIletlerden ibarettir,Km+ye 86 kisinin diitUgi.i Azerbaycan'da nufus arus luzi % 2'dir. Son donemde

Ozbekistan'dan 15.000 kadar Ahiska Turku ile Ermenistan'dan ve Daghk Kara-bag'dan surulen 165.000 civanncIa Azerbaycan Turku de Azerbaycan topraklannayerlestirilmistir,

Transkafkasya'nm dogu kesiminde yer alan Azerbaycan'in Hazar Denizi'ne ge-nis bir kIYIsI vardir, Hazar Denizi ulkenin ayru zamanda dogu srrunru belirlerken,guneydogusunda iran, banda Ermenistan ve bu cumhuriyet arazisiyle Azerbay-can'dan aynlmis olan ancak Azerbaycan'a bagli bulunan Nahcrvan Ozerk Cumhu-riyeti vasitasryla Turkiye, kuzeybatismda Gurcistan ve kuzeyinde Rusya Federas-yonuna bagh Dagistan yer almaktadir. Bolgenin guneybatisi daglik, kuzeyi de Kaf-kas daglan ile cevrilidir. Gokce ve Goy golleri He topraklanrun buyuk kismi Kurave Aras nehrinin deltalannm kansngi verimli ovalardan meydana gelmekteelir.

Bu ozelliklerinden oturu, Azerbaycan, bilhassa Osmanh Turklerinin hukumranoklugu asirlarda guneyi yaylak, kuzeyi kislak hayanrun yasandigr butun bir ulkeieli.

B. Tarfhce

Azerbaycan, milattan onceki asirlardan beri Turk yerlesimine devarnh sahne 0[-mus bir ulkedir,


27/79

KAFKASYA ULKELERi VE KIRlM 411

islam oncesi


28/79

412 I


29/79

K AFK ASYA U LK ELER i V E IGR IM 413

Bugun Azerbayean Cumhuriyeti'nin % 90'1 Azerbayean Turkudur, Turklerdenbaska ikinei etnik grubu % 4.5 i!e Ruslar almakta, bunlann bir kisnu kentlerde birkisnu ise koylerde, ozellikle Calilabad ve Ismailiye bolgesinde oturmaktachr,

0 /0 2.5 ile sadeee daghk Karabag bolgesinde yaayan Ermeniler % 3 oranmda,Lezgi ve Avarlar ile Dagistan etnik grubu Azerbayean'da yasamakta, Yahudiler, Uk-raynalilar ve Gurculer ile baska milletlere ait azmliklar cia nufusun % 1'ini olustur-maktadir, Son zamanlarda ozellikle Yahudi ve Ruslann bu ulkeden goce baslama-Sl sonueu ulkedeki azinhk sayisinda duu gozlenmektedir,

0 /0 75'i ~ii, % 25'i Sunni Musluman olan Azeri Turklerinden baska bir dine men-sup olan yoktur.

Azerbayean'da 19 universite meveutt:ur. 1991'de toplam ogrenci saYISI1.409.000'dur. Okuma-yazma oraru ise % 98'dir. Azerbaycan'da Turkoloji arasnr-malan cok gelismis olup, butun Sovyet Turkologlanrun ortak clergisi olan Soves-kay a Turkologiya (Sovyet Turkolojisi) adh ilmi dergi de Baku'de yaymlanmakra-

dir.

1990'da Kultur Bakanligi'na bagli 4605 kutuphane, 3680 kulturevi, 125 muze,40 dinlenme evi, 124 muzik okulu, 20 tiyaro, 43 halk tiyatrosu salonu, 33 kultureldernek bulunmaktadir. Azerbaycan'da 168 gazete yaymlanmaktadir.

Son zamanlara kadar Sovyet ideolojisi cercevesi icinde yetistirilmis olmalanna

ragmen, Azerbayean halki kendi milletinin eserlerine oldukca ilgi gosterrnektedir.Mesela Fuzuli, Koroglu, Dede Korkut, Geneeli Nizami, Hakani-i Sirvani, Nasrecl-din Tusi, Nesimi vb. gibi, Sovyet devrinde de sahne oyunu yazan C. Cabbarli0889-1934), sair S. Vurgun 0906-1965), roman yazan M. Huseyin 0909-1965), ~a-ir R . Riza 0910-?) gibi edebi saluslar tin kazanrmslardu,

21 Agustos 1956'da Azeri dili, Azerbayean Cumhuriyeti'nin resmi dili olarukilan edilrnistir,

Azerbayean'm Sovyet yonetimi altina girmesiyle, Arap alfabesinden uzaklastrr-ma, Latin alfabesi kabul ettirme cabalan icine girildigi gorulmektedir. 1928'de iseTurkiye'de Latin alfabesi kabul edilinee Ruslar'in bu kez Latin alfabesini kakhra-rak Rus K.ri!a lfabesini koyrnalan, Sovyet Turkleri ile Turkiye arasindaki kulturel-ekonomik iliskileri kesmek yolunu tercih ettiklerini acikca ortaya koymaktadu.

Eski SSCB donerninde resmi dil Rusca ve Azeri Turkcesi iken son siyasi clegi-siklikler nedeniyle Rusca halkin kullandrgi dil vasfuu kaybetmistir, Ancak hulenresmi yazisrnalann hepsi Rusca ve Kril alfabesiyle yapilmakta ve resmi dairelerdegbrevli kistler eski aliskanhkla Rusca konusmayi tereih etmektedirler. Azeri Turk-cesi, Turkiye Turkcesine cok yakin ve onun gibi Oguz clilleri grubuna dahil bir

Turk lehcesidir, Azeri Turkcesi bugun kuzey ve guney Azerbaycan'in dismda ay-


30/79

414 K AFK ASYA U LK ELER l V E K lR IM

nca Kuzey Kafkasya, Gurcistan, Ermenistan, Horasan, Iran'in kuzey ve diger bo-1ge1erinde ve Dogu Anadolu'nun cesitl! bolgelerinde konusulmaktadrr.

Azerbaycan'da sirndi yeniden Latin alfabesi kabul edilmis ve uygulamaya ge-cilmek uzeredir, Boyle bir yaklasimm gerceklesmesi hie kuskusuz Turkiye, Azer-baycan arasi kulturel ve ekonomik turn iliskilerin suratle gelismesinde buyuk roloynayacaktir.

E. Ekonomik Durum

Azerbaycan'da iktisadi gelisme ve kapitalist kesiminin ortaya e;;lkll19. yuzyrlsonu ve 20. yuzyihn baslannda gerceklesmistir.

Caginuzm emperyalist politikalarryla ilgili engellemelere ragmen, yerel girisim-

ciler tarafmdan cesitli sanayi, ulastirrna ve ticaret dallannda islermeler tesis edil-mistir,

1870 yilmda Baku bolgesinde calismakta olan 46 petrol tasfiye iletmesinclen25'i Azerilere aitti. Petrol tasimacihginm % 80'inin Hazar Denizi uzerinden gercek-lestirilmesi necleniyle, petrol gemisi filolanrun Azeri firmalan elincle bulundurul-rnasina da ozen gosterilmisti. Balikcihk ve balik urunleri sanayiinde de sermayen-in buyuk cogunlugu Azeriler tarafindan temin edilmisti, Azeri girisimcilerce, elekt-rik, sanayi, matbaa basim isleri, un fabrikalan, muteahhitlik hizmetleri, cesitli rna-kineler ve sondaj isletmeleri gibi alanlarda da yatinmda bulunulmustu.

19. yuzyilm ikinci yansindan 20. yuzyil sonlanna degin Azerbaycan'da CarlikRusyasi'run srrurlayici kurallanna ve sornurgeci tutumuna ragmen, ulusal onern ta-sryan buyuk lslermeler ortaya cikrrustnr,

Ancak yetmis yildan beri kumanda ekonomisine gore yonetilen Sovyetler Bir-Iigi'nde rejimin izledigi ekonomik strateji geregt cumhuriyetler birbiriyle ya1


31/79

-.,.

KAFKASYA ULKELERi VE KIRIM 415

likte ulkenin ekonomik temelini olusturmaktadir, Uretilen petrolun yaklasik % 65'iderinden cikanlmakradir, Petrol yataklarirun yuz yildan fazla yetebilecegi tahminedilmektedir. Petrol kalitesi bakirrundan da, dunya petrolleri arasinda birinci suu-da yer almaktadir. Rafineri kapasitesi de kendi iiretiminin cok iizerindeclir.

Azerbaycan'da petrolun yamsira enerji kaynagi olarak dogal gaz cia mevcuttur,Ulkenin her yamnda enerji kaynagi olarak kullarulmaktadtr, Cok zengin ve c;:c:;;itlimadenlere ve minerallere sahiptir. Bunlar demir, bakir, kobalt, kursun, alumin-yum, komur, gol ve kaya tuzlan ile az miktarda altin ve gumustur.

Elektrik enerjisi terrno-elektrik santrallerinden temin edilmektedir.

Azerbaycan'da orgutlu bir tanm alt yapisi mevcuttur. Topraklarin verimli olma-smdan dolayi teknik bitki adi verilen pamuk ve tutun uretimi yildan yila artmak-

ta ve ekonominin surukleyici gucu olarak degerlendirilen pamuk uretimine tahsiseclilen topraklar da genisletilmektedir,

iklimin uygunlugu tanmsal uninlerin cesidini arnrmaktadtr, BDT'nin kl sebze-lerinin cogu buradan saglanmaktadir. Ekilebilir alanlann yaklasik % 40'mcla bug-day ekimi soz konusudur,

Hayvancilrk ulke ihtiyacrru giderecek sekilde genisletilmistir, 15 milyon slglr ve5 milyon koyun mevcuttur. Bolgedeki Kafkas daglanmn 1000-2000 metreye kadarearn ve diger agaclardan olusan bir ortuyle kapli olmasindan dolayi 100 cesit hay-van ve 350 cesit kus yasamaktadir, Aynca ulkede ipekcilik cle onernli bir yere sa-hiptir.

Kura ve Aras nehirleri uzerinde, Kura nehrinin Hazar Denizi'ne dokuklugualanlarda bahkcilik yapilmaktadir. 90-100 civannda bahk cesidine sahiptir, Durryahavyar iiretiminin yilda 16 ton ile % 80'i Azerbaycan tarafindan gerceklestirilmek-te ve bu urunun buyuk bolumu ihra~ edilmektedir.

Azerbaycan 1920 isgalinden sonra SSCB'nin merkezi planlama stratejisi gcregionceleri bir tanm ulkesi olma yolunda ilerlerken, ..ulkede eIde edilen bu tanmurunlerinin islemesi gunderne gelince hafif sanayi gelismistir.

Petrol, dogal gaz, kursun, cinko, demir, bakir cevheri, aliiminyum gibi ham-maddelerin buyuk oranlarda bulunmasi son yillarda agir sanayinin de gelismesin-de etkili olmustur.

Eski Sovyetler Birligi'nde imal edilen petrol arama ve cikarma techizatimn %70'i Azerbaycan'da yapilmakta ve 35 yabanci ulkeye de ayru zamanda ihrac edil-mekteclir.

Buyuk ve cesitlilik arzeden sanayinin temelini enerji, imalat ve kimya gibi agll'sanayi dallan olusturmakradir, Kimyasal gubre, yakit, tanm ilaclari, makina yagla-

n, yapay kaucuk ve plastik sanayileri de mevcuttur.


32/79

416 K AFK ASYA U LK ELER i: V E K IR IM

Azerbaycan aynca soguk tekniginde uzmanlasmis bir ulkedir, Yilda ortalarna

3.000 adet frigorafik treyler, 300.000 adet ev tipi sogutucu ve 400.000 adet dola-

yinda klima uretilmektedir,

Hafif sanayi urunleri ise parnuklu kumas ve yunlu kumas, ayakkabi, ev esyasr

ve diger uketim mallan olarak sayilabilir, Gida isleme sanayiinde ise et, balrk ve

seine, meyvenin islenmesi ve konserve haline getirilmesi belirtilebilir.

Mevcut bankacihk sistemi cagdas ekonomik ve ticari kosullan giderecek kapa-

siteden yoksundur. Kamu bankalan konulanna gore uzmanlasnuslardn. 70 civann-

da ozel banka bulunmaktadir, Bankalar mevduat kabul etmekte ve krecli verebil-

mektedirler. Ancak bankalann buyuk bolumunde islemler sadece kaydi olabil-mektedir,

Disahm ve dissanm konusunda en cok Rusya ve Ukrayna ile muhatap clan

Azerbaycan'm Turk Cumhuriyetleri ile iliskisi dusuk seviyededir.Azerbaycan bli-

yuk olcude bug-day ithal etmektedir, Sattigi mallar arasinda ise raflne petrol urun-

leri, pamuk elyafi ve aluminyum profiller vardrr,

1. Temel Ekonomik Gostergeler

1991 1992 1993 1994

Cari Fiyatlarla GSYiH

(Ruble-Milyon) 26.676 183.186 1.500.000 3.450.000

Net Maddi Hasila

(Ruble-Milyon) 20.370 163.114 1.160.000 2.668.000

Net Maddi Hasila

Buyume Hizi % -1.9 -31.2 -14.4 -8.0

Gayri Safi Milli Hasila

Buyurne HIZI % -0.7 -35.2 -13.3 -8.0

Enflasyon

(Ti.iketici fiyatlan ile) 0 /0 87.3 1.350.0 833 1.500

ihracat(Ruble-Milyon) 12.204 207.756 350.0 519.5 ($ milyon)

Ithalat (Ruble-Milyon) 11.011 131.580 241.0 482.7 ($ milyon)

DI Ticaret Dengesi

(Ruble-Milyon) +1.193 -76.176 -109.9 -36.8 ($ milyon)

Dis Bore; ($ milyon) 150


33/79

K AFK ASYA U r.K ELER i V E K IR IM

Net Maddi Hasilanm Kaynaklarr

(1992) %

Tarim Ormancihk 3 1 . 1

Sanayi 5 1 . 2

lnsaat 8 . 6

Ulastirma-Haberlesme 5 . 2

Ticaret 2 . 4

Toplam ve Digerleri 100.0

Ihrac Urtmleri(1994)

Petrol urunleriTekstil-parnukMetal ve b o r u 1 8

Makina ekipmaru ve elek. ale tier 14Gida 8

Diger 9Toplam 100.0

417

Net Maddi Hasrlanm Blleslmi

(1992) %

Kamu Tuketimi ~0.5Ozel Tuketim 3.5

Net Sabit Yatmmlar 11.0

Stoklardaki Artis 7.8

Net lhracat 36.8

Kayiplar 0.4

Net Maddi HasIla 100.0

% Ithal Uriinleri(1994)

%

3 3

1 8

Petrol ve gaz urunleri 39Metal ve boru 15Sebze 1 2

Gida 10Makina 'ekipman 1 2

Diger 1 2

Toplam 100.0

ihracat Yaptlgl Bashca Ulkeler % Ithalat Yapttgl Bashca Ulkeler %(1994) (1994)

Rusya 2 2 Turkmenistan 'r }

Ukrayna 9 Rusya 15Turkmenistan 2 . 6 Ukrayna 11Gurcistan 2 . 6 Kazakistan 6.6Moldava 2 Moldava 1.7iran 3 8 iran 8.5Ti.irkiye 2 . 6 Turkiye 9.7

F. Tiirkiye-Azerbaycan Ticari Illskileri

Tarihsel ve kulturel yakinhk sebebiyle Azerbaycan'in, cok bi.iyi.ik onern verdi-gi Turkiye-Azerbaycan ticari iliskilerinin sadece ekonomik bazda degerlendirmesiyanlis olmakta, bu iliskinin daha genis bir perspektifle degerlendirilip bolgeninstratejik konumunun, guC;;dengelerinin ve siyasi gelisrnelerin de hesaba kanlmasi

gerekmektedir.


34/79

418 K AFK ASYA U LK ELER I V E K IR IM

Azerbaycan, Ti.irkiye'nin Orta Asya'ya acilan bir kapisidir, Buna karsilik Azer-

baycan da Ti.irkiye kaprsindan drs pazarlara acilarak, Ti.irkiye'nin bilgi, tecri.ibe ve

imkanlarindan faydalanarak, bolgedeki ikinci ve etkin Ti.irk devleti olabilecek ko-

numdadir,

28 Mayis 1992'de acilan Nahcivan karayolu ve daha sonra hizmete verilecek

olan demiryolu ile dogalgaz ve petrol boru haru, bu acidan cok onernli gorulmek-

tedir. Havayoluyla direkt baglanti kurdugumuz Azerbaycan'a denizyolu baglanu-

smin kurulmasi icin calismalann devarn ettigi duyurulmaktadir,

Turkiye ile diger Turk cumhuriyetleri arasmda kopru vazifesi gorecek olan

Azerbaycan Cumhuriyeti ile siyasi ve ikisadi iliskilerin gelistirilmesi her iki taraf

icin de son derece onernlidir,

1. D~ Ticaret

Yillar ihracat($)

1992

1993

1994

102.245.734

68.213.710

132.123.686

ihracat

Sektor ad!Tarim CBitkisel uretim)

Mezbaha urunleri

Nebati ve hayvani yag i.iretimi

Un ve benzeri i.iretim

Seker i.iretimi ve tasfiyesi

Diger besin maddeleri

Dokuma tekstilAyakkabi

Aga


35/79

K AFK ASYA U LK ELER l V E IGR IM 419

ithalat

Sektor adi 1993 ($) 1994 ($)

Mezbaha urunleri 1.669.307 671.501Circirlarna 23.778.084 2.907.088Demir celik ve diger metal san. 4.892.911 2.760.529Dokuma tekstil 207.680 1.629.853Petro kimya ve petrol tasfiyesi 1.211.040 427.249Digerleri 2.178.525 486.783Toplam 33.937.547 8.883.003

2. Anlasmalar

Tarihi Yeri

24.4.1992 Baku

2.5.1992 Baku

3.5.1992 Baku

25.6.1992 Ankara

1.11.1992 Ankara

1.11.1992 Ankara

1.11.1992 Ankara

1.11.1992 Ankara

2.11.1992 Ankara

9.2.1994 Ankara

9.2.1994 Ankara

Konusu

TIP ve Saghk Alarunda Isbirligi AnI. 0992-1995)

Hava Tasrmacilrgi Anlasrnasi

Egitim, Ogretim, Uzmanhk Hizmetleri Teknik veBilimsel ibirligi Anlasmasi

Tek-Azerenerji Teknik ibirligi Anlasmasi

Ticaret ve Ekonomik Isbirligi Anlasrnasi

TUBiTAK ile Azerbaycan llimlerAkademisi Arasindaki Bilimsel ve Teknikibirligi Anlasmasi

Turizm Ibirligi Anlasrnasi

Ulasnrrna Altyapisi Ibirligi Anlasmasi

Karayolu Tasnnacihgi Anlasrnasi

Bilimsel, Teknik, Sosyal, Kulturel ve EkonornikAlanlarda Kapsamli Ibirligi Anlasrnasi

Siyasal Darusmalara Iliskin Anlasma


36/79

GURciSTAN cUMHUR iYETi

A. Cografi Konum Ve Demografik Yapi

Gurcistan milattan once IV. asirdan beri, Suram (Lik) daglanrnn dogusunda GO-

ney Kafkasya'nin orta bolgesinde, Kur irmagi havzasinda yer alan 70.000 km=yi

kapsayan ulkenin kornsulan, guneybatida Turkiye ve Ermenistan, guneydogucla

Azerbaycan, kuzeyde Rusya, kuzeydoguda ise Dagistan'dir, Batt simnru ise Kara-

deniz cizer,

Ulkenin nufusu 5.4 milyondur. Nufusun % 69'u GOrcO, % 9'u Errneni, geriye

kalan kismi ise sirasryla % 7 Rus, % 5 Azeri, %.3 Oset ve % 2 Abazalardan olus-

turmaktadir. Baskent Tlflis'in nufusu ise 1.5 milyonclur.

B. 'Iarihce

M.O. IV. yuzyildan bugunkuGurcistan'm guneydogu bolgesi Iranhlara vergi

verrnekle birlikte bagimsiz ve mustakil ayn bir devlet olarak bulunuyordu, M.S. III.

yuzyilda Pers (iran) ile Roma arasmda boy olcusme sahasi olan ulke IV. yuzyildaBizans ile iran arasmda bolusuldu. Ortacagm Gurcu kabilelerinin birlestirilmesi

konusunda cesitli cabalar olmustur, Ancak VI. yuzyilda Arap isgal! bu olusumu ya-

nda keser. Araplar VII. yuzyilda Gurcistan'dan baska Migrelistan (Lazistan) ve Ab-

hazya'yi isgal ederler.Gurcistan'm en parlak donerni (1184-1213) Kralice Tamara donemidir, 1386 Y I-

linda ise Timur tarafmdan isgal edilir. 1443 yihndan sonra ise Gurcistan, aralann-

da bir cok problem olan prenslildere bolunur,

Istanbul'un 1453 yilmda Turklerin eline gecmesi Gurcistan'm Avrupa ile bag-

lantisma darbe vurur. Bu tarihten sonra ulke Osmanh Devleti ile iran arasinda

bir boy olcusrne sahasi olur. 1678 yilmda Tiflis ve Guney Kafkasya'nin tarnanu-

m fetheden Osrnanh Devleti, Gurcistan'in dogu topraklanni elinde tutamuz.

1752-1784're Osmanh egemenligi sona erer. Dike, 1801-10 yillannda Rusya'ya iJ -hak edilir.

Rusya'da serfligin kaldmlmasindan Oc;,:il sonra Gurcistan'da koyluler ozgurles-

ti, Yayginlasan egitim ve sanayi yatinmlan batih goruslerin ulkeye girmesini hiz-

Iandirdi. Carlik yonetiminin orgutlu siyasal etkinliklere izin vermemesi nedeniyle,

toplumsal muhalefet, edebiyat cevrelerinde ve yerel meclislerde yogunlasu, Ulu-

sal uyarusm onderi Prens ilia Cavcavadze, daha cok edebiyat hareketi niteligincle

bir grllp olusturdu, Bu grup icinde dogan daha radikal akimlar 1883 yilinda gizli

bir sosyal demokrat partin in kurulusuna zemin hazirladilar.


37/79

KAFKASYAU LK ELER i V E K IR IM 421

Gurcistan 1905 ve sonrasinda yogun kargasaliklara sahne oldu.

1917 Ekim devriminden dogan firsatlar nedeniyle Gurcistan, Azerbaycan ve Er-

menistan ile birlikte Han edilen Guney Kafkasya Federasyonu dahilinde ozgurlu-gune kavustu, Ancak Batum, Ardahan, Artvin ve Kars sancaklarinm Sovyet Rusyatarafindan, 1915'de Osmanh Devleti'ne iade edilmesini kabul etmeyen GurculerGuney Kafkasya Federasyonu'ndan cikip, aym yil bagimsizhguu ilan ederek Al-man denetimine girdiler.

Gurcu asilh olan Stalin ve G.K. Orconikidze'nin baslannda bulundugu Kizilor-du Gurcistan'a girerek 25 Subat 1921'de Tiflis'te Sovyet yonetimini egemen kildi.

Gurcistan, Ermenistan ve Azerbaycan'la birlikte Transkafkasya Federasyonu'na

girdi. 1936 yilmdan soma ise SSCB'nin Cumhuriyetlerinden biri olelu.

c. Siyasi Ve Idari Yapidaki Gelismeler

Gorbacov'la gelen yeni donernde Gurcistan 1991 yilinda bagunsizlrgim Han et-

ti. Yapilan ilk secimde % 90'm uzerinde bir oy oraru ile Ziviael Gamsakhurdia ba-

sa gecti. Ancak kisa bir sure soma askeri elarbe ile Gamshakurelia elevrildi. Aske-

ri cunta Edwarel Sevardnadze'yl basa gecirdi (1992).

Gurcistan 250 uyeli bir parlamentoya sahiptir. Bugunku sirurlan icinde Abhaz-

ya, Acara Ozerk Cumhuriyetleri ile Gi.iney Osetya Ozerk Bolgesi bulunmakradir.Abhazya'run bagimsizhgmr ilanetmesi ve Guney Osetya'mn, Kuzey Osetya ile bir-

lesrnek istemesi yuzunden Gurcistan hukumeti bu bolgelerde cesitli i


38/79

422 KA FK ASYA U LK ELER I V E K IR IM

yansinda llya Cavcavadze, Akaki Tsereteli ve Vaja Psavela gibi yazarIann oldugukadar takipcilerinin de ozgun katkilanyla canIanan bir gelisim yasarmstrr.

Tillis kulturel ve tarihi acidan bu gelisime kaynaklik etmistir, Turk ve MlisIo-man hakimiyetinden kalma bir cok tarihi eserlerden baska, Rus igalinden soma,1917 senesine kadar Rusya lmparatorlugunun Kafkasya GeneI Valilig! merkeziniteskil etmis oldugu icin, Kafkasya Turk ve Muslumanlanrun merkezi idareleri debu sehirde toplanmisnr. Bu sehlrde Turklere ait bir cok dini, idari mi.iesseseler, ca-mi, mektep, tiyatro, matbaa, kutuphane vb. vardir, Hala bu sehirde tahmini bir ra-karn olarak 50.000'den fazla Turk yasamaktadir.

E. Ekonomik Durum

Gurcistan'm dogal kaynaklan ozellikle tanm ve turizmin gelismesine uygun ni-teliklere sahiptir, Gurcistan halki diger Sovyet. Cumhuriyetlerindeki halklann hep-sinden daha yuksek bir yasam standardina sahiptir. Fakat son birkac yilda ulkeninekonomik performansi bir hayli dusmustur,

Gurcistan'm tanmsal uretirni, tahil, seker pancan, aycicegi, patates, seine, mey-ve, uzum, narenciye, c;;ay, et, yumurta ve sutten, sanayi uretimi ise yakit ve ener-ji turleri, metalurji, makine imalatr, kimyasal ve agac;;urunleri, insaat malzemelerive tekstil mami.i11erinden olusmaktadir. Onemli sayilabilecek islenmis gida ureti-

minde de bulunmaktadir,Sanayi sektoru disandan ithal edilen enerji, hammadde ve ara mallara bagun-

hdir. Toplam sanayinin % 75'ini devlet islermeleri uretirken tarim sektorunde tica-rete ve finansal faaIiyetlerde ozel sektorun onernli paYI vardir (ekili alanlann %18'i ozel sektore aittir).

Gi.ircistan 1990'da disa oldukca acik bir ekonomiye sahipti. Ihracatm GSMH'c1a-ki paYI % 41, ithalatin ise % 46 idi. Tanm sektorunun Net Maddi uretim icindekipayi % 32, hafif imalat sektorunun ise % 40 civanndadir, lnsaat sekt6ri.ini.in payl% 13, ulasim % 4, ticaretin ise % 5 kadardir, lhracaun yansiru tarim urunleri (cay,narenciye, maden suyu, alkollu ickiler ve tutun) olustururken ithalatm onernli bo-lumunu enerji urunleri, bugday, seker ve agir makinalar kapsamaktaydi.

Gurcistan'da cahsan nufusun % 20'si sanayi sektorunde % 22'si ise tarim sek-t6ri.inde istihdarn edilmistir,

Devlet'in top lam gelirlerinin GSYiH icindeki paYI ortalama % 29.8, toplam har-

camalann ise ortalama % 30.2'dir.

Gurcistan Ulusal Bankasi 1992 basindan itibaren merkez bankasina donusmus-tur, Gi.ircistan'da faaliyet gosteren 60 ozel banka vardir. lhtisas bankalarryla karsi-Iastinldrginda ozel ticari bankalann faaliyetleri 6nemsizdir.


39/79

423

1. Temel Ekonomik Gostergeler1991 1992 1993

Cari Fiyatlarla GSYiH (Milyon, Ruble) 20.766 124.397 1.980.000Cari Fiyatlarla Net Maddi Hasila(Milyon, Ruble) 14.737 82.755 1.220.000Sabit Fiyatlarla Net Maddi Hasila(Milyon, Ruble) 8.632 8.891 8.000Fert Basina GSYiH(Carl Fiyatlarla/Ruble) 360.000Buyume (%) -20.6 -5.6 -30.0Enflasyon (%) 81.1 1.500 2.000lhracat (Milyon-Ruble) 5.337 24.411Ithalat (Milyon-Ruble) 5.372 30.827Ticaret Dengesi (Milyon-Ruble) -35 -6.416

Doviz Kuru $ 1 = 750 kupon (Mart 1993)$ 1 = 69.000 kupon (Aralik 1993)$ 1 = 805.000 kupon (Mayis 1994)$ 1 = 998 Ruble (993)

Net Maddi Hasrlanrn Sektorel Dagiluru %Tarim Ormancihk 47.1

Sanayi 34.1lnsaat 7.8Ulastirma-Haberlesme 3.0

Ihrac Urtinleri Ruble/Milyon1 9 9 1

ithal Urtinlerl1 9 9 1

.Ruble/Milyon

Makina-Metal lslen 1.489 Hafi fSanayi 1.038Hafif Sanayi 1.218 Makina-Metal lslen 792Gida Sanayii Urunleri 1.146 Gida Sanayii Urunleri 750

Enerji 596

Kimyasal ve Petrol UrunleriDiger 1.484 Diger 1.674Toplam 5.337 Toplam 5.372

ihracat Yaptlgl Baslica Ulkeler (1991) %

~in 21.5Polonya 11.1Almanya 10.7Avrupa Birligi Ulkeleri 3.7

Eski Comecon Uyesi Ulkeler 21.5

ithalat Yaptlgl Baslica Ulkeler (1991)%

Turkiye 2.7Almanya 9.8ABD 6.2Eski Comecon Uyesi Ulkeler 11.0

Avrupa Brligi Ulkeleri 8.8


40/79

424 KAFKA SYA U LKELER l V E K IR IM

F. Tiirkiye-Giircistan Ticari ~kileri

1. Drs Ticaret

Y t!

199219931994 (Subat sonu)

Ihracat ($) (000) Ithalat ($) (000)

11.616 6.32134513 21.8937.829 2.952

Gurcistan'la d! ticaretimiz, belli bash mal gruplan itibariyle asagida gosteril-mistir:

Ihracat (1993)

Sektor Ad!Tanm Urunleri~ekerUn

Tutan ($) (000)9.1535.2344.3644.2491.971

Nebati ve Hayvansal UrunleriKara Nakil AraclanCam SanayiPlastik SanayiiDiger

Toplarn

1.1121.1126.841

34.513

Ithalat (1993)

Sektor Ad! tutan ($) (000)Demir Celik UrunleriDiger Metal UrunleriKimyevi GubrePetrolPetrokimya Sanayii

13.2462.3971.7001.0221.004

Diger

21.893

2.251

1993 yilinda suur ve kryi ticareti yoluyla Gurcistan'a ihracatinuz 15.2 milyon $,ithalatmuz ise 59.7 milyon S'dir.

2. Anlasrnalar

Tarihi Konusu

30.7.1992 Dostluk, ibirligi ve iyi Komsuluk Anlasmasi30.7.1992 Ekonomik ve Ticari Isbirlig! Anlasmasi13.1.1994 Guvenlik ibirligi Anlasmasi13.1.1994 Gtimruk Isleri Alarunda ibirligi ve Karsihkli Yarduna Iliskin Anlasma13.1.1994 Gumruk Idaresi Arasinda Gumruk Belge ve Isaretlerin

Karsihkh Tarunmasma lliskin Anlasma13.1.1994 Spor Alamnda ibirligi Anlasmasi13.1.1994 Turizm Alanmda ibirligi Anlasrnasi13.1.1994 Tanm Alaninda Teknik Bilimsel ve Ekonomik ibirligi Protokolu13.1.1994 TC Sanayi Bakanligi ve Gtircistan Cumhuriyeti

D! Ekonomik lliskiler Kornitesi ArasindaTicari, Ekonomik, Bilimsel ve Teknik ibirligi Protokolu


41/79

ERMENiSTAN cUMHURiYETi

A. Cografi Konumu Ve Demografik Yapr

Ermenistan, islam Ansiklopedisi'nin verdigi bilgiye gore Ermeniye (I'Arrnerie),Emeviler devrinde El-Cezire Eyaletine tabi iken sonralan bu eyaletten aynlarakdogruca hilafet merkezine baglanan bir vilayete ve bu bolgeye Araplarca verilrnisolan isimdir.

Ermeniler de tarihsel olarak Ermenistan diye adlandinlan cografya uzerinde ya-sarms ve gunumuzde cle bu topraklann bir kisrru uzerinde varhgini surduren halk-til'. Anaclolu'nun dogusunda guney Kafkasya'nm ve Mezapotamya'nm bir bolumu-nu icine alan bu bolgede siyasi bir varhk olarak ilk oraya cikislarr M.O. VI. yuzyi-la raslar,

Gunumuzde ise kuzeyincle Gurcistan, batismda Turkiye, guneyinde NahcivanOzerk Cumhuriyeti ve iran, dogusunda ise Azerbaycan'm arasmcla 30.00 km=llkbir yuzolcumune sahiptir. Nufusu ise yaklasik 4.000.000'clur. Bunun % 68'i sehir-lercle, % 32'si ise kirsal kesimcle yasamaktadir, Nufusunun % 89.7'si Ermeni, 0 /02.3'li Rus, % 5.3'u Azeri'den olusmaktadir,

B. Tarihce

Heroclot Ermeni halkimn kokenlerini, Anadolu'ya Trakya uzerinden gelen Frig-yalilarda ve onlann denetimi altmdaki halklarda aranustir. Modern Ermeni tarihci-leri ise, Ermeni uygarhgmm Urartu Kralhgi'nm kulleri uzerinde vucut buldugunusavunurlar.

M.O. 550'de Pel'S lmparatorlugu'na harac odeyen Ermeni valileri, 331'de Buyuklskender'in istilasma ugrar, 190-184'te ise Roma'run egernenligine boyun egerektopraklan iki vilayete aynlir. Bagunsizhklanna kavusmalan II. Dikra'run 94 yilmdatahta gecmesine kadar surer, Ancak 66 yihnda Roma'ya toprak vermek zorundakalirlar ve bu tarihten sonra 400 yil boyunca Roma-Part-Pers surtusmesinin tam 01'-tasmcla kahrlar.

Ermeni ulkesi sonraki yuzyillarda sirasryla Arap, Selcuklu ve Mogel istilalarmaugradi. Selcuklulann Anadolu'ya gelmeleriyle Ermenilerin bir bolumu Anadolu'yago~ ederek ve burada 135 yuma kadar Klikya Ermeni Kralhgim kurdular,

16. yuzyildan sonra Ermenistan iran ileOsmanh Devleti'nin cekisme sahasin-da kaldi, Bu durum iki yuzyil boyunca surdu, Osmanli Ermenileri, muslumanhalkla aralannda olusturduklan uyum neticesinde devletin onernli kadernelerindecesitli gorevlere atandilar. Dogu ile bati arasmda kopru konumunda olan ulkelerisayesinde ticarette de onemli konumlara yukseldiler.

Ancak, 19. yuzyilin ikinci yansmda milliyetci akimlann etkisi aluncla kalmaya

basladilar, 1887'de Hincak, 1840'ta Tasnak partileri kuruldu. Bu hareketlenmecle


42/79

426 KAFKASYA ULKELERl VE KIRlM

Kafkasya uzerine yuruyen Rusya'run kiskirticihguun yanmda Avrupa'da yetismisErmeni aydinlannm etkisi buyuktur, Oysa cahskanliklan ve devlete sadakatleri sa-

yesinde Millet-i Sadika (Sadrk Millet) olarak adlandmlrruslardi.Osmanh-Rus Savasi (1877-78) ve Ayestefanos (Yesilkoy) Anlasmasi'ndan som-

a konu Ermeni Sorunu'na donustu. Karsihkli olarak bir cok insarun oldi.igO olay-lar 1915 yilmdaki Ermeni gocune kadar surdu.

Mayis 1918'de Guney Kafkasya'da ancak iki yil yasayabilecek olan kucuk birErmeni Devleti kuruldu. 1920 yihnda Bolseviklerin eline ge


43/79

K AFK ASYA U LK EL ER i: V E I


44/79

4 2 8 K AFI


45/79

KIRIM OZERK cUMHl1RiYEr t

A. Cografi Konum Ve Demografik Yap!

Kinrn yanmadasi guneyinden ve batismdan Karadeniz, dogusundan Azak De-nizi He sanlmisnr. Kuzeyinden karaya Orkapi He baglanrmstir, Bu toprak parcasin-m uzunlugu 30 ve genislig! 9 km'dir. Kmm yanmadasirun en genis yeri 320 km'dir,Kuzeyden, guneye ise 200 km'dir. Yarimadarun yuzolcumt; 27.000 km+dir.

Kmrn Hanhgi ise toprak olarak Kinm Yanmadasi, Kipcak Bozkin, Kuban, Ta-man ve Kabardey bolgelerinden meydana geliyordu. Bunlann yuzolcumu 600.000krn=ye yakin idi. Kinm Yanmadasi dogrudan, hem siyasi hem de idari bakimdan,Han'a bagh sayihrdi. Fakat oteki bolgeler ancak siyasi bakimdan Han'a tabi idiler:ama bir cesit ozerklikleri vardi.

Kmrn yarunadasi sahillerinin uzunlugu bin krn kadardir, Korfez ve koylan ileburunlan coktur. Bu sebeple liman ve iskeleler deniz ulasimina elverislidir,

Yanmadarun gtineyinde Yayla Daglan ormanlik ve kayahknr, Yayla Daglanrunuzunlugu 150, geniligi 50 km'dir,

Kinm'in 3/4'tinti kapsayan ve bol rniktarda, cesitli ekin yetistirilen ve parnukveren ovalik krsnu ise daglann kuzeyinde yer ahr,

Nufusu (1989) 2.500.000'dir. Bunun 1.621.000'i Ruslar, 626.o00'i Ukraynahlar,50.000'i Beyaz Ruslar, 37.000'i Kinm Tatarlan, 18.000'i Yahudi, 7.000'i Moklavyali-

lar, 6.000'i Polonyahlar, 3.000'i Rumlardan ibarettir, Baskenti Simferopol'dur,1783'teki nufusun kompozisyonuna bakildiginda, (bu tarihte Rus isgaline gir-

mislerdir) nufusun % 78.Tsini olusturan Kmrn Tatarlanrun cok azmhkta kakhguugormekteyiz (nufusun % 15'i).

1993'te Kinrn'a donerek cadir kentlerde yaayan Kinm Turklerinin sayrsi400.000, Kinrn dismda BDT'de 1.000.000 olduklan tahmin edilmektedir. TOm dun-yada ise nufuslan tahminen 5.000.000'dur.

B. Tarihce

Kl1'1mHanhgi, kurulusunun (1438) baslangicinda saglam merkezi bir otoriteyedayandmlnusti. Altmordu Devleti'nin dagilmasi He ortaya cikan hanlar birbirlerinitarumarmslardrr, aralannda savasa tutusmuslardir, Bu esnada Kl1'1muzerindeki Os-manli-Cecen cekismesi de devam etmektedir.

Bu kansik durum karsisinda Ikinci Mengli Giray, Osrnanh Padisahi Fatih Sul-tan Mehmet ile bir anlasma yaparak Osmanli Devletinin tabiyetine girmistir (1475).A'Vl. yuzyilm basinda Altmordu Devleti'nin ortadan kalkmasi ile Kum ve Mosko-va Prensligi arasmda, bu clevletin mirasiru elde etme konusunda mucadeleler ha~-Ianusnr.


46/79


47/79

KAFKASYA ULKELERi VE KIRIM 431

Kinmh Turkler 1950 yilmda mi.icadeleye basladilar. 5 Eyli.i11967'den soma bin-lerce Kmmli Turk mal ve mi.ilklerini satarak Kmm'a donrneye basladilar, Fakat Rusrnakamlan Kmm'a donenlerin ev, esya ve i~ sahibi olmalariru onlediler ve ikarnetkayitlanru yapmadilar, Sovyet milis ve askerleri zor kullanarak bunlan Kmm'dandisan cikardilar. Sovyetleri Birligi icinde dagirnk yasayan Kmm Turkleri'ni kultur-lerinden ve egiumlerinden mahrum ettiler.

C. Siyasi Ve Idari Yapidaki Gelismeler

Sovyetlerin dagilmasiyla, Ukrayna Cumhuriyeti'nin olusurnunda Krnm TatarOzerk Cumhuriyeti olarak yer alnusnr, Halen bu i.ilkeye sahip 01111akicin Ukraynave Rusya arasinda bi.iyi.ik bir mi.icadele si.irmektedir. Idari yap 1 tamamen Ruslannelindedir. Bu nedenle buradaki Rus halki Rusyarun olusumunda yer almayi tercih

etmektedirler. Bu amacla once bagimsizhklanru kazanrnak ve soma cia Rusya'ninolusumuna gecmek isterken, azmhkta kalan Kinm Turkleri ise Ukrayna'nin olusu-rnunda yer alrnak istemektedirler.

Kinm Turklerinin hakh mi.icadelelerinde en onernli gelisme Mayrs 1991'de Oz-bekistan'da Kinrn Tatar Milli Hareketi Teskilatr'mn kurulmasi oldu. Baskanhgma1966'dan beri Kinm halki icin mi.icadele veren ve 6 defa hapis ve si.irgi.in cezasialan Mustafa Abdulcernil Kmmoglu secildi, Teskilann gayesi olarak sunlar tesbitedilmistir:

1. Km111Turklerine milli ve manevi haklanrun tam olarak verilmesi,2. ltibarlanrun acik ve net olacak bir sekilde iade edilmesi,3. Vatanlan Kinrn'a toplu ve teskilath olarak dondunilmesi ve4. Milli ve manevi medeniyetlerini yeniden kurup gelistirebilmeleri icin, milli

cumhuriyetlerinin yeniden kurulmasi yonunde cahsrnalar yapmaknr.

Kmm Turklerinin rnucadelelerinde onernli bir gelisme de Ikinci Kinm Turk(Tatar) Kurultayi'run 25-30 Haziran 1991 tarihinde Kinm'm Akmescid sehrinde ara-dan 74 YIIgectlkten soma toplanmasi olmustur, M ill iEmele giden yolda en onern-li gelisme sayilan bu kurultayda butun yetkilerle techiz edilmis 33 kisilik Kmm Ta-

tar Milli Meclisi teskil edildi. Ve baskanligina Mustafa Abdi.ilcemil Kinmoglu, yar-drmcihgina cia Rifat Cabar secildi.

SSCB'nin cozulmesi sirasinda Tatarlar, Kinm'a donme hakkmi elde etmek icinharekete gectilerse de sonuc alamadilar,

1990'larda nufusunun ancak % 7'si Tatar olan Kinm Ozerk Bolgesi'nin parla-mentosu, 4 Eyhil 1991'de bagirnsizhk karan aldi, ama bu istek Ukrayna tarafmdanreddedildi. Ancak Rusya, acikca olmasa cia, nufusunun % 67'si Rus olun Kmm'inbagllllslzhglO1 desteklernekteydi.

18 Mayis 1994 Km111Ti.irklerinin surgunlerinin 50. yilrydr.


48/79

432 K AFK ASYA U LK ELER i V E IC IR IM

D. Sosyal ve Kiiltiire16zellikleri

5 Universite (30.000 6grenci), 1100 ortaokul (3500 ogrencl), 27 teknik okuI(28.000 6grenci) cok sayida kutuphane, muze, tiyatro bulunmakradir.

Kinm Turkleri'nin dili, Kipcak grubuna girer. Ancak, Oguzca'run bazi ozellik-lerini de gosterir,

Kinm'daki mimarhk amtlannda ozellikle Selcuklu ve Osmanli etkileri dikkaticeker, XIV.-XV. yuzyillara tarihlendirilen Eski Kinm'daki Ozbek Camisi ve Medre-sesi, Bahcesaray'daki turbe gibi eserier Selcuklu uslubundadir, xv. yuzyildan son-ra ise Osrnanh etkisi gorulur. Gozleve'deki Tatarhan Camisi (1552) Mirnar Sinan'inyapindir.

E. Ekonomik Durum

En onernli yeri tanm almakradir. Ulkenin turn topraklannda dunyaca meshurdinlenme yerieri, turistik tesisler bulunmaktadir (Yalta, Sivastopol, Kerc, Feodon-ya, Yevpatonya).

Sanayiinde elektrik enerjisi uretimi, demir uretirni, makine yapmu, televizyonuretimi, kimya sanayisi, alkollu icki uretimi ve cesitl! hafif sanayiler yer almakta-dir ..Bashca zirai sahalardan uzumculuk (bagcihk). ve hayvancihk onemlidir,

Kinrn'da 493 cesit seftali, 235 cesit kayisi, 350


49/79

DAGISTAN OZERK cUMHURiYETi

A. Cografl Konum VeDemografik Yapr

Dagistan, Kafkasya'nm dogu bolgesini teskil eden toprak parcasma verilen biradchr. Dogu sirurlan boyunca Hazar Denizi uzarur, Batismda Cecen-Ingus OzerkCumhuriyeti, guneybatisinda Gi.ircistan, gi.ineyinde Azerbaycan bulunur. Kuzeyin-deki Rusya Cumhuriyeti ile sirurlanm Kuma nehri belirler. Ulkeyi sulayan sayisizirmaklardan bazilan Tarak, Samur, Sulak, Kurak vb.'dir.

Iklimi karasal sayilabilir, Yazlan steak ve kurudur. Temmuz ayinda sicaklik23C civanndadir, Daglarda yaz geceleri bile oldukca soguktur.

Hazar Denizi sahillerinde geneIlikle tuzlu batakhklar ve yer yer kUI11saIIar hu-

lunmaktadir. Ulkenin Rusya srrunna yakm bolgesi \=01,yan bozkir ozellikleri gC)S-terir.

Dagistan 50.300 km 2 olup 1989 ni.ifus sayimma gore 2.022.000 kisidir, Ni.ifuSUJ1% 40'1 sehirlerde yasamaktadir. Baskenti Mohackala'dir (327.000). Dagistan'da pekcok etnik-lingustik gruplar birlikte yasarnaktadir. Bunlar arasinda Avarlar(601.000), Lezgiler (465.000), Darginler (365.000), Kumuk l a r (285.000), Laklar(118.000) ve Tabasaranlan (98.000) sayabiliriz.

B. Tarfhce

Tarihciler, Dagistan'i olusturan unsurlann, M.O. VI yuzyil baslarinda AlbanyaFederasyonu icinde bir arada yasadiklan konusunda hemflkirdirler, Albanya, Da-grstan'a Romahlarca verilen isimdir. Bu arada Kuzey Kafkasya'run diger bolgeleri-nde oldugu gibi Dagistan da arka arkaya Alan-Sermat gibi Hint-iran kokenli go-cebe topluluklan ile Hun-Avar-Bulgar kokenli topluluklann istila ve yerlesmeleri-ne taruk olur,

IV. yuzyilda Dagistan'da Hristiyanhk ve Yahudiligin ortaya 91wgl gorulmekte-elir. VI. yuzyilda Mogel kokenli Hazarlar Dagistan'r isgal ederIer ve Hazar Hakan-ligiru kurarlar, VIII. yuzyilda ise Amp-islam fetihleri Hazar Hakanhgina UIa~Ir. is-larniyet luzh bir bicimde yayilarak diger dinlere kisa zamanda ustunluk saglar. X.yuzyilda Dagistan muslumanlasir. Fakat A'V. yuzyrlda dahl animistler azrnliklar ha-linele yasryorlardr. Yahudiler ise bugun dahi varhklanni surdurmektedirler,

Dagistan'da Yahudi varligi, Asur Imparatorlugu'nun Yahudi Devletleri Y l k 111 a -sindan soma, Yahudilerin tarihi mi.ittefikleri Iranhlarca yerlestirilmeleri neticesindegerceklesmistir, Bu yuzden etnik gruplardan biri olan Tatlar Yahudilerle. lranhla-nn kansrnasi sonucunda olusmustur,

D agis tan srrasryla XV. yuzyildaTirnur'un, xv. yuzyilm ikinci yansr ile . . \ . ' \11.yCtz-

yilda Osrnanh Devleti'nin, XVII. yuzyilda ise Safavilerin istilasinaugUI1l1sliL


50/79

434 KAFKASYA ULKELERI VE KIRIM

1722'den itibaren de Ruslann, Dagistan srmrboylannda gozukmeye baslamasi ileDagistan halklan mucadelelerine devam ederler. Bu donernde Dagistan iki isgalciguce karst destansi bir mucadele verir, Bir yandan Iran'a diger yanclan Rusya'yakarst mi..icaclele verdiler. 1700'lti yilllann sonunda Dagistan'da Imarnet ve islam i-galci guclere karst savasin bayraktarhguu yapacaktir. imam Mansur'un Cecen icle-rinclen baslayan mucadeleri Hamza Bey ve Gazi Muhammet He devam edecektir,Irnamlann sonuncusu Samil ile baslayan savas Rusya Carhgmr 201' durumda brra-kir, Carhk ordusu bir avuc yurts ever karsisinda onulmaz yaralar alir, Ancak 1859yilrna kadar 30 yrldan fazla suren savas paglIlann gucunu ti.iketir. Daghlar her ikitaraftan cia yi.izbinlerce insaru telef eden savasi mecburen birakmak zorunda ka-lirlar. ~amil tutuklarur ve si.irgi.ine gider. Rusya aruk Dagistan'in tek hakim gucu-dur. Fakat bu hakimiyet yer yer sekteye ugrar, ayaklanmalar birbirini takip ecler.Bu ayaklanmalann en onemlilerinden biri de 1877-1878 ayaklanmalandir,

Rusya'da devrim gunlerinde Carlik zor duruma di.iti.igOnde kaybedilmis olanbagnnsizhgi yeniden kazanabilmek icin Dagrstanlilar ayaklandilar, 11 MaYIs1918'cle Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti'nin kuruldugunu ilan ettiler. Cumhuriyetinsinrrlan Karadeniz'den Hazar Denizi'ne kadar butun Dagh topraklanru kapsiyor-duo Cumhuriyetin bagirnsrzhgmr ilk taniyan ulke Turkiye olclu. Ancak gerek Men-sevik gerekse Bolseviklerin saldin ve tazyiklerine dayanarnayan Kuzey KafkasyaCumhuriyeti hukumeti yikildi, yoneticiler ulkeyi terk etmek zoruncla kaldilar.


13 KaS1l111920'de Dagistan Ozerk SSC kuruldu. 1991'de SSCB dagihnca RusyaFederasyonu'na bagh bir cumhuriyet oldu.

Dagistan Cumhuriyeti Mart 1992'de Federasyon Anlasmasi'ru kabul etti. Mayis1993'te ise egernenligini deklare etti. Ayni yilm Aralik ayinda yeni Rus Anayasa-si'na karsi oylarna yapti ve kendi Anayasasi'ni 26 Temmuz 1994'te benimsedi.

Dagistan, Federal Devlet ve Cecenistan arasindaki catismadan ciddi sekilde et-kilenmekteydi. 21 Mart 1996 yilinda Dagistan Devlet Konseyi (Yuksek Idari Yapi)

iki sene daha gucunun devarn etmesi icin oylama yapti. Cumhuriyetci anayasarunmaddeleriyle karst karsrya kalsa ve Avarlar gibi bir kac etnik grubun protestosusoz konusu olsa cia anayasal kurulus bu karan onayladi. Karsit gruplar, "ldare'xle-ki komunistleri guclerini devarn ettirmekle sucladilar, 1995'in basmda meclis se-cimlerinde Islarnci, aynlikci ve kornunist partiler, Cecenlstan'dakl savasa karst 01-malan nedeniyle oy topladilar.

D. Ekonomik Yapl

Dagistan bir sanayi ulkesi degildir, DIke halkmin gecirni genellikle tanm, hay-vancilik ve geleneksel el sanatlartdir. Terek Deltasi ve Hazar Denizi boyunca uza-


51/79

K AFKA SYA OLK ELE IU V E K IR IM 435

nan sahil seridl boyunca tanm ve bagcilik yapihr, Dike topraklanrun % 15'i ekimeelverislidir, Tarim alanlannda bugday rrusir,pirinc uretilir, Yuksek ve yaylalik yo-relerde buyuk ve kucuk hayvan yetistiriciligi yapilir. Aynca ulkede elma, arrnut.kayisi, uzum gibi bircok meyve turn yetistirilir, Bu yuzden konserve sanayi gelis-mistir, Sanayi dallan genellikle icki, hah, izocam, el aletleri, maden kesme aletle-ri, kimyasal gubre, deri, yun, elektrik kaynaklan ve konserve gibi alanlarda yo-gunlasmisnr, Aynca geleneksel el sanatlan (comlek, kuyumculuk vs.) uretilebilme-ktedir. Dunyaca unlu Dagistan halilan ulkenin her yerinde uretilir,Lezgi, Tabasa-ran, Dargi halilan oldukca degerlidir, Bu halilar genellilde kucuk boyutlu seccade-lik seklindedir. Oldukca ince dokunan dugum ipleri yunden olur ve kisa kesilir,Cozguleri yun, atkilarrysa pamuktandir, Desenler cok parcali ve geometrik olup,parlak ve renkli bir mozaikten olusur, Demir isleme de gelismis bir sanat dalidrr.Petrol ve dogal gaz yonunden zengin topraklara sahip Dagistan'da komur cevhe-ri yataklari bulunmaktadir, Oteki onernli sanayiler makina yaplml, insaat malzeme-leri yapurn, kereste isleme, cam, sarap ve gida isleme alanlandir, Dike ekonomi-sinde Hazar Denizi'nde bahk ve havyar uretimi de onernli bir yer tutar.

Maden kaynaklan ise petrol, dogal gaz, kukurt, linyit ve kok komuru, apotit,fosfor, cesitl! renkli madenler ve maden sulandir,

Turizmde ise dunyada degerlendlrilemeyen bu den li potansiyele sahip bir 01-keye raslamak gercekten zordur. Dagrstan'm dogu smirlannr kusatan Hazar (K


52/79


53/79

KAFKASYA ULKELERl VE KIRlNl 437

II. Dunya Savasi'nda bagimsizhk ugruna Almanlarla isbirligi yaptiklan gerekce-siyle savastan sonra topluca Sibirya'ya surulen Cecenler 1956 yilmda anayurtlan-

na donebilmislerdir.


Cecen-Ingus Ozerk Cumhuriyeti, Kuzey Kafkasya'da yerleserek eski SSCB icin-de Rusya'run olusumu icinde yer almaktadir, Eski SSCB'nin dagilmasiyla Rusya'runolusumunda tekrar yer aldilar,

26 kasim 1990 gi.ini.iCecen Halk Meclisi toplandi. Kurultay baskanhgina HavaMajor General Dudayev secildi, Cecenler bu kurultayda egemenligini ilan etti.

1991 yih esnasinda Cecen Halkinm Ulusal Kongresi teclricen sabik Cecen-In-

gu Cumhuriyeti'ncle etkili bir guc sahibi oldu ve Ingus liclerlerle bolgenin ikiyeaynlmasi konusunda fikir birligine vardilar. Kesin smirlar sonraki bir anlasma ilekarara baglanacakti, Fakat bolgenin en genis bolumu uzun donernde bir CecenCumhuriyeti (Cecenya) olusturacakn.

Rusya'dan bagimsizhk lddiasiru tasiyan bu yeni siyasetin devlet baskanhgmadonuk secimleri 27 Kasim'da yapildi. Bu secimleri Dudayev kazandi. Duclayev'inbaskanligi altmda Cecen Cumhuriyeti, uluslararasi alanda tarunmasa da, bagimsiz-Irk iddiasini surdurdu, 12 Aralik 1993 tarihincle yapilari Rusya Devlet Dumas: se-cirnlerinde yer almadi, 16 Aralik'ta Cecenler yeni Rus Anayasasi'ru recldettiler.

Haziran 1992'de Rusya Federasyonu Yuksek Sovyeti Inguserya'run mustakilvarligiru bicimlendirerek lngus Cumhuriyeti'nin Rusya Feclerasyonu icinde olustu-rulmasi hakkindaki kanunu kabul etmisti. S1I11rlartam olarak tanrmlanmanusti fa-kat lngus bati topraklanna hakim olelu.

Bu yeni cumhuriyet, Kuzey Osetya Curnhuriyeti'nin dogu bolgelerinin ve bas-kentinin bir kisnum istecli. Bu sehir Osetyahlar tarafindan alindigr 1930'lara kadarortak bir bassehirdi, Yasayanlann cogunlugunun lngus oldugu Prigonadri tartisma-lann merkezini olusturrnaktaydi. Nisan 1991'cle cikan federal bir kanun, vatanla-

nndan cikanlan insanlann tekrar topraklanm satin alma haklannr tesis etmektey-eli. iki Curnhuriyet arasinda (Kuzey Osetya-Ingusya) baslayan silahli tehditler Ekim1992~de basladi ve 1994'e kadar devam etti. 27 ~ubat 1994'te Cumhuriyet'te Ana-yasa taslagirun bir referanclumu olan parlamento ve Baskanlik secimleri eszarnan-h olarak yapildi. lngusya'da yasayanlann toplam % 97'si Anayasa raslagi lehindeoy kullandi.

Arahk 1994 basinda Federal Rus askeri birlikleri Cecenya'ya girdi. Ocak basin-cla Baskanlik Sarayi'ru kontrole aldi, Cecenlerin direnisi burun cumhuriyette de-yam etti. 1996 ~ubat'1I1a kaclar tahminen 50.000 kisi causmalarda olduruldu.

250.000 kis! evsiz kaldi, 500.000 kisi rnulteci oldu.


54/79

K AFK ASYA ULKELER i V E K IR IM

lngusetya nufusu genelde Federal Baskan Boriltz Yeltsin rejimini destekleeli.Fakat Cecenistan'daki savasa muhalefetini guclu bir sekilde surdurdu.

Gi.ini.imi.izde, Kuzey Kafkasya'nm oldugu kadar diger Kafkas Cumhuriyetleri-nin de en guclusu olarak kabul edilmektedir. Ulkenin ell;! politikasi oncelikle veozellikle Kuzey Kafkasya'run yerli halklanrun varolusuna ve korunmasina yonelik-tiroBu yi.izc!endir ki Kuzey Kafkasya Daglilan Konfederasyonu ve buna yonelik ca-balar desteklenmektedir. Bunlarla ekonomik ve siyasi dostluk si.irdi.iri.ili.irken dev-letin hukurnet temsilcileri komsu i.ilkelerle de I l iskiyigelistirrne yollanm izlemek-tedir.

D. Sosyal Ve Kulturel Ozellikleri

3 i.iniversite (16.000 ogrencf), 12 teknikurn (12.600 6grenci), 542 ortaokul(256.000 ogrenci) bulunmaktadir,

E. Ekonomik Durum

Sanayisi ve ziraan orta duzeye gelismistir, Yeralti kaynaklan bakimmdan zen-gindir. Petrol ve yeralti gazlanna hemen hemen her yerde rastlanmaktadir, Madensuyu kaynaklan coktur, Yapi gerecleri (kirectasi, alci, kuvars kumu, kil) de boldur.Irrnaklan onernli hidroenerjiye sahiptir.

Elektrik enerjisi i.iretirni, petrokimya sanayisi, gida sanayisi gelismistir, Maden

ve makina sanayi bahsedilmeye deger,Tanm alarunda tahil ekimi, bagcilik, bahcecilik ve hayvancihk basta gelir. Hu-

bubat (357.000 ton), seker pancan (152.00 ton), aycicegi (14.00 ton) yetismekreaynca, hayvancihk alaninda (320.000 buyukbas, 793.000 kucukbas, 125.000 do-1111.1Z, 11.300 at) cia yeterli bir yaprya sahiptir (1990 rakamlarryla).


55/79

KABARDEY-BALKAR OZERK cUMHURiYEr t

A. Cografi Konum Ve Demografik Yap!

Kuzey Kafkasya'da, Kafkas Daglan'run kuzey eteklerinde, Terek Irmagi havza-sinda yer ahr, Kuzeyinde Rusya, dogusunda Kuzey Osetya, guneyinde Gurcistan,batismda ise Karacay-Cerkes bulunur. Bir bolumunun orrnanlarla kaph olmasinaragmen kuzey bolurnu gents bozkirdir, Balkarlar daha cok, Karacaylann dogusun-da Baksarn, Cegem ve Cerek Nehirlerinin gectigi vadilerde yogunlasmrslardir.

Cumhuriyetin yuzolcumu 12.500 km=dir. Nufusu 768.000 olup Kabardeyler363.000 (% 48), Balkarlar 71.000 (% 9), Ruslar 363.000 (% 48), Ukraynalilar 12.000(% 1.7) ve diger halklar ise 65.000 (% 8.7) kadardir.

Kabardey-Balkar Ozerk Cumhuriyeti'nde cahsanlann sayisi 267.000'dir. Yone-timde ise (Kabardeylerde ve Balkarlarda) toplamm % 69.8'idir.

B. Tarfhce

Rusya Cumhuriyeti'ndeki Cerkeslerin u< ; ;ayn soydan olustugunu kabul etmekmumkundur, Bunlar, Adigeler, Cerkesler ve Kabareleylerdir.

Kafkasya'da yasadiklan alanlarda icice olduklanrn dusunursek, bunlann ben-zer tarihi sureci yasadiklanru anlayabiliriz.

Kabardeylerin tarihini, diger Kafkas milletlerinden ve ozellikler Cerkeslerin ta-

rihinden ayn tutrnak rnumkun degildir,

Kabardeyler XIII-XV. yuzyillarda Batt Kafkasya'dan gelmisler ve Kabardey adr-ru almrslardir, Kabardeyler soy bakimindan Adigelere baghdiriar. Esiclen Kuban lr-magi boylannda, Dogu Karadeniz kryilannda onlarla karsihkh olarak yasarruslar-dir. Kafkasya yerli halklanndan Ruslarla ilk munasebette bulunan kesim Kabardey-ler olmustur, Bu kavmin esas halktan aynlrnis maceraperest unsurlan Ruslarin hiz-metine giriyordu. IV. Ivan da, 1567'de Terek Irrnagi'nda Terek adryla bir kale yap-tirnustir.

Kabardey ulkesinde Rus nufusunun guclenmesi Kinm Hanhgi'ru ve OsmanhDevleti'ni kuskulandirrrusnr, 17. yuzyilin ilk yillannda Rusya'ya karsi acilan Isvec-Lehistan savasindan yararlanarak ve yerlilerin cagnsina uyarak Kabardey ulkesiOsmanh Devleti tarafindan elele edilmistir, .

Kabardeyler, Turkleri sevincle karsilarmslardir, Osrnanh-Rus savasmdan 0735-1739) sonra, Kabardeyler Osrnanli Devleti ile Rusya arasinda yapilan 1739 Belgradanlasmasryla mustakil bir ulke sayilarak bagimsizliklan tarunnns ve Osmanh Dev-leti ile Rusya arasmda bir engel olmasi saglanmisur.

1768-1774 Osmanh-Rus savasindan sonra ise Kaynarca Anlasmasiyla Kabardey

ulkesi Ruslara birakilmrsur. Ruslar Kuban Irmaginm kuzeyinde oturan Kabardey-


56/79

440 K AFK ASYA U LK ELER i: V E K IR IM

leri kihctan gecirirler, Bir kisrm Kuban'in sol kiyisma kacar, Ruslar buralarda sehir-ler kurmaya baslaymca (783) Kabardeyleri Kuban ve Terek-Malka nehirlerininarasina sikrstirdilar. Fakat Kabardeylerin Ruslara karst ayaklanmalan uzun sure de-yam etrnistir. Ayaklanmalann bastmlmasmdan sonra KabardeyIerin Turkiye'yegocleri devarn etmistir, 1922 yihnda ise Kabardey-Balkar Ozerk Cumhuriyeti ku-ruldu.


1991'de Turk Halklan MecIisi'ne katildilar. 18 Arahk'ta ilk Balkar Halk UlusalKonseyi kongresi, Balkaryarun bagimsrzhgrru ve Rusya Federasyonu icerisinde birBalkarya Cumhuriyeti olustugunu Han ettiler,

Kabarday-Balkar bagirnsizlrgr 31 Arahk 1991'de Han edildi. 1995 zarfinda Fede-ral yetkililerle ikili bir anlasma imzalandi, 21 ~ubat 1996'da Baskan Valeri Kukov,Cumhuriyetin, Bagimsiz DevIetIer Toplulugu'nun Abhazya'ya yaptinm uygularna-SI seklindeki karanna uymayacagim Han etti. Kabarday-Balkar idari bir Baskanhgave bi-cameral bir yasama mecIisine sahiptir. Yasarna MecIisi, Cumhuriyetin Sovye-ti olarak bilinen bir ust kurum ve TemsiIciler Sovyeti denilen bir alt kurumdanolusmaktadir, Eski yonetici siruf yekilerin federal hukumet ve kornunist parti ara-sinda bolunmesine ragmen kontrolu elinde tutrnaktadir,

D. Sosyal Ve Kiiltiirel Ozellikler

Kabardey-Balkarlar sunni muslumandirlar, Kabardey'lerin ana dili Kafkas clille-rinin Abhaz-Adige grubuna aittir, Balkarlar Ural-Altay dil ailesinin, Turk kolununKipcak grubunun bir boyu clan Karacaylara cok yakin bir dili konusurlar, Iki halkcia hernen hemen istisnasiz ve ilk dil olarak kendi ana dillerini kullarurlar. Coguresmi dil olan Rusca'yi cok iyi konusur,

Bu ulkede 143 ortaokul (10 ydhk-126.000 ogrenci), 10 teknikum (87.000 6g-renci), 2 universite (11.500 ogrencf) bulunmaktadir. Kultur alarunda 250 kutupha-ne, 3 muze, 231 kulub'e sahiptir. Cok sayida tiyatro ve sinema bulunmaktachr, Ka-barcley dilinde 2 clergi (39.000 tirajli), 2 gazete (1.825.000 tirajlr), Balkar dilinde 1

gazete (1.575.000 tirajli) basilmaktadir (1984).

E. Ekonomik Durum

Kabardey-Balkar ekonomisinin .temelini sanayi sektoru olusturrnaktadrr.GSMH'nin % 60'mclan fazlasiru sanayi sektoru olusturur. Aglr sanayi, elektrik ener-jisi uretimi ve metalurji 6nemlidir. Makine yaplml da gelismistir, Bu Cumhuriyettetarim gelismistir, Kabardey duzlugunde bugday, rrusir, dan ve ayc;ic;egi yetistirilir,Daglann eteklerinde de sebze ve meyve ve uzum yetistirilmektedir, Aynca hay-vancilik cia yapilmaktadir. Dag koylerinde zengin otlaklar vardir, DIke dag turiz-minde ilerlemektedir.


57/79

KAFKASYA ULKELERl VE KIRlM 441

Sanayi ve tanrn sektorlerinin i.iretimleri (1989) ise oyledir. Elektrik enerjisi 200milyon kW/s, kereste 27.1 bin rrr', kablo 13.3 bin m'.

1. Sanayi Ve Tarun Sektorfi Uretimi (1989 Yilt)

Urunler Ol


58/79

KARA


59/79

KAFKASYA ULKELERl VE KIRIM

1992 Federasyon Anlasmasi sartlan geregi Cumhuriyet statusune yukseltilenbolgede etnik aynmcihk, Kafk:asya'daki diger cumhuriyetlere nazaran minimum-

duro4 Subat 1996'da Uluslararasi Cerkes Halklan Birligi'nin idari komitesi ve kon-

seyinin toplantisi Abhazya'ya yaptmmlar uygulama karanru protesto etmek icinyapildi. 6 Mart 1996'da Curnhuriyet'in Cumhuriyetci Baskanhk konusundaki refe-randum sonuclanna dayah yeni bir anayasal sistem benirnsendi. Onceki yil RusyaFederasyonu i!e sorumluluklan paylasma konusunda anlasma saglanmisu. Komu-nistler, bu muhafazakar bolgede hakim parti olarak kalrnrslardir, (1995'in sonun-daki Federal Parlamento secimlerinde oylann % 40'ml kazannuslardir), Karacay-Cerkes halen siyasi bagirnsizhk mi.icadeesi icindedir.

D. Sosyal VeKiiltiirel Ozellikler

Karacay-Cerkes toplumu Sunni-Hanefi'dirler, Cerkesler Kafkas dil grubununAbhaz-Adige kolundan, Kabardeylere yakin bir di! konusurken, Karacaylann anadi!i Balkarlar gibi Kipcak grubundandir,

Karacay-Cerkes Ozerk Bolgesi'nde 181 ortaokul (69 bin ogrenci), 5100 agren-cili teknik okul, 1 Universite (4100 ogrencf) bulunmaktadir. Yilda-Karacay dilin-de 47 bin, Cerkes dilinde 6.000 kitap basilmaktadir.

Karacay dilinde 2 dergi (139.000 tiraj) , 1 gazete (889.000 tiraj) yayinlanmakta-

dir, Bu bolgede 200 kutuphane, 240 kulup, muzeler, tiyatrolar vs. bulunmaktadrr.

E. Ekonomik Durum

Karacay-Cerkes Ozerk Bolgesi bol miktarda iktisadi kaynaklara sahiptir, Ko-mur, bakir, mermer, cinko vs. cikanlmaktadrr, Sanayi esas itibariyle Cerkesk seh-rindedir. Sanayinin % 65'i buradadir, Baslica sanayi sahalan perro-kimyadir. Gidamacldeleri, makine yapinu, tekstil VS, sanayii de gelismistir,

Tarimda en cok bitki uretimi yaprlmaktadir, Hububat, seker pancan, aycicegi,patates cok i.ireti!mekteclir. Hayvancilik da oldukca gelismistir, Ozellikle at yetisti-

riciligi cok onem tasimaktadir,

443


60/79

444 KAFKASYA illKELEID VE KIRllvl

1.Sanayi Ve Tarnn Sektoru Uretimi

Urunler 61~ti (1.000) Miktar

Elektrik Enerjisi kW/s 900.000Komur ton 210Orman Urunleri m3 42Kereste m3 88.1Trikotaj adet 1.400Ayakkabi ctft 9.185Cimento ton 2.682Beton-demir urunleri m3 1.407

Kerpic (biriket) adet 116.000~eker ton 45.1Sekerleme ton 4.2Konserve kutu 14.400Et uretimi ton 22.3Yag ton 1.3Bitkisel Yag ton 0.1Hububat ton 182~eker pancan ton 370

Ay~i~egi ton 27Patates ton 179Seine ton 47Buyukbas hayvan adet 283Ki.i~i.ikba hayvan adet 28Domuz adet 28At adet 19.8


61/79

KARABAG OZERK BOLGESi

A- Cografi Konum Ve Demografik Yap!

Karabag, tarihteki Kur ve Aras Irmaklan ile Gokce-Gol arasindaki tarihi Ar-ran'm daghk bolgesi ile bu bolgeye bagh ovalardan ibaret bir eyaletin ve 18. asir-da bu eyalet dahilinde kurulan rnustakil bir Turk Hanhgirun adidrr,

Bugun ise Karabag'in daglik bolgesinden ve Karabag arazisinin dortte birindenaz olan 4400 km+llk bir yuzolcumune sahip bir ozerk bolgeden soz etmek mi.im-kundur,

Yukari Karabag da denen bu bolgenin nufusu 188.000 kii olup baskenti iseHankenti'dir, Karabag'da nufusun dagilirm soyledir.

AzeriErmeniRusToplam

B. Tarihce

1805'te Karabag Hanbgl, Rusya'ya tabi olmustur, 1822'de ise Hanhk lagvedilipyerine Karabag Eyaleti kurulmustur, 1840 tarihinde ~ua Kazasma cevrilmis1868'de Gence Valiligi ihdas edilmis ve 1921'e kadar idari bolunmelere ugranus-

37.264123.0761.265162.181

tir.

Rus hakimiyetine girdikten sonra, bu durumun saglarnlastmlmasi icin digereyaletlerden buraya sistemli bir sekilde Ermeniler yerlestirilmistir.

1917'de vukubulan Rus ihtilali i.izerine Kafkasya'da milli istiklal hareketleri bas-ladigi zarnan, Ermeniler Karabag uzerinde hak iddiasina kalkistilar. Bu yuzden bo-zulan asayisi 1918'de Osmanli ordulan yeniden saglarmslardir. Osmanh kuvvetle-ri cekildikten sonra, Mondros mutarekesi geregince, galip devletler nanuna Azer-baycan'i isgal eden ingiliz kuvvetleri kumandanhgi ve nufusun cogunlugu itibariy-le Turk olusunu dikkate alarak 1919'da Karabag'i, Azerbaycan arazisine dahil ibneclerler. 1920 Rus istilasmdan sonra ise buraya ozerklik verilcli.

Boylece Rus-Errnenistaru'run kurulmasi saglarurken tarihi Karabag'm buyuk birkismiru teskil eden Zengezur Kazasi da 1921'c1e buraya dahil edilmis, 1923'c1e K-arabag'm daglik bolgesinde Cevansir, ~ua ve Cebrail kazalannda Ermenilereozerklik verilmis, boylelikle Daglik Karabag Ozerk Bolgesi meydana getirilmisiir.Ermenilerin sistemli bir sekilde iskan edilmeleri, Karabag'da Ermeni nufusununzaman icerisinde artrnasina yol acnustir. Bu arada, Stalin'in emri ile yi.iz bindenfazla Azerbaycan Turku baska yerlere iskana zorlanmisir. 1904 yilinda % 6 olan Er-meni nufusu 20. yuzyilm ortalannda % 60-70'lere cikanlnustu.

Ozellikle 1900'lerin sonu Kafkasyasmda Ermenlerin Azerbaycan topraklannda

saldmlanru yayginlasnrdiklan yerler, Karabag ve Nahcrvan bolgeleridir. Zira Kara-


62/79

446 KA FK ASYA U LK ELER I V EKIRIM

bag ve Nahcivan, Dogu Transkafkasya ile Turkiye arasinda stratejik bir koridormeydana getirmektedir. lste bu sebeple, her iki bolgeye Carlik Rusyasi ve dahasonraki donernlerde sisternli olarak Ermeni goc ve iskaru tesvik edilmistir, Gunu-muzde de gelisen olaylar aym politikanm devam ettigini gostermektedir.

C. Siyasi-Idart Yaprdaki Gelismeler

5 Temmuz 1921'de Azerbaycan idaresi altmdaki Daglik Karabag'a ozerklik hak-kr tarnnmis ve 7 Temmuz 1923'te merkezi Azerbaycan'm Susa sehri oimak uzere,Daghk Karabag'in Ozerk Bolge olmasi karan kabul edilmistir,

Cesitll donernlerde Ermenilerin bolgedeki .talepleri gunderne gelmis, ancakherhagi bir degtsiklik olmamrsti.

Karabag Ozerk Bolgesi Meclisi, 20 Subat 1988'de yorenin Ermenistan'a baglan-

masuu isteyen bir karar aldr, Yuksek Sovyet Prezidyumu istegi reddetti. Erivan'dagosteriler, pasif direnis; Henkenti'nde grevler basladi, Azerbaycan'daki gosteriler-de 32 kisi oldu (Mart 1988). Catismalar durmaymca bolgenin yonetimi dogrudanMoskova'ya baglandi, 2 EyWI 1991'de Yukan Karabag meclisinin Ermeni uyeleribagrmsizlrk ilan ettiler.

Azerbaycan Parlamentosu da ozerklik statusunu kaldirarak bolgeyi dogrudanyonetimine aldi. 10 Arahk'ta yapilan halk oylamasmda Ermeni ahali bolgenin ba-gIn1Slzhgmi onaylayarak Ermenistan'la birlesme iradesini belirtti. 1992'de anlas-mazlik uluslararasi nitelik kazandi. Azerbaycan ve Ermenistan AGiK'e kabul edil-diler. AGiK Karabag'a bir komisyon gonderdi. Rusya Subat sonunda Karabag'da-ki birliklerini geri cekti, Ermenistan Turkiye'nin bans plaruru geri cevirerek butunKarabag'i Isgal etti ve 4 km genisligindeki Lacin koridoruyla Ermenistan'a bagla-di. Bunun uzerine Turkiye Errnenistan'a ekonomik ambargo uygulamaya basladr.

D. Ekonomik Yapr

Hayvancilik ve orrnancihk isletmelerinln yam sira, pek gelismemis sanayi (de-ri isleme, mobilyacilik, dogal ve yapay iplik kullanan tekstil sanayileri, besin sa-nayileri) etkinliklerine de rastlarur.


63/79

NAHCIVAN OZERK cUMHURiYE1 i

A. Cografi Konum Ve Demografik Yap1

Nahcivan Ti.irkiye'nin dogu hududunda, Aras nehrinin kuzeyinde, kuzeyindeve dogusunda Ermenistan, gi.ineyinde iran olan ozerk cumhuriyettir, Ti.irkiye ileoniki km'lik sirun bulunmaktadir,

Nahcivan Ozerk Cumhuriyeti'nin yuzolcurnu 5.500 km', nufusu 295.000, IX1-kenti ise Nahcrvan kentidir, Nufusun dagilimi ise soyledir, Azeri 229.968, Ermeni3.406, Rus 3.807, top lam 240.459.

B. Tarihce

Nahcivan sehri Halife Osman zamaninda Muslumanlar tarafindan fethedilrnis-

til'. Daha soma cesitli Arap hanedanlanrun yonetiminde bulunmus ve 1136-1225yillannda hi.iki.im si.iren Ildenizli Atabeyler donerninde de bu Atabeylere baglan-misnr, Nahcrvan, Atabeyler yonetimi sirasmda oldukca onernli ve gozde bir mer-kez haline gelmistl.

Celaleddin Harzemsah'm Azerbaycan'i ele gecirdigi donemde bu hi.iki.imdanneline ge


64/79

448 K AFK ASYA U LK ELER i V E IGR IM

Agustos 1920'cle Erivan yonetimi He bir anlasma imzalayan Sovyetler, Ti.irkiye ileAzerbaycan arasinda bulunan Nahcrvan'i Ermeniler'e birakrmslardu.

Moskova gorusmelerinin neticesiz kalmasi i.izerine Sovyetlerin destegini alanErmeniler, 24 Eyli.il'cle saldinya gecmisler, bunun i.izerine 28 Eylul'de Kazim Kara-bekir Pasa kumandasindaki Ti.irk Orclusu Dogu harekatina baslanustir,

Bu harekatm sonunda 2 Aralik 1920'de Ti.irkiye He Ermenistan arasmda imza-lanan Gi.imri.i Anlasmasinin 2. maddesi ile, Nahcivan bolgesi gecici olarak Turki-ye'nin himayesine birakrlnustir, Ti.irkiye He Sovyet Rusya arasinda daha soma, 16Mart 1921'de Moskova'da imzalanan Dostluk ve Kardeslik Anlasmasinm 3. mad-desi ile de taraflar, Nahcrvan bolgesinin himaye hakkrni ucuncu bir clevlete hicbirzarnan birakmamak sartiyla, Azerbaycan koruyuculugunda ozerk bir bolge teskil

eclilmesi konulannda anlasmislardir.Sozkonusu Anlasmarun 3. maddesi U hukrnu tasimaktaydi.

"Bagitlr taraflar, anlasmamn 1 (c) ekinde belirlenen smirlar icindeki Nahcrvankesiminin, koruyuculuk hakkuu bir ucuncu devlete hie; bir zarnan brrakmamuksartryla, Azerbaycan koruyuculugunda ozerk bir bolge halinde olusturulmasi 1< : 0 -nusunda anlasnuslardir."

Nah~lvan bolgesinin Azerbaycan himayesinde ozerk bir bolge olmasi icin sonclerece kararh davranan Turkiye, Moskova Anlasmasinda yer alan bu hususu, KarsAnlasmasmin 5. maddesine de koydurmustur. 13 Ekirn 1921'cle Kars'ta imzalannn

Turkiye ile Ermenistan, Azerbaycan ve Gi.ircistan arasindaki Dostluk Anlasmasuun5. maddesinde U husus yer almaktaydi.

"Turkiye Hukumeti ile Ermenistan ve Azerbaycan Sovyet Hi.iki.imetleri, isbu an-lasmarun 111 sayih ekinde belirtilen sirurlar icinde olrnak uzere, Nahcivan bolge-sinin Azerbaycan'm koruyuculugunda ozerk bir i.ilke halinde olusturulmasi konu-sun cia anlasnuslardir."

c. Siyasi Ve Idari Yapidaki Gelismeler

Cumhuriyetin ozerk olmasinm nedeni i.ilkenin ana topraklanndan Ermenlstan

arazisiyle aynlrrus olmasindan kaynaklanrnaktadtr, Aynca bolgede Azeri nufusunagirhklr olrnasr da bu cumhuriyetin Azerbaycan'a bagh olmasina katkida bulun-mustur,

Yonetimde ozerk olan cumhuriyetin kendi parlarnentosu, hukumeti, bayragi veamblerni ile baskenti bulunmaktadir,

D. Ekonomik Durum

Ekonornisi tanma dayah olan cumhuriyette, Azerbaycan halt sanayisinin yungereksinimini karsilarnak icin koyun besiciligi yaprhr, Sanayi madencilik, ipeklidokumacihk, pamuk ve gida islemeyle smirlidir,


65/79

ADIGE OZERK BOLGESi

A. Cografi Konum ve Demografik Yapr

Kafkasya'da ingur Irmagi ile Don nehrine kadar Karadeniz ile Azak Denizi ki-yilan, buralardan doguya dogru, Don, Kuma, Terek If111agm111uzannsi boyuncaKafkas srradaglanrun kuzeyinde bulunan alana Adigey adi verilir. Adigey halkrnaAdige, veya yabancilann deyimiyle Cerkes denilmektedir.

Adige Ozerk Bolgesi ise, Kuban irmagmm sag ve sol sahillerindeki ovahktanguneyde Soci sehrinin yakmlarina kadar sokulmaktadrr, Yuzolcumu 7.600 kmdir.

Nufusu 135.000 ( % .30)'i Adige ve 215.000 (% 70)'i Rus 01111akuzere 450.000kadardir. Az sayida veya iki halkin arasina kan1111bir halde Ukraynali, Ermeni,

Nogay ve Yahudi de yasarnaktadir,

B. Tanihce

Tarih boyunca Kafkas ve Cerkes (Adige, Kabardey vs.) halklanrun daha cokicinde bulunduklari jeopolitikten oturu, benzer kaderi paylastiklan aida geldigin-de Adige tarihiyle, diger Cerkes soylannm tarihleri arasinda ortakhklar bulunmasison derece tabiidir, Ancak, arastirmarmz strasinda cumhuriyetlerin imdiki siyasi-idari sirurlan dikkate ahndigmdan mumkun oldugu kadar farkli tarihi ozelliklerdikkate almrnaya cahsrlmis, tekrarlardan kacmilrmsnr.

Cerkesler, tarih boyunca Grekler, Inkitler, Rornahlar, Bizanshlar, Hunlar, Alalar,Avarlar, Hazarlar, Kipciklar, Altmordulular, Kmrn Tatarlan, Araplar, lranlilar, Gi.ir-euler, Lazlar, Dogu Slavlari ve 11. ve 12. yuzyillarda Adige masallannda Frenk sek-Iinde gecen Bat! Avrupa halklan ile iliskiye girmislerdir. Bu iliskilerin bazilan ge-cici olurken bazilan ise asirlarca surerek bu halkm arulannda derin izler biraknus-tir.

ilk Yunan Adige-Abhaz iliskileri M.O. yuzyillar arasinda Karadeniz'in kuzey ki-yilannda kurulan ticaret kolonileri devrinde baslar, Araplar ise 8. yuzyilda Kafkas-ya'da agirliklanm hissettirmeye baslarlar. Bu tarihlerde Adigeler Hazar Kralligi'runbunyesinde bulunmaktadirlar. Abhazlar ise Abbazya Kralhg) adr altinda bagunsrzve guclu bir devlettir. Orta Asya'dan gelen yeni goc dalgalanrun neticesinde Ha-zar Devleti'nin yikilmasi Bizans ve Avrupalilara yeni i olanaklan saglar. Ceneviz-Ii ve Veneclikli tuccarlar Klr1l11,Adige ve Abhaz kryilanda bir cok ticaret kolonisi01ustururlar,

Cengiz lmparatorlugu donerninde bu saharun transit onerni oldukca artmrsur.

1263 yilinda MISlr Sultarn ile Bizans Irnparatoru arasinda yapilan anlasmaya g


66/79

450 KAFKASYA illKELERi VE KlRIM

Ian Memluk yonetirni bu yonuyle oldukca ilginctir, Ancak Mernluk Devleti'ni ku-ranlann, Mogel istilasr sonueu ulkesini terk etmek zorunda kalan Kuzey Kafkas-

yalilar oldugu da iddia edilmektedir.13. yuzyilin ilk yansmda Dagistan'i ele gecirip Adige ulkesine gecen Mogel 01'-

dulari Adigelerin rum direnmelerine karsin ilerlerler ve Azak denizi kryrsmdaki Ta-man Yanmadasr'ndaki Cengiz kolonilerini altusr ederler. Bu tarihten sonra Adige-ler uzun sure Altinordu Devleti'nin yonetimi altinda kahrlar, Iliskiler sonralan dost-luk ternelinde gelismis ve Alunordu Hanlannin cocuklanrun terbiyesi ve yetistiril-mesi bizzat Adigeler tarafindan yapihr olmustur, Ayni sey daha sonralan KirunHanlanrun cocuklan icin de soz konusu olacaktir,

Adige-Rus iliskileri ise daha 10. yuzyilda baslamrsur, Bunun nedeni ise Taman

Tarhanligi uzerindeki karsilikh hak iddialarrydi.

Cerkeslerle Ruslann savasi bu olaydan sonra da surdu. Fakat Dogu Avrupa'yiistila eden Turk boylan Kiev Prenslerini daha kuzeye cekilrneye mecbur ederek,Rus ulusunun olusmasina yardimci oldular ..

Zayiflayan Altmordu Devleti'nin bu zaafindan yararlanarak Moskova cevresin-de varhklanru oturtan Ruslar, yeniden Adigelerle karsi karsrya geldiler.

Bizans Imparatorlugu'nun Osmanlilar tarafindan ortadan kaldmlmasmdan son-ra, Bizansh prenseslerden bid ile evlenip Bizans lmparatorlugu'nun iki bash kar-

taliru devlet arrnasi olarak benirnseyen ve bu sekllde kendisini de Bizans Impara-torlugu'nun varisi olarak ilan eden III. Ivan'in torunu muthis Ivan IV. Kafkasya'yiistilaya hazirlanarak Hazar Denizi eivannda bir kale yaptmr, Ancak IV. Ivan'dansonraki Rus yonetimiyle (1594-1604) karst karsiya gelen Adigeler, Rus ordusunurnaglup ederler. Bu olaydan sonra Adige-Rus iliskileri tamarnen savas haline do-nusur.

Cerkes-Rus iliskileri surekli olarak konrye giderken, Osmanlilar 1475 yilindaKefe'yi hemen sonra Azak kalesini ele gecirerek civardaki Venedik kalelerini or-tadan kaldmrlar, Bu hareket sonueunda da Kmrn Hanhgr da Osmanh himayesine

gec;:er. Bu sekilde Adigelere kornsu olan Osmanlilar zor kullanmak yerine onlanmuslumanlasnrrnak ve duygusal olarak Halifeye baglamak istediler.

Bu arada Rus-Cerkes savaslan rum hiziyla surmektedir, Ruslar surekli ilerleye-rek stratejik mevkileri ve kaleleri ele gecirmeye baslarlar, Kafkasya'cla bir cevirmehareketine girisrnislerdir.

Onceleri Osmanhlar tarafrndan pek onern verilmeyen Cerkeslerin 1 . Alxlulme-eicl zamarunda birdenbire deger kazandigiru goruyoruz. Ruslar Taman, Kuban, Da-glstan ve Gurcistan'a yerlesmeye baslarruslardrr, Osamanhlar Rus yayilrnucilgrnakarst ropraklanru koruyabilmek icin bir Cerkes duvan olusturrnaya karar verdiler,


67/79

Cunku Cerkesler gerektiginde hemen hazir hale gelebilecek 80.000 kisilik bir or-du cikarabilirlerdi. Osmanh yoneticileri dindarhgi ve iyi ahlaki ile tanmnus, aslenKafkas kokenli Ferruh Ali Pasa, Sogucak Kalesinden baska Gelincik Limaru'rn veAnapa'yi onararak yava yavas Cerkeslere yakinlasnus ve onlarla steak iliskilerkurmustur, Ancak Ferruh Ali Pasa cahsmalanni tamamlayamadan Istanbul'a gerie;,:agnlmltlr.Bundan sonra da Cerkezistan'rn Istanbul'a baglanmasi isinin suya du-ti.igi.inii goruyoruz.

Ruslann uzun bir si.irede basardigi cevirme hareketi ve kaleler Cerkeslerin 1840yihndaki siddetli saldmlanna bir Yl1bile dayanamadi, AYl1lyil icerisinde hirer hi-rer Cerkeslerin eline gecti. Osmanli Devleti'nin ozellikle Balkanlardakl yenilgilerisonucunda, 1829 Edirne Anlasmasryla Kafkasya'run bir anlamda Rus topragi oklu-

gunu kabullenmesi Cerkesleri hie memnun etmernisti. Aslinda Cerkesler kendile-rini Osmanli tebaasi da saymryorlardi. Cunku Kuzey Kafkasyalilarla Osmanlilanniliskileri ortak dusmana karsi ortak tavir seklinde gelismisti. Edirne AnlasmasiylaOsmanh Devleti bu degerli muttefikini feda etmek zorunda kalmisnr. Cerkeslerbir muhtira ile hem Babiali'yi hem de Ingiltere'yi uyardilar. Hemen ardmdan in -giltere ciddi tedbirler almaya karar verdi.

lngiltere'ninlstanbul Konsolosu, Kafkasya'da cereyan eden olaylan dikkatle iz-Iiyor ve Londra'yi Cerkes ulusal savasina destek vermeleri konusunda sik sik uya-nyordu. Ona gore Cerkeslerin desteklenmesi Ingiltere'nin cikannaydi.

Edirne Anlasmasi'run Cerkezlstan'la ilgili rnaddesini tanimayan lngiltere, 1837yihnda Basbakan L

Documents

Kafkasya ve Kırım