TARiH KULTUR SANAT MiMARLIK

SAYI: 1

HiLMi YAVUZ • iLBER ORTAYLI • NECDET SAKAOGLU

DENiz ESEMENLi • UGUR TANYELi • MUSTAFA ARMAGAN

f . YA~AR YILMAZ - SARA BOYNAK • SEMAVi EYiCE

MEHMET KENAN KA YA • HAKAN GOLSON • ENGiN OZENDES

0MRAN BULUT • SEMA ONER • $ULE YUM

1 Hercke Fabrika·i Hiimayfulu deniz

ccphesi. Fabrikantn Siimerbank

tarafiodan ~ktildi~ donemde i~ meHn tadilat gonnii~, kara tarafina da

eklenriler yaptlmt~or.

Ya~ar YILMAZ* /Sara BOYNAK**

Saraylartmtzt Donatan Bir Fabrika-i Hiimaylln

Bilinen en eski sanatlardan biri alan dokumacillk., oncelikle ortiinme gereksinimini kar~tlamak

i.izere ortaya c,:tkmt~, bitkisel ve hayvansal kaynakh lifler c,:ozgll ve atkl iplikleri halinde degerlen­

dirilerek geni~ yi.izcyler iiretilmi~tir. Zaman ic,:inde degi~ik teknikler geli~mi~, dokumalara renk

ve desen unsurlart cklenmi§tir. Oncelcri ki§iyi iklim ko~ullanndan korumak ve giydirmek ic,:in

kullant!an dokuma ilriinleri daha sonra insanlann ya~acilgt mekinlarda da c,:e§itli i§levler kazan­

mt§tJr.

Dokumac1!Jkta kullamlan malzemc ti.irleri keten, pamuk, yi.in ve ipek olarak sayllabilir. Gilni.i ­

milzde bir endi.isu·i haline gelen dokumactltkta organik liflerin yamstra sentetik lifler de kulla­

mlmaktadJr. Bu malzemeler ic,:inde ipck, ilretimi en zahmctli olanJdtr. ipek boceginin salgt bez­

lcriylc olu§turdugu kozadan elde edilen ipegin kullamhr bale gelmesi ic,:in c,:e§itli a§amalardan

gec,:mesi gerekmektedir.

Uzun yillar <;in' in tekelinde olan ve devlet sun olarak saklanan ipekc;ilik, M.S. 6. yi.icyJida bir

• Sanat Torih~isi, TBMM Milli Sar.~ylar'da Milzc ~nrmaCJs>,

Mobilya Scksiyonu

• • Tckstil Tcknik 6 g,rctmeni, T BMi\1 Milli Sar.tylar'da Mlize Ara~tll' >me>s>, Tekstil Scksiyonu

2

ke~i~ tarafrndan kas;mlan koza ile di.inyaya yayiliru~nr. Uretim olanaklanrun strurh ve s;ok zah­

metli olmasmdan dolay• ipek, <;in'in tekelinden ytko~ halde halk taraliJldan kullarulabilen bir

malzeme olamam1~ttr. lpek giyme ve kullanma ayncaligma ancak imparatorlar ve toplumlann

yonetici s1ruflan sahip olmu~lardtr. lpek, gi.ini.imi.izde bile yaygm olarak kullanlian1ayat1 pahab

bir malzerne olma ozelligi.ni si.irdi.irmektedir.

Ti.irkler tarafi.ndan oteden beri bil.inen ipek dokurnac•llg•, 14. yiizytlda, Bursa'da ipeks;.iligin

ba~lamas•yla yeni bir boyut kazamm~o.r. Kendi ba~ma bir deger oJarak gorlilen ipek, Osmanh

kuma§lannda giimii§ ve alon tellerle dokunup dal1a da degerli kllmnu§tlr. Bir prestij araCI ola­

ral< sultanlar, §chzadaler rru·afindru1 kullruulan, yabanCI hiiki.imdarlru·a armagan edilen Osmatili

ipek dokumalanrun iiretirni ba§langts;tan itibaren devlet denetiminde rurulmu~, hatta Osmatili

sru·ayuun bi.inyesinde dokumal1aneler yer almi§tlr. Bu dokumahanelerde bugiin diinya miizele­

Iinde yer alan renk, desen ve dokuma teknigi. a<;•smdan ~siz Osmanh kuma~lan i.iretilmi§tir.

Uzun bir ges;mi§i olan bu kokli.i gelenegin Bauhla§ma hareketinin ivme kazaodtg1 19. yiizy•­

Ja geli.ndiginde de terkedilmedigi, aksine dal1a da gi.i<;lendigi goriili.ir. Saray dokumahanesi ge­

lenegi Sultan Abdiilmecid'in yapttrd1g. Dolmabah<;e Sarayt'nda siirmcktedir. Sru·aym yaptldtg.

yLllarda Oharu1es ve Bogos Dadyan tarafindan 1843'de Hereke' de kumJan ipeldi kuma§ fabri-

2 Hcrckc Fabrikas•'nda ku~iik bir

alana soo~nolmi§ olan ipckli dokuma

biiliim\indeki tezgahlar halen tam

kapasiteylc ~al1~amamaktad1r.

3

4

3 Hcrcke Fabrikast ipekli kuma§lanndan

"1023" dcscn numarab k~ k.trmtzt

zeminde, mavi konrurlu pastel san §Cmsc

motifleriyle gdenek.scl Osmanh ku~

desen!erinden esinlenmi~.

4 "90" dcscn numarab Hereke kum~1

tiJ1e zemin lisrtine ntruncu yaprak ve

pembe beyaz 9~eklcrle desenli olarak da iiretilmektedir.

5 Dolmabah~e Sarayt' nda yaZJ mahalli

olarak bilinen 14 nurnarah salonda yer

alan orta kanepesi, lurmtzt zeminde beyaz

l'e eHatun ~i~eklerlc desenli "90" dcsco

numaralt Hereke kum~t ile do~cmeUdir.

kast Sultan Abdillmecid tarafindan sara}'ln do~emesinde kullarulacak kuma~lart i.irem1esi i~in

1845'de saraya baglanm1~t1r. Fabrikaya 1850 yilinda Lyon'dan jakar tezgllilan getirilmi§ ve

kemhahane bollimii ~ah§maya ba~lamt~tlr. Sultan II. AbduU1amid doneminde fubrikaya bah tez­

gahlan eklenip bir hah doklllnabanesi olu~turulmu~rur. Burada dokunan hahlarm ilnii klsa za­

manda do~emclik kuma§lan a~arak Hereke hahlan aruru dilnyaya ta§tnll§tlr. Fabrikarun Sultan Abdillmecid tarafindan aluup, bir

Fabrika-i Hlim~ytm kimJigi kazanrugt ytllarda Dolmabah ­

~c Sarayt biinyesinde de bir dokumabane olu§tltrulrnu~nu.

Ttpkl fabrikada oldugu gibi Fransa'dan getirilcn jakar tcz­

gahlanyla ~ah§an saray biinyesindeki "Hereke Dokmnaha­

nesi" son zan1ana kadar hizmct vermi§, 1952'de yap• bo­

§alttltrkcn tezgahlar da Herekc'deki fabrikaya gonderilmi~­

tir. Halt da doklll1dugu soylencn dokumahanedcn Hercke

Fabrikast'na gonderilen malzemc, Milli Saraylar Ar~ivi'nde

bulunan defterdcn anla~tldlgma gore jakar tezgahlart, kart

delme malcinas•, desen kartonlan gibi yalruzca ipekli ku­

m~ dokumaya yonelik ara~lardtr. Olasthkla halt dokunma­

St daha once sona ermi~ ve tezgahlar da bir §Ckilde doku­

mabaneden ?kart!nu~or.

Bir in1paratorluk fabrikast olarak Osmanlt !mparatorlu­

gu'nun endlistriyel geli~irni i~inde Yudtz <;ini Fabrika-i

Hiimay\Jnu gibi onemll bir ycri olan Hereke Fabrika-i

HiimayCmu'nun iiriinJeri de bir prestij aract olarak ti.im

di.inyada tarunmaktarur. Bugiin Dolmabah~e Sarayt 'mn

Hazine Kaptst'mn sol tarafmda bulunan yapt Mefru§at

Dairesi olarak bilinmektedir. Saraym kmuldugu ytllarda

burada Mefru§at Naztrhgt btt!Lmdugu, ilerleycn ytllarda

bu makamm mi.idfulilk derecesine indirildigi bilinmekte­

dir:. Mefru~at Dairesi'nde saraym tefri§inde kullamlacak

kuma§lann tasanmlart ger~ekl~tirilmi~tir. 20. yi.izytl ba§la­

nndan itibaren Dolmabah~e Sara}'l'ndaki mefru~at mi.idi.i­

riiniin ayru zamanda Hcreke Fabrikast'run da mi.idilri.i ol­

dugu ~e§iili kaynaklardan anla~tlmaktadlr. Mefru§at Daire­

si'nde Hereke kuma§lan, i~inde kullantlacaklarJ mekan

goz online almarak tasarlaruyor, renk ve desen ozellikleri­

nin mekfuun mimari silslemesiyle blitilnliik saglamasma 6 -

zen gosteriliyordu.

Mefi·u§at Dairesi'ndc tasarlanan Hereke l<uma§lanrun pek ~ogunun desenlcrinde Ban tarzt bir

saray olan Dolmabab~c'nin tarzma uymast i~in Bauh unsurlara yer vcriJmi~se de geleneksel Os­

manlt kuma§larma paralel pek ~ok ornek de gori.ilmektedir. Geleneksel duzende oldugu gibi

kaydmlrm~ akslara ycrlc§tirilmi~ irili ufaklJ madalyonlarm tekrarlanmalartyla eni en fazla 70 san­

timetre olan bu kuma~larda sonsuza a~uan desen ~emalan goriilmektedir. Osmanh slisleme sa­

natlannda stk tekrarlanan si.isleme orneklerinden rumllcr, palmetler, ~in bulutlan, ~emse motif­

leri Hercke kurn:t§larmm pek ~ogund!a tekrarlanan desen ozellilderindendir. Bau kaynaklarda i­

ri dallar ve ~i~eklerle desenli kluna~lar olarak degerlcndirilen Hereke klllm~larrmn desenlerirt­

deki bi.iyiikJi.ik, bultmdugu mekaruarla ilintili olarak di.i~i.ini.ilmelidir. Kuma~a yaklndan baktlru­

grnda ~ok iri gorlinen desenlcr, 19. )'i.izytl saraylarmm geni~ salonlarmda olagan boyutlarda al­

gtlanmaktadtr.

Hereke kurna§larJ renl< di.izenlcmcleri a~ t Stndan da biiyi.ik zenginlik ta§tmaktacLr. lmpaJ·ator­

luk saraymda kullarulmak ilzerc iiretilcn bu kum:t§lann pek ~ogunda kurmzt renge yer verilmi§­

tir. Bu kLuna§lann bir ktsnunda klrmtZJ, descni ortaya ~tkaracak §Ckildc konu·ast bir renklc bir­

likte kuHanllmt~, bir klsmmda da zengin bir renk yelpazesi i~inde yer almt§tlr. Bazt klllna§larda 5

6 Hcreke Fabrikas1 nda bulunan

cski katalogda ~ok sa)'lda kum~ ornegi

degi~ik renk denemeleriylc

yer almaktadrr.

pastel tanlara yer verilini~, bir klsnu tek renk, yalruzca ipliklerin dokuma yonuyle olu~rurulan

mat ve parlak ylizeylerle desenlenctirilmi§tir. Bazt 6rneklerde ise aym desen degi§ik renk duzen­

leriyle i.irctilmi§tir.

Ozel olarak saray i~in tasarlanan kuma§lan yalruzca saray i~in dokuyan Herekc Fabrikast'na

birtaklm ayncalJklar da tarunmt§Or. Fabrikarun klaptan ve sim dokumalan i~in giimi.i§ ithal edil­

mi§, d1§andan gelen malzemcden gi.imri.ik almmruru§tlr. Bu ayncaWdJ fabrikanm liri.inleri

1845'de saraya baglandtgJ tarihten sonra Osmanlt saraylarlill slislemeye ba§lamt§, saraya ozgi.i

degerli bir meta olarak yabanct hi.ikiimdarlara armagan ectilmi~tir.

Sulta11 II. Abdiilhamid'in klzt Ay§e Osmanoglu'imn amlrumda Almanya imparatoru II. Wil­

helm'in ikinci ziyareti anlauhrken gbri.ilen "Bahamgerek lmparator'agerekse ogu.llanna pek fOil

hediyeler vermijti. Hereke yaptst. kt-tmajlat· ve haMar, yitJi fabrikasmda yap~la11 vazolar hediye o­

lumnupt-t."1 ifadesi Hereke i.iriinlerinin Osmrulli topraklan dJ~ma da degerli bir armagan §eklin­

de ~Ikogm1 anlatmaktadir.

Hereke Fabrikas1 tiriinlerinin yabanc1 hancdanlara armagan edilmesi adetinin Sultan Re§ad

devrindc de devam ettigi Halid Ziya U§akhgil'in hauraondaki "0 zaman emldki hakant meya­

nmda bulunan Hereke fabikaSt aynca kayd edilmege jayartdtr. Bt~ Jabrika pek nefts p~ha, yun PC

ipek kmnajlar i1mal etdijji gibi Tii.rkiye'nin hif bir yerittde yap~lamayan jal gibi ince doktmmUj

haMar da yapardt. Hattd btmlardan gayet cesim bir tanesi Almanya !mparatommm bir ktzt·

mn izdivact munasebetile ditgiir~ hediyesi olarak Sultan Re~·ad taraftndan Berlin'e gondet-ilmif

PC or ada yere serilmege bir tii.t·Ui k~yzlamayarak bu nefts eser, galiba miinasib bir yere gerdirilmij­

di.m saorlanndan anla§illnaktadJr.

Hcreke Fabrika-i Hi.imay('mu yurt dt~mda a~tlru1 pek ~ok sergiye kaolmt§ ve i.irlinleriyle odi.il­

ler alml§tir. 1851 Crystal Palace Sergisi'ylc ba~layan ve 19. ylizy1Lm ikinci yans1nda birdenbire

popi.ilcrlik kazanarak stk stk tekrarlanao uluslararast fuar ve sergiler, donemin sanayi i.iriinlerine

pazar saglayan etkinliklerdi. Hercke Fabrikast i.iri.inJeriylc kauldtgt sergi ve fi.tarlarda odliller,

diplomalar, ni§anlar kazann1I§tlr. Bunlru·, o donemdeki sergilerin fonksiyonu goz oni.i.ne alma­

rak degcrlendirilctiginde son derece onemli odiillerdir. Bu odiiller arasmda, 1873 Viyana Ba§a·

n Odi.llii, 1892 Viyru1a Sergisi'nde bronz madalya, 1894 Lyon Sergisi'nde bronz madalya,

1908 Viyana Sergisi'nde bronz madalya 1910 vel911 Briiksel sergilerinde bronz madalya,

6

7

1911 Torino Sergisi'nde bi.iyiik odill say1Jabilir.

Kuma~, giyim d1§10da pck s:ok §Ckilde degcrlcndirilen, pencerc ve kapilarda perde, mobilya­

brda dO§Cmelik o iarak kullamlan , gercksinimin otcsinde rCJtkJi ylizcyJcri, )'l.lffill§ak. dokulanyla

mekanlan ISinp canlandmm, gerek mimari gcrek mobilyadaki sert hatlan klvnmlar ve drapeler­

le yumu§atan zengin bir si.islcme unsuru olarak i.irerilmi§tir. Ti.im bu ozellikleri ta§•yan Hereke

kuma§lan sultan saray1 d1§1nda hanedan i.iyeleri tarafindan da kullamlnu§nr. Yine Ay§c Osma­

no~lu'nun amlannda Sultan II. Abdi.Uhamid'in k.tzlanndan Naimc Sultan'm di.igi.ini.i , " ... Geli­

nin odasmagittik. Kendisini tebrikle elini optt~k. Hem;irem fOilgiizeldi ... Tuvaleti lmtdini ;aha­

rte gosteriyordu. Husttsi sttrette yap~lm~; olan beyaz strmalat·la ijlenmi; tahtm uzerinde oturuyor­

du. Biitiin oda beyaz, s1rmalt Hereke k:mmjlanyla dojemnijti. Biz kiifiikleri yanma ottwttt~. Bi­

zimle konttj1tyordt,. Biz de Otla hayran hayran baktyot•dttk. » J sozleriyle anlanlmaktadLr.

Sultan Re§ad devrinde de evlendirilen hancdan i.iyelerinin konaklarmm Hereke Fabrikas1 i.i­

ri.inlcriyle do§cnmesine dcvam edildigi Halid Ziya U§ak!Jgil'in amlanndan anla§II maktadrr:

7 Hereke Fabrikas1 eski katalogundan

yenideo iircrim programma ahnan "84"

desen numarah kum~m ornegi.

8 Atatiirk, Ordu Miifetri~i izzcttin

P~'mn luzmm Dolmabah~c Sara)'l

Muayede Salonu'nda yapllan

diiglinlindc. On planda )'Cl' alan

sandalj•c Herckc kuma§Iyla do~emelidir.

9 "20" dcscn numarah Hereke kuma~1.

102

8

9

lO

"Sultan Reiad·zamanmda v~tku)agelen bt:itii.n sultan izdivaclart. Dolmabahfe Sarayz)nda, hii.n·

kann riyasetinde, mabeyn erkam ve sadnazamla f&yht'i.lislamm huz-,trunda icra edilir; dii.jjii.n

masraft Hazine-i Hassadan giirii.lii.r; hatta yeni fiftler iyin hukumetce tedar#k olunan konaklar

Mefruiat idaresince tefrif ve izhat· ol-umrdt. Bu zeminde Herekenin b#yf,i/~ bir hizmeti olurdz. Za­

ten saraylann halt ve kumai ihtiyaclannt tesviye eden bu m#'essese evlenecek sultanlarm da bu

nevi)den istihzaratmt tekeffol etmif bulumwdu.'" Bu ifudelerden anla~tldtgt kadanyla Hereke

Fabrikast' nm iirunleri son donemde harcamalan kts1tlanan hanedarun prestijini konunakta o ­

nemli bir yardm1c1 olmu§tm.

Sultan Re§a'd tahta r;:Ikngmda Dolmababr;:e Sarayt'nm do~emelik ve pcrdelikJerinin rutubet ve

luzgm gli.ne§ alunda yillarca durmaktan lime lime oldugu, daba soma bunlann blitc;e elverdi­

gince yenilendigi yine Halid Ziya U§akltgil'in arularmda anJaulmaktadlrS.

Cumhtu·iyetin il:Uuyla birlikte Osmarlli sultanlanmn miUkli millete i.ntikal etmi§, bu miilku

donatacak kuma§lan lireten Hereke Fabrikast da ilerleyen ytllarda Siimerbank bi.inyesine akta­

nltm§tlr. Fabrikada iiretim devam etmi§, ozgiin Hereke ipeldilerinin yalruzca saraylar ic;in i.ire­

tilmesi sfumii§tiir. Aynt kartonlarla liretilen ilk orneklerin C§i olan kuma§lar, Zaman ic;inde ytp­

ranan saray kuma§lanrun yenilemnesinde degerlendirilini§tir.

103

10 Bej•lcrbeyi Sarayt 13 numaralt

odamn dekorasyonunda kullamlmt~

olan "46" desen numarah Hereke

klu11a~t.

ll Hcreke katalo~unda "7" desen

numaras~yla goriilen ~atma kadife

Sultan II. Abdiilhamid doneminde

Yddtz Sata)1'mn tefri~nde tercih cdilcn

bir kuma~ ol mu~tur.

Hereke Kuma~larllllll Milli Saraylardaki Yeri Ozel o larak saray i~in tasarlanan ve dokunan Hereke kuma§lan ozel mckanlarda degerlendi ril­

nu~tir. Dolmabah~e Sarayt'nm Sclam ltk giri§inden itibaren tum mcldnlannda Hereke urunlcri

ycrdcki haltlardan ba§laytp, mobilya d6§Cmesindcki ipckli kuma§tan drapeli perdelcrlc tavana

kadar uzanan vazge~ilrnez bir unsur olarak one ~tkmaktadtr.

Oncelcri, yalmzca Dolmabah~e Sarayt i~in ozcl olarak tasarlanmt§ ipekli kuma~lart iircten He­

reke Fabrikast'run iiriinleri ilerleyen ytllarda yaptlan saray yaptJannda da ozgun ycrlerini bulmu~­

lardlr. Milli Saraylar biinyesindeki en cski tatihli yap1 9lan Aynaltkavak Kasn, Sultan Abdlilme­

cid donemindcn Ihlamur Kastrlan, Ku~i.iksu Kasn, Sultan Abdulaziz doneminde yaptlan Bcy­

lcrbcyi Sarayt, Maslak Kastrlan, Sultan Abdi.ilhamid doncminde yaptlan Ytldlz Sarayt gibi Os­

manlt sultanlannm miiUdcrinde se~l<in Hcreke haldannm yan tsu·a, gcrck mobilya do§emesinde

gerek pcrdclcrdc Hereke dokumalanna ycr verilmi§tir.

Dolmabah~e Sarayt' nda o ldug u g ibi bugiin Milli Saraylar bunycsindc bulunan tum bu yapt­

larda dikkati ~ckcn nokta pek ~ok onemli mckanda mobilya do~cmcsi vc perdcnin bir ornck ku­

ma~tan yaptlarak gorse! bir butlinli.ik saglanmt§ olmastdtr. Mekanlann dcgerlcri se~ilen kuma~­

lann rcngiyle de vurgularuru§ur. Orncg in, Dolmabah~e Sarayt'mn buyi.ik kabul salortlart hem

Selamhk'ta hem de Harem-i Huma)rCm 'da protokol rengi alan ktrmtzmm adtyla ' Klrm1zi Salon'

olarak amhrlar. Mekana admt veren ktrmtzt renk ise, dcgerli Herekc dokumalanyla saglanmt§ttr.

11

12

Dolmabahc;e Saray1 ic;in ipekli kuma~ lar Lirermck iizcrc kuru Ian Hcrekc Fabrilcast i.iri.inlerinin

gorlildiigil stdtan saraylanndan bi1i olan Beylerbeyi Sarayt'nda bulLman Havuzlu Salon'da kul­

landan kuma§, olasddcla ozel olarak tasarlanmt~tlr. Saraym genel atmosferi ve kullamldlgl me­

kanJa uyum is:inde olan kuma~ diger Milli Saraylar yapdannda tekrarhmmaml§tlr.

TUm Milli Saraylar elc ahnd.Jgmda kuma§lann do~eme ve pcrdede bir ornck kullanddlgl mc­

kan lara ek olarak yalmzca mobilyada ya da yah11Zca perdede kullamlan kuma§larla birlikte He­

reke Fabrikas1'nda lirctimj SLirmekte olan kuma~lar eili <;c§it kadardu·. Aynca, halen Dolmabah­

c,:c vc digcr saraylarumzda perde olarak veya mobilya iisti.i.ndc varltguu sLi.rdi.iren fakat c,:qitli ne­

denlerle fabrilcada dokunmas1 devam etmeyen kuma§lar vardu·.

Uretimi devam etmeycn kuma§lar arastnda en bi.iylik kay1p c,:atma kadifclcrdcdir. Bunlardan

biri Halife Abdi.ilmecid Efendi KUti.iphancsi'nj o lu§turan i.ic; mekarun en k.Uc,:i.igi.i olan odadadu·.

I<.rem rengi zcminde bordo ile drapeler arasmdan c;dcan dallarla desenli btl c;atma kailifenin

krem rengi zeminde koyu ye§il ile desenli bir versiyonu Dolmabahc;e Sarayt ve Ytld1z $ale'nin

bazt mekanlannda bulunmaluadu. Dolmabahc;e Saray1 Yaz1 Dairesi'nde bulunan mobilyalarda

d6§Cmelik o larak kuUamlan ve Hereke karalogunda "7'' dcscn numaras1yla bult nan krcm rcn­

g i zeminde bordo ile descnli kadifc de bugi.in dokunamamaktadu·. Kuma~m c;izimi Hereke Fab­

rikas• aqivlerinde buhmmalda birWcre kadifeyi dokuyacak bcceri unutnlmu~ gitmi~, fabrilcanm

bugi.inkU bilgi ve becerisi karma§lk yaptdaki bu ktuna§t uretmekte yetersiz kalmt§ttr. Beylerbeyi

Sa1·ay1 ve Dolmabahc;e Saray1'mn mekfullannda gorulen ve gi.ini.imi.izdc i.iretilemeyen ba~ka bir

kailife de krem zeminde san renkte serpme c,:ic,:eklcrlc desenlidir.

105

12 Olas1hkla Sultan Rc~ad doncminde

Y•ld1z Saray1'ndan Dolmabah~c

Saray1'na gcririlen s:~ndalye, "7» de-sen

numarah Hcrckc kuma~1yla do~enmi~tir.

13 "7" desen numarah Hcrcke kadifesi

BcylcrbC)~ Saray1 5 numarau odada

perde olarak kullarulmlltlr. Pcrdc ~i)ck

i~lemcl i mavi kadife drapelcr ilc

zcnginlqtirilmi~tir.

13

14

14 Aynahkavak Kam Beste Odast'nda

a~lk mavi zeminde klaptanh olarak

gonilen "l 025" desen numaralt

Herckc kum~J. Pcrdenin piiskiil 11b.

aksesuarlan da klaprnnhdtr.

15 Beylerbcyi Sarayt 'nda paravana

iistiinde bulunan "31" desen numarah

k.laptanh Hercke kum~1. Deseni

olu~ruran vazo moriflcri ve drapekr gibi

neo·klasik unsurlar Bauh rnsanmctlan

i~arer etmektcdir.

16 Dolmabah~e Sarayt Vafidc Sultan

Kabul Odas1. Paris OperasJ'nm

dekoratorii Sec.han tarafindan te~

edilen odada "I 025" desen numarah

Hcreke kuma~1 pcrde I'C do~emelik

olarak kullamlmt~, kuma~ duvar

yiizeylerinde tckrarlanarak mekan

zenginl~ririlm~tir.

Descn o larak iiretimi surmekle birlikte malzemc as:tsmdan

kayba u{!;rayan kuma§lar da vardtr. Orijinalleri klaptan.lt, gii­

mi.i~ vcya alan tel kullanilarak dokunmu~ bazt kuma~lar giini.i­

muzdc ckonomik nedenlcrlc tel yerine ipek iplik kullaru!arak

dokunmaktadrr. Aynahkavak Kasn Beste Odast'mn perdcleri

vc Dolmabahs:e Sarayt'nda Valide Sultan Kabul Odas1 duvar­

lannda degi~ik renk versiyonlan gorillen "1025" desen numa­

ralt kuma~ iki mekanda da mobilyalarda ycnjJenmi§ ve giimii~

teUi kuma§larm yerinj ipcklcr almt§tlr. Benzcr §Ckildc Bcylcr­

bcyi Sarayt' nda bir paravana usti.inde gordi.i{!;umuz "31" de­

sen numaralt kuma§ da gi.ini.imi.izde giimi.i§ tel yerine ipek ip­

likle i.irerilmektedir.

15

17 Alman imparatoru Wilhelm'in

ziyareti i~in prefabrik olarak haZiflamp

ycrine bir gunde monte cdilen Hereke

Ko§kil.

Hereke Fabrikasmm Bugiinii ve Gelecegi T.C. Ba~bakanWc Ozelle~tirme Yi.iksek Kurulu'nun 14. 06. 1995 tarihli ve 95/45 sayth karan

ile Milli Saraylar bi.inyesine kaulan Hereke Fabril<as1 150 yd sonra ikinci kez sarayla biiti.inle§­

mi§tir. Canl..t bix sanayi mi.izesi olarak ii=ah~an Hereke Fabril<as1'nda 1850 ythnda getirilen jakar

tezgahlannda Milli Saraylar yapdan i!i=in do§emelik ve perdelik ipek kuma§lar dokunmaktadu·.

Aynca Sultan II. Abdi.ilhamid doneminde prefabrilc olarak yaptlan Hereke Ko~ki.i'ni.in mi.izele§­

tirilmesi i~in ii=ah§tlmaktadtr.

1995 den bu yana Milli Saraylar Daire Ba§kanhgt ile koordinasyon is:inde ~ah~an Hereke Fab­

rikast zaman i~inde kaybettigi desenlerin yeniden ilretimleri i!i=in bir atJ iun ger~ekle§tirmi§tir.

Desen kartonlan ve ~izimJeri kaytp ollmakJa birlikte saray ko!eksiyonunda ornekleri bulunan oz­

gi.in Hereke kurna§lan bilgisayarda taramp yeni kartonlan haztrlanarak yeniden Hereke katalo­

guna kaulmalctadtr. Ornegin yalmzca iki par~a mobilya ve bir perde par~asmda ornegi kalnu§

bulunan mercan rengi zeminde ~ok renlcli ~is;ek buketleri ve girlandlarla desenli "872" desen

numaral1 kuma~ elde kalan parii=alardan taranarak yeniden i.iretim a§amasma gelmi§tir. Boylece

kaybolmakta o lan killti.ir mirastrmzm bir kesitini gelecek kt.1§akJara aktarabilecek bir aqiv olu§­

turulmalctadtr.

Urnit ediyoruz lei, Turk dokumaCJhk tarihinde onemli bir yeti olan Hereke Fabrikas1 bu ko­

nuda bir ara§tJnna merkezi o!acakur.

17

18

DiPNOTLAR 1 Ay~e Osmano~Ju, Baham Sultan Abdiilhamid (HatJralamn), Sel~uk Ya)•mlan, Ankara, 1994, s. 54.

2 Halid Ziya U~akligil, Saray ve Omi (Son Hatmtlrn),C. 1, Hilmi l<irabevi, Istanbul , 1940, s. 184-185.

3 Ay§e Osmanoglu, a. g. e., s. 71.

4 Halid Ziya U§akhgll, a.g. e., s. 189.

5 Halid Ziya U~akhgil., a. g. e., s. 16.

KAYNAKQA MILL! SARAYLAR ~tvt, Defter 456, s. 26.

MlLLl SARA YLAR ~M, Defter 2691, stra no: 55 B, s. 396.

M1LL1 SARAYIAR AR$M, Dcftt:r 2563, s•ra no: 3, s. 21 .

M1LL1 SARAYlARAR$M, 1952 tarihli Gidcn E§ya Defteri.

KO<;:OKERIYI.AN, Onder., Attadoltmutt Gelmeksel Halt ve Dokuma Sat~att lfittde Hereke Fabrikall Saraydan Herekeye

Gidm Yol, Siimcrbank yay1111, lstanbul , 1987.

OSMANOGLU, Ay~c. , BabamAbdiilhamid "Hattralartm", Scls;uk Yaymevi, Istanbul, 1986.

URAL, $cbnem Ruhsar Temlr., Hereke lpekli Dokmnalar< II£ Giiniimiizdeki Dunmm, Marmara Univcrsitesi Yaymlan-

11131111§ Sanat Yeterli~ Tezi, Istanbul, 1986.

U$AKLIG1L, Halid Ziya., Saray ve Otesi (Son Htmralar), Hilmi Kirabe,,i, lsranbul , 1940.

109

18 Hereke Fabrikas1 Milli Saraylar

biinyesine kanldtktan sonra yap~an

~ah~malar sonucu yeniden iiretim

a~amasma gclmi~ olan "872" desen

numarah Hcreke kuma§l ilc do~enmi~

kanepe.

Aynaltl\avak Sarayt

I

min olarak ileri siirilliir. Hatta yine bir ihtimal olaral< Hali~ iizerinde Haskoy Koprtisti yapild.I­

gt strada lcuzey tarafindaki ucunda yama~ta gortilen bazt Bizans donemi duvar kahnulan belli

de bu ci.izzamhanenin son izleri idi. Ancak bu izler yalan ytllardal<i yap1la~ma ile yok olmu~tur.

Bizans ~agmdal<i bu bolgenin durumu hakkmda daha fazla bir ~ey bilinmemektedir.

Htinkarlarm lasa siireli ikametleri i~in ko~kler, uzun zaman ya~amaya elveri~siz Birti~ Kasrrla­

n vardl. Aynahl<avak Sarayt ise aksine, bir zamanlar, padi§ahm bii.ti.in harem halla ve hizmetlile­

rinin bi.iytil< boltimiiyle gelip uzunca bir siire ya~ayabildigi btiytil< bir sarayd.I. 0 nedenle de sul­

tana mahsus ko~klerden ba~kaca harem halkl ve hizmetliler i~in de ayn ayn daireler bulunuyor­

du.

Bugiin etrafi duvarlarla ~evrili ve denizle arttk hi~bir baglanus1 bulunmayan tek bir kasrrdan

ibaret Aynaltl<avak Sarayt'run ondisi.i, aslmda Tersane Bah~esi Sara)'! diye tarihe ge~en binadll'.

"Aynal1kavak" adlrnn somadan Venedik Cumhmiyeti ile Osmanb Devleti arasUJda imzalanan

1718 tarihli ban§ antla§masmdan sonra padi§aha armagan gonderilen bi.iyiik ve degerli Venedik

aynalaru1ln, i~ siislemelerde kullarulmast yiiziinden saraya verildigi soylenmektedir. «J(avak ka­

dar uzun endam aynalan olan saray» sozi.iniin "Aynalikavalc" adma donii§tiigu yaygm bir go­

rii§tiir. Oysa 19. yy. ba~larmda, halen !stanbul Deniz Mtizesi'nde bulunan, Mtgmit~ Mellcon

adh bir sanatkar tarafindan yapiltnl§ kabartma resimde, saraytn arkasmdaki korulukta, govdesi­

ne bir ayna par~as1 gomiilmi.i§ bir kaval< agaa gori.ilmektec:fu. Halbul<i ona nazaran ~ok daha es­

ki tarihlere ait yine boyle govdesine bir ayna gomi.Umii§ aga~ gosteren 1677 tarihli bir ba§ka

minyatti.r !stanbul Universitesi Ki.iti.iphanesi TY. 5461 No'lu Gazneli Mahmud Mecmuast adh

bir albiimde goriilmektedir. III. Ahmed doneminde lstanbul'a gelen ve Aynahkaval< Sara)'l'na

girme imkant bulan Aubry de Ia Motraye ise, seyahatnamesillde, saraym bu adl, odalarmdal<i i­

rili ufakl.t aynalardan ald.Igm1 yazmaktadll'. III. Selim'in saltanat yillannda, adeta saray ressamt

ve mill1ar1 konw1mnda olan A. !. Melling'e gelince, o, buranm admm hep yanlt§ apldandlg~nt

one si.irer. Melling'e gore gti.ne§ vurdugunda yapraJdar1 sanl<i birer aynaymt§casma parlayan bir

tiir kavak agacma "Aynalikavak" denilmektedir ve sara)'lll bah~esillde de bu ti.irden, c;:ok ya§lt bir

kaval< agac1 buh.mmaktadll'. Gelgelelim, Tersane Sara)'l'rnn, ~ok daha onceki yillardan beri "Ay-

113

1 19. yiizyd ba~lannda Aynahkavak ve

~evresi. Mellling, Paris, 1819.