HeeCe}esì efJeJeÀemeeJejer} HegmleJeÀeb®³ee Me=bKe}s®ee SJeÀ Yeeie

Mees<e Ke·eHeeCe}esì efJeJeÀeme - Jee®ee, mecepetve I³ee DeeefCe Òel³e#e JeÀje

ns HegmleJeÀ Heeveer HeÀeGb[sµeveves }esJeÀefnleemee"er le³eej kesÀ}s Deens. ³eele efo}s}er leebef$eJeÀ ceeefnleer De®etJeÀ Demes}, ³eeyeeyele Deecner HetCe& Keyejoejer Iesle}er Deens.

HeCe lejerner HeeCe}esìe®eb JeÀesCelebner JeÀece neleele IesC³eeDeeOeer ³ee efJe<e³eeleu³ee lep%eeb®eb ceeie&oµe&ve peªj I³ee. JeÀOeer JeÀOeer HeeCe}esìe®³ee He×leeRceO³es

JesieJesieUîee lep%eebceO³es celeYeso Demet µeJeÀleele. l³eecegUs DeeHeCe DeeHe}er yeg×er, efJeJesJeÀ ³eeb®ee JeeHej JeÀªve mJele:®³ee peyeeyeoejerJej ³ee HegmleJeÀele efou³ee

ies}su³ee meuu³eebvee ceev³e eEJeÀJee Deceev³e JeÀje. HeeCe}esìe®³ee p³ee JeÀeceebceO³es µeemevee®eer HejJeeveieer DeeJeµ³eJeÀ Demes} efleLes leer veJeÌJeÀer®e I³ee. JeÀesCel³eener

DeveJeOeeveeves jeefn}su³ee $egìermee"er Heeveer HeÀeGb[sµeve eEJeÀJee Heeveer HeÀeGb[sµeve®es leebef$eJeÀ meu}eieej peyeeyeoej jenCeej veener.

DemkeerkeÉÀleer

Paani Foundation welcomes the distribution and reproduction of this manual (in both original and language versions) by interested individuals and organisations for non commercial purposes. Prior permission of the Paani Foundation must be obtained for any such usage.C

vee@}spe heeì&vej

leebef$eJeÀ meu}eieej[er. S}. ceesefnles (Je=Àef<e DeefOeJeÀejer, cenejeä^ µeemeve)

701, JeÀeJeÀ[ cesvµeve, meejmJele JeÀe@}veer, meeblee¬etÀPe (Heef½ece), cegbyeF& - 400054

ÒeJeÀeµeJeÀ

Heefn}er DeeJe=Êeer

cee®e& 2018

leebef$eJeÀ HegvejeJe}esJeÀvemeboerHe peeOeJe (meb®ee}JeÀ, Jee@ìj)

cegKeHe=÷

JeÀ}e Jew<CeJeer vesJeemeJeÀj

ef[Pee³evej efve³eleer yeves

ef¬eÀSefìJn efìce

ef¬eÀSefìJn [e³ejsJeÌìj megjsµe Yeeefì³ee

efJeMes<e ³eesieoeve ef¬eÀmìesHeÀj jsiees

eqm¬eÀHì efJepe³e JeÀ}ceJeÀj

ûeeefHeÀJeÌme ns[ µeerle} meeKejJeÀj

ûeeefHeÀJeÀ ef[Pee³evej Òe%ee meeJeble, levegpee Hejye, megneme les}er

efmeefve³ej F}mì^sìj nsceble Heeìer}

F}mì^sìj jecekeãÀ<Ce jeke}s

eEJeÀcele - 65 ©He³es

ceeie&oMe&veemeeþer efkeMes<e DeeYeejefceef}bo k³ekenejs (mke®í Yeejle efceMeve, efpe.he.veebos[)

meene³³e

ISBN 978-81-937266-6-2

www.wotr.org

ÒemleeJevee

vecemkeÀej ceb[Uer. mee} 2016 ceO³es Deecner SkeÀ Òe³eesie kesÀ}e. HeeCe}esìe®es efJe%eeve mecepetve DeeefCe efMeketÀve }eskeÀ mJele:®³ee efnceleerJej og<keÀeUeJej ceele keÀª MekeÀleele keÀe, ns leHeemeC³eemeeþer ne SkeÀ Òe³elve neslee. ³eemeeþer Deecner Heeveer HeÀeGb[sMeve®³ee ceeO³eceeletve ieeJeeieeJeebceO³es pe}mebOeejCe ³ee efJe<e³eeJej `mel³ecesJe pe³eles Jee@ìj keÀHe' ³ee mHeOes&®eb Dee³eespeve kesÀ}b. ³ee mHeOex®³ee Debleie&le menYeeieer ieeJeebvee Heeveer HeÀeGb[sMeve®eb HeeCe}esì efJekeÀeme ³ee efJe<e³eeJej®eb ÒeefMe#eCe IesTve l³eeb®³ee ieeJeebceO³es HeeCe}esìe®es GHe®eej keÀje³e®es nesles.

ÒeeLeefcekeÀ mlejeJej cenejeøì£eleu³ee 3 lee}gke̳eebceO³es megª Pee}su³ee ³ee Òe³eesiee}e }eskeÀebveer YejYeªve Òeeflemeeo efo}e DeeefCe DeeHeeHeu³ee ieeJeebceO³es HeeCe}esì efJekeÀemee®eb Glke=Àä keÀece keÀªve oeKeJe}b. yeIelee yeIelee efkeÀl³eskeÀ ieeJeebveer mJele:®³ee efnceleerJej `og<keÀeUûemle' DemeC³eeHeemetve `HeeC³eeves mece=×' yeveC³eeHe³e¥le®ee ÒeJeeme HetCe& kesÀ}e. ³ee ³eMeeletve ÒesjCee IesTve 2017 ceO³es Jee@ìj keÀHe mHeOex®ee DeeJeekeÀe one Heìerves ceesþe Pee}e DeeefCe Deelee ner mHeOee& nUtnUt HeeC³ee®eer SkeÀ }eskeÀ®eUJeU nesT }eie}er Deens.

ceb[Uer, ns Meke̳e nesC³eeceeies Del³eble cenÊJee®ee Jeeìe MeemekeÀer³e J³eJemLes®ee Deens, efpe®eb vesle=lJe kesÀ}b Deens KegÎ cenejeä^e®es ceeveveer³e cegK³eceb$eer Þeer. osJeWê HeÀ[CeJeerme ³eebveer! l³eeb®eer ner ceveeHeemetve keÀUkeÀU Deens keÀer DeeHe}e cenejeä^ ne HeeCeeroej Pee}e Heeefnpes DeeefCe ³ee®ee HeefjCeece Demee Pee}e Deens keÀer meeceev³e pevelee DeeefCe mejkeÀej ³eeb®eer `ve Yetlees ve YeefJe<³eefle' DeMeer SkeÀ Yeeieeroejer Heene³e}e efceUle Deens, peer HeeC³ee®eb ogefYe&#³e otj keÀªve ceneje<ì^e}e og<keÀeUcegkeÌle keÀjC³eemeeþer Pee}er Deens.

HeeCe}esì efJekeÀeme ner KejesKej®e SkeÀ peeot®eer í[er Deens. HeCe ³ee peeot®³ee cegUeMeer pes SkeÀ efJe%eeve Deens les peemleerle peemle }eskeÀebHe³e¥le Heesnes®e}b Heeefnpes, DeMeer Deece®eer ceveeHeemetve F®íe Deens DeeefCe cnCetve®e Deecner ³ee efJe%eevee}e DeefleMe³e meesH³ee DeeefCe kegÀCee}ener Jee®etve menpe mecepes} DeMee HegmlekeÀeb®³ee ªHeele Me=bKe}eye× keÀjle Deenesle pesCeskeÀªve ns %eeve efceUJeC³eele kegÀCee}ener kegÀþ}erner De[®eCe jenCeej veener.

}eskeÀebceOeu³ee ogo&c³e F®íeMekeÌleerJej efJeéeeme þsJetve®e Heeveer HeÀeGb[sMeve®³ee keÀecee®eer meg©Jeele Pee}er DeeefCeKejesKej®e }eskeÀebveer ns oeKeJetve efo}b keÀer l³eeb®³ee Òe³elveebceO³es `yeo} Ie[Jetve DeeCeC³ee®eer' Demeerce leekeÀo Deens.ner }eskeÀ®eUJeU DeefOekeÀeefOekeÀ Je=ef×biele nesC³eemeeþer Heeveer HeÀeGb[sMeve cnCetve Deecner keÀefìye× Deenesle.

³ee }eskeÀMekeÌleer}e®e ner HegmlekeÀeb®eer Me=bKe}e meceefHe&le.

DeeHe}s efkeÀjCe jeJe Je Deeefcej Keeve

mel³ecesJe pe³eles Jee@ìj keÀHe' ³ee mHeOes&®eb Dee³eespeve kesÀ}b. ³ee mHeOex®³ee Debleie&le menYeeieer ieeJeebvee Heeveer HeÀeGb[sMeve®eb HeeCe}esì efJekeÀeme ³ee efJe<e³eeJej®eb ÒeefMe#eCe IesTve l³eeb®³ee ieeJeebceO³es

Pee}su³ee ³ee Òe³eesiee}e }eskeÀebveer YejYe ve Òeeflemeeo efo}e

vecemkeÀej ceb[Uer `ìeJeÀeTHeemetve efìJeÀeT' ner cnCe SsJeÀ}er Deens JeÀe legcner?

³ee cnCeer®es lebleesleble Hee}ve JeÀjCeeje SJeÀ HeeCe}esì GHe®eej Deens. l³ee®eb veeJe Deens, Mees<e Ke·e!

1Mees<e Ke·e

Meew®ee}³eeleer} meeb[HeeCeer Mees<e Ke·îeele mees[}b peele veener.

}#eele "sJee

Mees<e Ke·e ne peefceveerle KeCe}s}e Demee Ke·e Deens pees mJe³ebHeekeÀIejeletve DeeefCe vneCeerIejeletve yeensj He[CeeN³ee meeb[HeeC³eeleer} DeMeg×er Mees<etve Ieslees DeeefCe HeeCeer Meg× keÀªve peefceveerle cegjJelees.

Mees<e Ke·e cnCepes keÀe³e?

Meew®ee}³eeleer} meeb[HeeCeer Mees<e Ke·îeele mees[}b peele veener.

2Mees<e Ke·e

Iejeletve yeensj He[Ceejb meeb[HeeCeer [yeJe̳eeb®³ee ªHeele Deepetyeepet®³ee Heefjmejele pecee nesleb. l³eecegUs meJe&$e ogie¥Oeer Hemejles DeeefCe Deepeejeb®ee HewÀ}eJe neslees. efMeJee³e meeb[HeeC³ee®eb yee<HeerYeJeve nesTve cees"îee ÒeceeCeele HeeCeer Jee³ee peeleb.

Mees<e Ke·e keÀe yeebOeleele?

DeMee HeefjefmLeleerle IejepeJeU yeebOe}s}e Mees<e Ke·e meeb[HeeC³eeleer} DeMeg×er Mees<etve Meg× HeeCeer peefceveerle cegjJelees. l³eecegUs peefceveerKee}er} HeeC³ee®eer HeeleUer Jee{les. efMeJee³e meeb[HeeC³eecegUs nesCeeN³ee Deepeejeb®ee HewÀ}eJemeg×e ìUlees.

3Mees<e Ke·e

Mees<e Ke·îeecegUs HeeC³ee®eerr efJeÀleer ye®ele nesF&}?

DeeefCe ieeJeele ÒeefleJ³eJeÌleer mejemejer 20 ef}ìj HeeCeer DebIeesU DeeefCe mJe³ebHeeJeÀ ³eebmee"er JeeHej}b peeTve meeb[HeeC³ee®³ee ªHeeves Jee³ee peeleb.

Demeb ceevet ³ee, SJeÀe ieeJee®eer }esJeÀmebK³ee 1000 Deens.

4Mees<e Ke·e

cnCepes ³ee Mees<e Ke·îeecegUs ³ee ieeJee®eer ojJe<eae 73 }eKe ef}ìj HeeC³ee®eer ye®ele nesF&}!

efce$eebvees, pej ³ee ieeJeele Òel³esJeÀ Iejeves Mees<e Ke·s yeebOe}s lej ns ieeJe ÒeefleJe<eae efJeÀleer HeeCeer Jee®eJet MeJesÀ}?

SJeÀe Je<ee&le ieeJeeletve Jee³ee peeCeejb SJetÀCe meeb[HeeCeer

† 20,000 x 365

† 73 }eKe ef}ìj

Òeefleefove ieeJeeletve Jee³ee peeCeejb SJetÀCe meeb[HeeCeer

† 20 x1000

† 20,000 ef}ìj

ef}ìj HeeC³ee®eer ye®ele nesF&}!

5Mees<e Ke·e

Mees<e Ke·e kegÀþs yeebOeleele?

Mees<e Ke·³ee®eer peeiee efveJe[leevee Heg{er} cegÎs }#eele I³eeJesle.

2 l³ee peeies®³ee Deieoer peJeU efHeC³ee®³ee HeeC³ee®es ðeesle cnCepes®e efJeefnjer Demet ve³esle.

1

meeb[HeeCeer yeensjpeeC³ee®ee ceeie&

efJenerj

Iejeleer} meeb[HeeCeer efpeLetve Iejeyeensj ³esleb efleLetve peJeUHeeme 4 HetÀì x 4 HetÀì x 4 HetÀì Fleke̳ee DeekeÀeje®ee Mees<e Ke·e menpeHeCes KeCelee ³esF&} DeMeer peeiee DemeeJeer.

6Mees<e Ke·e

ner ìekeÀer 1 ceerìj Gb®eer®eer DeeefCe 3 HetÀì J³eemee®eer DemeeJeer. efle®³ee Jej®³ee yeepetves 6 Fb®e peeiee mees[tve 3 Fb®e J³eemee®eer ®eej YeeskebÀ DemeeJeerle. efle®³ee PeekeÀCeeJej 3 Fb®e J³eemee®eb SkeÀ YeeskeÀ DemeeJeb.ner ìekeÀer 1 ceerìj Gb®eer®eer DeeefCe 3 HetÀì J³eemee®eer DemeeJeer. efle®³ee Jej®³ee yeepetves 6 Fb®e peeiee

1 efmeceWì®eer efJeefMeä He×leer®eer ìekeÀer

}#eele "sJee - efmeceW쮳ee ìeJeÀerSsJepeer legcner H}eeqmìJeÀ®eer ìeJeÀer eEJeÀJee H}eeqmìJeÀ®ee eEHeHemeg×e JeeHeª MeJeÀlee.

DeMee ÒeJeÀej®eer efmeceWì®eer ìeJeÀeryeepeejeletve yeveJetve I³eeJeer }eieles.

1 c

eerìj

3 HetÀì

6 Fb®e

3 Fb®e3 Fb®e

3 Fb®e

3 Fb®e3 Fb®e

3 HetÀì

3 Fb®e

3 Fb®e

1 c

eerìj

Mees<e Ke·e le³eej JeÀjC³eemee"er JeÀe³e meeefnl³e }eieleb?

}#eele "sJee - efmeceW쮳ee ìeJeÀerSsJepeer legcner H}eeqmìJeÀ®eer ìeJeÀer eEJeÀJee H}eeqmìJeÀ®ee eEHeHemeg×e JeeHeª MeJeÀlee.

7Mees<e Ke·e

HeÀeF&}8

cespeefjbie ìsHe5 HeÀkeÌkeÀer6

pee[ oesjKeb[ pee[ oesjKeb[7

HeÀeJe[b 3 Ieces}b4kegÀoU2

8Mees<e Ke·e

meeOeejCe 5 Fb®e, 3 Fb®e Je 2 Fb®ee®eer Òel³esJeÀer 2-2 Ieces}er oie[ Je Ke[ermeeOeejCe 5 Fb®e, 3 Fb®e Je 2 Fb®ee®eer Òel³esJeÀer 2-2 Ieces}er oie[ Je Ke[er9

Deelee, DeeJeM³ekeÀlesvegmeej }ebye cnCepes efkeÀleer?

11

10 DeeJeM³ekeÀlesvegmeej 3 Fb®eer keÀesHejs

DeeJeM³ekeÀlesvegmeej }ebye Je 3 Fb®e J³eemee®ee HeerJnermeer HeeF&He

3 Fb®e3 Fb®e

9Mees<e Ke·e

HeeF&He®eer DeeJeM³eJeÀ }ebyeer JeÀMeer JeÀe{eJeer?

DeeefCe ³ee DeblejeHes#ee 1 ceerìj peemle HeeF&He DemeeJee.

Iejeletve meeb[HeeCeer yeensj He[C³ee®³ee peeiesHeemetve Mees<e Ke·îeeHe³e¥le p³ee ceeiee&ves HeeF&He veslee ³esF&} l³ee ceeiee&®eb Deblej ceespee.

10Mees<e Ke·e

Mees<e Ke·îeemeeþer®³ee peeiesmeboYee&le veceto kesÀ}su³ee meJe& ieesäeR®ee keÀeUpeerHetJe&keÀ efJe®eej keÀªve meJe&ÒeLece Mees<e Ke·îeemeeþer ³eesi³e peeiee efveef½ele keÀje.

Mees<e Ke·e JeÀmee le³eej JesÀ}e peelees?

Hee³ejer 1

Mees<e Ke·îee®eer peeiee efveef½ele keÀjCes

Mees<e Ke·îee®eer peeiee

11Mees<e Ke·e

4 HetÀì

4 HetÀì

Deelee l³ee peeiesJej 4 HetÀì x 4 HetÀì DeekeÀeje®ee ®eewjme HeÀkeÌkeÀerves ceeke&À keÀje.

Hee³ejer 2

Ke·îee®eb ceeefke¥Àie keÀjCes

12Mees<e Ke·e

}#eele "sJee

Hee³ejer 3

Ke·e KeCeCes

KeCetve efveIee}s}er ceeleer

Ke·e KeCeleevee l³ee®ee leU veerì meHeeì keÀªve I³ee.

4 HetÀì

ceeke&À kesÀ}s}e ®eewjme 4 HetÀì Kees} KeCee. KeCetve peer ceeleer yeensj efveIes} leer Ke·îeeYeesJeleer J³eJeefmLele þsJee, keÀejCe ner ceeleer veblej Ke·e YejC³eemeeþer JeeHej}er peeles.

Ke·e KeCeleevee l³ee®ee leU veerì meHeeì keÀªve I³ee.

13Mees<e Ke·e

Ke·e YejCes

6 Fb®e6 Fb®e6 Fb®e

Ke·e YejCes

Hee³ejer 4

meJe&ÒeLece Ke·îee®³ee leUeMeer meHeeì oie[ ìeketÀve meeOeejCe 6 Fb®ee®ee oie[eb®ee Lej le³eej keÀªve I³ee.

Deelee ìeJeÀer®eer peer meceesjemeceesj®eer YeesJebÀ Deensle l³eele pee[ oesjer Iee}e DeeefCe l³ee oesjerves leer G®e}tve efle®³ee PeeJeÀCeemeefnle ceO³eYeeieer "sJee.

14Mees<e Ke·e

10 Fb®e

10 Fb®e

10 Fb®e

l³eeveblej meeOeejCe 3 Fb®e DeeJeÀeje®³ee oie[eb®ee Depetve 10 Fb®ee®ee Lej j®etve I³ee.

Deelee Kee}tve Jejleer peele Heefnu³ee 10 Fb®eele meeOeejCe iees} DeeefCe 5 Fb®e DeeJeÀeje®³ee oie[eb®ee Lej j®etve I³ee.

6 Fb®e6 Fb®e6 Fb®e

6 Fb®e6 Fb®e6 Fb®e6 Fb®e6 Fb®e

15Mees<e Ke·e

Deelee l³eeJej meeOeejCe 2 Fb®e DeeJeÀeje®³ee oie[eb®ee Depetve SJeÀ 10 Fb®ee®ee Lej j®etve I³ee.

10 Fb®e

10 Fb®e

10 Fb®e

6 Fb®e6 Fb®e

Deµee He×leer®³ee oie[eb®³ee j®evescegUs HeeC³eeleu³ee Deµeg×er ieeUu³ee peeleele. l³eecegUs Deµee oie[eb®³ee j®eves}e `efHeÀuìjsµeve He×leer' Demeb cnCeleele.

16Mees<e Ke·e

Deelee ìeJeÀerYeesJeleer peer 3 Fb®e J³eemee®eer ®eej YeesJebÀ Deensle l³eeb®³eeJej 3 Fb®eentve cees"s oie[ Deµee He×leerves }eJee JeÀer leer YeesJebÀ HetCe&HeCes yebo ve neslee Lees[er ceesJeÀUer jenleer}.

17Mees<e Ke·e

Deelee DeeHeu³ee}e HeeF&He®³ee ceeO³eceeletve meeb[HeeC³ee®ee ÒeJeen IejeHeemetve Mees<e Ke·îeeHe³e¥le v³ee³e®ee Deens.

l³eemeeþer meJe&ÒeLece meeb[HeeC³ee®ee ÒeJeen Iejeletve yeensj He[tve p³ee ceeiee&ves Mees<e Ke·îeeHe³e¥le ÒeJeeme keÀjs} l³ee mebHetCe& ceeiee&le SkeÀ ®ej KeCee.

Hee³ejer 5

meeb[HeeCeer Mees<e Ke·îeele DeeCeC³eemeeþer HeeF&He®eer pees[Ceer keÀjCes

®ej

18Mees<e Ke·e

}#eele "sJee

Gleej

1

2

3

efveIee}s}er ceeleer

HeeF&He menpe iee[}e peeF&} FlekeÀe ©bo Je Kees} ne ®ej KeCeeJee.

®ej KeCeleevee efveIee}s}er ceeleer yeepet}e®e þsJeeJeer. l³ee®e ceeleerves ne ®ej veblej yegpeJeeJee }eielees.

®eje}e IejeHeemetve Mees<e Ke·îeeHe³e¥le Lees[e Gleej ÐeeJee, pesCeskeÀªve meeb[HeeCeer menpe He×leerves Jeenele Mees<e Ke·îeele peeF&}.

19Mees<e Ke·e

}#eele "sJee - Iejeletve meeb[HeeCeer efpeLetve yeensj He[leb efleLes HeeF&He®es ìesJeÀ J³eJeeqmLeleHeCes pees[e.

Deelee HeeF&He®eb SkeÀ ìeskeÀ meeb[HeeC³ee®³ee ÒeJeene}e pees[e DeeefCe ceie KeCe}su³ee ®ejele HeeF&He ìeketÀve lees Mees<e Ke·îeeHe³e¥le v³ee. HeeF&He®es oesve legJeÀ[s pees[C³eemee"er JeÀesHeN³ee®ee JeeHej JeÀje.

}#eele "sJee - Iejeletve meeb[HeeCeer efpeLetve yeensj He[leb efleLes HeeF&He®es ìesJeÀ J³eJeeqmLeleHeCes pees[e.

20Mees<e Ke·e

Deelee ne HeeF&He ìekeÀ}s}e ®ej KeCeleevee peer ceeleer efveIee}er nesleer l³ee®e ceeleerves ne ®ej Hegvne yegpeJetve ìekeÀe. ³eecegUs HeeF&He ®ejele megjef#ele jener} DeeefCe l³ee®³ee peeiesHeemetve n}Ceej veener.

Deelee HeeF&He®³ee ogmeN³ee ìeskeÀe}e Deeke=Àleerle oeKeJeu³eeÒeceeCes keÀesHeje pees[tve lees ìekeÀer®³ee PeekeÀCee®³ee YeeskeÀeletve Deele mees[e.

21Mees<e Ke·e

Hee³ejer 6

Gj}s}e Ke·e YejCes

Deelee Gj}s}e Ke·e Ke[eRveerr Yeªve ìekeÀe.

22Mees<e Ke·e

6 Fb®e

Deelee Ke·e KeCeu³eeJej peer ceeleer efveIee}s}er leer ìeketÀve ne Ke·e yegpeJetve ìekeÀe.

Ke·îee®³ee Jej ìekeÀ}e peeCeeje ne ceeleer®ee Lej peceerveHeeleUerHeemetve 6 Fb®e Jej DemeeJee.

23Mees<e Ke·e

DeeefCe DeMee He×leerves DeeHe}eMees<e Ke·e le³eej Pee}e!

24Mees<e Ke·e

3

1

pej peefceveerle HeeCeer cegjCeb MeJe̳e vemes} lej peyejomleer Mees<e Ke·e KeCet veJeÀe.Goe. mecepee JeÀeUer ceeleer Deens eEJeÀJee Ke[JeÀeU peceerve Deens lej Mees<e Ke·e KeCet veJeÀe.

cenÊJee®es cegÎs

Je<ee&letve SJeÀoe Mees<e Ke·îeeleer} efmeceWì®eer ìeJeÀer meeHeÀ JeÀªve I³eeJeer.

2

peceerve GHe}yOe vemeu³eecegUs eEJeÀJee Flej JeÀesCel³eener JeÀejCeebcegUs, SJeÀeHes#ee peemle Iejeb®ee efceUtve SJeÀ®e cees"e meecetefnJeÀ Mees<e Ke·e le³eej JeÀje³e®ee Demes} lej lep%eeb®³ee ceeie&oµe&veeKee}er Demee meecetefnJeÀ Mees<e Ke·e le³eej JeÀjlee ³eslees.

25Mees<e Ke·e

lej efce$eebvees, Heeefn}ble! íesìemee efomeCeeje ne Ke·e efJeÀleer ®ecelJeÀejer HeefjCeece JeÀjlees. cnCetve l³ee}e `ce@efpeJeÀ efHeì' cnCepes®e peeot®ee Ke·e Demebner cnCeleele.

lesJne DeMeer peeot pej legcne}elegce®³ee ieeJeele JeÀje³e®eer Demes} lej G"e DeeefCe Mees<e Ke·s yeebOee³e}e meg©Jeele JeÀje.

26Mees<e Ke·e

27Mees<e Ke·e

KeepeJeeJeÀer

[esJebÀ

?

? ?

? ?

1. B, 2. B, 3. D

Mees<e Ke·³ee®³ee peeiesyeeyeleerle Kee}er}HewJeÀer JeÀesCeleer ieesä De®etJeÀ Deens?

Meew®ee}³ee®es HeeCeer mJe®í JeÀjCesA

B Iejeletve yeensj He[CeeN³ee meeb[HeeC³eeleer} DeMeg×er µees<etve peefceveerle cegjJeCes

C mJe³ebHeeJeÀ DeeefCe Meew®ee}³eemee"er }eieCeejs HeeCeer mee"JeCes

D mJe³ebHeeJeÀ DeeefCe efHeC³eemee"er }eieCeejs HeeCeer mee"JeCes

IejeHeemetve JeÀceerle JeÀceer 500 ceerìj DeblejeJej peeiee µeesOeeJeerA

B efHeC³ee®³ee HeeC³ee®ee ñeesle efpeLes Deens l³ee®³eepeJeU®eer peeiee efveJe[t ve³es

C IejeceO³es efpeLes meeHeÀ peeiee GHe}yOe Deens leer efveJe[eJeer

D efpeLes GIe[e Ke[JeÀ Deens Deµeer peeiee efveJe[eJeer

2

Mees<e Ke·e yeebOeC³eemee"er Kee}er}HewJeÀer JeÀesCeleb meeefnl³e veener }eiele?

efmeceWì efkebÀJee H}eefmìkeÀ ìekeÀerA

cespeefjbie ìsHe, HeÀkeÌkeÀer Je oie[C

B 3 Fb®e J³eemee®ee HeerJnermeer HeeF&He

D HeeCeer yebo keÀjC³eemeeþer keÀe@keÀ

3

Mees<e Ke·e yeveJeC³ee®ee GÎsMe keÀe³e Deens?Mees<e Ke·e yeveJeC³ee®ee GÎsMe keÀe³e Deens?11. B, 2. B, 3. D

30Mees<e Ke·e

Mees<e Ke·îee®³ee efmeceW쮳ee ìekeÀer®eer Gb®eer efkeÀleer DemeeJeer?

0.75 ceer.A 0.90 ceer.B 1 ceer.C 1.25 ceerD

Mees<e Ke·îee®³ee efmeceW쮳ee ìekeÀer®eer Gb®eer efkeÀleer DemeeJeer?4

efmeceWì ìekeÀer}e efkeÀleer YeeskesÀ DemeeJeerle?

1A 2B 3C 4

1 2 3 4

D

efmeceWì ìekeÀer}e efkeÀleer YeeskesÀ DemeeJeerle?5

4. C, 5. D, 6. C, 7. D

efmeceW쮳ee ìekeÀer®³ee PeekeÀCeeJej efkeÀleer Fb®ee®es YeeskeÀ DemeeJes?

A

C D

B C D

efmeceW쮳ee ìekeÀer®³ee PeekeÀCeeJej efkeÀleer Fb®ee®es YeeskeÀ DemeeJes?6

Mees<eKe·îee®eer }ebyeer, ©boer Je Kees}er efkeÀleer DemeeJeer?

3 HetÀì X 3 HeÀtì X 3 HetÀì 4 HetÀì X 3 HeÀtì X 4 HetÀì

4 HetÀì X 4 HeÀtì X 3 HetÀì 4 HetÀì X 4 HeÀtì X 4 HetÀì

A B

Mees<eKe·îee®eer }ebyeer, ©boer Je Kees}er efkeÀleer DemeeJeer?7

4. C, 5. D, 6. C, 7. D

31Mees<e Ke·e

8. A, 9. B

Kee}®³ee Lejemeeþer ceesþs DeeefCe veblej íesìs oie[A

B HeÀkeÌle ceesþs oie[

C Kee}®³ee Lejemeeþer íesìs DeeefCe veblej ceesþs oie[

D HeÀkeÌle íesìs oie[

Mees<e Ke·e YejC³eemeeþer JeeHejeJe³ee®es oie[ keÀmes DemeeJesle?Mees<e Ke·e YejC³eemeeþer JeeHejeJe³ee®es oie[ keÀmes DemeeJesle?8

mecele} DemeeJeeA

Bmeeb[HeeCeer yeensj He[C³ee®³ee peeieer Gb®e DemeeJee DeeefCe Mees<e Ke·îee®³ee yeepet}e Kee}er DemeeJee

CMees<e Ke·îee®³ee yeepet}e Gb®e DemeeJee DeeefCe mJe³ebHeekeÀIeje®³ee yeepet}e Kee}er DemeeJee

D ³eebHewJeÀer veenerr

Iejeleer} meeb[HeeCeer efpeLetve He[leb leer peeiee les Mees<e Ke·e ³eebvee pees[Ceeje ®ej...Iejeleer} meeb[HeeCeer efpeLetve He[leb leer peeiee les Mees<e Ke·e ³eebvee pees[Ceeje ®ej...9

8. A, 9. B

32Mees<e Ke·e

10. D

Heefjmej [emecegkeÌle DeeefCe mJe®í nesF&}A

B meeb[HeeC³ee®ee IeeCe Jeeme ³esle veener

C meeb[HeeCeer mJe®í nesTve peefceveerle cegjleb

D ³eebHewJeÀer meJe&

Mees<e Ke·îee®es keÀe³e HeÀe³eos Deensle?Mees<e Ke·îee®es keÀe³e HeÀe³eos Deensle?1010. D

33Mees<e Ke·e

efìhheCeer

34Mees<e Ke·e

This book titled ‘Soak Pit’ is part of a series of do-it-yourself training manuals

developed by the Paani Foundation to empower communities with a practical

knowledge of watershed development. It is our hope that people in drought-prone

regions find these manuals useful in their efforts to fight the scourge of drought.

%eevee®ee ne ceeie& DeefOekeÀ efJeMee} keÀjC³ee®³ee ¢äerves ner HegmlekeÀeb®eer Me=bKe}e ÒekeÀeefMele keÀjC³eele ³esle Deens.

DeveskeÀ lep%eeb®ee meu}e DeeefCe ceeie&oMe&ve IesTve Del³eble meesH³ee DeeefCe ef®e$eelcekeÀ ©Heele ner HegmlekebÀ le³eej keÀjC³eele Dee}er Deensle.

`og<keÀeUcegkeÌle cenejeä̂' ns mJeHve IesTve 2016 mee}er Heeveer HeÀeGb[sMeve®eer mLeeHevee Pee}er. mebmLeeHekeÀ nesles, Deeefcej Keeve Je efkeÀjCe jeJe. mebkeÀuHevee nesleer leer, mel³eefpele YeìkeÀU efoioefMe&le Òeefme× ìer.Jner.Mees

`mel³ecesJe pe³eles'®³ee keÀesDej ìerce®eer.

efJe®eej KetHe meesHee neslee. ieeJeeletve Jeentve peeCeejb HeeJemee®eb HeeCeer keÀmeb De[Jee³e®eb DeeefCe efpejJee³e®eb, ³ee®eb efJe%eeve pej meesH³ee DeeefCe mejU He×leerves ieeJekeÀN³eebHe³e¥le Heesnes®e}b lej

Òel³eskeÀ ieeJe mJele:®³ee Òe³elveeves HeeCeeroej nesF&}. Lees[ke̳eele, `%eeveeletve GpeUleer} Jeeìe mece=×er®³ee'!

DeeefCe Pee}bner vescekebÀ les®e. 2016 DeeefCe 2017 mee}er `mel³ecesJe pe³eles Jee@ìj keÀHe' veeJeeves mHeOee& Dee³eesefpele keÀjC³eele Dee}er. npeejes ieeJekeÀjer ³ee mHeOexDebleie&le HeeCe}esì efJekeÀemee®eb efJe%eeve efMekeÀ}s. ³ee®e Jee@ìj efnjeWveer ceie DeeHeeHeu³ee ieeJeele peeTve pe}®eUJeU GYeer kesÀ}er. Þeceoevee®eer peCet }eì®e

GmeU}er! ³ee}e®e pees[ efceUe}er leer pe}³egkeÌle efMeJeej ³eespeves®eer. mHeOe&keÀ ieeJeebveer efceUtve peJeUpeJeU 10,000 keÀesìer ef}ìj

HeeCeer meeþJeC³ee®eer #ecelee efvecee&Ce kesÀ}er.

%eeveeves DeeefCe ieeJekeÀN³eeb®³ee efpeÎerves efkeÀce³ee Ie[Je}er.

HeeCe}esìe®eb efJe%eeve Deelee DeeHeu³ee neleele Deens.