Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1

8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1

http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 1/190

I

l2:

osmanli'yi

I ...

yeniden

kegfetmek

ÍLBER ORTAYLI

TiMAS

YAYINLARI

iS TANBUL

2006

http://www.exisehir.com/



I

o

Í947

yihnda

dogdu.

Ankara

Üniversitesi

i y as a l B i lg i le r

Pak

Itesi

(1969)

l e A nk ar a

Univ ers ite siDil

Tanh

Cof

rafya

Faküllesi

Tarih

B ö lä m ü' n ü b i ti r d i.

Chicago

Üniversitesi'nde

m

master çaligmasuu

Pr of Haf il lna lak

ile

yapts. "Tanzimat

-

Sonrast

M ah al li 1 da r el er "

adh

rezi

ile

doktor,

"Osmanla

Imparatorluju'nda

lman

Nüfuzu" adt:

çalgmasryla

d a d oç en t

oldu.

Viyana,

Berlin,

P ar is , P ri nc et on ,

Moskova,

Roma,

Münih,

Strasbourg,

Y an ya , S of ya ,

Kiel,

C a m b r id g e , O x f o r d

ve

Tunus

üníversiteterinde

misajir

opretim

y eh ji

yapte,

seminerler

ve

konferanslar

verdi.

Yerli

ve

yabana

bilimsel

dergilerde

OsmanIr

tarihinin

16.

ve

19.

yüzyde

ve

Rusya

tarihiyle

ilgili

makaleier

yaymlada

1989-2002

yrllan

arastn d a

Siyasal

B i l g i l e r F a k ü l l e s i i n d e I d a r e

Tarihi

Bilim

Dal:

Baikam

clarak

Rörev

yapmy,

2002

yrianda

Galatasaray

Universitesi'ne geçmigtir.

Halen Topkape

Sardys

Müzeler

Müdürlüfü

Baikam

görevini

de

y u rü t me k te d ir . I l b er

Ortayh,

Uluslararast

Osmanic

Etüdleri

Komitesi

Wnetim

Kurulu

üyesi

ve

A v ru p a I r on o lo j i

Cemiyeti

üyesidir.

Diger

Eserleri

Tanzimat'tan

Sonra

Mahalli

Idareler

(1974)

Türkiye'de

Belediyedligin

Eurimi

(flhan

Tekeli

ile

birlikte,

1978)

Türkiye

Idare

Tarihi

(1979)

Alman

Nüfiezunda

Osmanh

Imparatorluju

(1980)

Gelenekten

Gelecede

(1982)

Imparatorlujun En

Uzun Yüzyah

(1983)

Tanzimat'tan

Cunghun'yet'e

Yere YönetimGelenegi

(1985)

Istanbul'dan

Sayfalar

(1986)

Studies

on

Ottoman

Transfomtation

(1994)

Hukuk

ve

1dare

Adann Olarak

Osmanh

Devletinde

Kadi

(1994)

Turkiye

1dareTarihirie

Giri;

(1996)

Osmanh

Alle

Yapts:

(2000)

Tarihin

Simrlarma

Yolculuk

(2001)

Osmanlr

1mparatortugu'ada

Iktisadi

ve

SosyalDegigim

(2001)

Osmanh

Mirasmdan

C r a n h ur i y e t T u r k i ye ' s í n e ( T a h a

Akyol

ile

birlikte,

2002)

Osmanh

Banµ

(2004)

http://www.exisehir.com/



-

-

I

I..

1

INDEKILER

ÖNSÖZ

/ 7

ÍSTANBUL

TARiHINDEN

ESÏNTÏLER

/

9

MÏMAR

SÏNAN

/

19

OSMANU'DA

DEVSIRME

/

27

OSMANU'DA AÍLE KURUMU

/

35

BAB-l

ÂLÍ

/

45

I

(.

BAROK

1STANBUL'DA

/

53

FATlH

SULTAN

MEHMET

/

61

FATÍHVE

FETÏH

/

69

OSMAND

MUTFAGl

/

77

OSMAND

SEYAHATNAMELERÌ

85

OSMANU

SARAYLARI

-

TOPKAPI

SARAYI

/

91

ÍSTANBUL'DA

ULEMA

SEMTLERI

101

OSMAND

PADISAHI.ARI

/

109

OSMANU

PASALARl

/

117

OSMANLI

KADISI

/

127

DÌVAN-I

HÜMAYUN/

135

SULTANAHMET

/

145

OSMANLI

IDARE

SISTEMINDE

BAGIMSIZ

EYALETLER

/

155

ASAR-I

ATIKA

/

163

ENDERUN

/

173

SON ROMA

ÍMPARATORLUÕU

181

I

I ,





\" /

ONSOZ

- -

I

-

I

Osmanli'yr

Yeniden

Keyfermek,

Osmanh

ekseninde

yaptt-

im

birtakim

k o n u g mal ari mi n k i t ap

haline

getirilme

projesidir.

Bunlar çegirli

i le ti gim a ra çl ar mda ki

yaptipm

k o n u g m al ard t r. B i r

nevi

umumî

konferans

mahiyetindeki

Osmanh

üzerine

yorumla-

·

L

.

malardtr.

Konugmalarimi,Engin

Atatimur'un

kizi

sevgill

Neslihan

Ata-

timur

degifre

etti.

Tekrardan

duzenlernek

ve

gözden

geçirmek

gibi

bir ihtlyaç

hâsil

oldu.

Timag Yaymlan

da bu

kitabt

yaymlamaya

ta-

lip

oldu.

Bu

hiç

güphesiz

benim

seve seve

kabul

ettigim

bir

tekliftir.

Umut

ederim

beklenen

bir

ihtiyaci karidayacaktir.Okuyucumuzun

bu

konudaki

cepki

ve

degerlendirmesi

de

bundan

sonraki

baskdarda

veya

bu

tip

konugma

ve

konferanslann

yeniden çözülüp,

yorumlan-

masina,

degerlendirmesine

sebep

olacakttr.

ILBER

ORTAYLI

7





.

1 ¯ L

L

Ï ST AN BU L T AR Ì HÌ N DE N

ESÍNTÏLER

"Be

makama

Konstantiniyye

el

Mahmiyye..."

Yüzyillarboyu

Osmanh

Imparatorlugu'non

ücun

fermanla-

nnda

ve

kayidarmda

gehrin

adt

böyle

geçerdi:

Konstantintyye,

"ko-

runmuy

makam"...

Memalik-i

Mahrusa'nin

k o ru n m u y u l k el eri n i n

merkezi

Konstantiniyyebücün

Araplann

tarihinde,

Islam

tarihi

bo-

yunca

bu

adla

andirdi.

Kimse

gebrin

kurucusu

olan

hükümdann

ne

adint

küçümserdi,

ne

de

inkâr ederdi.

Hiç

güphesiz

ki

bu

resmî

ad,

sadece

resmî

iglemlerle

sinLrh

degildi.

Son döneme kadar, basdan

bazi

kitaplann

i lk s ayf as ind a

"Konstantiniyye...

marbasi"

künyest

vardtr.

Büyük

Konstantin'in

adini

tagimaktan

dolayi

Osmanh

istan-

b ul 'u h iç b ir

zaman yüksünmüç

d eg i l d i r. Do l ay i s t y l abu konuda bir

hassastyete

d e l üz um

yoktur.

Vakia

mütareke

dönerninin

tatsiz

gunlerinde

Konstantin

ismi-

nin

Türkleri

rahatsiz

etmesinden

daha

normal

bir

gey

yoktur.

Çün-

kü

iggal

kuvvederi

tçinde

yer

alan

Yunanldar

küçük

Yunanistan'trl

1LBER

OR.TAYLI

9

-



Ísianbul.Peter

Coek.

Krah

Konstantin'le

tarlbteki

büyük

Konstantin'in

ismini

birbirinin

yerine

koymaya

çahytdar.

O

yüzden

resmen

bu

isim

silindi.

Hiç

güp-

hesiz

ki

büyük

gehrin

bagka

adlan

da

vardt.

B ir k er e

Istanbul

dör-

düncü

asirda

resmen

kuruldugundan

beri

yeryüzünde

onun

kadar

büyük

bir

gehir,

ancak

italya'dakiRoma'ydi

ve

bir

iki

asir

içinde

is-

tanbul

istikrarli,

zengin,

kuvvetli

bir

imparatorlugun

merkezi

oldu-

u için,

Nea

Roma

yani

"YeniRoma"

eskisini

gölgede

biraka;

eski-

si

çöktukçe,

fakirleptikçe,

dagudikça,

nüfusu

azaldikça

yenisi

ona

inat

geniglemeye

bagladt.

Iki

astr

sonra

ise

yeryüzünde

bundan

daha

büyük

bir

gehir

dügü-

nulemezdi.

Misir'daki

Aleksandria

(iskenderlye),

talya'daki

Roma,

dini

bir

merker

oldugu

lçin

hacimce

büyük

olmasa

da

Kudüs,

eski

Suriye'nin

ihtigamini pek

tagunasa

da Antakya

ve

Atina

ise

harabe-

ler

halinde

bir

gehirdi.

Yeryüzünde

Istanbul

kadar

ihtigamb

bagka

bir

gehir

bulmak

pek

mümkün

degildi.

Emeviler'den

sonra

Sam,

Abba-

siler'den

sonra

Bagdat,

satvetli

devirlerinde

f

ran'in

Isfahan

ve

daha

evvel

Kazvin,

Niçabur

gi bi g eh ir ler

belki

büyük

gehider

sayilabilirdi.

10 OSMANLPYI

YENIDEN

KESFETMEK



Ancak,

gurast

bir

gerçek

ki

bin

yd

boyunca

Istanbul'dan

daha

parlak

bir

gehir

yoktu.

Alcaci

asir

ortasmda

Miletli

ve

AydLDil TRIICS)

iki mimar

Anchemios

ve

Isidor

yanan

bir kilisenin

ve

llahi

Hikmer

anlamindaki

Ayasofyahin

yerine

b u g ü n k ü b i l d i g i m i z

büyük

mabe-

d i , b ü yü k k i li s ey i b i na

ettiler.

Vakia,

bu

mabet

belki,

16.

asirda

Si-

nan

m

onemh

destek

ve

yendemeSL

OlmâSR

günumüZe

ZOT

uZanirdt.

Ama

begeriyet

ilk

defa

kubbeyi

satunlar

ve

kemerler

üzerine

bina

ermeyi

becerdi

ve

b i r d a h a

bunu

birakm

bagka

milletler,

Bizanshal-

kLrun,

Romalilarin

k en d i l eri d ah i

geligtiremediler.

16.

ve

17.

asirda

Os ma nli b ag ke nt in i

süsleyen

büyuk

maberlerin

yapimma

kadar

Ayasofya'yL

geçecek

ne

bir

yükseklik

ne

de

kubbe

genigligi

söz

ko-

nusu

olmuytur.

Tabii

Italya'daki

Rönesans

mimarisini

de

göz

a rdi e tme ye lim ;

ama

yaklagik

bin

sene

Istanbul

hem bu büyük

mabedlyle

hem

de

bizzat

kendisi

milletlerin

dikkatini

çekmigti.

Ona

gitmek,

onu gez-

mek,

onu

görmek

bir

imtiyazdi.

Italya'nin,

Yunanistan'in, Suri-

ye'nin,

Kafkas

ülkelerinin,

Kirim'm,

Uzak

Rusya'nm

hatta

o za-

man

tamamtyla

toplayict

ve avet

milleclerin

ya gadiš t

1skandinav-

ya'nin

bazi

imtiyazblart

istanbul'a

gelmeyi

bir

s aa de t a dd ed er le rd i.

Imparatorlugun

muhafiz

kitalan

arasinda

bulunan

Vareglerdedigi-

miz

Rus

ve

Isveç

ta ktmint unutmayahm.

Nihayet hac

için

bu

geh-

re

gelen

Ruslar

onu

hayranhkla

ve

hayretle

tasvir

etmekten

geri

kalmamiglardtr.

Bütün

Avrupa

kitaimda

lstanbul,

yani

Konstantinopolis

ile

yangabilecek

bir

g eb ir yo ktu .

Nasil

olsun

ki;

en

parlak

zamanlarmda

Kolonya,

yani Köln

on

bin

nüfusa

ancak ulagmigtt.

Italya

bayüyen

gehirlerin

yagadigt

bir bõlgeydi;

ama

orada

bile

güzel

V e ne d ik , P i sa ,

Eski

Roma

ve

geligmekte

olan

Floransa,

Istanbulla

yangmak

lÇLR

ancak

on

beg

ile

on

altmet

yüzyib

beklemek

zorunda

kalmiglardi.

Onun

yapdarma

ulagmak

mümkün

degldi.

Bu

yüzden eski

impara-

torluk

zamarunda

gebri ifade etmek

için

sadece

"Urbis",

(Urb,

yani

ILBER

ORTAYLI

11



ehir

kelimesi)

kullandiyorsa

bu

yeni

gehrin

admi

da

"polis",

sadece

ehir

diye

ifade

etmek

yetti.

Bundan

dolayt

"g eh re,

gehirde"

anla-

ln d a

k ul la nd an S ti np ol i,

Îstanbul'un

eski adi olarak ortaya çika.

Muslüman

Emevi

kugatmastnda

iscinboldeyimi

erleyti.

Zamania

bu

gehrin eski

ismine

benzeyen

b ir k el im ey i

de

Türkler

kullandt.

18.

yüzydda

bazi

kitabelerde,

mezar

taglarmda,

hiç

güphesiz

fermanlarda

ve

kayitlarda

kullandan

Islambol

kelimesi

vardir.

Bu,

gehrin

âdera

islamlagoginm,

slam

adt

tagidtimin

bir

ifadesidir.

18.

yuzyihn

garip

bir

etnik

bilincidir

ve

isim

çok

fazla

yagamamistir.

19.

yüzydda

kul-

lanilmamigor.

Osman lL

istanbul'u

mutantandi,

görkemliydi,

bü

tün

dogulu

ve

banh

milletlerin

gözü

o

gehrin

üzerindeydi.

.

Iran'da,

1sfahan,

O rt a A sy a' da , Mü sl üm an

Hindistan'da,

Delhi

gibi

b el ki b äy l e

kalabahk

gehirler

vardir.

Bona

ragmen,

1st.anbul'un

nüfusundan

çok

zenginligi,

orijinal

mimarisi,

kütüphaneleri

dikkati

çekerdi.

Develer

dolusu

k erv an la rl a b u

gehre

kitap

tagirurdi.

Kütup-

haneleri

dolmaya

baglamigti.

Bizzat

istanbul'un

bu

zenginl igi m uht e-

lif

milletlerin

dillerinde,

muhtelif isimlerle andm asma

neden oldu:

Asitane,

Darü's-Saadet,

Der

Allyye

( Yü ce E v) ,

Darü'l-hilafetü'l-

Aliyye,

Der-i

Saadet

veya

Der-Saadet

gibi

son

zamanlara

k a d a r h a lk

arastada

kullandan

isimler.

Isimler

saymakla

bitmlyor.

Slav

milletle-

rin

dilinde

onun

adt

Tsarigrad'di

(Çar'm,

mparatorun

yaçadt

L

ge-

h ir ). H âl â

bugün

Bulgarca'dabu

ismin

kullanddigini

görürsünüz.

Bil-

digim

kadanyla

Sofya

H a va a la n th m b e kl e me

salonundaki

mozaigin

üzerinde

istanbul,

Tsarigrad

diye

gösterilmektedir.

Bu

isimlerin

hiçbirisini

reddetmemeliyiz.

Çünkü

h e p s i b i n

se-

ne

boyunca

b üt ün d ün ya mn

tek

ve

büyük

metropolü

olan

gehrin

adidir.

Bu

gehri alm ak

isteyenier çoktur.

Onun

muhtegem surlan

buna

mani

oldu.

Bu

gehri

top

kullanarak,

yani modern çagin ategli

silahlarim

kullanarak

bizim

dedelerimiz

ele

geçirdiler

ve

ondan

sonra

da

bu

sehri

korudular.

Önce

eski

büyük

kiliseleri

camilere

çe-

virdiler,

bu

b ir k or um ay di .

Sonra

yenilerini yaptdar

ve

yenileri

16.

yüzydda

gahikasina

ulagu.

12

.

OSMANLPYI

YEN1DEN

KESFETMEK



1stanbul

kendine

göre

bir

nüfus politikast takip

etti.

Sehri

ka-

labahklagarmak

için

Anadolu'dan

zorla

götürülenler sadece

Müslü-

manlar

degillerdi;Karamanbölgesinden

Türkçe

konutan

Hiristlyan-

lar,

yani

Karamanhdedig-imiz

Rumlar,

sonra

Helence

konuganlar

ve

nih'ayet

Ermenil.er.

O k ad ar k i E rme ni

tarthinde

ve

d i n i h i y erarg i s i n-

de, hiç

yeri

olmadigt

halde,

Istanbul

bir

patriklik,

hem de bütün Er-

meni

milletini

yöneten

bir

patriklik

o la ra k t ey ki la tl an di nl dt .

.

i

Nihayet

15.

ve

16.

yüzyillarda

yogun

Yahudi

göçuyle

lstanbul

ve

S el an ik , Y ah ud i

dünyaSlnLn

en

änemli

iki merke zi

haline

geldi-

ler.

Bo

gehrin adlart

onun

çegitli

milletlerin

efsanelerinde,

masalla-

rmda yagadtşnl

gösterir.

Halen

bugün

için

b il e h iç bi r

memleket,

hiçbir

gehtr

bagka

millederin

folklorunda

bu kadar

yogunlukla

andmaz.

Bunun

üzerinde

israrla

durmak

gerekiyor.

Îstanbul

dügün

dernek

gehriydi.

Bu

gehirdeki

protokol

ve

töre-

ne

bagka

milletlerde rastlamak pek

Enümkün

d e gi l di r . U nu t ma y mi z

ki

16.

yüzyll

boyunca

Avrupa

sacaylarina

bokmeden

Îspanyol

proto-

kolüydü.

Fransiz

saray

adabi, protokolü ancak

17.

yüz ydm sonunda,

18.

yüzyilda,

yani

1 4 . L o ui s 'r e n

itibaren

bagka

millederi etkile me ye

baglaml§CLT.

1940'larin sonunda, Avrupa'daki

bir

rektörler

toplantistna

katilan

o zamanki

lstanbul

Üniversitesi

ektörü

merhum

hocamiz

Siddik

Sami Onar, "En

eski

universite

benim. Onu

ben

temsil

edi-

yorum;

dolayisiyla

protokoldeki

yerim

de

öncelikli

olacaktir"

de-

mistir.

Tabii

daha

Theodosius

devrinden

beri

gerçek anlamda

üni-

versiteye

sahip

bu

gehre

de

Sorbonne,

Prag

ve

Cambridge'ler

än-

celik

vermek

durumunda

kahmylardir.

Bütün

orta

zamanlar

boyunca

millecleri

h a y r a n b i r a k a a

ve

on-

larm

takht

etmeye

çahstiklari

tek

yer

Konstantinopol,

yani

bizim

.

Bizans

lmparatorlugo

edigituiz

yerdi.

Bu

gehrin

tärenleri,

anlard-

sin,

ögrenilsin

d i y e k i t a p l a r a k o n u

olmuscu.

Bizzat

imparatorlar,

rö-

renlerin usulü

hakkmda kita pla r kaleme

ahntglardir:

Imparator

ILBER

ORTAYLI

13



Konstantin

Porfirogenetus'un

10.

asirda

kaleme

aldigt

De

Ceremo-

niis

Aulae

Byzancinae'i

gibi.

15.

yüzyddan

itibaren

bu

imparatorluk

protokolü

hiç

güphesiz

ki Osmanh

ananestyle

devam

etmigtir.

B u g eh ir de

hükümdarin

nasd

yagayacagi,

sarayda

devlet

adam-

lanyla

günlük

temast,

nasil

yemek

yiyecegi,

muayyen

günlerde,

bil-

hassa

Cuma

günleri

Cuma

namazina

gidilirken

selamhk

dedigimiz

törenin

nasil

yapilacagi

en

ince

ay n n flSLn a

kadar

tespit

edilirdi.

Ve

bu

sadece

imparatorlugun

halki

için

degil,

butün

Islam

dünyast

için

çok

önemliydi.

Unutmaym

ki,

Cuma

günleri

bir

törenin

ötesinde

bir

adaletin

tecelli

günü,

halkin

en

alt

k arman Ln d ak i

insanlarla,

uzak

köylerle

hükümdann

ve

vezirlerin

temasa

geçtigi

gündü.

Ri-

kab-r

Hümayun

dedigimiz,

padigah

atla

geçerken

onun

güya

egerini

yakalayarak

verilen,

takdim

edilen

arzuhallerin

içinde

sirf

Türkçe-

leri

degil

bir

alay

S l av d i ll e ri n de

ve

Helence

olanlarl

Vard t.

Bu,

19.

yüzydda

dahi devam

eden

bir

ananeydi.

Bunlart

argivde

de

görmek

mümkündur.

Dolayistyla

imparatorluk

b ir d un ya

imparatorluguydu

ve

istartbul

da

o

dünya

imparatorlugunun

bagkentiydi.

Her

tären

bunu

göstermek

için

bir

vesileydi.

Meselâ,

üç

ayda

bir

yeniçerilerin

ulufeleri

verilirdi.

Bu

muelaka

sarayda

verilirdi.

Her

yeniçeri

o rtaSLn a

teSlim

edilecek

maag,

büyük

deri

torbalarin

içinde

haztr

tutulurdu

ve or

tarun

i le ri g el er il er i,

zabitleri

orada

top-

lanirdt.

Binlerce

kipinin

çektigi

"g ü lb an k "

ve

çikardigt

"g u lg u le"

gayet

dezenli

bir

gürültüydü.

B i z b u

gulguleyi

gamata,

düzensiz

gü-

rült ü anl am inda

kullantriz;

ama

o

zaman

öyle

degildi.

Ulufe

dagtti-

mi

strasmda

at il an sloganlar,

bir

nevi

gösterilen

sarayda avl uda

bu-

lunan

yabanci

elçileri

büyulerdi.

Çünkü

o

gün

Istanbul'daki

efaret

heyetlett

de

orada

hazir

bulunurdu.

Bu

çok önemli

bir

gundü.

Cu-

lus

alayt

gehrin

içinden

geçilerek yapdan

yürüyügle

vuku

bulurdu.

Aynt

gekilde

padaah

Eyup'te

kiliç

kugandl

tâû

SOn ra,

gehrin

her

tarafmdan

geçecegi

ve

görülecegi

bir

güzergâh,

karadan

veya

sudan

takip

edilirdi.

14

OSMANU'YI

YENIDEN

KESFETMEK



I

Beyazit'tan

Haliç,

K

prü

ve

Galata.

J.

Godfrey.

I-

Ramazan

ortastnda

padi ah,

Müslümanlarin halifesi

olarak,

törenle

Hirka-i

Serif

ve

mukaddes

emanetleri

ziyaret

eder,

bundan

sonra

törenle

Hirka-i

Serif

alayt

certip

edilirdi.

lyte

dini

yant

agir

ba-

san

bu

törenden

sonra;

saray

mutfaklannda

hazirlanan

ve

yeniçeri,

sipahi,

topçu

ve

c eb ec i. gi bi

Kapikulu

Ocaklart

askerinin

her

on

ne-

f e r i n e b i r

cepsi

hesabiyla

hazirlanan

baklava

sialleri,

futalarina

sard-

mig

olarak

Matbah-i

Amire

önüne

dizilirdi. B u R am az an

ikramlfU

olugturan

sintlerin

ilkini,

silahdar

aga

ve

mahiyeti,

bir

numaralt

ye-

niçert

olan

padigah

adina

teslim

aldiktan

sonra,

diger

ortalardan

ge-

len

ik ige r n ef er

futalanna

sanlmig

birer

siniyi

nizamî

olarak

yükle-

nir;

her

bölügün

usta,

saka,

macevelli, odabagt

gtbi

amirleri önde,

baklava

siniferi

ve

ta§Lyanlar

arkada,

açilan

kapidan

dLgan

Çlkarlar,

baklava

alayt

gulgule

ve

numayt;

ile

Divanyolu'ndan

kargthkll

Slfa-

lanmi

halkan

arasladan

alki

ile

ki la la ra

utardü.

Sint

ve

futalar

§

§

Y

ise

ertesi

gün

iade

edilirdi.

.

S u l t an h an i m l ara

dügün

yapihrdt.

Sehzadeleie

se

sünnet

dügü-

nü

yapahrdi.

Y a ni g e hz a de l er

evlentrken

dü un

yapumiyor.

Bu

Ydmaz

(LBER ORTAYU 15





.

I

-

Topkapi Sarayi

ikinci

avlusunda

bayram

töreni.

P.

Martini.

Alay,

Eyüp'ten

yürümekteydi.

Sultan

VI.

Mehmed

Vahideddin;

"Bugün

gehir

bombalanmaz"

demigti.

Hakikaten

o

gün

bomba

atd-

madi.

Çünkü

bu bir

protokoldü

ve

harbeden

devlet

dahi

olsa

OS-

mank

Împaratorlugu

ü y ü k d ev l etl erd en

birlydi.

Dü§man

cephesi,

onun

hükümdarma

da,

tahana

da

saygi

göstermekteydi.

lstan-

bul'daki

törenler,

emperyal

protokol

bütün

gark

dünyasmin

bir

manzumesidir.

Bunun

üzerinde

durmak

gerekir.

Maalesef

henüz

teg-

rifat

üzerinde

aragttrmalar

büyük

ölçüde

tamam

degildir.

Ama

gün-

den

güne

bunlar

anlaplmaktadie

19.

yüzyda

kadar

kimseye

burnundan

kil

aldirmayan

Istanbul,

aklimizi

bagimiza

toplatsak

gene

de

aldirmaz. Potanstyell

bu

kadar

yüksek,

geligmeye

bu kadar

müsait,

bu kadar

güzel ve

bu kadar

zen-

gin

mitasa-sahip

bagka

gehir

nerede?

Hangi

gehrin

b õy le b ir

silueri

var?

istanbul'un

digt

cihant

yakar,

içindeki

kegmeke;

de biz i.

Elli

senedir

onu

çirkinleptirmek

için

her

geyi

yaplyoruz ama

gene

de

güzel.

lLBER

ORTAYLI

.7



I

Onun

için

istanbul'un

bu-olaylanmn

geçtiš i

bölgeleri

çok

lyi

korumamiz

gerekir..Neresidir

bu

bölgeler?

Sultanahmet,

Divanyolu

dediš i miz,

yani

Sultanahmet

ile en azindan

Aksaray'a

kadar

uzanan

cadde,

Beyazit

Meydant

ve

Süleymanlye

civan...

Maalesef

gu ana

kadar

korumayt

beceremedik.

Eger

bu

yollan

ve

mekânlan

koruya-

mazsak

ne

ecdadimizin

ala astrhk

tarihini,

ki

bunun

beg

asn

Istan-

bul'da

geçmigtir,

ne

de

pegimizdeki

bin

ydlik

Roma

carihini

koru-

mamiz,

anlamamiz,

canlandtrmamiz

mümkün

degildir.

Ve bu

uzun

tarih

bizim

s or u ml u lu š u mu z

altindadir.

Buralara

sahip

olan

insanla-

nn

imriyazlan

kadar,

çekecegi

külfet.

ve

altina

girecegi

yükümlüläk

de

vardir.

Bu

üç

kilometrekareyi

korumak,

muhafaza

etmek

bizim

boynumuzun

borcudur.

18

OSMANLPYlYENIDENKEQFETMEK



L

I

I

r.

MÏMAR

SÍNAN

I

I

Kanunî

Sultan

Süleyman

devri,

Osmanh

lmparatorlugu'nun,

h at ta b üt ün

Türk

tarihinin

zirvedeki,

en

pardtill

zamani

olarak

bilinir.

Tarihte

hüzünlu

ve

hadisell

yeri

olan

s ar ve tl i m il le tl er in

tarihinde

bu

gibi

z ama nl ar v ar dt r. ..

Bu

bir

astr

mi

sürer,

b ir bu çu k

astr mi

sürer

bel-

l i d e g i l .

Osmanh

Imparatorlugu'na

a digerbüynk

imparatorluklar gi-

bi

iki

buçuk

asir

ömür

biçenler

var.

O

iki

buçuk

asnn

gerisi

kurulug

ve

gerileme

diye

tasvir

edilir.

Burada

imparatorluklann

cografyast

ve

ta-

rihi

ö ze ll ik le ri ü ze ri nde

fazla

duracak

degiliz.

Ama

bu

gibi

dönemlere

insanlarm

özlemle

bakmast,

sirf

Kanunî

devrine

has

deš ildir.

Sultan

Süleyman'm

kirk

dört

yilkk

iktidarmdan,

saltanatin-

dan sonra

da

daha bir asir ve

uzun

asirlar

boyu

o

devir bir

model

olarak

anlagdmig

ve

muhtelif

tarihçilerin

ve

siyasetle

ugrayan

ka-

lemlerin

üslûbuyla,

özlemiyle,

yakmmastyla

bu

görüg

b i z l e r e k a d a r

devam

etmigtir.

Imparatorluk

e

Türk

edeblyati

ise

b u d ev ir de

en

buyuk

gairle rine sahiptir.

ILBER

ORTAYU

19



Bu

insanlarm

ne

oldugunu,

neler

terennüm

ectiklerini,

sanat-

lanndakt

özellikleri

halen

anlamakla

meggulüz.

"Eski

kitaplar

a rtik

okunmuyor"

diyenler

var.

Okunmamalan

onlann

kabahati

degil,

bin

kelimeyle

yazip

konugan

bizim

gençligimizin

kabahati

ve o

gençligi

öyle

y eEig tiren

bizlerin,

egi ti mcil eri n suçudur;

buna

kuvvet-

le

inantyoruz

ki

biz

Türkler,

edebiyanmizi

ve

dilimizi

daha

iyi

ög-

rendigimiz,

daha

lyi

araçurmaya

bagladigimiz

zaman

bunlar

tekrar

keyfedilecek

hazineler

olacaktir.

Dügünün

ki

b öy l e b üy ük

gairlerin

döneminde

Kanunî

ve

Hürrem Sukan,

yañi i mpar ator

diyebilece-

imiz

bir

padigah

ve

gözdesi

bile

glir

yazmaktadtr

ve

burlar

kötü

gi-

irle r

degildir.

Öneinli

r esim , mi nyatür

üstadlart

b u d ön em de di r.

ls-

tanbul

kervantarla

bütün

garktan

kitap

çekmektedir,

öyle

bir,

iki,

üç

âdet

degil

yuzlerce...

1stanbul'un

kütüphaneleri

en

degerli

gark

yaz-

malarlyla

dolmaktadir.

istanbul

batiyi

çekmektedir.

Nitekim

Kanu-

nî'nin sevgili

veziri

önce

makbul,

sonra

maktul

saytlan

- a b i i

siyaset

cezasindan

kurtulamayan-

Ibrahim

Paga,

âdeta

bagkente

Venedik

zevkini,

Ränesans't

getiren

b ir d ev l et b üy ü gü dü r.

Unutmayin

ki,

onun,

bugün

Islam

Eserleri

Müzesi

olan

ve

kendisine

atfedilen

saraym

önüne,

Budin'den,

Mohaç

seferinden

dönerken

beraberinde

getirdigi

Apollon, Herkül

ve

Diana

heykel

grubunu

diktirmesinin

bir

münakagaya

ve

giderek

bir

isyana

sebep

oldugu

billnmektedir.

Türk

mimarîsi,

bu

dönemde

yerel

özelliklerinden

merkezîleg-

meye

dogru

gitmektedir.

Meselâ

Büyük

Farih'in

döneminde

yapil-

mig

bugunkü

Yunanistan'da,

Mora'da,

Atina

veya

Yanya'daki

bir

camiye

baktiginiz

zaman

henüz

geç

paleolog

dedigimiz

son

devir

Bi-

zans'm

etkileri

görülür.

Hatta

bagkentte

bile

böyle

eserler

vardir;

am a on

alttact yüzydda âdera

bir

merkezî

bakanlikta,

sanki

Baym-

dirlik

Bakanligi'nda

standârt

tersimle

çikan

projeler

gibi,

Bosna'dan

Halep'e,

hatta

Misir'a

kadar

belirgin

üslûba

sahip

medreselerin,

ca-

milerin,

çegmelerin

ortaya

çiktigi

görülür.

lyte

bu

merkezîlegmede

b i r d âh i ni n

çok

büyük

rolü

vardir;

Mimar

Koca

Sinan

Aga.

20

OSMANLPYI

YENIDEN

KESFETMEK



Süleymaniye Camii.

Thomas

Allom.

I

Mimar Koca

Sinan kimdir?

Devgirme

oldugu

bihniyor.

Ordunun

istihkâm

smthna

ve

Has-

sa

Mimarlan

Ocagt

dedigimiz

mimarî

bölümüne

devgirilen

çocuklar,

öbür

devgirmelerin

aksine

daha

ileri

yagta

gelebilir.

Çunkü

bunlar

behrgin

bir

sanau

bilen,

ögrenen

adamlar

olmahdir.

Bazdannin

er.

nik

mengei

çok

abartdlyOr.

Oysa

bunu

saghkh

olarak

tespit

etmemiz

mümkün

degildir.Mimar

Sinan,

Osmanh

imparatorlogu'nun

nima-

ndir

ve

bir

O s ma n h' d ir . B u

kuru

kuruya

söylenmig

bir

söz

degildir;

çünkü

onun

bürün

yerelliklerin,

bütün

etnik

özelliklerin

üzerine

çik-

näint

gõreceksiniz.

Mimarlar

Ocaš i'na

abnan,

yant

Hassa

Mimarlan

Ocagi'na

ahnan

bir

mimar

tabii

ki

bir

askerdir,

bir

zabittir.

imparatorlugun

ört bir

tarafmi

gezer.

Niçin?

Çünkü

uzun

se-

ferlerde

her

yerde

köprüler

onanlir.

Her

yerde

su

kaynaklan

onan-

br.

Ordunun konaklayacag1

depolar,

hangarlar

onanhr

ve

tabli

ca-

miler

yapdLT

Veya

OnâTÄlf

e

bunlar

yapihrken

yerel

sanatlara,

yerel

malzemeye

vâktf

olmak,

bunlan

ögrenmek,

yerel

sanacçdan'kulan-

mak

gerekir.

O

yüzden

bunlar

çok

çabuk

beynelmilellegen,

bugünkü

ILBERORTAYLI



I

i

I

mimarî

ögrencisinin

bile

sahip

olamayacagt

bir

imkân

ve

egitime

sa-

hip

olan

kigilerdir.

Bugün

bir

mimarlik

fakültesi

ögrencisine,

Îtalya'yt,

Îngilte-

re'yi,

Misir'i,

Çin'i

ve

Hin d istan 'L

gösterebilmek,

oradaki

eserleri

bir

anda

tefsir

ettirebilmek,

ustalanyla,

mimarlarlyla

yür

yüze

getirebil-

mek

gansina

sahip

degiliz. O

yüzden

bu

mimarlarin

Osman lL

Împa-

ratorlugu

gibi

üç

kLta

a

Ve

o

zamanki

medenlyetleri

kapsayan

bir

bölgede

yetigmesinin

'onl a r

için

büyük

bir

gans

ve

imkân

oldugunu

bilmemiz

gerekir.

Çok

kisa

bir

zamanda,

dört bir

tarafta

cografî

çartlari,

malze-

meyi

tantyan

-malzemeyi

tanimak çok

önemli-

uscalarin

kendine

äzgü

bilgilerini

kapan

b u k ip il er

standart

bir

mimarî

geligtirebil-

mektedirler.

O kadar

ki,

Yunanistan'in

bugün

Trikala

denen

Tir-

hala'smdaki

Osman

Sah

Camii,

Halep'teki

camiler

ve

Istan-

bul'daki Mimar

Sinan

eserlerini

tantyabilmek

için

egitimli

mimar

olmak

gerekmiyor.

Bunlart

gören,

bir

kaçma

dikkatli

bakan

her-

hangi

bir

gehirli,

mimarî

bilgisi

olmasa

bile,

ayru

mimarin

elinden

çtktigint

anlar.

Igte

böyle

özgün

üslûp

sahibi

olmak,

ancak

dâhi-

lere

hastir.

Türkiye

san atL,

Osmanll

sanati

dedigimiz

böyle

bir dönemden

geçmektedir.

Unutmayahm,

devletin

yönetiminde

insanlar

yeni

bir

devre

girmektedirler;

16.

yüzydda

dini

baktmdan

daha

Ortodoks

dediš i miz,

daha

muhafazakâr

bir yönetim

benimsenmektedir.

Eski

Ortadogu

ve

Islam

edebiyatt

kavranmaktadir.

Hatta

Ebus-suud

Efendi,

ki

o

zaman

geyhülislâm

ismi

daha

kullanilmiyordu,

konu-

sunda

son

otoritelerden

saydmaktadir.

Bir

yandan

da

MoHa

Kaabrz

gibi

daha

mutaassip

bir

yagam

yorumu

getirenler

ortaliktadir.

Halk

edebiyacinm

ve

divan

edebiyati

dedigimiz

bölümün

hangisine

ba-

karsak

bakahm,

siirde

ve

edeblyatta

bile

bu

mistisizm

hâkimdir.

Ama bir

derinlik

de

kaçmdmazdtr.

Devletin

sinirlart

"Orbis

Octo-

manorum"yani

"Osmanhlarm

Dünyast"

d iy ece š i mi z

kavramt

hakh

22

'

OSMANU'YI

YENIDEN

KESFETMEK



kamaktadir.

Batida

bugünkü

Macaristan'dan

baglayan

smirlar,

do-

guda

Gürciscan'i

kapsamakta,

Ukrayna

ovalanndan

bugünkü

Ha-

begistan'in

kuzeyine

yani

Habeg

eyaletine

kadar

uzanmaktadtr.

Ni-

hayet

16.

yüzythn

akqi

içinde

Garp

Ocaklan

dedigimiz

Kuzey

Afri-

ka'daki

Cezayir,

Tunus

ve

Libya,

Yemen'e

kadar

uzanan

Kuddeniz

havzasi

ve

Basra

Körfezt

bu

büyük

cografyays

tamamlamaktadtr.

Bir

tasavvur

edelim:

K a rg m iz d a b ü tü n

dinleri

ve

inandmaz

sa-

yidaki

d i ll e ri k a ps a ya n

bir

imparatorluk

söz konusu.

Bu

imparator-

lugu

ge2ebilen, görebilen, ögrenebilen insanm eger zekiyse ve üstün

zekâhysa

y ar at ie th m in

muhtegem

olacagma

hiç

güphe

yoktur.

Bu-

gün

bile

bu

imkâna

sahip

bir

zümre

yoktur.

16.

yüzydm Osmanh

lm-

paratorlugu,

askerî

bir

imparatorluktur

ve

askerî

hayatin

zaruretleri

içinde

belirli

bir

zümre

çok

geyi

kegfederek,

süratli

olarak

ögrenebil-

mekte

ve

yeni

modeller

ortaya

koyabilmektedir.

Bu

büyük

dinler,

diller,

trklar

haritastnm 18

ve

19.

yüzyihn

sömürge

imparatorlukla-

ttyla

da

pek

alâkasi yoktur .

Çünka

bu

imparatorluk,

bir

memleket-

ler

bütünudür.

Burada

yaçayan

insanlarm

yatay

olarak

bir

egitliligi

söz

konusudur.

Teotik

olarak

ve

pratikte

de

en

ücra

kögedeki

insa-

mn

yükselebilme

ve

devletin

merkezindeki

karar

organlanna

otura-

bilmesi

söz

konusudur.

Ser'î

hukukun

yanmda

saygLn

ve

örfî

bir

hukuk

vardir.

Aynt

zamanda

Hirisciyanlar

ve

Musevîler

için

kendi

cemaarlerinin

hu-

kukunun

uygulanmasi

söz

k o n u s u d u r. Hat t a

Rum

Ortodoks

cema-

att

için

" T ur k ok r ac i a "d e di š i m iz

dönem,

yani

Geç

Bizans

hukuku-

nun

metinleri

ve

içtihatlannin

devami

söz

konusudur.

Imparator-

luk

büyaktür;

ama

Yeniçag'm

imparatorluklan gibi

sivil

hayatta

bir

israf

henüz

söz

konusu

d e gi ld i r. D o gr u su

imparatorlugun

zenginligi-

ni

doguran

kaynaklar

ve

bu kaynaklarm kullanlmlnda kamusal

otoritenin,

kamo

yönetiminin,

idatenin

heykellegmesi,

soluklay

mast

ön

plandaki

endigeydi,

G üz e l b in al ar ;

camilerdi,

sebillerdi,

medreselerdi,

büyük

kapali

çargilardi.

Surasi

ok

açik

bir

keyflyet-

tir;

16.

yüzyd

lstanbulu'nun,

zarif

de

otsa

en

guzel

ve

zengLn.binasi

1LBER

ORTAYLI

23



Topkapi

Sarayt

degildir.

1500'lerde

bir

sancak

beyinin

geliri

12.000

altin

civanndaydi.

Bursa'nm

en

zengin

tüccannm

.tereke-

sinden ancak

4.000

altm çikml§tl.

Halil

Inalcik

hocamiz

söylemek-

redir;

henüz

devietin idaresint,

topragin

idaresini

elinde

tutan

si.

ntflar

en

güvencede,

en

zengin

kisimdir

ve

bunlar

bu

dünyayi

yara-

nyordu.

Ayni

gekilde

zengin

bir

maag

imkanina

sahip

olan

ulem·2

smift

da; bu

imkânt

yeni

eserler

bina

etmekte

k u llan ml§ ELI.

Osmanh

toplumunda

mimarlik

basit ve

ingaat

ustalgt

degildi.

O

zamanlar otorite vardi.

Binalarm

boyu,

sokaklara

bir

gehnigininin

(balkon)

agtp

tagmayacagi,

bunun

ihlali

halinde

anî

bir

yrkim

ka-

ran,

mimarbaginm

elindeydi.

Bundan

dolayid

Lr

k i, S ult an ah me t

Meydant

altmdaki

sarniçlarm

korunmast

için

yüksek

binalar

yapil-

mamast,

19.

asir

sonuna

kadar

uygulanan

bir

kuraldt.

Ancak

19.

asirda

ve

bilhassa

20.

asirda

buralarda

bu

kurah

iblâl

eden

binalar

ottaya çikmigur.

Fonksiyonlan

ve

örgütlenig

biçimi

itibarlyle

Hassa

Mimarlan

Ocagi,

Yeniçeri

Ocagi'nm

bir

parçastydt

ve

buraya

giren

insan

be-

lirli

bir

kültürün,

emperyal

Osmanh

kültürunün

kompartimani

için-

de

erir,

kendine

özgü

bir

kipilik

kazantrdi.

E u k ip il ig in

içinde

büyük

dehalar

orcaya

çikmigtt.

Sinan Aga'nin

eserierinin sayisi

halen

tartigthyor.

Kay lp k rlD

ve

kendi

eserinin

digmda

nasd

bir

tasarim

yapttš t

tartigthyor.

Elimi-

ze

geçen

planlar

yok

ama

plan

ve

kroki için

k ag Lt

defterleri

var.

Bundan

bagka,

Sinan

Aga'nin

lego

benzeri

rakimlarla

her

gün

ma-

ker

yaptl

1 ,

bu

maketleri

geligtirdigi,

etraft

göretledigt

bilinlyor.

Hiç

güphesi:

ki,

demir

yolu

yoktu,

tayyare

de

yoktu.

Mimar Sinan

Aga'nm

dört bir kugaga

yetigmesi, yant

bu

mimarî generalin,

istih-

dam

generalinin

i m pa r at o rl u š u n

dört

bir

tarafma

kogusturmasi,

bu-

radaki

eserlerin

ingasmi

bizzat

gözetmesi mümkün

degildir.

Çok

açikElr

ki,

bir

ekol

sahibidir.

Onun

üslûbunu

ve

teknigini

kavrayan

ustalar,

diger

mimarlar

ve

kalfalar

vardtr.

24

OSMANLI'YIYENiDENKESFETMEK



§ehzade

C am ii. Eug ène

Flandin.

O

yüzdendir

k i, d ör t b ir k ög ed e,h at ta bazen bizzac

gidemedi-

gi

yerlerde

onun

izini,

perspekttfini

tagiyan

yapdar

yükselmektedir.

Mimar

Sinan

imparatorluk

cografyasina,

imparatorlugun

sanatina

kendi

üslübunu

ve

merkezi

bir

Osmanh

havastm

veren

dâhidir.

Bugün

Süleyrnaniye semti,

onun

sevimli

mütevazi

türbesinin

bu-

lunduš u

semt

bu

yarattnm,

bu

üslûp

beraberliginin,

o r ij i na l li š i n in

zirvesi sayllir...

Süleymanlye,

1.5

kilometrekare

alantyla

bizim

kimligimizdir,

nüfus

kâgiduntzdtr.

B i zi m b u

memleketteki tapumuzdur.

Buradaki

lâubalî

davranl§lmiz,

büyük

gebrin

hengâmesine

bu

muhiti

birakma-

miz

düpedüz

bir

intihardir.

Üstelik

gelecek

nesillere

ka rp bizi

utan-

diracak

bir

intihar oldugunu söylemek gerekir.

.

Sultanahmet'te

Turing

Kulübühün

onardiš t

Yegil

Ev d ed ig i-

miz konak,

bugün

otel olara k

kullandmaktadir.

íçine

Milano

mobil-

yalan

monte

edilmly;

bazilari

orijinal

bazilari

degiL

Ama

yok

olmak-

ta,

ytkilmakta

olan

bir

Sultanahmet

atmosferini

canlandirabilen

ILBER

ORTAYLI

15



kurumlarin

bagmda bu k ulüp

geliyor.

Sogukçegme

S ok ag t, b iz im

g en çl iš i mi zd e

d ah l b ir

yiktna

olarak

gördugümür

bu

sokak,

gimdi

o

ortami anlatabilecek ve

lstanbul'a

gelenlerin sükûnet içinde

dinle-

nebilecekleri,

kalabilecekleri

bir

yer

olarak

ortaya

çikmigur.

Sogukçegme

Sokagt

ndaki evlerin

birinde

Istanbul'un.sayisiz

hazinelerinden

biri

sayabilecegimiz

bir

1stanbul

kitapltäi,

yani

Çelik

Gülersoy'un

pahsî

kütüphanesi

yer

ahyor.

B u k ü tü p h a n e n in

özelligi;

.

1stanbul

hakkindaki

yerli yabanet

seyahatnameler,

Bizans

ve

Os-

manh

dönemi

ü ze r in de ki m on og ra fi l er de n= ol ug an zengin

bir ketüp-

hane

olmasidir.

Defter-i

Hakani

H uk uk M ü ga vi ri ,

yani

eski

Tapu

Kadastro

Genel

Müdürlügü

Hukuk

Mugaviri

olan

Hasan

Tahsin

.

E f e n d i' n in k o n a g i

da

bu

civardadir.

Hiç

güphesiz

ki Ayasofya

ile

S oš u kç eg me

arasindaki

en

önemli

eser

klasik

devirden

k al ma C af er

Aga Medre sesi'dir. Türk

Kültürüne Hizmet Vakfi'na

tahsis edilen

bu

medresede,

b u g u n h a t ,

.

ebru

gibiOsmanlisanatlariyla

ilgilidersler

veriltnekte,.sergiler

açamaktadtr.

26

OSMANLPYI

YENIDEN

KE§TETMEK



IL

L

I

OSMANLI'DA

DEVSÍRME

Osmanli

tarih

ve

tetkiklerinde

bizi

en

çok meggul eden

ku-

rumlarm

bagmdadevgirmelik

gelir.

Devyirme,

çok

k i s a b i r

tarifle,

d e v le t in k a pi k ul u

ocaklari

olan

sipahilerle, yeniçerilerm yendenmesmi

temin

etmek

içm

ortaya

ç akm igt tr , ç ank ü

insan

ve savagçl

yüzü

yenilenmek zorunda dir.

Hi-

ristiyan

çocuklardan

devgirme

ahnmigur.

N i ye H i ri s ti y an

çocuklar-

.

dan

diyoruz?

Çünkü

Musevî

toplumundan,

Osmanhhk'in

Musevî

k o m p art i m an i n d an d ev g i rm e

a hn di gt g är ul me mi gt ir .

Bunun

nedent

antisemitizm

veya

Yahudilik

a le yh ta rh š L

degildir,Yahudiler'in

gehir

toplumu olmas idir.

Devgirme

kurumunda

temel

kaidelerden

birisi,

gehir

uta š tnin

ocaš a

ahnmamasidir; çünkü

gehir

uçagmin

gözü

açiktir,

muhtelif

cereyanlara, akimlara

mensup

olabilir.

Bu

yüzden

k ül tü r b ak im m-

dan

artik

kendine

göre

bir kigiligekavugmugtur,b i r k i m l i k

elde et-

migtir.

Dolayistyla

bu

ocagm

gerektirdigi

tekdüze, tek yönlü

bir

kimligin

gehirliye

verilmesi mümkün olmayabilir.

Bunun

digmda

hepimizin

bildigi

gibi

fakat

yanhg olarak tek-

rarlandigL

üzere,

M ü s l üm an l arm da d ev g i rm ey e

ahamadigi

söylenir.

ÍLBEÑ

RTAYLI

-

27



Bu

bir

genel

kuraldir;

ama

istisnast

yok

degildir.

Mesela,

Islam

An-

siklopedisi'nin

"d ev g irme"

maddesinde

b u k o n u d a

i stedigi miz malû-

maci

bulabiliriz.

BaZL

Müslüman

k öy le rd en d e

çocuk

devgirilir.

Çünkü

bu

köyleria

ahalisi

bunu

istemiglerdi.

Devgirme

iglemi,

birkaç

ydda

bir

yapilirdt

ve

genelde

sayi

bir-

'kaç

bin

çocukla

sintrh

tutulurdu.

Bazen

sayi

5 -6 bine kadar

ulagir;

ama

fazlast

olmazdi

ve

bu

olay

h.er

yd

da

yapumazdi çünkü

kapiku-

lu

ocaklarindaki asker

sayistni

göz

önüne

aldigimiz

zaman

ihtlyaç

belirliydi.

Binaenaleyh

bir

tarihte

bilhass.a

taribi

teckiklerden

ve

O sm an h k ay na kl ar in a

inmekten

âciz

bazi

Balkan

tarihçilerinin

ve

onlan

takip

eden

Hirtstiyan

yazarlann ileri surdügü gibi,

ye

tigen

bu-

tün

yeni

gençlik

Osmanh

savag

gücünün

içine

ahnmig,

Türkleçciril-

mis

ve

bäylelikle

Balkanlar'da

âdeta milleti sürükleyecek, ayaklan-

ma

yaratacak;

b e lk i b a gi m st z hg i

e lde e de bi le ce k

saghkli

genç

bir

nu-

fusun

yegermesine

müsaade

edilmemigtir

gibi

bir

hayalperest

ifade-

nin gerçekle

baglantisi

yoktur.

Nicekim

ilm i

tarihçillkle

hareket

eden

bizzat

Balkanh

yazarl ar , m eselâ

Yunanh

Vasiliki

Papoulia

da

bunun

bäyle

o lm ad ig ini ç ah ym al ar in da

ortaya

koymuytur.

Ihriyaca

göre

sadece

Balkanlar'dan

deš il,

bazen,

Orta

Anado-

lu'dan

çocuklar

devgirilmigtir.

Mimar Koca Sinan'in

bu

çevreden

hassa

mimarlar

ocagt

için

devgirildigtbilinmekredir.

H at ta K af ka s-

ya'dan

da

devgirme

ah n d iëL

olmuytur.

E u d ev gi rm e,

devyirme

emini

ve

kâtibleri

denen

"ilm-i

kryafer"

(fizyonomi)

edigimizdala

vuku-

fu

olan, çocukl ar m

ne

oldugunu anlayan

ve

hakikaten

de

bu

-konu-

da

ehil

olan

ve

dürüstlügüyle

taninan

kimselerden

olugur.

Devgirme

emini

ve

devgirmekâtibleri

b e lir li b ä lg ele r e

çikar-

lar

ve

b i lh a ss a k ä yl e rd e ki

çocuklari

devgirirler.

Devgirme

iglemi

de-

d ig im ir g ib i

her

yd ya pu ma z.

Bu

ikt

ydda

olut, üç yllda

bir

olur,

ba-

zen

uzadtgi

da

olmuytur.

Onun

için

böyle

her

yd

binierce

çocugun

devgirilmesi

gibi

bir

olay

dogru degildir. Gene

aynt

gekilde

devgir-

me

emini

tek

çocuklu

allelerin,

tek

oglan

çocugu

olan

allelerin

ço-

cugunu

d ev gi re me z. E sa se n d ev gi rm e

tçin,

köy

cemaatinin

bir

yer-

28

OSMANLPYl

YENIDEN

KESFETMEK





bulabilmeleri

zordu.

Çünkü

kecek

tarla,

sapan ve

besleyecekbay-

van

yoktu.

Çoluk

ocuga

kangip

evlenebilmeleri

mümkün

görülme-

mekteydi.

Böyle

yerl erde ail eler

devgirme

eminini

beklerlerdi

âdeta.

Genellikle

çocuklar

kimliklerini

unutacak

yagta

degillerdir.

Yani

ileri

yagta

da

h an gi k öy de n

geldigini,

anasini,

babasini,

akra-

b aSLRI

haarlar.

Örnekleri

vardir.

Sokoloviç

Mehmer

Papa

gibi...

Sokullu

bütün

ailesini

sonradan

aynt

gekilde

devlet

hizmetine

al-

migttr.

Hatta bir

tanesini

beylerbeyi,

äbürünü

Strp

patriki

yapmt§-

tir.

M es el a h og b ir h ik ây ed ir : A ya z P a p a bi r k t;

kendisine

eski par-

tal

ayakkabilar.veren

b ir fa ki r

k ad ma , k i

G ün ey A rn av ut lu kl ud ur

kendisi,

bir

gükran ifadesi olarak,

zamanla sakladigt

o

pabuçlarm

içini

altinla

doldurup

göndermigtir.

H e rk e s k e nd i

yerini

b il ir . F a-

kat

unutulan

gey

güphesiz

ki

çocuklarin

konugtuklari

dil

ve

dinle-

ridir.

Bu

çocuklar

toplandiktan

sonra

yürütülürlerdi.

B u d o g r u d u r ,

çünka

artik

yürüyecek

yagtadirlar

ve

saglikhdtrlar.

Belirli

merkez-

lere.getirilir,

sünnet

edilirler

ve

ondan

sonra

ayrdirlar.

Çok

zeki

ve.

güzel

olanlart

Enderun

mekteplerine

ahnirlar

k i b ur ad a b un la r

sa-

ray

hizmerlileri

olacaklardir

ve

b el ir li b ir k ad em ed en

sonra

Bi-

run'a

çikmak

dedigimiz,

yani

sancak

beyi

payesiyle

veya ona

egit

payelerle

d e vl e t h i zm e ti n e. g ir e ce k le r di r .

Dünyada hemen hemen hiçbir devletin

protokolü,

yüksek

zümreye

bakaginiz

zaman

Osmanh

Devleti

kadar

göz

alici

degildir;

çünkü

Osmanh

devlet

protokolü.hepsi

fizikîbakimdan

mükemmel,

fevkalâde

zeki

ve

tüm

trklarin

en

seçkinlerinden

meydana gelm ig

devlet

adamlarindan

olugur.

Bunu

seyyahlarin

tasvirinde

de

göru-

yorsunuz.

O k al ab al i gt n

içinde

hastalikh

olant yoktur ,

çankü

burdar

zaten

seçilerek

o

makama

gelmig,

g er ir il mi g i ns an la rd tr .

H er d ev gi rm e

öyle

bazdannin

sandigt gibi

gidilip

zorla ahn-

maz.

Hatta

ban

fakir

köylei·

çocuklarinm

-bu

yolla

kurtulacagma,

yukselecegine

inanarak

gänüllü olarlar.

Ta bl i k ad erd e

bir

asker

olarak,

bir

yeniçeri

olarak

muharebede

ölmek

de

vardtr.

Onu da

30

.

OSMANU'YI YENIDENKESFETMEK



h er ke s b il ir . Z at en d ün ya da h an gi

olay

yüzde

yüz

egitlikle

cereyan

edlyor

ki?

O

alinan çocuklarm

k i m i s i b i r

yeniçeri

neferi olarak

ka-

l ac ak ti r, k im is i d e S ok ul lu

Mehmet Paga.ve

Mahmut

Papa

gibi

ko-

ca

bir

imparatorlugun

kaderini

elinde

tutan

bagvezirler

olacaktir.

T ip kt b ug ün

nasd

Harbiye'dekt

bir

SLulfa

giren

ÇOcuklardan

biri

ge-

nelkurmay

bagkant

oluyor;

-ha t t a

ma zi de c umh ur ba gk an t

oldular-

bir kismi da

albay

bile

olamadan emekli

olop

gidlyor,

bunun

aksi

mümkün

d e gi l di r . H e r M ü lk t ye ' y e

giren

adam

büyükelçi

veya

vall

ya

da

müstepar

olmuyor,

b a z i s t d a

özel

idarede

k üç ük b ir

memur

olarak

d a k a la b il l yo r .

Bunun

gibi

E n d eru n d ed i g i m i z

mektep,

SmLf

b ul un an b ir

mek-

tep

degildir;

zaten

burada

insanlar

hizmeE

iÇi

eš itim

görürler,

kogug-

.

tan

koguça

terfi ederler.

Padigah

sarayirida

k e nd i le r i b e ge n il d ik ç e

padigaha

daha

yakm

hizmetlere

verilirler.

Burada

çok ilginç

bir

ge-

kilde

sözlü

ve

yüz yüze

bir

egitim

görarler.

Spor.da

vardtr,

resim

de

vardir,

hüsn-ü hat da

vardir, e de biyat

da

vardtr.

.

.

Kabillyetine

göre

insan

bunlardan

toplayabildigini

toplar.

Her

devgirme

âlim olacak

demek

degildir.

Dogru

dürüst

egitim

görme-

migse,

-

neferlikle

ige

bagladiysa;

meselâ

sonr dan

K em an ke ; K ar a

M us ta fa P ag a

gibi

sadrazam

da

olsa

okuma

yazmasi

olmaz,

bu

müm-

kündür. Ama

içlerinde

bizzat Mahmut

Paga, C ag al az ad e, S ok ul lu

M e h r n e t P a p a

gibi

bilgili

insanlar

vardtr.

L ü t f i P a p a

gibi

eser

yazan-

l ar b il in ir .

Bu

çok

açaktar.

Kö p rü l ü M eh m et

Paga'ntn

k en d is i b i l g il i

degildi;

ama

artik

devgirme

olmayan,

onun

sulbünden gelen

çocuk-

l an d ev ri n

tanmmig

müderrisleriydi.

D e vg i rm eb i r h a y at

tarzidir.

Bu

çocuklar

Türkçe

ögrenir.

En-

derun'a

almmayanlar

bile -Türk'e

verilmek

uzere-

1stanbul

ivarin-

daki

köylerdekiköylülerin

yanma

gönderilir.

Balkan

dillerinin

getirdigi

kültürle

konugan

çocuklarin

bir

müddet

sonra

Osmanit'mn

lisaamt

benimsedikleri

anlagdabdir.

Yeniçeri

adaymin

burada

ögrendigi

Türkçe

ve

d in b ilg is i

de

çok

[LBER

ORTAYLI

31



önemlidir.

Rafine

bir

medrese

dindarhgi

verilmlyor

bu

çocuklara.

B i r k ö yl ü nü n d i nd a rh g i

verilyor,

en esas

unsurdur

bu.

I

Bir

dil

ve

medeniyet

en

saglam

bir

gekilde

alt

tabakada

ögre-

nilir.

Nicekim

günün

birinde

gençlerimiz

meselâ

15, 16,

18

yaglarm-

d a F ra nsi zc a

ögr enmek ist lyorl ar sa,

bence

Fransa tagrasma

gitsinier

veyahut

bir

köylü

allenin yanmda

kalsinlar

ve o

gekilde

o

medeni-

yete

adim atsinlar.

Üniversitede

dil

ögrenmeyi

herkes

birdenbire

kavrayamaz.

B u d e vy i rm e le r in

zamanla,

meselâ,

eski

günlerinden

kalma

dualan

terennüm ettikleri,

bir

parkiyi'söyledikleri

bellrrillyor.

Her

devyirne

köylu

mü?

H ay tr . B az en

çok

änemli

ailelerin

ço-

cuklan

da

ikna yoluyla alm abilir.

Bu

Osmanh

ananesine

uygundur.

Devletimizin

ve

m illetimizin tarihinin

serencammin

ilk

safhasmda

b iz e B iz a ns 'm

asilleri

d e k an lm ig la rd tr .

Mihailoglu,

Evrenosoglu

gi-

bi

ve

bizzat

imparatorluk

hanedanmdan,

paleologlardan

Murat Pa-

ga gibileri

kat

migttr.

Veya

Semsi

Papa

gibi

I sf an dl ya ro š l u

aneda-

nmdan

gelenler

vardtr.

Aynen

Mahmut

Papa

ve

S ok ul lu Me hm et

Papa

örneš inde ol-

dugu

gibi,

muharebeden

sonra

ulema

ve

bilhassa

devgirme

eminle-

ri,

(onlar

çok

yetenekli

kipilerdir)

aileleri ikna

ederler:

"Çocugunu-

zu

verin.

Müslüman

olsun,

bu

sizin

için

de

lyldir,

bizim

için

de

lyi-

d i r. " d er le r. Nitekim

Sokullu Mehmet Papa,

çok ünlu,

bilgili

bir

ruhban

ailesinin

çocuiu

olarak

aramiza

girmigtir.

Ama

gunu

söyle-

mek

gerektr

ki,

çok

iyi

bir

Müslüman

olmugtur.

Zaten

bu

sistemin

en

önemli ta raf t

d a b ud ur .

Bu

asimilasyon,

bu

egitim

amalgami

ve

kabullenilmesinin

na-

sd

oldugu

çok

önemlidir.

Enderun bagh

bagma bir

müessesedir

ve

onun

tarihini

çok iyi

bilmek

gerekmektedir.

Burada

insanlar

birbir-

lerlyle

"siz"

diyekonuqurlar,

lâubalîlik

yoktur.

Koguy

zabirlerlyle,

ko-

ogun

baglarlyla

son

derece

s ay gi k o l ma k. zo ru nd ad i rl ar .

Yeme

içme,

yikanma,

kalkma,

yatma

saatleri

konusunda

büyük

b ir d is i pl in

için-

dedirler.

Igte

b un a b az i

insanlar;

O sm an h S ar ay M ed en iy ec id ly or la r

3Z

OSMANLI'Yl

YENIDEN

KE$FETMEK





I

I

i

bulunmaktadir.

Baltact

Mehmet

Papa

gibi,

onlar

sarayin

d i g k o g u -

§unu

meydana

getirirler

veya

Kafkas

kökenl

Miislüman

devgirme-

ler,

AnadolulagmigIspartalt.Halil

Hamit Papa

gibi...

18.

aSLrd an

sonra

pratikte

d e b u

müessese

ortadan

kalkmaktadtr.

Akt

astrbk

imparatorluk

hayatimizda,

Çandarblar

ülalesin-

den

sonra,

15.

asir

ortalanndan

18.

asra

geldik.

Yani

iki

asn

biraz

ge-

çen

bir

süre

bir

devgirme

geleneginden

bahsedilir.

U z un h a ya t in d a

imparatorluk;

tarihinin

daha

sik in td L

.köprül e rni

bagka

yöntemler

bularak

geçoigtir

ki, bunlann

üzerinde

de

aynca

durmak

gerekir.

I

I

I

i

I

34 OSMANU'YIYENIDENKESFETMEK



I

OSMANU'DA

AÌLE

KURUMU

I)

L

I

.

Osmanh

ailesi

nasd

bir

kavramdir?

Süph.esiz

i

"Osmanh

toplumunda

alle"

diye

de

ele

alabilirdik

ama

bunu

yapmamamian

bir

nedeni

var:

Bu

bir

imparatorluktur

ve

gerçek

anlamda

geleneksel

imparatorluklann

sonuncusudur

ve

gura-

si

da

çok açikttr

ki, dogusundanbatisina, kuzeyinden

güneyine

bu

.

imparatorlugu

olugturan

muhtelif

dialere

bagli

ve

muhtelif

dilleri

konugan

unsurlann

bazi

ortak yönleri

vardtr.

O

ortak

yönler

arasm-

da

en

bagta

gelen

ailedir.

Suphesiz

i, bu

imparatorlukta

bir

tarafta

Arabistan

urbani,

yani

agiretler,

bir

tarafta

Balkanlar'm,

Adriyatik'in

kiytsmdakt

ge-

hirler,

en

bagta

lstanbul

gibi

bir dünya bagkenti

yer ahr.

Bu kadar

farkh

yerlegim

noktalannda insanlaan

çok

farkh

yapdanmalara

ma-

ruz

kalaca

L,

farkh

toplumsal

çegitlilikler

gösterecegi

açaktir.

Ama

her

geye

ragmen

alle

bu

toplumda

bir

yeknesakhk

arz

eder.

O

kadar

ki,

insanlann

aile

hakkludaki

mefhumlan,

alle

içi

iligkileri,

allenin

ILBER

ORTAYLI

35

I



bireyin

hayatmda

oynadigt

rol

açtsindan

ister

Tuna

boyundaki

köy-

lere

veya

ehiriere,

ister

Firat

havzasma

gidin;

ister

Kafkasya

kiyda-

nnda olun, istersentz

Necef

çölünde pek

farkhhk

görmezsiniz.

Daha

dogrosu

ban

kurallart

ve

kaideleri,

ananeleri

bil diš ini z

rakdirde

her

yerde.hareketiniz

için

bir

referans,

bir

demir

alma

noktast

meydana

gelmig

saythr.

Osmanli

ailesi

dedigimiz

zaman,

burada

hiç

çaphesiz

ki

Müslü-

man

ve

o

Müslumanhgin

içinde

Sünaî

-v e.

diger

fikth

mezheplerine

bagh kollardaki

insanlar

kadar, Hiristiyanlan'veMusevîlerid e k as te -

diyoruz.

Çünkü

burada

alle,

toplumun

temelidir

ve

aileyi

iki

açidan

ele

alahm:

Birisi

devlet,

biris¯

toplumun

kendi

nezdinde.

Nedir?

Dev-

letin

nezdinde,

aile

esas

biriodir,

üretim

birimidir,

dolayistyla

vergi-

lendirilecek

birimdir.

19.

astrda

ahz-i

asker

yani,

asker

toplamak

için

temel

birimdir.

Devletin.tebaa

ifá

temasa

geçecegi

idarî

ünitedir.

Müslüman

tebaanin

evliligi,· ger'iyye

Siciline,

mahkeme sicili-

ne

kaydedilecek

deniyor.

Ancak

bunu

herkesin

yapmadl

L,

yapama-

digi

açikur..Asd

olan

insanlann

kendi

dialerine

göre

küçük

bir

tö-

rente,

bu

da

part

degil;

ama

ananedir,

birlegtiklerini

cemaate

ilan

et-

meleridit.

Bundan

sonra,

o

çift

kan-koca

olarak

caninir

ve

dogacak

çocuklan

ve

varsa

evdeki

daha

öneeki

nesildere

ihtlyarlarla

birlikte

bir

aileyi

meydana

getirirler.

Bunun

kandi

içinde

bazi

kurallan

vardli

Osmanh

allesi

patri-

arkal,

yani

ataerkildir.

Devlet

de

babayt

ve

ogullan

vergi

mükellefi

olarak

kaydeder.

Osmanh

ailesinin

bu

özelligi,

Müslümanlar

kadar

öbür

dinler

için

de

geçerlidit.

Osmanh

ailesi

dinî

bir

iglemle

kurulur.

Bu

b ir k ay it ti r.

Bu

ne-

dir?

Imam

nikâht çok part midir?

Evet,

anane olarak garttir.

Hiristi-

yanlarda

bu,.mutlaka

kilisenin

defterine

kayitla

mümkündür.

Yani

dini

blr

nikâh

vapdir

ve

onlar

böylece

alle

olur.

Bu

ailede

ölüm

ha-

linde,

miras

taksimi

de

gene

dini

kurallara

gõre

yapdir.

A nc ak b u-

rada

kargmaa

çok

ilginç

istisnalar

çikmaktadir.

Ser'iyye

icillerine,

36 OSMANLPYI

YENIDENKESFETMEK



mahkeme

sicillerine

bakaginiz

zaman

bazi

ahvalde

ahkam-i

feraiz

dedigimiz

lslam

hukuku

miras

kurallarma

göre

yapuan

miras

tak-

simlerine gayrtmüslimlerin

de

müracaat ettigini gõc üyoruz.

Mesela,

Ermeni

allelerinde

vefat

edenlerin

mirast;

çocuklart,

kizi,

oglu,

egi

araSLnda

buna

göre

taksim

edilir.

Niçin?

Anlagdan

kurallar

ve

yaga-

yty

biçimi

birbinne

yakindir.

Yani

kiz

çocuga çeyiz

verilmekt.edir,

evlendirilmekredir.

Geriye

kalan

ogullann

tarlayl,

taparu,

bahçeyi,

bir

yerde

egit

suretle

payla§malan

istenmektedir.

Yagam

biçiminde-

ki benzerlikter

ve aynt

hayaEt

paylagma,

hukukî

müesseselerde

ayru

paylagmt

ve

standardizasyonu

getirmektedir.

Bu

toplumda

kugkusuz

aileyi

olugturan

en

änemlt

unsur

ka-

dindlf.

OSmanil

Türk

kadininin,

imparatorluktaki

yagam

biçimi

üzerinde

egri

dogru

birtakim

teoriler

vardtr.

Bunlar

kismen

çagda;

kaynaklarm

yanllghitndan,

yanhg

degerlendirilmesinden,

klSmen

de

ezbere

konugmaktan

ileri

gelebilir.

Sunu

söylernek

lazim:

Os-

manh

allesinde

kadin

ikincil

durumda

görülmektedir.

Bu

Müslü-

man

Türk

için

de

b õy le di r, A rap

için

de

böyledir,

Enneni,

Rum

içia

de

böyledir.

Hiç

kugkusuz

ki,

uzak

Arabistan'daki

yagam

biçi-

miyle

Bosna'yi,

Tuna

kiydarini

ve

Orta

Anadolu'yn

bir

kefeye

koymak

dogru

degildir.

Bir kere

bu kafes

arkasi

efsanesi

pek

dogru

degildir.

Çünkü

u

toplumda

kadin

evin

digina

çikmaktadir.

Karnusal

alanda

da

görül-

mektedir.

istisnalar

vardir;

ama

kadin

çargiya,

pazara

g;itmekredir.

Bazi

yerlerde

tabli

sokaga

çiktlmama

hassasiyeti

devam

ermekte-

dir.

Ama

purast

çok

açdibr

ki,

bilhassa

istanbul

kadini

ve impara-

torlukraki

küçuk

yerlerdeki

kadinlar

çargtya,

pazara

da

gider.

Hat-

ta

türbe

zlyaretleri

o

dereceye

varir

ki,

Müslüman

türbeleri

biter,

mayista

Hz. Meryem'in

göge

yükseligini

kutlamak

bile

vazife

adde-

dillr.

Surlardaki

k i li s el e rd e K a r a

Meryem

gününde

Hiristlyan

ve

Muslüman

kadinlarm

o

gün

beraber

oldugunu

görürsunüz.

Bu

top-

lumda

bu

gibi

geylerin

oldugunu

Salomon

Schweigger,

Sultaniar

Kencine

Yolculuk

adh

16.

yüzyd

seyahatnamesinde

de

yazmgar.

lLBER

ORTAYU

37

:



Bu

seyyahin

dedlš ine

göre;

Türk,

iki

kart

bakacak

durumda

degil-

dir.

Aynldiklan

zaman

çocuk

bilhassa

kiz

çocugu

kadma

verilir

ve

kadinlar

çok gezerler.

Bunlar Salomon Schweigger'in

gözlemidir,

ama

mutaassib

bir

Alman

Protestan'a

göre

bu

topium,

kadinin

hür

oldugu

bir

yapidadir.

Osmanh

allesi

için

"cemaat

tipi

aile"

deniyor.

Yani

büyük

bir

aile...

Biraz

yanh;

bir

sosyolojik

önyargidir.

Tanmla

_

geçinen

bir

toplumda

büyuk

allenin

geçerli olacagi

dügünülür.

Oysa

pek

öyle

degildir. Hele

19.

asra gelindigi zaman

I

anbul

gibi gehirlerde

kü-

çük

aile

artik

hâkimdir.

Çekirdek

ile,

yani

ana,

baba

ve

çocuklar-

dan

olugan

aile

tip i.

Vakia

qu

özelligt

unutmayallm:

Geçmig

asirlarda

da

Osmanli'da

ekirdek

aile

görülse

de

mahalle

en

önemli

rolü

oynamaktadir.

Os-

manh

ailesi

için

ana

unsur,

ana

platformdur.

Bunun

nedenleri

vardir.

Bir kere

mahalleye yerlegen

herhangi

bir hane

h alk L,

diger

kompula-

nu

kefaletiyle

oraya

yerlegebilir.

Dolayistyla

diger

kompular

bu

alleyi

kontrolde,

uygunsuz

hareketlerini

ihtarda

ve

mahalleden

armakta

hak

sahibidirler.

Bu

iglem

her

zaman

uygulantr.

Yani

mahallenin

hu-

zuru

ve

uyumu

çok

önemlidir.

O

kadar

ki,

16.

2 SLT

SOnlannda

Kraliçe

Elizabeth'in

gönderdigi

ilk

Ingiltere

Büyükelçisi

Edward

Barron

Top-

hane'deki bir

mahallede oturuyormuy ve

biraz

eglenceye

dügkün bir

adam

oldu u

için

gayet

gürültülü,

içkili

geceler

tertipliyormug.

Ma-

halleli

toplanip,

arzuhal

verip

onu

bile

oradan

aturyorlar.

O

zaman

Vestfalya

Antlagmast

öncesinde

diplomatik

dokunulmazliklar,

mu-

aflyetler

yok;

ama

mahalleden

atilan

d a b i r

kraliçenin

sefiri.

Ayni

gey

meselâ,

ban

yabanct

tüccarlara

da

uygulanabiliyor.

I

Demek ki

yagam tarzmda,

kültürde bir

yeknesakhk,

bir

uyum

olmasi

m(imkün.

Birçok

semtte,

ahyap

evlerin

içinde

insanlar

yüksek

sesle

kavga

etmlyorlar;

çünkü

mahallenin

bunu

duymamasi

gerekir.

Insanlar

mahallede

öbürleriyle

beraber

olmak

için

bir

arada

yagarlar.

Bu

çok

önemli

bir

özelliktir.

38

OSMANLPYI

YENIDEN

KESFETMEK



ikinci

ve

daha

önemlisi,

mahalle alleyi

kapsayan

bir

bukukt

kipilige

sahiptir.

Meselâ,

avanz

vergisi;

avartz-i

divanlye

de diš imiz

fevkalâde

zamanlarda ahnan ol aš a nüs tü vergiler

bir

d eg i l b i rk aç ha-

ne

sneydana

getirit.

Yani

avartz

hanesi

birkaç

haneden

olugur.

Bu

malî

b i r b i ri m di r .

Dolayisiyla

mahallede

yagamak çok

önemlidir.

Üçüncüsü;

mahalle

çegme,

suyolu

denen

lagtm,

yangina

kargi

tedbir

gibt

(pek

de

alindigt

yok

ya

igte

altnmasi

lazimdir)

birtaktm

mükelleflyetleri

kendisi

yerine

getirir.

Özellikle

sayigin

bozuldugu

zamanlarda mahalleli

kendi

mahallesini

kendi.

korur.

Bu

çok

önemli

bir

özelliktir

ve

tabii

kanun

olmasa

da

gelenek olan

gey

on-

dan

daha

kuvvetlidir.

Mahallede

zengin

fakir

.bir

-

arada

oturur.

Çünkü

mahalle,

ekonomik

duruma

göre

degil,

dine

göre,

dini

aidi-

yete

gäre

olugan

bir

birimdir

ve

bu

birimin

içinde

e lden ge ldigince

zengin

fakiri

gözecir.

Bir

çocuk, ailenin yeni

ferdi,

mahallenin lçinde

dogar.

Dog-

dugu

an

onu

tebrike

gelenler

mahallelilerdir.

Lohusaya

yardim

edenler,

kendihane

halki

yecersizse,

mahallelilerdir.

Çocuk

buyür,

okula

gider,

mahallenin

okuluna

gider.

lster

Muslüman

mahalle

mektebi

olsun,

ister

kilisenin

veya

sinagogun

yanmdaki

" beyt

mid-

r ag " o ls un ,

oraya

gitmeyeni

cemaat

her

geyden evvel

ikaz

eder.

Ba-

ganh ögrenclyi cemaat tebrik eder.

Bir

mahalledeki

evlillk olayi

cemaatin

igidir.

Hiç

kimsenin

cenazesi

ortada

kalmaz.

H as ta lt kt a k im se

kendi

bagina

kalmaz.

Herkesin

elden

geldigince

yardim,

destek

görecegi

bir

yer

vardtr.

Dolayisiyla

mahalle

insanlarin

yagaytgina

da

burnunu

sokar.

"Ma-

halleli

ne

der?"

anlayigt

çok

ciddi

bir

toplumsal

snüessesedir

ve var-

bgtyla

geçerlidir.

O kadar ki, IL Abdülhamid devrinde

ablâk zabi-

tasi

tegkil

edilene

kadar

mahallenin içinde

oturan

uygunsuz

takt-

ma,

böyle

yagayanlara

mahallelinin

baskin

yapmastna

gahit

oluyo-

·

ruz.

Bunlar

o

devirden

kalma,

hatta

zamanimiza

kadar

uzanan

gey-

lerdir.

Bugün

gerek

apartman

hayatt,

gerek

yagayt;

biçimimiz ve

lLBER

ORTAYU

39

-



I

I

ekonomik

durumumuz

itibariyle

biz,

mahalle

denen

müesseseyl

yt

kiyoruz,

ortadan

kaldinyoruz.

Hatta

ayru

apartmanda

oturanlar

bi-

le

bu

birlikte

yagama

denen

usulü

bilemiyorlar,

göcüremiyorlar.

Osmanli

ailesinin

çok

önemli

bir

evrimi

de

vardir.

Aslmda

alle

ve

evrim

çok

ters

kavramlardir,

çankü

alle

tarihin

bilgisintn

ve

tespitinin

ötesinde

bir

müessesedir.

Insanhš tn

en

erkin,

en

mu-

hafazakâr

müessesesidir,

fakat

bunun

kendi

içinde

geçirdigi

bir

ev-

tim

vardir.

Osmanh

allesi,

sulale

ve

mahalleyle

birlikte

yagar.

Eko-

nomik aktiviteler, etkinlikler o gekilde yarine getirilir

ve

bir des-

tek

söz

konusudur.

19.

yüzydda

büyük

gebir

ve

giderek

göç

olgusunun

ortaya

çik-

masiyla

bu

sistem

bozulmaya

baglamigtar,

ma

gunu

ifade

etmek

ge-

rekir

ki,

bütün

Orta

Dogu toplumlan

gibi

Türkiye'de

halen,

Avru-

pa'ya

nispecen

bu

konuda

en

muhafazakâr

toplumlardan

biridir.

Toplumsal

müesseselerin, toplumdaki iktisadî

kurumlann

geligeme-

mesi

durumunda alle

temel

rolü

oynar.

Nitekim

bugünün

Türkiye-

si'nde

birçok

ailede

uç

kugagm

bir

arada

yaçamamast,

gu

ekonomik

krizde

aslinda

ne

kadar

olumsuz

bir

unsurdur.

Yani üç

kugagtn

bir

arada

y ag amaSLy la,

krizlerin

var

oldugu

bir

toplumda

küçükler

lyi

bakilacak,

terblye

edilecektir

ve

bu

hayat

pa-

hahhginda

ortak tencere

k ay n ay acak tLT.

Bunu

maaleSef

belirgin bir

hayat

ve

dünya

görügüyle

ve

belirgin

bir

kutoplagmayla

alle

bireyle-

ri

arasinda yok

edip

ortadan

kaldinyoruz.Oysa

orta

sintf

Türk

aile-

si

ekonomik

baktmdan

küçük

çekirdek

alleyi

kurup

götürebilecek

durumda

degil.

Bunu

da

hepimiz

biliyoruz.

I

* * *

Alle

bir

yerde

Osmanh

toplumunda

asil

mekteptir.

Çocuk

orada

yetigir.

Bunu

üçüncü

kugak

yerine

getirir

ve

aile

Osmanh

toplumunda

her

ge-yden

evvel

bir

müessesedir.

Tahrir

defterleri

de-

digimiz

vergi

arazi

kayitlarina

baktigimiz

zaman;

ailenin

erkek

bi-

reylerinin

verginin

esas

unsuru

oldugu

ve

bunlara

tahsis

edilen

I

I

40 OSMANLPYIYENIDEN

KESFETMEK

I

I

I



çiftyeri

d ed i g i m i zb i r

çift öküzle s ürülebile cek,

onunla ekim

yapi

labilecek

arazinin

tahsis

edildigt

görülmektedir.

Alle

sülaleyle

bir-

likte,

yani yakin akraba grubuyla

birlikte

esasen, gehtrde

de bir

üre-

tim

birimidir.

Çary

usralart

yanina

çirak olarak

yakin

akrabasmi,

b i l d ig i h em p eris i n i

abr.

O

yüzden

de

zanaatlar,

bir

bakima,

eski

toplumlarda

rastgele

kimselerin

t op la nd iš t

yer

degildir.

Yakmlarin

çirak

ve

kalfa

yapilmast

dolayistyla

zanaat

dallan

etnik

kökene

gä-

re

gekillenir.

M es el a, E rm en i l er

k uy um cu , R um la r

marangoz,

Sür-

yaniler tagçtdir

ve

gümügçüdür.

Türkler

çok ilginç

btr

gey,

iglerini

iyt

bilirler,

camet ve

vitray-

cidLrlar.

Süleymantye

defterleri

kayttlarindan

bu

çikar

ve

nibayet

alle

bestenme

rejimleri

ve

mutfak

kültürü

itibariyle

bu

toplumdaki

esas

unsurdur.

A il ed e b ir

kere

insanlar

yemek

yemeyt

ögrenirler

ve

çok

uzun

yillar

Türk

mutfagt

ve

Osmanli

i mp ar at or lu š u 'n un

diger

unsurlarinin

mutfagL

piyasaya, yani

lokantaya

çikmamqur...

Bu

b ug an d e

bö yle dir . Ac aba T ür kly e' de

70

b in k ad ar

yagayan

Erme-

ru'ye

ragmen,

Erment

mutfagini

d o g ru d u ru s t

cadacagimiz ticart

bir

yer

yani

lokanta,

restoran

var

midir?

Bu

halen

evin

içinde

uretilen

mutfaktir.

Belki

de

B at t A vr up a

toplumlarindan

en

buyük

farkimiz

budur.

Nihayet

alle mahalli

k ü lt ü ru n , f o lk l or u n

yagadigt

bir

yerdir.

I.

Osmanli

topiumunda

h an gi d in de n

olursa olsun

her

cemaat

uma-

CLlarla,

perderle , mas allarla

büyur

ve

bunlar

gaplacak

k ad ar d a

bir-

b ir in e b e nz e r.

Fakat

buna yüruten

yer ne

matbuattir,

ne

okuldur.

Bunlar

dogrudan

dogruya

allenin içinde

o

birimin

ortasmda

bu-

yü.kten

k ü çü g e, b ab aan n ed en

torunlara intikalle

devam

eder.

Ni-

hayet

bir

geyi

daha

unutmayalim;

kriz

zamarundaki

en

bag

sigmti

yeri

ailedir.

Imparatorlugun

u

muhafazakâr

ve

k o ru y ucu k u ru m u b u g ü n e

kadar da devam

etmektedir.

Ipsizlik

sevimli

bir

olgu

degildir;

arna

itiraf edelim

ki

ipsizlik,

eger zengin

batt Avrupa

toplumlarLndaki

lLBER

ORTAYLI

41



kadar

feci

ve

korkunç

bir görünüme

gelmemisse,

bunda

aile

mües-

sesesinin,

allenin

koruyucu

rolunün

büyük

payi

vardir.

Osmanli

ailesi

Tanzimat'ta

degigmeye

bagladt.

Çekirdek

ile-

d en b ah se rm iy or um

sadece.

Kad Lmn

y av a§ y av ag

hayata

girmesi,

ilk

õnce

tahsil

görüp

muallime

almast,

zamanla

hayatin

d ig er d al la nn a

da

girmesiyle

birlikte

ailedeki

ekonomik

roller

degigmeye

bagladi.

Bundan

sonra

h a y a tin k a z a n u m

ve

yarucülmesi

bu

gekilde

devam

et-

tigi

içindir

ki,

ailede

çekirdek

konuma

geçmeyen

kugaklar

arastada

bölünme

ve

ayrilma

b u d ev ir de

meydana

aeldi

e

alle

kanun konusu

olmaya

bagladt.

Meselâ

Men-i

Israfat

Kanunu

gibi,

dügünlerde

mas-

raf

yaptlmamasi,

evlenmenin

kolaylagmast

çin

baghkla

drahomarun

azaltilmasi,

yasaklanmast

gibi

kurallar

orraya

çika

ve

bunlar

devam

etti.

Nihayet

nüfus

idaresi

kuruldu.

Ailedekilerin

nafos

kaydt

y ap Ll-

di.

Alle

toplumun

hukuken

d e b ir in ci l

esas

unsuru

olarak

benimsen-

di.

Harp

içinde

kaldirdan Hukuk-i A il e K ar ar na me si 'n e

ragmen

1926'da

kabul

edilen

Medenî

Kanun

ile

romanizasyon,

yani

Türk

hukukunun

Romaldagma,

R om a h uk uk un u,

esaslanru

benirnseme

ve

garb

hukukunu

uyarlama

çabalan

son

noktaya

ulagmigttr.

Böyle-

likle

bundan

sonra

birey

ve

alle

b u k an un un

esas

remel

unsurudur.

Boganma

bu

ailenin

en

öne mli öre lligidi r.

Islam

hukukuna

ve

Osmanli

uygulamastna

göre,

kadin

boganma

için mücbir sebep-

lere

sahip

olmahdir.

Bunlar

bugünkü

medenî

kanunda

da-

aynen

sayllmigtir.

Meselâ

sarhogluk

ve

sarhoglukta

Israr

etme.

Eg

içmeyeceëine

dair

s öz v er mi gt tr ,

"Eger

içersem

bogamriz",

"Bog

ol"

diye.

Tektar

içerse

zevce

bu

nedenle

boganma

hakkma

sahip

olur.

Gaybubet;

ya

da

nerede oldugu meçhul

(gâib)

koca

için

boganmahükmüne

van-

br.

Tabii

k i k ab ul

edilemeyecek

sapkinhk

h a ll e ri b u nu n

nedenleri-

d ir . B un da n

bagkabazi

ahvalde

kadm

giddecli

geçimsizlikle

müra-

caat

ettiginde,

erkek

b u n u k a b u l

ederse

zaten

boganmig

olmaktadir.

Yani

hiç

boganmiyor

degil

insanlar,

fakat

kadinin

da

hakki

vardir.

41 OSMANLYYlYEN1DENKESFETMEK



Herk es i n b i l d i g i

gibi

"ismet

hakki"

dedigimiz

yani

padigah

ve

geh-

zade

ktzisultanlarm

bu

hakki

vardtr.

O n la r k o ca l ar m da n b o ga n ma -

yi ta lep edebilirle r.

Tum

ge leneksel topiumla rda oldugu gibi

her

halukârda

boganmahogkarylanmaz.

Kanun

ve

h u k u k k en d i s i n e

bu

k o l ay h g i b ah g ed i y o r

diye

bir

erkegin ikide

bir

bog

oldugunu

da

bil-

digini

zannetmeyelim.

Bugünkünden

çok

daha

zordur

bu.

Çünkü

adama

" niye"

diye

sorarlar.

O

" niye"

erkekleri

dikkatli

davranma-

ya

zorlar.

H att a b az i

durumlarda

çok

geçimsiz

eplerle

b il e h ay at

sur-

dürmek

zorundadirlar.

Çocuk,

anne

babanin

vesayeti

altmdadir.

Eger

onlar

yoksa

kendisine

vasi

tayin

edilir.

Bazen

makkeme

bu

görevi

yüklenir.

Su-

nu

da

söyleyelim

ki,

sokaga atdan

çocuklar

o

d e v i r d e d e

vardir.

Bu

çocuklar

belirli

bir

maagla

bir

kadma

verillrdi.

Onlar da bu kimse-

sizlere

b ak ar , b üy üt ür le rd i.

Bõylece,

b u h al le rd e

de

bir

koruma

üni-

tesi

ortaya

çikrugar.

H iç k ug ku su z

ki 19.

yuzyilda

bilhassa

gayrimüslim

cemaatler,

yetimhaneleri

ve

kurduklan

vakiflar

sayesinde

epeyce

buyüdüler.

Çocuk

ve

alle

güphesiz

bazi

vakiflann

konusudur.

Müslümanlar

ve

Hi ri s t i y an l arb e

konuda

gerekli

vaktflan

cömertçe

kurmaktan

çe-

kinmezler,

ama

unutmayahm

ki

bu

mütevazi

yagayan

bir

topluodur.

Her

gey

tevazu

sirurlan

içindeydi.

Zannediyorum

bugünkü

Türki-

ye'de

sokaklardaki

binlerce

sahipsiz

çocuk

halen

bir

utanç

durumu-

dur

ve

biz

bu

g ör ev i y er in e

getiremeyen

bir

toplum

olarak

hayatimi

za

devam

edlyoruz.

I'

Ailenin

egitimi

ve

ailenin

geligtirilmesi,

bilhassa

kadmin

ve

kiz

çocuklann eš itimi meselesi,

19.

as irda ar tik

bir

içtimaî

kural, bir

doktrin,

bir

misyon

haline

getirilmektedir.

O kada r ki,

insanlar

alle

olarak,

b at i d ah an i

gramer

kitaplann-

da

gördagümuz

M r. B ro wn ,

Mrs.

Brown

yahut

Madame

ve

Monsi-

eur

Duvalle

gibi aileleri

benimsemektedirler.

Yani

iki çocuk,

anne,

ILBER

ORTAYLI

43



I

i

i

baba

ve

çok

çok iheiyar

büyük

ebeveyn,

buyük

b ab an in b ul un du gu ,

akgamlan

kitap

okunulan,

igte

nakig

iglenilen

lyi

aydinlattimty,

lyi

istn an

evler...

D e r sk ita p la n n d a

aile

d iy e b un la r

okutoluyor.

Însan-

iar,

Aksaray'm,

eski

istanbul'un

izbe,

ahgap

h a n e le r in de k i k a d in ia -

nn

topl andi gt , er kekl er in

oturmaktan sikthp

kendini

mahalle

kah-

vesine

actigt,

kendi

alle

düzenlerine

karp

bir

d ü; ma nh k b es le me ye

bagltyorlar.

Bu

ideolojidir

k i , b ü y ü k

alle

tipi,

yani üç

kugaginbir

ara-

da

yagadgt alle

tipini

s ür ac le ç ek ir d eg e. do gr u

götürmektedir.

Götu-

ruyor

da

ne oluyor?

Maalesef

ekonomik gelgmemiz

b ö y l e b i r

egili-

me

fazla

imkân

venniyor.

Osmanh

allesi

dedigimiz,

yani

iki-üç

kugagin

bir

a ra da ya ga di gi

akr ababk, sul âl e i li ski leri ne

önem

veren

ve

bulundugu

mahalle

için-

de

var

olan

alle

tipine

çok

dikkat

edilmesi

gerekmektedir.

Bu

özellik

b üt ün O sm an bl ar

için

geçerlidir.

Onun

için

bir

Osmanh

allesinden

bahsedlyoruz

ve

bu

alle

tipinin

k e n d i n e h a s

iletigim

ve

h i ta p b iç im -

lert

vardir.

Bu

sokaga

da

akseder.

Türklye'de

h an gi d i nd en

olursa ol-

sun

yagldara,

insanlar

"tey ze"

di.yehitap

eder;

"amca"

diye

hitap

eder,

"k ard eg im"

d iy e h it ap

eder.

Ve Osmanh

imparatorlugu'ndan

öç

eden i nsanlar in

bu

g ib i ad et le rt

Amerika'da

bile

cagidigi

görülür.

Su

en

änemli

unsurlardan

birisidir

ki,

m esela, m ahal le

halkinin

birbirle-

riyle

yakm iligki

kurmamasi

dügünülemez. Eunun

akst

b ir d üz en , h an -

gi

dinden

ve

dilden

ol ur sa olsun,

Osmanh

Ìmparatorludu'ndan

ikan

insanlarm

bilhassa

yurt

digina

gittiklerinde

Avrupa

ve

Amerika'da

gi-

kayetçi

olduklan

b ir k on ad ur .

Biz

a il ey i m uh af az ak âr

b i r k u r u m

olarak

göruyoraz

ve

öyledir.

Aile

siyasî

rejimlere

de

pek

kulak

asmaz,

k en di b il di gi yl e

gider.

Va-

kla

son asun ekonom ik geligm eleri onda

dramatik

d eg ig me le ri d e

yararmamig

denemez.

Ama

insanlar

h al en b az en

geriye

baktyorlar-

sa,

gittigimiz

yoida

en

dogruyu

mu

yapiyoraz

diye

sormamiz

gerekir.

Sosyal

mühendishk

ve

alle

bagdagmayan

ki

unsurdur.

Bunun

böyle

olduŠ unu

eligen

olaylar

da

göstermektedir.

44 OSMANLPYI YENIDEN

KESFETMEK

.

i



BAB-I

ALI

Bab-i

âh;

bu

ismi

çok

duyanz.

Daha

dogrusu

amk

duymuyo-

ruz;

çünkü

basm

bu

semtlert

terk

edip

istanbul'un

digina,

Ïkitellt

gi-

bi

yerlete

ç e ki ld iš i nd en

beri

Bab-1

âli

ismi

de

macbuat

Lçin

kula-

ndmaz

oldu.

Ashnda

biz

hayattmizda

Bab-i

âli'yi

Türk basmina

verilen

bir

isim,

semtren

dolayt

basinimia

ifade

eden

bir

kavram

olarak

duçú-

nürüz;

ama

dünya

19.

asirda

Bab-1

âli

denince,

bundan

Osmanh

Devleti'ni,

Osmanh'hukumerini

anlardi

ve

bu

kelime

bir

terkiptir.

Bunun

tercumesi

Sublimeporte,

Hohepforte,

Rusçadaki

tabtriyle

Verhovniy

DvorOsmanh

hukümeti

için

kularubr.

Yangmalarda

ve

diplomatik

raporlarda;

Bab-i

âli punu isclyor,

Bab-i

âli

böyle

hareket

edlyor,

Bab-i

âli

tereddütte

gibi

Osmanh

Devleti'nin,

Osmanh

hü-

kümetinin

bu

kelime

ile

özdeglegtigini

görürdük.

Geçen

asirda

Bab-i

âll

deylmi

dogrudan

dogruya

hükumeti

ifade

ederdi.

O

kadar

ki,

Iran'da

Türk

hâkimiyeti

devrinde,

Türk

45

ILBER

ORTAYLl

I

-



l

I

i

hanedanlarin

hâkimiyetinden

olacak

Kazvin'de

ve

1sfahan'da

hü-

ümete

bu

kelimeden

bozma

Ali

Kapi

denirdi.

Yüksek

Kapt

anla-

anda

bir

kelimedir.

Bizimkinden

daha Türkçe'ydi; fakat

oralarda

hükümet

denilen

kurum

bu

kadar

müesseselegmig

miydi,

o

caragdir.

Bugün

Sirkeci'den

Gülhane

Parkt'na

dogru

giderken

bir

kö-

eden

Alay

Kögkühe,

diger

köpeden

de

Devlet

Güvenlik

Mahke-

esi'nin

kargismda

yer

alan

ahgap

kaplya,

yani

bir

zamanlarta

ün-

ü

Bab-i

âli'sine

rastlanz.

Bab-i

âli

halen ahgab,

öyle

olmasi

da

ge-

ekir.

Kapmm

hemen

ardmda

bahçe

içinde

Bagbakanhk

Argiv

Da-

rest yet aliyor.

Milano'da

Brera

Akademisi'nden

Fossati

biraderle-

in

eseridir.

1911'de

esash

bir

yangm

geçiren,

nice

tarihî

belgenin

ül

oldugu

ve

birkaç

yll

önce

de

defterdarlik

tutugunca

gene

yan-

in

tehlikesi

atlatan

ünlü

argivden

söz

ediyoruz.

Bab-i

âli

yanginlara

ahgikttr.

18.

yüzydda

birkaç

yango

ge-

irdi.

1808'de

Alemdar

Mustafa

Paga,

konaga

saldiran

Yeniçerile-

re

karit Harem'de kalan bir

cariyesini

ve kendini

silahla

savundu.

onra

da

cephaneligi

ategleyip

konakla

birlikte

birkaç

yüz

yeniçeri-

i

de

havaya

uçurdu.

Bu siyasî

harakiri

Türk

devlet

geleneginde

za-

an

zaman

rasdanan

olaylardandir.

O

olaydan

sonra

Bab-i

âli

ve

onak

yeniden

yapttrildt.

Bab-i

âli.'nin

ahgap

dönemi

Tanzimat

dev-

iyle

bitti.

lstanbul

valiliginia

bulundugu

1844'te

tamamlanan

kâr-

ir

bina

eski sadrazamhk

binasidir.

Bab-t

âli

geçen

asirda,

talebelerin,

yanE

bir

nevi

devlet

kapist-

a

yönelen

insanlana

yetigtigi

muhitti.

Bu

yüzden

Bab-i

âli

efendi-

si,

Bab-i

âli

ketebesi,

devlet

yönetimine

aday

genç

memur

smifmi

fade

eden

bir

kavramdi.

Nitekim

olumlu

ya

da

olumsua

olarak;

Bab-t

âli

zihniyeti,

Bab-i

âli

ikiyüzlülügü,

Bab-t

âli

efendiligi,

Bab-i

li

tavn

gibi

birtaktm kelimelerle lisammizda

yerini

etmigtir.

Impa-

atorluk

bu

bölgede

fizikî

olarak

gekillenmigtir.

Çogumuz

elki

farkmda

degilizdir.

19.

yüzyd

baglarma

kadar

evleti

temsil

edecek

binalarm,

müesseselerin,

yant

fizikî varhš m

46

OSMANLPYI

YENIDEN

KESFETMEK



..

.

.i

.

I

..

I

-

.-

I .

-

Bab-1

âli

.

Tho ma s A llo m.

sayisi pek azdi.

Saray-i Amire d e di g im i z T o pk a pi

Saray1

padigahin

eviydi

ve

bunun

etrafmda

b i rt aki m b ö l u ml er

s ir f p ad iga h

evi

degil-

di.

Harem

bunun

ilk

kismtydt,

çünkü padigahm

özel eviydi.

Saray

görevlilerinin

ve

sara ya me mur

olarak

yetigecek

insanla-

nn

yetigtigi

okulu ifade

eden

Enderun

ve onun

ardindan

Ende-

run'un

d i gm da k i k o gu g la r ,

en

bagta

D iv an -i H üm ay un

aslinda

huku-

kî

anlamda

bir

müessese midir?

Gö rü n ü g t eKu b b e'n t n

altinda

dev-

let

iglert

tartgihrdt;

fakar

D iv an -i H üm ay un

Osmanli

Imparatorlu-

gu'nun

en

önemli

ve

d ev am l i k u ru m l an ad ari

birlydi.

Divan-i

Hü-

mayun'dan

b u rad ak i s aca

söz

edecegiz.

Divan-t

Hümayun'a

sadrazamdan

bagka

Anadolu

ve

Rumeli

Kazaskerleri

girer.

16.

astrdan

i ti ba re n, i lml yye ni n

reisi

olmasma

rag-

men,

Seyhülislâm

azrederi buraya

girmezdi.

Divanin devamh

üyesi

d eg i ld i . T ab ii b i ri nci ,

ikinci,

üçüncü,

dördüncü

vezirler

var.

lçlerin-

de

K a p t a n - i D e r y a , b ü y ü k

amiral

ve sonra

Yeniçeri

Agast

gelir.

Ni-

ganci,

çok ilginç

b i rb i çi m d e, b ü t ü n

tapu

kadastrokayttlannin,

yazig-

malarium,

haricî

ve

dâhili

yazqmalarm

amiri

durumundaydl.

Buniar

lLBER

ORTAYLI

47



Divan-i

Hümayun

üyeleriydi.

Buralarda

mühim

meselelerin

tartigil-

dtätru

billyoruz.

Ayrica

haftada bir

gün,

ki bu

ögleden

sonra

Cuma'dtr,

temyiz

görevi

günudür;

yani

bir

yerde

gär ulm üg, nkanm ig

ya

d a h ak st zl ig i -

na

hüküm

getirilip

b ir d ah a

buraya

müracaat

edilmig

d a va l ar , h ü -

kümler

aleyhinde

müracaat

hemen

orada

gõzden

geçirilirdi.

Divan-i

Humayun,

imparatorlugu

temsil

eden

idarî

bir

kurum-

du

ve onan

etrafindaki

ofislerde

d e b ü ro k ra t ik k a dr o la r

çaligirdi.

Bu

durumda

sarayin

sadece padigah evi

olmadiÃtru,

ok mühim

bir

gö-

revi

oldugunu

billyoruz.

Bab-i

âli

dedigimiz

sadaret

konagi,

sadaret

makami

17.

astrdan

beri

bilinen

y er in de m üt em ekk in di r,

yani

yer-

legmigtir

ve

vezir-i

azam

konaklart,

vezirin

g ab st i ka me tg âh i

oldugu

gibi,

halkin

ve

belirli

devlet

görevlilerinin

ç al ig ti gt o fi st ir .

Burada

çabgan

herkes

sadrazamin

kendi

akçesinden,

kendi

bütçesinden

maag

verdigi insanlar

degildi.

Gerçi

eski

devler düze-

ninde

19.

asirdan evvel

büyük

devlet

yöneticilerinin

k ap i h al ki d e-

digimiz

b ir ta kim h iz m er k â r la r t

vardi.

Bunlarin

ücretini

onlar

verir-

di.

H at ta b un la rm

bir

kismi

konak

iglerini

görmenin

öresinde

dev-

let

iglerini

gören

memurlardt;

yani

sadrazama

o

älçüde

yardim eder-

lerdi.

B u, d ig er

görevliler

için

de

söz

konusuydu.

Kisacasibugünkü

Bab-1

âli,

ki

pimdi

Istanbul

valisinin

kona-

gidir,

çok

daha

genig

bir

in ek ân d i

ve

bunun

içinde

bugün

için

dev-

letia

akla

hayale

gelmeyecek

birtakim

o fi sl er i y er le yn ig ti .

Meselâ,

Mallye

buradaydi,

DLg ig leri

Bakanhgl

d iy e b ir

örgür

yoktu,

ama

di-

g ig le ri ni n g ör ev le ri ni

gören

adamlar

vardi.

Bunlarin

baginda

Re-

isul-ul

Küctab

dedigimiz

kâtiblerin

reist

bulundugu

için

bu

memur

digigleri

diplomasisi

konolarinda

uzman

sayihrdt.

O

kadar

ki, Kar-

lofça

Antlagmasi

gibi

bizim

im paratorlugumuzun tarihinde

hem

olumsuz,

ama

yeni

geligmeler

getirmesi

baktmmdan

öneml

saya-

bilecegimiz

bir

anlagma

esnasmda

bu

memurlarin

degeri

ortaya

çikti.

48 OSMANLI'YIYENIDENKESFETMEK



Gelecegin

Rami

Mehmet

Papast

o

zaman

R ei s- ül kü tt ab 'd i. D a-

ha

sonra

diplomasi

alanmdaki

beceristyle

dikkati

çekmig

ve

ileride

sadrazam

olmustu.

Bab-i âli

ilginç

bir biçimde

devletin

temel.ofisle-

rinden

biriydi

ve

bizim

bugün

b ak an l i k d i y e

bildigimiz

birtakim

gö-

revler

bunun

içindeydi.

Burania

diginda

çok

daha

tenkli

bit

konu;

Süleymanlye

Ca-

mii'nin

civarmdaki

yeniçerilerin

serdart

olan,

bagi

olan

Yeniçeri

aš a-

sinLD

Oturdugu

Aga

kaplSLdir.

Buranin

Seyhülislamlik

lmast

1826'dan

sonradtr ve

Megihatü'l-Islamiyye

eya

Bab-i

Megihat (Me-

gihat

kapist),

diye

anilmigtir.

Cumhuriyet'in

ilanindan

sonra

da

Is-

canbul

Müftülügü'ne

çevrilmigtir.

Halen

de

Istanbul

Müftulügü'dür.

Burada

çok

önemli

bir

argivimiz,

ger'iyye

mahkeme

sicilleri

ka-

yitlari

saklantr

ki,

fev k al âd eb i r

argivdir.

Defterlerin

saklandigt

do-

laplar,

IL

Abdülhamid

Han'mdir.

O

lyi bir

marangozdu,

çok

kigt

bi-

lir bunu,

ve

o

defterleL·in

içinde

de cabil

imparatorlugumuzun,

büyük

gehirlerimizin

bütün

içtimaî

hayatt,

kultürel

hayatt,

hukukî

hayati

yatmaktadtr.

Incelemekle

e

yorumlamakla

b it ec ek b ir

kaynak

de-

ildir.

Bunlarm

ingallah

aragurmacdann

elinde

zamanla

ylpranmak-

can

kurtarilmasi

için

bir

an

evvel

tipkibastmma

geçllir

ve

sadece

Is-

tanbul'a

gitmek

talihine,

orada

yagamak

talihine

kavuganlar

degil,

yurdun ve

dünyanm dört bucagmda

yagayan

Osmanh

tarihçileri

de

bunlart

kullanabilirler.

Bir

diger

ofis

de

Kaptan

Paga'nta

d ai re si yd i. B u

Kastmpa-

ga'daydi.

Yavag

yavag

Bahriye

Nezareti'ne

ve

günümüzde

de

donan-

ma

saha

k om ut an hš ma

çevrilmigtir.

Bugün

amiralimiz

orada

ocur-

maktadir.

Marmara

ve

Bogazlar'a

bakan

komutanlik

onun

resmî

makamidir.

Çok

ilginçtir;

Seyhülislâm

fendinin

konaš i

yoktur.

Seyhülislâm

erede

oturursa

orast

aynt

zamanda

makama

ayrilmig-

tir.

Dolayistyla

bu dedigimiz

binalar,

geçen

astrlarda

çok

ilginç

bir

biçimde

Osmaalt

Devleti'nin

fiziklegmig

ekliydi

ve

o

yüzden

Bab-

1

âli,

devlet

kapist

gibi

laflar

yava;

yavag

tagraya

da

yaydmign

ve

ILBER

ORTAYLI 49



tagrada

kaymakambklann,

mahkemelerin

oldugu

yerlere

devlet

ka-

ptst

denirdi,

kale

denirdi.

Meselâ

Safranbolu'da

bir

repede

yanan

hukümet

konagi

ondan evvel

bu

adla andiyordu.

Su

anda o

konak

tamir

edillyor.

Ne

için

kullandacak

bilmlyorum.

Bab-i

âli'den,

Cumhuriyet

devrinden

beri

Istanbul

valisinin

çabyma

yeri

olarak

kunandan

konaktan

yukari

çikiyoruz.

Bunun

kargisinda

defterdathk

vardi.

1stanbul

defterdarhş

da

eski

Maliye

Nezareti'ydi.

Yandiktan

ve

tamir

edildikten

sonra

Istanbul

polisine

verildi.

Bunlann

arkasinda

da

devletin

argivleri vardi.

Hazine-i

ev-

rak'a

yeri

yetmiyor,

yenisi

de

yapdamiyor.

1stanbul

ve

Türkiye

alti

asithk

imparatorlugun

mirasmi

yani

argivleri

yürütemiyor.

Bizim

gi-

bi

devletlerin

hariciye

argivleri

olur,

yani

mazidekt

büyük

devlede-

rin,

ki bu

büyük

devletlerden

birisi

de

Osmanli

Devleri

idi.

Huku-

ken

büyck

devietti

bunlar,

birbirleriyle

büyükelçi

teati

ederlerdi.

Es-

kiden her

devletin

büyükeiçisi

yoktu.

Her

deviet

büyakelçi

gönde-

remezdi

ve

her

devlete

d e b üy ük el çi

gönderilemezdi.

Ancak

büyük

devlet

vasfma

sahip

olanlann

hukuken

bu

gibi

özellikleri

vardi.

Bunlar

fevkalâde

yetkili

büyukelçiler

teati

ederlerdi.

Ingiltere,

Avusturya-Macaristan,

Rusya,

Fr

ansa,

tabii

Osmanli

imparatorlugu,

sonra

Almanya,

Italya,

ispanyada bu

devletlerdendi.

Bunlann

sefa-

retlerinin

esasen

Bab-i

âli'de

olmast

gerekir;

fakat

nedense

eenebi

devletler Bizans

zamanindan

b er i k ar gi

kiytyi

cercih

etmislerdir

ve

onun

için

butün

Avrupa

e1çilikleri

Beyoglu

carafindadir.

Bit

tek

istisnasi

olan

deviet,

Iran

sefacetidir.

O,

billyorsunuz

Bab-i

âli'dedir.

Bugün

de

istanbul

Baykonsoloslugu

larak

kullanil-

maktadir.

Burada

dikkatinizi

çekeyim,

bazi

negriyatta

yanlig

yapdi-

yor,

binayt

Balyaniar

degil,

italyan

Fossari

biraderler

inga

etmigler-

dir.

Yani

Fossati

usulü

binalardandtr.

Bab-i

âli

yakin

2 aman lard a

çok

büyük

olaylar

yagadt.

194Tde

Tan

ga2etesi

olayi

ve

daba

daha

g er iy e gi tt ig im iz

zaman

ünlü

Bab-

i

âli

baskuu,

yani

Enver

ve

Talat

Paga'nin

-Talat

Bey

henüz

paga

50 OSMANLPYl YENLDEN KEQFETMEK



degil-

tertiblyle

kabineyi

toplanti

h al in de b as tp

Harblye

Nazin'nt

katletmelerini,

gehit

edenleri

h a ti r by o ru z . B u

çok

kanli

b ir h ük ü-

met

darbesiydi,

geçmig

devirlerde bile

böylesi

görülmemigti

ve

sad-

razamin

oturdugu

konak,

yani

bugünkü

vilayette

eski

kartpostallara

baktl

m1z

zaman,

makineli

tüfeklerle

korunan

makam

arabastni

gö-

rürsünüz.

Bu

bize

ünlü

Mahmut

Sevket

Pagahin

suikast

sonucu

ha-

yattan,

siyasî

hayattan

sillamesini

hatirlatmaktadtr.

Ca š a loglu

çok

ilginç

bir

semttir.

Burada

OsmanlL

tari Ïniû

V6

kültürünün

muhtelif parçalannt görürüz.

Bu

semte

Cagaloglu

deni-

liyor.

Neden

Cagaloglu?

Cagaloglu,

CagalazadeSinan

Pqa'dan

ge-

liyor.

Tabii

b i rço k d ev g i rm e

paga

gibi

Cagalazade

için

de

rivayetler

muhtelif.

Joseph

Hammer'i

dialeyecek

olursak;

Papa

Kont

Ciga-

lohun

soyundan

geliyor;

bir

Italyan

soylusu.

Denizde

Osmanh

Bah-

riye

Kuvvetleri'ne

esir

dugmüg;

akat

daha

evvel

annesi

bizim

saray-

danmig.

Bir

gemide iken annesi

Italyanlar

tarafindan

esir

altamig.

Kont

Cigalo

bu

hanimla

evlenmig.

DolaylSLyla

da

bu

gizli

Müslü-

man

hanLm

yani

Cigalazade'nin

annesi,

çocuiunu

Türk

Müslüman

terbiyesine

göre

yetigtirmig.

Bu.yuzden

devgirme

paganin

ihtidasi

pek

zor

olmamig.

Osmanlt

tarihinin

çok

örremli'komutanlanndan,

devlet

adamlanadan

birisiyle

kargi

karglyaytz.

Bu

muhteremin

konagt

orada oldugu ve

kendisi

orada

baZL

vaktf

eserleri

meydana

getirdigi

için,

istanbul'un

birçok

semti

gibi

o

semtin

de

adi

bu

paganin

adly

santyla aniliyor.

Mekteplerlyle,

fotokopicileriyle,

kittasiye

ve-riätbaalafL I2

ÈnlÜÔÜf

e

lstanbul

hayatimn

vaggihrœz

pargal

Aidan

irl

olinaya

devam

etmekte-

.di r

Cagalogíop1Niginç.bii

emttir.

Bumda·meselâ

Ticarechane

Sokagi

vardir.

ÀRhog-biria

olmasa

da

b u ra d a' - Ba g ba k an h k D - le

Argivi

yet

alir.

Ayn.t

sokaga.bakmes

içtihad

Evi

varuito

Modern

Türk

imla

na

uymayan

Latidarfleriyle

Fransiz

imlâstyla

Içcihadyazdmyttr.

Abdullah

Cevdet'in

ünlò

IctihadMecmuasinta

Àarddtgbyetair.

ILBER

ORTAYLI

51



I

I

lçtihad

Mecmuasihin

bir

özel li š i

var.

Bu

basildigindan

daha

çok

okunan,

yani

elden ele

dolaçan

bir

mecmuaydi.

Modernist

blam-

ciydt, r ahm er li

Cemil

Meriç'in

tarifiyle...

Yani

modern asrî

haya-

tin

19.-20.

yüzyddaki

her

müessesesinin

Islami

kurallara

uygun

ol-

dugu

yönünde

keskin

fetvalar

árirdi.

Bu

yüzden

de

mutaassib

ta--

kimin

hipmma

ugramigti.

Rivayet

edillyor.ki.emniyet

bir

ara

bu

ya-

ih an ey i

copia

beklemek

ve

korumak

zorunda

kalmuttr.

Y ar n b a-

in d ak i

Çacalçegme

okagt

15.

yüzytldan

20.

yüzyda

kadar.bizim

ta-

ihimizi

ifade

eden

küçük bir

nieydandir..

KögesindeMolla

Fenari

Mescidi

ile

birlikte

incili

Çavu;

Sokagtha

ve

Rustem

Mektebihe

sapariz;

ünlü

okullar

buradadir.

I

Caš a loglu

Kiz

Enstitusü

de

burada

yer

almaktadir..llk

sanayi

mekteplerindendir

ve

bir

ara

Mülkiye

Mektebi

bo

binadaydi.

Bu-

günkü

halde

de

argivde

çabganlarm

u g rad ig L

kitapçdar,

fotokopici-

ler b u

semtte

çalismaktadtr.

Dolayistyla

biz

1stanbul'un

glek

yaym

hayati

baktmmdan,

kültür

hayatt

bakimmdan

änemli

bir

semtinde-

yiz;

ama

fiziki

konumu

baktmmdan

aym

lyimserligi

ve

olumlu

göru-

gü

serdermek

mümkün

degildir.

52

OSMANLI'YI

YENIDEN

KESFETMEK









I

Naupliya'da

(Anaboli

dedigimiz)

bütün

bu

eš i li ml er i

görmek

müm-

kündür.

Hiç

güphesiz

ki

zengin Ege

bölgesinde

Izmir,Aydin

ve

bil-

hassa

Tire'de Birgi'deki

konaklarda bunu

gözlemek mürnkündür.

Aynt

egilim

Trabzon'un

konaklarmda

ve

o

zamanki

genig

Trabzon

vilayetinin

Giresun

gibi

sancaklarmda,

Suriye'de,

Akka'da

da

ken-

dini

hissettirmektedir.

Insanlar

resim

seviyor,

canh

renkli

resimler

seviyor

ve

impa-

ratorlugun

neresinde

olurlarsa

olsunlar,

Istanbul'u

evlerinin

tava-

ninda,

duvarmda

görmek

istiyorlar.

Mimarîmizdebitki

süslemele-

rine

dayanan

barokun

kendi,

kurak

motiflere

ve

çizgilere

dayanan

bir

bagat

mimarî,

bir

ön

cephe

mimarîsi

geligrirmektedir.

lçte

bunu

Istanbul'daki

Nur-u

Osmanlye

Camii'nde,

çok

abarcilmig

bir

gekil-

de

Tophane'deki

Nusretlye

Camilhde,

dahast

var

sagda

solda

bir-

takim

sebillerde

gärmektesiniz.

I

I

Bogazin

uzak

semti

Beykoz'da,

daha

evvel

gümrük

eminligi

yapml§

ÎShak

Aga'nin

1746

yllmda

yapt ir di gt abi devî

çegmeyi

dügü-

nünüz.

Bu

çegme

verimli

su

kaynagiyla

ne

kadar

h o g b ir

biçimde

bü-

tünlegmigtir.

Bizim

nesil

çocuklugunda

buradan

akan

suyun

bütün

Bogazi

besledigini

bilir.

Bu

su

damacanalarla

etrafa

dagmhrdt.

Uzak

Beykoz,

barok

bir

karaktere

bürünmügtür.

Etraftaki

dö-

nemin

barok

sanayi

dedigimiz

sanayisi

(çünku

barok sanayi

diye

bir

mefhum

da

vardi) porselene

dayanmaktadir.

Sümerbank

kumag

fab-

rikast,

Beykoz'un

deri

ürünleri

kadar

cam

iglerinin

sergilendigi

tesis-

lerin

yaninda

L

Mahmut'un

yaptirdigt

kasir,

Beykoz'un

Bogazdaki

barok

merkezi

mertebesine

yükselmesine

yardim

etmigtir.

Nihayet

Istanbullular'm

er gün

gördügü,

nereden

bakarlarsa

baksmlar,

Se-

limiye'deki

Sultan

IIL

Selim'in

yapardigt

kigla

sadece

mimarî

tari-

himizin degil bütün

Avrupa

tarihinin

barok kiglalarina

en iyiörnek-

tir.

Hakikaten

aynen

Avrupa'daki

gibi

Osmanh'run

17.

yüzyil

ve

18.

yüzyd

baglarindaki

surekli

savaglarm

bezdirdigi

asker

toplumuna

bir

refah

ve

yeni

bir

zevk

getirmektedir.

56

OSMANU'YI

YENIDENKESFETMEK





l

i

·l

I

i

I

.

I

i

Birtakim

halk

sanatlan,

Karagöz,

Ortaoyunu

gibi

d al la nn b ur al ar -

da

inkigaf

ettigi

anlagilmaktadtr.

Kâš tthane

eglenceleri,

Türkierin

hem

hoguna

gitmig

hem de

mutaassib

ve

fakirlegen

çevrelerin

ha-

setint

çekmigtir.

O

yüzdendir

ki

hem

ayaklanmada,

hem

de

çok

önemli

sanayilegmenin

basladigt

k ag Lth an e,

l en ge rh an e, d em ir dö -

küm

merkezleri

kurmak

gibi

iglemlerde

by

k aSLTÌRT

RCimaSlzca

ylkil-

migtir.

Bunlar

fuzulî

o lar ak a dd ed il mi gt ir .

Ama

sadece

Patrona

Halil'in

serdefteri oldugu asiler

degtl

dev-

leri

idar e edenl er

de

bu

gibi

konak

ve

kasirlan

yikip

yerine

bazi

si-

naî

tesisleri

kurmayikendileri

için

çok

h ay lr ha h b i r d av ra mp

olarak

görmüglerdir.

H al iç 't e b ug ün k al mt da ri ni

gördügümür

veya

hâlâ

k ul la nd tš i mi z

Kâgithane,

Feshane

veya

Tersane'ye

ait

lengerhane

gibi

tesislerin

bulunduklan

yerlerde,

bir

zamanlar çok

girin,

kaytk-

h a ne l l k o na k la r ,

yaldar

daba

içeride

d e k as tr la r

vardi.

·

Barok

hayat

tarzt

bu

kadarla da

bitmiyor.

istanbullular'in

ra-

smda

çok

hos

h a lk h ik â y e le r i

dolagiyor.

Zannetmeyelim

ki

b a r o k d ö -

nemin

edeblyati sadece

Nedim'in

pür

nege,

tertemiz

Türkçeh

müzi-

I

kal

giirlerinden

ibarettir.

Bir

mudder

sonra

Seyh

Galib'in

derin

mis-

risizmi

d e bu döneme

aittir

ve o

medenlyeti

tamamlayici

bir

parça-

d ir . N ih ay et

"Tayyarzade",

"Hançerli

Hanun"

gibi

h al k hi kâ ye le ri

d e , k i

içinde muagaka

hatta

hafif

sefahat

ve

geleneksel iffetli

hayat-

tan saptirtet

motifler

vardir,

barok

istanbul'un

halk

kültürüne

ait

parçalardir.

Bu

parçalar

da

Istanbul

medentyetinin

bir

sütunudur.

Su

kadarini

unurmayahm;

biz

Lale

Devrindeyiz.

Insanlar,

zengininden

fakirine,

ilmlyye

strufinin

en

seçkin

insanlanndan,

Ebu

ishakzade'lerden

tutunuz

kayikçilara,

kasaplara

kadar lale

so-

gani

yetigtiriyorlar, yeni

lale

türleri ortaya çikanyorlar.

Lale

Istan-

I

bul'da

bir moda

haline

gelmig.

O kadar

ki

Tezkire-igükufeciyan

bi-

zim

taribimizde

lale

yeristiricilerinin

biyografilerini

ihtiva

eder.

Bu

essiz

kaynait

okudugunuz

zaman

görecekstniz

ki, Turk

cemiyeti

18.

yüzydda

ayn

bir

tarzin

içine

girmigtir.

Bilhassa

bizim

okul

tarih

I

I

I

58

OSMANLPYI

YENIDEN

KESFETMEK

I

i



L

Küçüksu'da

m üzi sy enle r. W ill ia m

Henry

Barleu.

derslerimizde

bir

israf,

bir lüzumsuzlvk

olarak addedilen ve ardm-

dan

kanli

ve

cahil

bir

isyam

davet

ettigi

için

âdeta suçlanan

Lale

D e v r i , b i r

medentyerin açdmasi

ve

geligmesi

için âdeta

1üzumlubir

üslûp

degigikligidir.

Halka

yönelik

eserleriyle

taninan

ve

tarihi

b i r b a k t m a

kitleye

sevdirmekte

çok

büyük

rolü

olan tarihçi

Ahmet

Re fi k ( Alt may

so-

yadmi tagirdi),

bu döneme L al e D ev ri

ismini vermekle

çok

isabet

etmigtir.

Çünkü

Osmanli

ve

T ür k h ay at md a

Lale

Devrinin

önemi

kavranmigttr.Hatta

gu

kadarmi

söylemek

lazim

g eli r k i,

b u k ey fl ye t

sadece

bagkent

lstanbul'la

smith

degildir.Bazi

iddialarin

aksine, çok

uzak vilayetlerde tagralara

kadar

uzanan ve

etkilerini

gösteren

bir

kültürel

üslûp

degigikligidir.

Avrupa; kiyafetiyle,

camtyla,

kumagiyla

Türkiye'ye

akmakta-

dir;

ama aynt

gekilde

buradan

d a b en ze r

geyler

Avrupa'ya

akmakta-

dir.

Bahçelerimizi

Fransiz

üslûbunda

düzenlemeye

bagladigamiz

söy-

lenlyor.

B u d o g r u ;

ama ne

yazik

ki

e li mi ze e sk iz le ri yl e

ve

kahnella-

riyla

geçmedigi

için lyi

bilinmlyorsa

d a , b i r

Türk

bahçe

tipi,

bir

Iran

ILBERORTAYLI 59



bahçe

tipi

süslemenin oldugu

anlagdtyor.

Ay n L

gekilde

bizim

kdik-

larimiz,

türbanimiz,

cüppelerimiz,

k u mag Lmlz

Avrupa'yi

etkilemekte

ve

Turquerie dedigimizbir

moda yaydmaktadir.

Dolayisiyla

18.

yüzydda

Turk

medenlyeri

Bati

Avrupa

ile

bir

kültürel

ahyverig

içine

girmektedir.

Bunun

önetni

üzerinde

d e d ur -

duk.

Çünkü

u

stralarda

Fransa'da

sadece

tarihçiler

ve

Türk

tarihi

çaliganlar

degil;

Fransa

tarihçileri

hatta

sosyologlar

da, dönemin

Türk

eserleriyle, sefaretnamelerle çok ilgileniyorlar.

Çeviriler

ya-

pdiyor

ve

bu

o n larLn

dügüncesine

yeni

b i< b o y u t

getiriyor.

O

tak-

dirde

18.

yüzyda

b iz im d e

yeni

b i r b oy u tl a,

yeni

bir

görugle

bakma-

in iz

gerekir...

60

OSMANU'YI

YENIDEN

KE§FETMEK



.

F AT IH S UL TA N

MEHMET

.

30 Mart

1432'de,

Sultan

IL

Murad'm

bir

oglu

dünyaya

geldi.

Baglangaçta

bu

çdeugun

veliaht olacagt

bile

güphellydi;

ama

geli-

gen

olaylar

ve

agabeyininölümü

dolayistyla

çok

küçük

yagta

ikike-

re

tab.ta

çakmak

zorunda

kaldi.

iki

kere,

artik

bir

imparatorluk

sa-

y.dan

Osmanh

tahtinm

bagmdaydi

ve

iki

kere de bu

tahti

babastna

terk

ederek

M an i s a, d ah a

dogrusu

Saruban,

sancak

beyligine

çekil-

di. Manisa ,

Saruhan'm

bagkentiydi.

Iki

kere

bir

gencin

tahttan

inip

tekrar

çikmasi,

pek nadir

b i l ed i y em ey eceg i m i z

ek görülen

bir

olaydtr.

Ama

bu

genç,

21

yaginda

yani

1453'te

bir

büyük

gebri,

o za-

manki

dünyanm

metropolü say

dan

ve

kendisinden

sadece polis

-ge -

hir-

-diye

b a hs e di l en b i r

bagkenti

kugattL;

öbür

gehirlerin

herhalde

ehir

diye

p ek g ör ül me di gi

dünyada,

ün

getiren

bir

zafer

kazandt.

Is-

lâm

dónyasinda

artik ylldm

sönmeye

baglayan

Sam,

Bagdat

ve

yük-

selen

Kahire,

uzak

fran'dakiIsfahan,

Niçabut

gibi

gehirier

digmda,

lLBERORTAYLI

61

.



Avrupa

kitastnin

tüm ünde gehir

saytlacak

bundan

daha

buyük

bir

yer

yoktu.

Bahsettigimiz

yer o

tarihteki

Konstantinopolis'tir.

21

ya-

in d ak i

hükümdar

onu

fechermek

çin

bildigimizBogazkesenHisa-

rt'ni,

yani

Rumeli

Hisanhi

dört

ay

içinde

inga

ettirdi.

lstanbul'un

fethi

büyük

bir

olaydtr.

Bu

sadece

Türkler'in

milli-

yecçi

tarih

guuru

açisindan

dolayi

böyle

degerlendirilen

bir

olay

de-

gildir.

Maalesef

üzerinde

yeterince

durulmuyor.

1stanbul'un

fethi

ategli

silablarm

ve

modern askerî

tekniklerin

kullantldigt

Rönesans

tipi

bir

savagm

dorugundakibir

olaydir.

Çankü

Rönesans

d e vr i b o yu n ca

cereyan

eden savagl ar da

Ital-

ya'da

gehir

devletleri

kirahk

askerler

araciligtyla

savagtyordu.

Bunla-

ra

Condoccieredenirdi.

Bunlarin

bagmdakiler

âdeta

savag

müteah-

hicleriydi

ve

Italyahm

ordulart

savagta

askerleri

telef

olmasm

diye

savag

degil

âdeta

bir

nevi

satranç

oyunu

geligtirmiglerdi.

Meselâ

Italya'ya

m üdahale eden

Fransa'nm

sav ag L,

çok

daha

sonraki

Avus-

turya

savaglan,

hatta

1618-48

arasmdaki

30

yll

savaglan

bile

mo-

dern

silablarm,

at egl i si la hl an n

çok

etkin

bir

b iç imd e k u lla nild ig i

muharebeler

sayilmaz.

B u k o n u d a

Avrupa'da

sadece

M a ca r k r al l i gt

bir

nebze

öncaydü.

I

Igte

O sm an kl ar B al ka nl ar 'd a

aruk

100

senedir

mücadele

ve

mü-

dahale halinde

olduklan

Macar

k ra lh š t ni n

askeri

teknolojisiyle

bag

edebilmek

için

i st er i st emez

onu

geçecek

bir

yaplya

yönelmiglerdir.

Genç

hükümdar

II.

M e h m e t b u

igin

g am pi yo nl ug un u g ög üsl er

ve

Or-

taçagin

en

muhtegem

kalesi

sayilan

Istanbul

surlan

artik

Yeniçag'm

savaglartni

temsil

eden

dört

agir

top

ve

ilk

defa

kullantldlŠ l

Öylenen

havan

tipi

toplarla,

yani

hareketli

toplarla

dövülmeye

baglanmigttr.

Dört

ayda

biten

ve

Boš azlann kontrolünü

ele geçirerek

Kara-

deniz

koloniterinden

yardim gelmesini

önleyen

bu

mekanizmayla

.

padigah,

nisan

b a g in d a E d ir n e ' d e n

çektirdigi

toplarla m uhasaraya

bagladt.

Elli

üç

gün

sürecek

uzun savag

gerçekten

Ortaçag't

kapatmig-

I

tir.

Bu

Ortaçag,

Avrupa

tarihi

için

böyle

oldugu

gibi

bizim

için

de

i

I

62 OSMANLPYIYENIDENKESFETMEK



L

öyledir.

Çünkü

o

tarihe

k a da r O s ma n h,

imparatorluk

müesseseleri

ideolojisi itibarlyle gerçek

bir

imparatorluk sa ydma zdt.

Ancak

îstan-

bul

gibi

b ir k en ti n,

yani

Konstantinopolis'in,

Dogu

Islam

millederi-

nin

deyigiyle

Konstantiniyye'nin,

fethinden

sonradtr

ki bir

impara-

torluk

guuru

bu

t op lu ma y er le gm ig ti r.

Bunun

sanat,

külcürhayatmda

ve

saray

protokolünde

de

etkilerini

görmek

mümkündur.

Igte

bu

imparatorluk

çagi.da

btr

yerde

Osmanli'DLE

yeniça

1-

d ir . Y ok sa O rt aç a g' la

Yeniçag't,

illâ matbaanm

kullanilmasi

veya

feo d al k al el eri n

yLkLimâ5l

gibi

kastaslarla

ayirmak gerekmez.

Unut-

mayalun

ki,

lstanbul'un

fet h l y l eb i r

yerde

Dogu

Akdeniz'deki

tica-

rete

dayanan

Venedik

ve

Cenova

gibi

Akdeniz

Italyan

devletleri-

nin

de

çökugü

baglamigur.

Aynca

b u h al ,

uzak

Okyanuslara

açilma-

yi

gerekli

kdal§

Ve

hizlandtrmqtir.

Muhasara

elli

üç

gün

sürdü.

Gayet

gidderli

hücumlar

yapddi

ve

bu

arada

Nisan

ortalarmda,

22-23 Nisan

gecesinde; tamamtyla çag-

day

Bizans

ve

italyan

raporlarma

ve

sonradan

Runniman,

Babinger

ve

Schlumberger

gibi

büyak

tarihçtler carafmdan çok

esasli

raporla-

ra

dayanarak

tarif edildigi gibi gemilerin

Bogaz'm

bagmdan

Haliç'e

indirilmesi

gibt

bir

a me li ye g er ç ek le gt ir il di .

ince

d on an ma h af if k a-

dirgalardan

olugtugu

için

gemilerin

bir

gecede çekimi mümkündü.

Nitekim

girilemeyen

ve

aš tr

zincirlerle

kapatilan

Haliç

bu

ta-

rihre artik

önemini

kaybermeyebaglamigttr.

Bununla

be

caber

savag

kara

surlan carafmda

devam

etmektedir.

Bizans'in

ortaçaglar

bo-

yunca,

ilk

ortaçaglardan

itibaren

k u ll a nd i gi G r e k

acesi

d ed i k l eri b i r

certibi

vardtr.

B u g ü n , 2 0 .

yüzyilda

su

üzerinde

ve

karada

çok

daba

yakici s ila hlann

oldugu malûm;

ama

tarihçilik

halen bu

Rum

are-

ginin

terkibîni

tam

bilmlyor. Bununla

gehrin

denizden

kuganlmaSL

imkânstz

hale

getirilmigtir.

Ne

var

ki

bu

sefer

yirmi

küsur

k ara k u g at mas i B i zan s 'i n

uzun

tarihinde ilk

görülen

vaktadtr.

Dogu

R om a d iy or uz Istanbul'a,Bi-

zans

demlyoruz;

çünkü

Bizans,

bu

imparatorluk

yikildiktan

sonra

ILBER

ORTAYLI

63



l

I

Avrupa'ntn

verdigi

bir

isimdir

ve

imparatorluk gelenegini

kuçült-

mek

için

k on an b ir

isimdir.

Çünkü

Almanlar,

billyorsunuz,

gerçek

bir

imparatorluk saydmayan

Roma-Germen

veya

MukaddesRoma

Germen

imparatorlugu'nun

Roma

oldugunu

ve

eski

Roma'nin

va-

risi

ol duš unu

ileri sürmek

için

Bizans't

tarihten

elemek

istemigler-

dir.

Onun

için

kendine Romah

diyen, Roma devleti

diye isim

ve-

ren

bu

imparatorluk,

Batt'da,

yrkimmdan

sonra

B iz an s d iy e

adlan-

dirdmigetr.

Bu

ismi

kullanmakta

son

d er ec e d e d ik ka di d av ra nm a-

hytz

ve icap ederse çok absum q

bu

tabiri carih yazimindan silmek

durumundaytz.

Çünkü

Bizans

çok

eski

H e le n is t i k d e vi r de n k a lm a ,

hatta

Helenizim

öncesinden

kalma

koloni

bir

gebirdi

ve

bugünkü

Sarayburnu'nu

geçmeyen

b i r h a ci m de y di .

Imparatorluk

irmiyi

askin

kugarma

görmügtür

tarihinde;

bazi-

lan

çok

gedit

ve

savaççi-barbar

süruleri

rarafLn d an ,

bazdan

askerî

teg-

kilan

oturmuy

devletler,

ordular

tarafindan

yapudt.

Bunlarin

hiçbiri

m uv af fa k o la ma mi gt i,

ama

ilk

defa

bir

ordu

modern

çait

açan

silah-

larla

onu

kugatiyordu.

Rönesans

Bizans'mdibine

gelmigti.

Bazdannin

belirttigi

gibi

Rönesans'inbelki

de

çok

somut

bir

görünümu

bu

savag-

la

mümkündür.

Bilhassa

"6

ve

12

Mayis'ta

çok

gidderli

kugatmalarm

olduš u"

üzerinde

Batih

ve

yerli

tarihçilecimiz

birlegmektedir.

Çok

kanh

hücumlar

olmaktadtr.

Surlara

kargi

son

derece

önemli

manci-

ni klarl a, gull elerl e, agir toplann güllelerlyle g ed ik le r a çd ma kt ad ir .

Sehir

kendini

savunmaktadir.

Kugarma

ordusunun

sayist

üzerinde

ke-

sin

fikir

sabibi

degiliz.

Meselâ

Barbaro

adh

bir

çagdag

Italyan

gözlem-

ci

100-160 bin

civannda

bir

rakam

verlyor.

Hâlbuki

Bizansh

tarihçi

Halkokondiles,

400

bin

rakamirti

veriyor.

Gelin

ortastni

bulun.

Modern

tarihçiler

d e, S ch lu mb er ge r' de n

Runciman'a

kadar

çok çegi rl i r akam lar

vermektedirler.

H e r h a lü kâ r d a , O rta ç a g

ordula-

nnm

lojistik,

ulagim,

beslenme

saghk mesel el eri ni

çözügünü göz

önüne

ahrsak

sayist

öyle

200-300

bini

b u l a n b i r

ordudan

söz

edeme-

yiz;

çünkü

100-150

bin

kipinin

bir

y er de t em iz li gi ni

ternin

etmek

la-

zimdir,

aksi

takdirde

derhal

salgin

hastahklar

çikar.

B öy le b ir

vakia

I

64

OSMANLI'YI

YENIDEN

KESFETMEK



.I

-

L

Ayasofya

C am ii . D um ou xa .

oknadigma göre

bu

ordunun sayismi

fazla

büyütemeyiz. Hiç kugku

suz

ki,

gehri

savunanlar

da

bunun

çok

altindaydt.

Onlar

daha

ziyade

savonmadaki

güçlerine,

cesaretlerine,

dirence ve

surlann

yaplSLna

borçLular.

Bizans,

yani

Hiristlyan

Roma

Imparatorlugu

arihindekt

menkibeler,

inançlar sükût-u

hayale

ugramayi

birden

yagarmyordu.

Halk

son

ana

kadar

Meryem

Ana'run

kendilerini

kurtañnaSLDL

bek-

ledi.

Son

gece

Ayasofya'daki

ayinde

imparator,

Meryem

Anakin

gelecegini

reblië

etti.

Halk

hâlâ,

Türkler

içeri girdigt

zaman,

melek-

lerin

duvarlan

yanp

ortaya

çikacaklan

ve

Türkler'i

kovacaklan

bek-

lentist

içindeydi.

Menktbeler

felaket

anmda

canlantrlar.

Bin

yih

ag-

km

bir

süre

bütun

dunyanin

hayranllkla

tasvir

ettigi H ir is ti ya nh š m

bu

büyuk

merkezi

yeni

bir

kuvvetin

eline

geçiyordu.

Ayasofya

halkin

gözünden

dügmügtü;

çünkü

Karolik

dünyay-

la btrligin

simgestydt.

Katoliklik'i Romahm halki

teoloji, llahiyat

mülâhazalanyla

reddedlyor

degildi.

Onlar

için

Katoliklik

1204'de

muhtegem

gehti

iggal eden,

hileyle,

onun

bütün

zenginBklerint

hatta

AyasofyahLn

önündeki

hipodromda

etraft

pirinç

levhalarla

kaph

dikilitagm

pirinc

kapiamalannt

bile

yagmalayacak

kadar

LBER

ORTAYLI

65

.

I



1

I

görgüsüz,

kan

dökucü

ve

bütün

kütüphaneleri

yok

eden

Lâtin is ti-

lâst

demekti.

Bu

nedenledir

ki, bem

Bizans'in

son

bagbakani No-

coras

hem Gennadios

gibi

halkin

çok itimat ettigi ruhaniler,

"Bu

memlekette,

Freng'in

ekmegindense

Türkün

sangiru

ve

kihcmi

tercih

ederiz"

demiglerdir.

Fetthren

sonra

gurast

açik

bir

vaktadir:

§ehir

estim

olmadtgi

için

üç gün

boyunca

ganimete,

yani

yagmaya

müsaade edilir.

Bu bir

kuraldtr.

Eger

gehir

bir

ayda

teslim

edilseydi

bu

olmayacakti.

I

Hiç

kugkusuz

ki,

Bizans'm

son

imparatoru,

"Bunu

yapmaktan-

sa

ölürüm.

Ben

en

büyük

ve

hakiki

Hiristlyan

i m pa r at o rl u š u n

ba-

gindaytm"

demigtir.

Son

imparator

Konstantin

Paleologos'un

naagt

cesetlerin

arasmda

bulunmugrur

ve

Facih

kendisine

dini

tören

yap-

tirmig,

gereken

sayglyt

göstermigtir.

H iç k ugk us uz

ki,

Ayasofya,

Hi-

ristlyanhétn

ve

dünyanm

bu

en

büyük

mabedi,

pimdi

islam'in

büyük

mabedi

haline

geririlmigtir.

Bu

fizikî büyüklügenü

1550'lere,

yani

önce

Süleymaniye'nin

sonra

d a S el im iy e' ni n

ingaasma

kadar

koru-

yacaktir.

Batt

Avrupa'da

hatta

Rönesans

italyasi'nda

hiçbir

yapt

Ayasofya

kadar cazip

degildir.

Rönesans'ta

yapilan

büyük

kiliselere

kadar

Ayasofya

bütün

Hiristiyan

millederin

hayalini

süslüyordu.

I

I

Onun

için

bunun

cami

haline

çevrilmesi

çok

önemlidir.

AynL

gekilde

1930'dan

sonra

Cumhuriyet

Türkiyesi'nin,

begeriyetin

yüz-

lerce

yd

kavgasma

neden olan

ve

tamkhk

eden

b u b ü y ü k

mabedi

bir

müze

haline

çevirmesi

de

çok

anlamb

bir

siyasî-kultürel

tasarruftur.

I

Fatih,

istanbul'un

fethinden

sonra

hiç

güphesiz

ki

harap bir

ge-

hirle

kargdagmigttr.

B u h ar ab e

13.

astr

baglarma

gelmektedir.

Haçh

istilâsi

ve

elli

ydhk

Lâtin

hâkimiyeti

boyunca

gehir

çok

kan

kaybet-

migtir

ve

küçülen

bu

devletin

bagkenri

oldugu

için

d e k en di s in i

to-

parlayamam1§ttt.

66

OSMANLPYIYEN1DENKESFETMEK





.I

I.

I

I

Kisa

zamanda

gehir,

yapdan

camiler

ve

camilerin

etrafmda

kurulan

çarydar,

hangah

ve

dergâhlarla

kendi

görünümünü

kazan-

maya

baglamaktadir.Her

mahalle o camiyi,

hani, hamami

yaptira-

ntn

adlyla

andmaya

baglamaktadir.Onun

için

istanbul'a

pagalar

gebri

de

denir

ve

16.

yüzyilda

bu

gehir

asd

geligimini

yagayacaktir.

I

I

I

·

l

I

I

I

I

I

I

I

i

I

I

I

I

I

i

i

68

OSMANU'Yl

YEN(DEN

KESFETMEK

I

I



l

I

I

I .

FATIH

VE

FETIH

Hiç

kugkusuz

istanbul'un

fechinin

büyük

etkileti

arastnda,

öl-

mekte

olan

bir

dünya

bagkentinin

yükselmesi

ve

Balkanlara

yerle-

gen

bir

Müslüman

imparatorlugun

biçimlenmesi

vardir.

Bu

olay

beklense,

korkulsa,

tahmin

edilse

bile

ilk anda

kolay

hazmedilecek

gibi

degildt.

Ayrica

bunun hazininin

sadece

Bati

Hirisciyandünyast

için

degil,

Dogulular

içtn

de

mesele

oldùš unu

unutmayahm.

Macarlar

bir

Haçh

seferi

tertiplemeye

k al k i y o rl ar. P ap a,

Hi-

ristlyan

milletleri

alaria

geçiriyor,

"Birlegin"

diyor.

Italya

korkular

içerisinde,

zaten

bir

müddet

sonra

güneyde

topugun

ucu

olan

Pug-

lia

eyaletinde

Otranto'ya

Ge dik A hme t

Papa

çakacaktir

ve

orada

is-

tilâ

hakkinda

anlatdan

geylerin

çogu

farazîdir,

bunu

b i l el i m . Ay n -

ca

bunu

sadece

Muslüman

dügmanligina

baglayamazsmiz.

Bu

Hiris-

tiyanlar't

birleptirmek

için

bir

propaganda

teknigidir.

Yant

orada

sözde

yüzlerce

kipinin

katledilmesi,

" din

degigtir,

deitytirmezsen

öl-

dureruz"

gibi

tehditler

bugüne

kadar

t ar ih çi li š i n

dilinde

yagamqttr.

LLBER

ORTAYU

69



Asd

önemli

olan

tarihçilerin

bunu muhakeme

etmemesidir.

Yoksa

o

devirde

bu

gibi

haberlerin

yayilmasi

gerekirdi.

Bu

bir

savunma

mekanizmasidir.

Su

kadarmt

söyleyelim,

Bati'da

bu

kadar

etki

uyandiran

Fetih

olayi

yanibagamazdaki

Akkoyunlu Devleti'nde

res-

mî

tarib

olan

"Kitab-i

Diyarbakiriyye"de,

hiç

deginilmeden

geçigti-

rilmistir.

Yani

âdeta

negatif

bir

uslüp

säz

konusudur.

Niçin?

Çünkü

stanbul'un

lmigi

mühim

bir

olay

ve

Akkoyun-

lulata

degil,

rakib

hanedana

nasib

olmuytur.

Aynca

cabii

unutmaya-

Ilm,

Akkoyunlu

hükümdan

Uzun

Hasan,

Kommen

sülalesinin

yö-

nettigi

ve

1204'teki

Haçh

felaketinden

sonra

kurulan

Trabzon

Pon-

tus

I mp ar at or lu š u

hanedaniyla

akrabadtr.

O

yüzden

de

geleceëin

Safevi

Sah

Ismail'i

baba

tarafmdan

ünlü

Müslüman

Türkler,

ana ta-

rafmdan

da

m av i i mp ar at or lu k

Kommenus

kani

tagimaktadir.

Ken-

disi

Kommenterin

torunudur.

Evet,

böyle

bir

devletin

de

cabii

Os-

manh

hâkimiyetini

pek

hog kargilamayacagi

çiktir.

Ama

gunu

söy-

leyelim

ki,

iç

Hiristiyan

dünyanin

içinde

birtaktm

kuvvetler

yeni

hükümdarlarla

ve

yeni

hükümetle

bir

an

evvel

temasa

geçmeyi

ken-

.

dileri

için

ehven

gärmüglerdir.

Bu

çok

mühim

bir

olaydtr.

Zaten

bir

müddet

sonra

da,

yikilan

Altmordu

Devleti'nin

yerine

kuzeydeki

Kipçak

Türk

devletleri

ara-

sindaki

kavgadan

çikan

hanedan

idaresindeki

Kirim Hanhgi

paçayt

kurtarmak

için

derhal

Osmanli

Devleti

ile

bir

ahidname

yaparak,

düpedüz

bir

sözlegme

hükumranhit

kurarak,

Osmanhhin

etkisini

tanimayt

yeg

tutmaktadir.

Bu

olaydan

sonra,

1475'ten

sonra

Kirim

Yarimadasthm

Kefe

ve

Sudaka

kadar

uzanan

önemlice

bir

bölümü

do š rudan

dogruya

bir

Osmanh

sancagt

olarak

merkeze

baglanacak-

tir.

Üsc

taraflan

da

vasal,

baš tmh,

statüdeki

Kinm Hanhš thin

yö-

netimine

birakdacakur.

I

Gene

ayni

gekilde

1461--63

arasinda

Balkan

fütuhati

tamam-

lanmigttr.

Arnavurluk

ve

Bosnahin

fethi

nedir?

Kalabaliklara

bazi

geyleri

yazlyla

ve

sözle

anlatmanin

imkânt

yoktur.

Bu

çok

dogaldir.

I

,

70

OSMANLPYI

YENIDEN

KESFETMEK





i

i

I

I

I

I

etrafinda

her

dinden

ve

mezhepten

insanlari

da

etraftnda

toplamig-

ti.

Bu

kozmopolit

yapih

hareket

padigahm

da

duydugu

sempatiyle,

belki de

mensublyerle

büyüme

istidadt göstermigken, aslen

bir dev-

girme

olan

hem

de

Hiristlyan

rubban

bir

aileden

gelen

Mahmat

Papa

(ki

kendisine

sonradan

'v eli'

unvani

verilmigttr)

bu

hareketi

pidderle

ve

kanla

bastirmigtir.

Kanla

da

pek

diyemiyoraz,

acegle

bas-

armigetr.

Adam

yakmak,

islâmî

gelenekte

pek olcnayan

bir

yön-

terndir,

herhalde

eski

kulturden

rebaruz

etmigti.

Onun,

Facih

Sul-

tan

Mehmet'in

y ap tLg l

SÜrgünÌŒr

OÌRy lSLy

R

g 2 Eifig

y CT

Fifd i

i

halkin

tepkisini

y aDg tLrmast,

Karaman

eyalerinden

yaplacak

sür-

günleri

bir

nebze

onlemesi

takdir

coplamigttr.

Ayrica

o

zämanlar

devlet

devamh

blr

sava;

ekonomisi

içinde

ohnasmdan

dolayt,

ban

dergâh,

zaviye

ropraklari

miriye

padigah

carahndan

abatyordu.

Bu-

nu

ktsmen

önlemesi,

onu

genig halk

zumreleri

bilhassa

ulema,

me-

gayib,

carikar

evenleri,

dervigleri

arastada

çok

sevilen

bir

kipilik

ha-

line

gecirmigtir.

Fatih

maalesef

bu

sadrazamt

karlermek konumun-

da

kalmlytir.

Çünkü

arada

tatsiz

olaylar

geçoigtir.

Bu

olaydan

son-

ra

bilhassa.halk

kendisine

veli

ünvanmi

vermektedir

ve

Mahmut

Papa

menktbesini

içeren

elyazmalart

herhalde

Osmanli

elyazma

edebiyantun

en

kalabahk

kismini

meydana

getirir

ve zamanimiza

kadar

da

ulagmtgar,

bugün

bile

herhangi

bir

çarkiyacçi,

herhangi

bir

tarihçi

bu

yazmalan

gayet

kolay

bolabilir.

Facih

çok

buyuk

bir

hükumdardir.

Büyük

bir

politikacidir.-Bü-

yük

bir

kultür

adamidir.

Bizim

için

de

äyledir.

Tarihçinin

yorumla-

masi

ve

degerlendirmesiyle

büyük

adamlar

illa

zamanmda

büyük-

I

lukleri

anlagdan

ve

buna

göre

sevgi

gören

kimseler

degildir,

olma-

yabilir

ve

bu

vakta

bunun

tipik

bir

örnegidir.

Çünkü

Fatih

bir

impa-

ratorluk

ingaa

ecmekredir;

ama

punu

da

ifade

edeyim

ki

alti

astrlik

imparatorlugun

tarihi

lçinde

sadece

anavaranimiz Anadolu'yu

de-

gil,

Turkiye'nin

diginda

kalan

Osmanh

ülkelerinin

de

içtimai,

dini,

kultürel

yapismi

en

cok

degigtiren

hukümdar

Fatih

Sukan

Meh-

met'tir.

Bunun

böyle

oldugunu

bilmek

gerekir.

72 OSMANLl'Y

YENIDENKESFETMEK



--

lii I

..i ..,

..

-•

-

-

-

-

-

.

- -

I

-

rr

Fadh Camii.

Fatih

bir

Ränesans

senyörüdür.

Rivayetler

kendisinin

çok

li

san

bildigi

etrafmdadtr.

Bu

boybir

söz degildic.

Meselâ

Trazepuncus

Giacomo

Languschi

diyor

kt;

onun

kadar

He le n k ay na kla ri nt

iy

okuyan yok.

Burada

abartma

payi

olabilt

ama

besbeli

Rumca

bilmektedir.

Bu

gibi

kaynaklan

okuttugu

zaman

en

azindan pek

tercümeye

ihti-

yaç

duyrnamaktadtr,

anlamaktadir.

Cenig

bir

kelimehazinesi

vardir.

Lâtince

için

ayni

gey

söylenmektedir.

Arapça,

Farsça'yi

bildigi

zaten

malûm,

çunko

o

da

hanedanin

birçok

nyest

g ibi pa ir di t.

Eu

yazdik-

larindan

anlagilmaktadir.

Kendisinin

cografyaya

ve

caribe

çok

me-

takli

oldugu a çiktir.

Troya

ile

ç ok i lg il en mi gt ir .

Tabil

o

zaman

Tro-

ya

bulunmuy

bir

yer

degildi;

ama

tahminen

o

gunkü

astrda çok

bil-

gi

edinmektedir. ok lyt

tanidigt

b ir d un ya b öl ge side hiç

güphesiz

lealya'dir.

aritayL

ezbere

bilmektedir

ve

gelecekte

ölmese mutlaka

f e t h e d e c e g i b u

kLlayt

a da makdlt tanima kta dir.

Zaten

bagkentreki

Venedik,

Cenova

elçileri olan

baglio'nun

ve

podesta'DLn

raporla-

nndan

bunun

böyle

oldugu

anlagilmaktadtr.

ILBER

ORTAYLI

73



1

I

.

F at i h k ad ar

Italya'yi

ve

Italyan

kültürünü

tantyan

bir

Osman-

li

hükümdari,

birakm

Sark'ta,

G ar p' ta d a

böyle

bir

hükümdar

yok-

tur.

Italya

her

yerdeydi,

Kahire'deydi,

1skenderiye'deydi,ran'daydt,

D o gu A n ad o lu ' da y dt

tabil,

ama

hiç

biri

dogulu

hükümdar

Fatih ka-

dar

b u k ül tü ru

ve

dünyayi

tanimadi.

Ama

o

dünyanm

da

ashada ik-

tisadlyatmin

kõkünü

eriten

Fatih

Sultan

Mehmet'tir.

istanbul'un

almip,

Akdeniz

adalannin

yani

Egriboz

adasi,

Semadirek

vs.

kont-

rol alana

ahnigt,

bilhassa

K a r a de n iz k o lo n ile r in in,

1463'te

Pon-

tus'un

octadan

kalkigt

ve

Kinm'in

1475'te

tamamen

ele

geçirilip

kontrol

ediligi,

Eflak

Bogdan'da

hâkimiyetin

tesisi, Adriyatik

üze-

rinde

Osmanh

gemsiyesinin

kurulmast,

V en edi k' in k la si k

büyük

im-

paratorlugunun

sonunu

getirdi.

Oradan

itibaren

artik

Venedik

Cumhurlyeti'nin

inhitatandan

bahsedebiliriz.

Bundan

dolayi

Fatih

Sultan

M eh me t h ak km da

ya-

zilan

müsper

yazdara,

degerlendirmelere

ragmen,

belki

de Fatih

Ba-

ti

dünyastnda

en

çok

korkulan,

nefret

edilen

yöneticidir.

Millî

ta-.

rihimizde,

Fatih,

Bati

ile

D o gu ' n un d e ng e si n i

kuran,

devlet

ve

mil-

letimizi

b ilh a ssa k ü ltü r ü m ü z ü

müesseseleriyle

batiya

açan

mübeg-

girlerin

bapada

saydmahdir.

Burada

önemle

gunu

belirtmek

iste-

rim;

Fatih,

Ban'ya

karst

kompleksi

olmayan

D oš u lu 'd ur.

Bu

tip

bir

insan

birakm

devlet

adamlarimiz

arasmda,

zamanumzin

aydinlari

arasinda

bile

çok

az

bulunur. Dogulu'dur

ve

ayni

zamanda

da

Ba-

ti'yt

sever

ve

bilir.

Bu

nedenledir

ki

15.

yüzyd

Türk

Imparatorlugu

kendisinden

sonraki

devirlere

göre

bile

çok

daha

becerikli

bir kül-

türel

atmoss'erden

geçmektedir.

Bunu

imparatorlugun

ingaasinda

da

gözlemek

mümkündür.

Bazi

vakialarin

üzerinde

durahm.

M es el â, V en ed ik 'i n

1204'te

Roma

imparatorlugu'nda,

izans'ta

tesis

ettigi

hâkimiyett

Fatih

so-

na

erdirmiµir.

Cenova

l eh in e b ir

denge

politikast

gürmügtür. Ta-

bli ki

C en ov a d a

eiimektedir.

Fatih

inanilmaz

b i r b i çi m de

Avrupa

devleclerinEn

iç

hayatt

ve

k ül t ür h ay at t

hakkinda

bilgt

edinmekte-

dir.

Nihayet

çok açik

bir

gekilde

görulmektedir

ki,

Fatih

sadece

74

-

OSMANLPYI

YEN1DENKESFETMEK



mekânlarla yayginligiyla ilgilenen

biri

degildir,

zamanlarla

da

ilgi-

lenmektedir.

imparatorlugun

muastr

yazarlari,

Kricovulos

ve sonra-

dan

Kemalpagazade'nin

d e d eg in di gi

gibi,

bagkentine

eski

Yunan

R o ma h e yk e ll e ri n i

getirmekte,

bunlar

meydanlara

d i k i l m es eb i l e,

eski

Yunan

Roma

tarihi

hakkanda

kendisinin

etrafmda

Italyan

Rum

mügavirler

bulunmaktadtr.

Fatih'in

cemlyetinde

yerli

tarihçimiz

Tursun

Bey,

Dogu

Ro-

ma'dan

Kritovulos

ve

Languschi

gibi

digerleri

bir

arada

bulunmak-

tadir.

Ayrica

gu

kadarint

ifade edeyim;

bagkentin

Musevîlerinden

Haham Kapsali

de

yazdigt

tarihte,

Farih'i

göklere

çikarmakta

ve

bu

.-

dönemi

tasvir

etmektedir.

Bagkent

bir

kültürel

amalgam

haltndedir.

Bu

kadan da

yetmlyor,

büyüyen

imparatorluk

e mpe rya l i de ol oj is in t

ortaya

çikarmaktadir.

Nasd

mt?

Bizim

bu

tarihe

k ad ark u ru l u g u n d an

itibaren

O sm an lt D ev le ti 'n in

olaylarini,

harplerini,

geligimini

ele

alan çaš dag

vakayinamemiz

yoktur.

ilk

defadir

k i b u

vakayinameler

II. Murat

Han'in

son

zamanlarinda,

yani

babast

ve

bilhassa

Fatih

devrinde

ortaya

çtkmaktadtr.

Y an i O sma nh

tarihyazicihitnin,

historiyografisinin,

gerçek

anlamda

dogugu

ve

i lk g el ig me si

Fatih'e

ait

bir

olgudur

ve

bu

yazi-

lan

tarihte

artik

bir

imparatorluk ideolojisini gözlemek mümkün-

d ür . D em ek k i, b ir

yerde

yeni

bir

düzen, yeni

bir

dünyaya

bakg,

ye-

ni

bir

yagam

biçimi

gelmektedir.

Fatih

saray

protokolünü

tespic

et-

mekredir,

vezirleriyle artik yemek yememektedir.

B ab as i n d an k al -

ma

âdeti

b i ra k ar a k d i va n a b a gk a nl i k

etmiyor,

divan

görügmelerini

kafesten

izliyor.

Fatih,

Rum

Patrikhanesi'ne

hürmet

gösteriyor, im-

tiyazlar

veriyor;

çünkü

arak

o

b ir R om a

Împaratoru'dur.

Bunu

za-

ten

sirf

o

degil

Türk

tarihçiler

de

yazlyor.

Trapezuntus

gibi,

Krito-

vulos

gibi

tarihçiler

de Roma

tahtina geçen

F at ih ' in R om a k ay ze r i

oldugunu,

kendisinin

zamanmdaki

tarihçiler

ve

kendisinden

son-

.

I

."¯

ra

gelen

Ibn-i-

Kem al , Kem al pag azad e

gibi

bir

tarihçiler

de bunu

g

söylüyor.

Roma

tahtina

ocurmug,

diyor

ve

Bizans'in

son

yönetici

hanedanlarini,

yani

ü nl ü a ri st ok ra tl ar in i

da

k a tt e r ti r me s in i b u na

LLBERORTAYLI 75



I

1

baš hyor.

Çünkü

u d ev le tt e b u

etkileri

kaldirmakta

ve

eski

mirasa

kendisi

oturmaktadir.

Fatih,

"Gökteki

güne; nasil

tekse

dünyada

da

tek

devlet,

tek

din

olmah"

sözünü

säylemigtir.

Bu

evrensel

bir

nazarlyedir,

bu

ünva-

ni

her

zaman

k ul la nm ak ta di r. B iz za t

Ortodoks

k ilise sin in d e

Roma

ismini

kullanmasi

Rum-Ortodoks

olmasi

bu

evrensellik

i le l lg il id it .

Bo

evrensellik,

hiç

güphe yok

k i, D og u' da

da

Batt'da

d a k ol ay

kabul

edilmez.

Ama

millet

sözle

kabul

ermese

bile,

zihnen

b un u k a-

bul

etmigtir;

buna

göre

hareker

ermektedir,

zaten

bagka

çare

de

yok-

tur.

15.

yüzyilda

butun

Türk

tarihi âdeta

bu

imparatorlugun

kurulu-

gunu

dogurmak

tçin

g el t ym i g g ib i di r .

Yaal

nasd

k l R ön es an s b i r

yer-

de

Ban

medentyetinin

bütun

eski

k ö k le rin in k r istaliz e

edildigi

bir

dönem

ise,

ayni

dönemde

15.

yüzyil

d a T ür k d ün ya st n in ,

Sark

dün-

yasmin

bütün

elemanlanmn,

bütün

olugualarinin

âdeta

kristalize

oldugu

bir

dönemdir.

Bundan

sonra

ta rih

Osmanhhk

e rr af in da g ek il le nm ek te di r

ve

bizim

tarihimizde,

Türklerin

tarihinde,

Müslüman

milleclean

tari-

hinde

ne

Osmanhhga

yakinsa

o

bundan

istifade

etmigtir,

ne

de

onun

uzapnda

kalmigsakendisini

çöku;

beklemektedir.

Volga'nta

kuzeyinin

macerast

b öy le di r. D ün ya yi

aydinlatan,

bir

zamanlar

en

azindan

üç

asir

ilmî

ve

kültürel

sahada

dünyayt

aydinlatan

Endü-

l u s' ü n h a zi n ,

trajik

macerasi

d a b öy l ed ir .

I

I

1

I

I

76 OSMANU'YI YENIDENKESFETMEK

I

I

I

I



OSMANLI

MUTFAGI

I

Geçmig

devirlerde

nasil

beslenlyorduk?

Osmanh-Türk

mutfa-

gl

denen

müessese

nedir?

Evet,

Osmanlt-Türk

mutfagt

bir

muesse-

sedir,

bir

ananeler

toplamidir.

Hiç

güphesiz

ki bu

konudaki

tetkikat

zaylfttr.

Çünkü

ii

öyle

hanim

ninemizin,

annemizin

p igi rd ig i pa tli -

canla

veya

hazirladigt

tathyla

anlagtlacak

gibi

degildir.

Maalesef

ya-

pdan

tetktklerin

b ir k is mi

böyle

bir

yöntem ve

muhtevaya

dayantr.

Bau

üscadlarin

mesela

Stefanos

Yerasimos,

rahmetli

Süheyl

Ünver

Hoca,

dostumuz

Turgur

Kut

gibi

kimselerin

vesikalara

istina-

den

hazirladiklari

çaligmalarm

bu

konuda

aydinlaricl

OÌâCR

Inl

SÖy-

leyebiliriz.

Ama

hiç

güpbesiz

muazzam

bir

Türk

rautfagl

tarihi

yazd-

mamigttr.

Esasen

bunu

y az ma k d a

õyle

kolay

bir

i;

degildtr.

Beynel-

milel

bir

çabayt

gerektirebilir.

Günümüzde

sikça

karydagogimiz

yanhglardan

bir

tanesi

Os-

manli

Türk

mutfagini

istanbul'a

hasretmektir.

Bu

çok

tutarsiz

bir

yaklapmdir.

Buyük

mutfaklar

õyle

bir

gehrin

veya

bagkentin

murfak

1LBER

ORTAYLI

·

77



l

zenginliglyle

anlagdir

bir

vakia

degildir.

Bugün

Fransiz

mutfagimn

Paris

veya

Versailles'le

SmLrh

oldugunu

zannedenler

çok

yanihrlar.

Gerçi

zannedemezler;

çünkü

Fransizlar

böyle bir

yanhqhät önleye-

cek

aragttrmayl,

envanteri

çoktan

ortaya

koymugtur.

Diger

ünlü

mutfak

olan

Çin

mutfagt

için

de durum

buna

y ak Ln d ir;

ama

bizde

maalesef

imparatorlugumuzu

meydana

getiren

eyaletlerin

ve

gehir-

lerin

mutfaklan

hem

anane

olarak,

hem

bugun

yagayan

kahntilar

ve

de

bazi

vesikalar

degerlendirilmediginden

bu

mutfaklara

dair

tahmi-

ni

yaklaçamlarin

çok

y an hg ol du gun u

görüyoruz.

.I

I

Meselâ

zeytinyaghyi

Egeliler

bilir

ve

zeytinyagint

kullantrlar.

A n a d o l u b u n u

bilmez

denir,

çok

yanhg.

17.

asir

kadi

sicillerine

gäre

kaadinin,

biliyorsunuz

bir

gehre

gelen

k a d ih e m

orada

yargiçttr,

hem

d e b el ed ly e

reisidir

ve

belediye

reisi

olarak

yapurdigi

en

önemli

ig-

le rd e n b ir isi

de

çok altrup

satilan

hevayic-i

zaruriye

denen

malzeme-

ye

narh

koydurmaktir,

Lonca

temsilcilerlyle

fiyat

tesbit

ettigi

anla-

µlmaktadir.

Narh

defterinde

"rugan-i

zeyt"

diye

zeytinyagmm

adt

geçiyor.

Yani

öyle

bir

iki

yerde

de

degil.

Dedigim

yer

Ankara'dir.

Ankarahlar

zeytinyagmi

Ege

gibi

olmasa

d a k u l l a n t y o r .

Zaten

Deniz

Alphan'm

Türk

Yahudi

mutfagt

uzerine

yazdigi

Dina'nin

Mutfagt

adh

kitapta

da

görülüyor.

Sutle

eti

bir

arada

yasaklayan

Yahudi

Ko-

ger

kurahna göre

tereyagla

et

pigmez;

Türk

Yahudilert

bu

nedenle

bulunduklan

yer

E ge b öl ge si

olmasa

da

mutfaklannda zeytinyagi

kullaniyorlar.

Diger

halk

da

zeytinyagini

kullantyor.

Demek

ki

o

zamanm

20

bin

nüfuslu

Ankarasthda

zeytinyait

birtakun

kalabahgin

kullandigt

bir

gey.

Pekâlâ,

anlagiltyor

ki

Ankara-

ldar

zaten

yemek

pigirmeyi

ve

yemeyi

severler.

Zeytinyagh

yemekler-

den

d e k e nd i le r in i

mahrum

etmemigler.

Elbette

bunu

Aydinblar,

Sa-

ruhanhlar,

Manisaldar k a d a r k u lla n m ty o r la r ;

ama

belli ki

o mutfaga

zeytinyait

girmig.

S o n r a b ilh a ssa

Ramazanlarda,

Arabistan'dan

bagka

Arap

ülkelerinden

gelen

cins

cins

yiyecekleri

Istanbul'da örüyorsu-

nuz.

1stanbullu,

Kayseri

pastinnasi

ylyor.

Bu

nereden geliyor?

Kayse-

ri'den

geliyor

ve

çok

iyi

biliyoruz

ki

Kayseri'den

bu

gibi

mahsulât

I

I

78

OSMANU'Yl YENIDENKESFETMEK



s evk e di lly or .

Dahast

var,

birtakim

yerlerde

bagka

vilayetterden

ge-

len

sabun

kullantityor.

Yani

bunlar

y lye ce k ma dd el er i

degil;

ama

za-

rurî maddelerdir.

Tabli

ki

en

yaygtn

gey,

Turkiye

gibi

bir

ziraac

ülkesinde

ama

bu-

na

ragmen

iklim

dolayisiyla

bazi

ahvalde

sebzenin

kit

bulundugu

bir

yerde , turqudur.

Turgu

Anadoluhun

b üt ün b öl ge l er in de

yer yer

ve

kendine has

özelliklerle

kurulur.

En

önemli

unsurlardan

birisi

de

ta-

I

h d a d a ya h b a k la v al a rd t r.

V ak ia O sm an li

mutfaginda

ve

Istanbul

zev-

kine

ragmen

tasanlar

Halep'in,

Sam'm

baklavasinida

sever, ararlar-

dt;

ama

her

vilayetimizin

ve

gebrimizin

kendine

h a s b i r

baklavast

var-

dir

ve

bunlarm

kendine

has

bir

lezzeti

vardir.

Dola yisi ylabiz tm

Türk

mutfagL

dedigimiz

gey

mazide

bir

zenginlikti,

bugün

ise

eriyor.

Geldigimiz

bölgelere

bakarsak;

ne

Orta Asya'da

ne

de

îran'da

bu kadar

zengin

ve

leziz

mutfak

bulunmadigi

anlagibyor.

O

zaman

burada

ne yaptik?

Muhtemelen

reçel

gibi veya

diger

sebzelerin

kul-

lammt

gibi

bazi

konularda

Anadolu'da

yagayan

milleclerin

bir

payi

vardir.

Meselâ

Ermeni

mutfaginm,

herhalde

bahk

konusunda

He-

lenlerin

ve

diger

sahillerde

yagayanlarin

bir

katkist

vardtr.

Hiç

güp-

he

yok

kl

çok

erken

baglayan

ve

uzun

devam

eden

Balkan

hâkimi-

yeti

bircaktm

anane

ve

aderler gibi

mutfagin

da

geçmesini

saglamig-

cir.

Oralara

bazi

geyleri

biraktiguniz

gibi muhtemelen oralardan

da

bazi

pigirme

teknikleririi

almigizdtr.

Ama

bu bir

muamma

deš ildir

ve

görünen

gerçek

bugünkü

Kü çü k As y ah i n

etraf

ülkelere

göre

ha-

len

çok

zengin

bir

mutfaga

s abi p o lm as id tr .

Bu

nasil olmustur?

Îçre

bu

bir

muammadtr.

Bunu

çözemiyoruz

ve

kolaylikla

anlayamtyoruz.

Hiç

§üphesiz

ki

pigirme teknikleri,

depolama

teknikleri, saklama teknikleri ittba-

riyle

eski

mutfagtmizi

terk

ediyoruz.

Bugünün

insant

maltiz

kullan-

miyor.

Maltizi

bizim

çagimizdaki

insanlar

bile

bilirler.

Niçin

kulla-

nilmlyor?

Çok

mu

zor?

Bugünün insaru

artik toprak

kaplari

da

kul-

l an m t y o r, k o l ay i n a

gellyor

belki

çelik

tencerede

yemek

pigirmek.

ILBER

ORTAYLI

79



I

Nihayetinde

bugünün

insant

yemek

yapmayi

büyük

bir külfet

ve

angarya

olarak

duqunüyor.

Hâlbuki

bilmlyorlar

ki

bu,

özendigimiz

Ban

kültüründe bir

meziyettir.

lyi

yemek yapmak

b ir k ül t ür

gäster-

gesidir.

Herhangi

bir

ecuelektüelden

çok

daha

fazia

takdir

edilen

kigidir

lyi

bir

agçi.

Zengin bir

mutfakta

yerigtigimiz

halde

analan-

miz,

ninelerimiz

bu

mutfagt

tatbik

ettikleri

halde

onlann

torunlan-

n.in

kir

veya

erkek olsun

bu kulfetten kaçmmalarmi

bir kaytp

ola-

rak

görmellyiz.

Murfagt

birakahm.

Amacimiz

zaten pek o

da

degil.

Bo

gehir-

ler

nasd

beslenlyor?

Hiç

güphe yok

ki

imparatorlugun

küçuk

gehir-

leri

etrafmdakt

baglar,bahçeler,

bostanlar,

ç ok y ak ta dak i

tahil

de-

I

i

polan,

degirmenler

kolayca

ulagdabilen

kaynaklardir.

Z ar en k üç ük

gehirlerde mezbaha

da

yoktu.

Çiftlikte

veya

evde

kesim

yapilirdi.

I

Bu

gehirlerde

yemegi

pigirmek

de,

yemek

de

vakit

geçirilen

ve

dik-

kat

edilen,

insanlann iltifat

ettigi

bir

ugragtt.

Bizttn b un u b il me mi z

.

lazim;

ama

kargmizda

büyük

bir

gebir

var.

istanbul

apagt

yukarl

ml-

lâdi

4.

astrdan

beri

dünyanin

büyuk

gehriydi.

Ne

Avrupa'da

böyle

bir

gehir

v ard L

ne

de

henüz

Asya'da.

A sy a ' d a K a h ir e

gibt

Bagdat

gi-

bi,

sonralart

Isfahan

gibi

gehirler

lstanbul'dan

çok

sonra

inkisaf

et-

migierdir.

Nüfuslari

ondan

sonra

artmittir.

Tabli

oralarda

da ben-

zer

problemler

vardi.

Bu

gebirler

için

tarihçiler

caraftndan yanby

olarak rallyonla nufus

takdir

edillyor;

o

zamanlar için

bir

gehirde

1.5

milyon

insanm

yagamasi

mümkün

degildtr.

Çünkü

buralar

ak-

yapi

ba kim md an , k an al iz as yo n

sistemi

baktmodan, -saš hk

baki-

mindan

son

derece

nüfusun idam esi mümkün

olmayan

yerlerdi.

Do lay lSly la

birkaç

yüz bin

kigi

çok nüfus

saythyordu.

Bunlann

ta-

hdi

nereden

geliyordu?

Unu,

bugdayi,

eti

nereden

gellyordu?

Seb-

zesi,

meyvesi nereden gellyordu?

Igte

buno

irnparatorluklar, mec-

burî

tekel

sistelni

dedigimiz,bazdarma

zorla

ver ilen tagtm acdik

sis-

temlyle

saglamylardtr.

istanbul'un

tahili,

unu,

b u g d ay L

Dobruca'dan

gelirdi.

Sür

ürünlerinin,

yag

ve.

peynirin

Kinm'dan

g el di gi a nl ag il ma kt ad tr .

80 OSMANLPYI YEN1DEN

KESFETMEK



Çünkü

onun

arka5Lndaki

steplerde

hepimizin

bildigi

gibi

sür

elde

edilmektedir.

Bu

ürünler

Kirim'in

kendi

imkânlarlyla,

deniz

yoluy-

la

nakledilebilmektedir.

O

yüzden

de

meselâ

Kefe

liman

ve

sancagt

.

Kinm

Hanligt'na

degil,

dogrudan

lstanbul'a

baš hydt.

Kefe

sanca-

gmda

karaborsaya

yani

istifçilige

ve

kaçaga

kargi

çok

fect

tedbirler

ahnrmgtir.

Çünkü

bizim

mecburî

tekel

yoluyla

tagittigimiz

geyleri,

Akdeniz'in

tüccar

devlerleri

bilhassa

16.

yüzyddan

sonra

Ban'ya

ak-

tarmak

için

kaçak

ticaretle

geliyorlardi.

Yani

biz

tekelle

meselâ

bug-

dayi

10

liraya

tagitiyoruz,

yabanct

tüccar

11-12 lira

verlyor.

Et

gene

Bulgaristan

Trakya

havzasindan

gelirdi

ve

sürüleri

sevk.etmek,

" celebkegan"

dediš imiz

ayn

bir

kasap

celeb

grubuna

aitti.

Üzüm,

Akdeniz

adalartndan,

Ege'den

gelirdi.

Gemilerde

ara

limanlara

ugraylp

mal

bogaltmamalan,

eenebi

gemilere

mal

dev-

retmemeleri

için

fermanlar

bulunduguna

göre demek

ki

kaçak

ti-

caret oraya

da

musallat

oluyordu.

Her

halükarda

lstanbullu

çok

uzun

yillar

boyunca

kolay

geçinebilen,

kolay

yagayabilen

bir

nüfus

degildi

Bazi

zamanlar

uzun,

giddetli

kiglar

olurdu.

Kimi

zaman

isyan

çikar,

dükkânlar

firmlar

kapatdir,

gehir

gidasiz

k a hr d t. K i mi

zaman

kithk

olur,

birdenbire

fiyatlar

firlar;

yakacagin

fiyatt

firlar,

unun

fi-

yati

firlar, hiçbir

gey

bulamazsm.O

zaman igte

halk,

çok

sikinti

çe-

kerdi

ve

bu

sikmtidan

dolayt

çok

istanbul

kadistnin,

ki

gehrin

yar-

gici

en

b ü y ü k h âk i m i ,

belediye

reisi

ve

ilmiyye

de

yüksek rütbesi

olan

bir

memurdu,

hatta

sadrazamin,

çünkü

Istanbul'dan

sadrazam

ve

kethüdast

sorumluydu,

bagt

yanardt.

Dolayistyla

gehirde

böyle

bir

sikmti

bagladigt,

bazi

mallar

bu-

lunmadiš t

veya

konan flyatlar

agddigi takdirde

bundan

lstanbul

ka-

dist

ve

vezir-i

azam

sorumlu

tutulurdu

ve

bu

konudaki

yalan,

gizle-

me,

yanhg

bilgi verme

hükümdarm

ç ok g idd et in i

çekerdi.

Sunun

üzerinde

istarlar

durmahytz.

Bu

gehtrde

yangmlar

da

büyük

problem

yarattrdi.

Çünkü

bir

yangindan

sonra

yok

olan

yüz-

|

r

1LB ERORT AYL I

81

:



lerce

ahyap

binano

yeniden

inçast.

için

malzeme

ve

usta

ve

amele

yani

iççi

bulmak

çok

zordu.

Derhal

bücan

vilayetlerden

usta,

amele

ve mimar

zorla

cezbedilir, ani olarak

fermanlarla

malzeme

getirilme-

sine

çabgihr

ve

gehir

kendini

yeniden

restore

edebilsin,

düzenleye-

bilsin,

yananlar, yikilanlar

yapuabilsin

diye

hummalt

bir

faaliyet

baglardt;

ama

b u f aa ll y et

acuza

da

mal olm azdt.

latanbul'unbeslenmesi

gibi

bir

sorun

hiç

güphesiz

ki bir

yerde

büyük

gehir

halkmin,

belki

de

vilâyetlerdeki

kadar

eli açik

ve

rahat

olmamasma se be p o lm uy tu r.

Ama

ulagim

iinkânlanrun geligtigi

19.

yüzyilda

is

degigmeye

bagladt.

Evvela.o

zamanki

Istanbul'un

etrafi

bostanlar,

sebze

bahçele-

riyle

doluydu.

Hatta

Bogaz

köyleri

bile

böyleydi.

Bugün

için

bize

Langa'da

yetigen

marul

salatahgi,

Çengelköy'ün

alatahŠ l,

rnavut-

käy'ün

çilegi

efsane

gi bi g el iyo r.

Bu

gibi

ürünleri

ancak çok

merak-

hlan bir

hafta

boyu

bir

yerlerde

bulup

alabiliyorlar.

Çünkü

rtik

bunlar

kabna

halde

yetigir;

ama

o

zaman

Istanbul

bu

gibi

geyleri

kendi

yakln

Ç€ VTOSin d en

de

temin

edebillyordu.

Ekmek

ve

et

için

ise

ayni

durum

söz

k o n u su d e g ild i.

O

Ana-

dolu'dan

gelmek

zorundayda.

leiraf

etm ek gerekir

kl bizim

Bagdat

demiryolu

d e di g im i z A n ka r a- i st a nb u l,

Istanbul-Afyon

üzerinden

Konya'ya baglanan

demiryolu

etrafma yerlegen

Rumeli

göçmenle-

rirtin

ziraat

faaliyetleri

sonucu

gehre

tahil

akmaya

baglayana

kadar

Türkiye,

Rusya'nin

ve

Dobruca'nin

bugdayina

muhtaçti.

Aynca

bunlann

çiktigt ülkeler

Rusya'am

Odesa

bölgesi

gibi

degildi,

biz

i

yabanci

bugday

yiyorduk.

ilk

defadir

k i Y un an

muharebesinde

1890'dan

sonra

gelen

de-

miryolu

zenginliglyle

ordumuz

Anadolu

bugdayi

ylyerek

savagabil-

migtir.

Hiç

güphesiz

ki bu

gibi

modern ulagtm

araçlart

blzim

haya-

tunlzda

bir

çagdaylagma

saglamigttr

ve

F a ci h 't e , A k sa r ay ' da

ve

daha

pek

çok

yerde

artik

eskisine

göre

daha

rahat

er,

ekmek

ve

bühassa

sebze

meyve

buluyoruz.

Asd

önemlisi

Avusturya

ve

Rusya'nin

kel-

I

82

OSMANLPYI

YENIDEN

KESFETMEK



le

gekertyle,

gehir

bu

problemi

h all et mis ti. Ne

zamana

kadar?

Birin-

ci

Cihan

Harbi

parlayana

kadar.

Harp

patladtit

zaman

insanlar

bu

yabanet ithal

gekeri

bulamaddar. Kendi

eski abykanliklarini yani

bal,

pekmez

vs.

kullanmayida

kaybettikleri

Eçin

dupedüz

gekersiz-

likten

dolayi

hastalandtlar.

Herkes

biltyor ki bu

gibi

kich in

mü-

him

tezahürü,

insanlarm

uyuz

hastahgina

yakalanmasidir.

Insanla-

rin

influenza gibi

birtakim

hastahklara

kargi

dayanikstz

olmasindan

dolayi

telef

oldugu

görülüyor.

Birinci

Cihan

Harbt'nde

istanbullu

bu

yüzden çok

kaylplar

vermigtir.

Bütün

bunlar

bir

gerçeš i

gösteriyordu.

Türkiye

ziraî

bakimdan

kendi

atil

kaynaklarmi

iglemek,

kullanmak

zorundaydt.

O

nedenle-

dir

ki

Cumhuriyet

döneminde

ilk

yapilan

iq

geker

fabrikalan

kurmak

olmugtur.

Bugün

bizim

bunaldigumz

ve

" ar tik

üreciminden

vazgeçe-

lim,

astan

yuzünden

pahahya

mal

oluyor"

dediš imiz

geker

bu

yuzden

devleti

yönetenler için stratejik

bir

maddeydi.

Onsuz

yagayamaytz,

onu

üretmezsek

yapamaylZ

denlyOrdu.

Hiç

güphesiz

kilstanbul

mutfagima

zenginligi

ve

bir

geleneksel

ekonomide, geligmemig

bir

ulagtm

sisteminde

bulunmayacak

gidala-

na

bile

hem

lstanbul'a

hem

de

bazi

vilayetlere

getirilmesi

insanlann

aglz

tadmda

bir

incelige neden

oldugu gibi,

onlarm

k itl ig a k ar gt

da

tahammülsuz

olmastni

saglamigttr.

Birinci Cthan

Harbi

içinde millet

çektigi

sikintilara

hiçbir

gekilde

tahammül

gösterememigtir.

Oysa

ay-

ni

sikinti

Viyana'da

da

yagantyordu,

Berlin'de

de

yagantyordu.

Muh-

temelen

bizde

tevdiat

ve

karne

sistemi

oradaki

kadar

lyi

iglemiyordu.

Harbin

sonlannda ölen

Abdülhamid

Han

Beylerbeyi

Sara-

yi'ndan

ebedî

istirahatgâht olan

Divanyolu'ndaki

Sultan

Mahmus

T ür be si 'n e d og ru

ugurlamsken,

bu

yüzden

bütün

evlerin pencerele-

rinden sarkan

mahalle

hatunlart

ve

halk;

"Bizi

doyuran

padigahim

biraktp

nereye

gidiyorsun"

diye hem

aglamiglar

hem

de

günün

hü-

kümetini

protesto

etmiglerdir.

Kolay

degildi,

uzun

suren

topyekûn

bir

harbe

hazahkstz

olarak

girmistik...

I

ILBER

ORTAYLI

83



Ikinci

Cihan

Harbihde

de,

savagmadigimiz

halde

d ar li k k o r-

kusuyla

hukümetin

gida

maddeleri

üzerinde

kontrol

kurmasi

aym

neticeyi

dogurmuy

ve

pahahlik meydana

gelmig,

bu da

uzun

zaman

unutulmamigtir.

Tatsiz

meseleleri

bitakahm.

Ancak

gurast

bir

ger-

çek

ki

bu

iki

harp

Türkiye'de

bu

konuda

bir

iradeyi

de

ayaga

getir-

m ig tir.

Yani

gunu

söylemek

isttyorum;

Türkiye

organize

olmugtur.

Harpten

sonra

Türkiye

en

uzak

ücra

köyün

bile

pazara

mal

çi-

karabilmesini

s aš l am ig tt r.

Aslmda,

bugünkü

Türkiye'de

19.

yüzyl-

lm

gehirleri

gida

bakimmdan

sikinti

çekmfyorlar.

Ara

sira meyda-

na

gelen

zeytinyagt

kuyruklari

digmda

da biz

her

istedigimizi

bulu-

yorduk.

B u g ü n b u

sorun

da

yok

ve

beslenme

alanmda

Avrupahm

en

ucuzcu

ulkesiyiz.

84

OSMANLPYI

YEN1DEN

KESFETMEK



I

OSMANLI

SEYAHATNAMELERI

-

Hiç

güphe

yok

ki.,

Osmanit

Devleti

ve

daha

evvel

onun

sele-

fi

olan

Selçuklu

imparatorlugu

hakkinda

bilgi

edindigimiz

kaynak-

larin

baginda

yabanct

seyyahlar

gelir.

Vatanimiz

11.

asirdan

itiba-

ren

Tü rk le gti. Bu nu

bizden

çok

daha

önce

12.

astrdan

itibaren

bu-

rada ticaret ve

diplomasi

ile ugragan

Italyanlar;.

Turchia,

yahut

Turcmenia

diye

söylüyorlar.

Yani

Yakmdogu'yu

iyi

caniyan

ve

bu-

rada

ticaret

yapan

Îtalyanlar,

Cenevizler,

Venedikliler

topraklart-

miza

Türkmenya

veya

Türkiya

adiru

o

zaman

vermiglerdir.

Biz

ise

imparatorluk

misyonumuz,

iddiamiz

dolayistyla

topraklarimiza

Rum

ülkesi,

Rum

iklimi,

Rum

Selçuklulari,

Rumeli

gibi

isimler

vermigizdir.

Bu Roma'yla

ilgilidir.

Bliralart

gezen

insanlarin notla-

n

çok

önemlidir.

Miladt

1135'ten

itibaren

Türkiye

azerindeki

istematik

ve

de-

vamh

raportart

bugün

Vatikan

argivlerinde

bulmak

mumkündür.

Bu

en

eski

argivdir.

Hiç

güphesiz

ne

oldugunu

henüz

tam

b il em ed iš i mi z

ILBER

ORTAYU

85



Venedik

ve

Cenova

argiyleri

de

bu

zenginligi

tamamlamakradir.

Ba-

sth

eserler

çoktur.

Sadece

19.

yüzyilda

Osmanli

cografyast

üzerine

yazilan

seyaharnamelerin

sayisi

5000't

geçõektedir.

Türkiye

üzeri-

ne

okudugumuz

en

eski

Fransizca

ve

Almanca

seyahatnameler

da-

ha öncesine

yani

Osmanh

öncesine uzanmaktadtr .

Bunlar

Bizans

1stanbulu'ndan

eçmislerdir

ve

elbette

ki

Türkler'in elinde

olan

o

zamanki

Anadolu'yu

da

canh

bir

biçimde

anlatmaktadirlar.

Igte

Kastilya

elçisi

Klavijo'dan

biraz

sonra

II.

Murad

devrini

anlatan

ünlü

Fransiz

gezgin

Bercrandon

de la

Broquiere

ve gene aynt

döne-

me

ait

bir

bagka

Alman

gezgin

daha

dogrusu

esir

ve

gözlemci

Hans

Schilcherger

bunlann

bagmda

gelir.

Üstelik

Hans

Schilcberger

Ta-

tarca

yani

Kirim-Kazan

Çagatay

ürkçesi

ile

bir

"p ater

noster-gök-

teki

babamiz"

duasini

da

kaydetmigtir.

Bu

çok

enteresan

bir

olgu-

dur.

Demek

ki

misyonerler

daha

o

zamandan

Türk

halklarina

yö-

nelik

propaganda olarak

lucil

ve

dua

metinleri

gibi

geyleri

hazirla-

maktadirlar.

I

'

,

Avrupa

halki

Dogu

ile

ilgilenlyor.

1;in

daha

da

ilginci

bu

ki-

caplar,

meselâ

Hans

Schiltberger'in

kitabt

matbaadan

evvel

yazil-

migttr

ve

marbaa

icat

edilip

kullanima

geçmeden

çok

evvel

el

yaz-

masiyla

onlarca

aushast

etrafa

dagitamigur.

Yani

matbaadan

evvel

millet

o

kadar

okuyor

ki

Türklye'yi

dahi

tetkik

edlyorlar.

Bu

zengin-

liklerin

Ortü SLn d a

gerçekten

seyahat,

felsefe

ve

cografya

edebiyati-

nin

paheserleri

vardir.

17.

asrin

ünlü

Fransiz't

Jean

Chardin,

Pa-

ris'ren

Tiflis'e

ve

Paris'ten

Isfahan'a

baglikh

seyahatnamelerin

yaza-

ridtr.

Burada

canli

ve

bize

hakikaten

çok

geyler

ögreten

seyahat

tas-

videri

yaninda

bagka

bir

gey

daha

görüyoruz.

Avrupah

artik

Sark'a

yani

Akdeniz'in

dogusuna;

"atil,

degigmeyen,

geligmeyen

ülkeler"

diye bakmayabaglamigtir.Chardin bu

görügünü "Asya'da

hi ç bir

gey

degigmez.

Bir

atalet

vardir.

Avrupa'da

ise

devamh

degigme

vardir"

diye

ifade

etmektedir.

Artik

Avrupahhin

kendine

tapinmastnm

doruga

ulagtigini,

17.

asirda

yani

Barok

aydialanma

çagtnda

Jean

Chardin

gibi

fevkalâde

bir

yazann

kaleminde

görebillyoruz.

Aym

I

86 OSMANU'YI

YEN1DEN

KESFETMEK





I

yaninda

daba

çok

bu

dünyaya

b ak L§ l

ilginçtir.

Onun

yeniden

tipki-

basim

haldeki

seyahatnamesine

bakarsak,

bizim

Topkapi

Saray:

ni

nasd anlattyor görürüz.

Bu

yeni

zaman

Almancast, kendine has

gra-

meri,

kelimeleri

ve

yazardan

yazara

degigen

imlâstyla

çirkin

bir

me-

tindir.

Eser

gerçi

dilimize

son

zamanlarda

kazandirilmigetr.

Türk

ha-

mamini

tasvir

eden

say fa5 Lad a

her

Banh'nm

korkulu

rüyasi

olan

Türkler'in

ordulanni

görurüz. Bunu

anlarmaktan

ve

çizmekten

ken-

dilerini

alamamaktadirlar.

Schweiggefin

çok

ilginç

gözlemleri

var-

dir: "Adamlarhamamda bile bir

örta

kugabryorlar.Ne kadar

edepli

insanlar.

Bu

edep

ve

namusu

bu

barbarlardanögrenmemiz

lazim"di-

yor.

Bir

bagka

gözlemi:

"Evleri

o

kadar

fakir

ve

hem

de

o

kadar

pa-

hahdir

ki,

bizdeki

okkah

b i r b u r j u v a

evinin

fiyatma

mal

olmaktadir"

diyor.

Daha

ilginç

bir

gözlemi:

"Bücan

sabre

dindarlar

gibi

Allah'r

aldarmak

için

büyük

maberler

ve

kamu

eserleri

yaparlar,

ocurdukla-

n ev

bir

geye

benzemez"diyor.

Viyana'ya

giden

elçilik

heyetinde

d e b ul un du g u

için

Osmanh

digi

ülkeyi

de

tasvir

eden

Evltya

Çelebi,

bugün

sadece

bizim

degil;

bütün

tarihçi

âlemin

ve

bütün

Avrupa

dünyastrun

merakla

takip

et-

tigi

bir

kaynaktir.

Evliya

Çelebi

ir

kere,

keskin

hievi

zekâstyla

ve

hiciv

merakty-

la

olmadik tezatlan

gözleyip

kaleme

almigttr.

Aynca fevkalâdekula-

it

oldugu

için

fevkalâde

lisan

kaydt

yapabilmektedir.

O

kadar

ki

bu-

gün

kaybolup

giden

Kafkas

dillerinin

ban

izlerini

onun

seyahatna-

melerinde

bulmak

mumkündür.

O

yüzden

Kafkasyalilar

için

vazge-

çilmez

bir

kaynak

haline

gelmigtir.

Evliya

Çelebi'nin

e

yantldigi

yerler

vardir.

Hayalinin

ürünü

olan yerler olabillr.

Arada

strf eglence olsun, espri oisun

diye dam-

dan

dama

atlarken

donan

kedi

gibi

unsurlardan

da

söz

edebilir.

Ancak

gunu

unutmayahm

ki,

seyahatnamesi

incelemekle

bitmeye-

cek

bir

Türkoloji,

bir

Türk

dili

kaynagidir.

Incelemekle

bitmeyecek

bir

cografya

ve kültur

kaynagidir.Abidevî

bir

eserdir.

Evliya

Çelebi

I

88

OSMANLI'YI

YEN1DEN

KESFETMEK



gibisi

ne

daha

evvel

ne

de

ondan

sonra

bizde

olmustur;

ne

de.Av-

rupa'da

kolay

rastlanir.

Hiç

guphesiz

ki

Evllya

Çelebt

ibi

olmasalar

d a b u g u n l e r d e

ye-

niden

orcaya

çikan

kaynaklar

vardLr.

Hepimizin

bildigt

Yirmi

Sekiz

Çelebi

Mehmer

Efendi

Seyahamamesi

buna

bir

ärnektir.

Fransa

Rönesans

Dö n em i d ed i g im i z,

yani

XV.

Lui'nin

çocukluk

kralligina

rastlayan

bu dönemi Yirmi

Sekiz

Çelebi

Me hme t E fe nd i' de n

öš re,

necek

degiliz.

Resmi,

gayri resmi

kayttlar,

mektuplar,

kitaplarin

haddi

hesabi

yoktur.

Birçok

milletin

alimlerinin

nceledigt

bu

kay-

naklara;

Fransa

medeniyetinin,

Carp

medenlyetinin

kaynagl

OËRn

b u k it ap la r a

ragmen

niye

insanlar

hâlâ

hem de

sadece.

Türkologlar

degil,

Fransiz

sosyologlart

ve

bütün

Avrupah

sosyologlar,

tarthçiler

Yirmisekiz

Çelebi

Mehmet

Efendi'nin

sefaretname

tercumesine

sal-

dmyorlar.

Çünkü

bu

eserde

bagka

bir

göz,

b ag ka b ir

eleptiri,

bagka

türlü

bir

takdir

söz

konusudur.

Buradan

gu

çiktyor;

herhangi

bir

medeniyet

geçmigini

anlamak

için

sadece

evrak

k al ab ah š m a,

s ade ce ecdadt

ve

k en d i b ü y ü k b ab al an -

ntn

tuttugu

notlara

degil;

aynca

bagkalarmm

d a d e g er l en d ir m es i ne

muhtaçtir.

Bunun

böyle

oldugunu

bilmemiz

gerekir.

Hele Osmanh

medenlyeti

ve

devleti

gibi

çegitli

milletlerin

cografyast

üzerinde

kurul-

mug,

birçok

etnik

grubu

idare

etmig,

ala

asir yagamig ve

yeniçaglara

.

hükmetmig

cihangümul

b i r d e v l e t i n

içtimaî

hayacini,

ekonomisini

ve

kültürünü

anlamak

için

b u k ay n ak l ara

bagvurmamiz

açindmazdtr.

19.

yüzytl

ise

degigiklik

asndir.

Simdi

9 . y üz yd da

Olivier

gibt

birisi

çiktyor.

Sonra

Texter,

Mordtman

gtbileri

çikiyor

k i, b az da n

gerçekten nitelikli adamlardi.

Bunlar

artik sa de ce

maddi

gevreye

de-

gil;

bu

medenlyete

de kendi

ön

y ar gd an yl a y ak la gty or la r.

Çok

bilgill

kipiler

olduklan

h at ta T ür kç e bildikleri

için

bu

ön yargilan

bir

yana

atamaytz

ve

e li mi zi n t er si yl e

de

itemeyiz.

Dikkatle

anlama k z orunda-

yiz.

Uñutmayin

ki

19.

yüzydin

Türk

seyahatnameleri

de

çok ilginç-

tir.

Meselâ

direktör

ÂIi

Bey'in

Bagdat'a

ve

Hindistan'a

kadar

gider-

ken

yazdtgi

" jur nal"

son

derece

ilginçtir.

Zamanm

Bagdat'Lna,

ki bu

ILBER

ORTAYL1

89



l

I

apagi

yukan

Mid h a tP a g a ' n ta

reformlar

yaptiš i

bir

Bagdat'cir,

Âli

Bey

nasd

yaklagmaktadir,

nasil

gözlemlemektedir;

Hindistan'a

nasd

bak-

maktadir?

Bütün bunlan

bu.kitapta

bulabiltriz. Aynca bu devirde,

Türkler'in

kaleme

aldiklart

Hindistan

seyahatnameleri

ço k i lg in çt ir .

Asil

änemlisi

20.

yüzyihn

Türk

seyyaht,

k i b ag lar md a

Falih

Rifkt

Acay

gelir,

dg dünyaya

nasil

b ak m ig t t r ? B al k an t ar ' a,

Bau

Av-

rupa'ya,

komünist

R us ya 'y a, F ag is t

italya'ya

ve

o

zamanki

Britanya

Hindistan'ina...

Her

yerde

bir

siyasi

gärügun,

b ir d un ya görügunün

izlerine

rastlamamak

mümkün

degildir.

Seyaharnameler

bu

bakim-

dan

sadece

m addî olaylan, m addî

varkklan

ve

geçoigi

respit

edebi-

lecegimiz

k a y n a k la r d e g il;

fakat

aynt

zaman

da

tarihçi

için

anlagd-

masi en

zor

olani anlagthr

kdan

kaynaklardir;

insanlarm

zihniyeti,

kafalarinin

içi,

dünyaya

ve

kompuya

bakglan

gibi...

Bu

bakimdan

seyahatnamelerin

T ür kç e' ye d e d er hal

çevril-

mesi, çeviri

yoluyla

kazanilmasi

gerekmektedir.

O y sa b u n u

yapmak

bir

yana,

bizler

seyahamame

yazan

hem de

iyisini

yazan

kendi

ec-

dadlmizmkini

bile

eski

harflerden

yenisine

ak taramad Lk .

Bununla

b er ab er , b u

seyahatnamelerin,

gazetenin,

mektubun,

resmî

evra-

km,

resmî

kayttlarm

verem edigini verecek

kaynaklar

olduklanru

unutuyoruz.

90

OSMANLPYlYENIDENKESFETMEK



O SM AN LI S AR AY LA RI

-

TOPKAPI

SARAYI

.

I

Osmanh

imparatorluguhun

saraylan

ve

gagaast

üzerine

çok

säz

sôylenir; çok

slogan attlir.

Bütün bir

nesil,

okul

kitaplarinda

"Maliyenin

iflast

ve

saraylar"

hikâyesiylebüyümügtür.Oysa

insan-

larimiz,

son on

yllda

Avrupahm

ve

Rusya'nin

bagkentlerini

gez-

meye

bagladiktan

ve

buradaki

saray ve

kastrlart

gördükten

sonra

daha

lyi

fark

edlyor;

19.

yüzyihn

Osmanh

devlet

tüketimi

diger

bü-

yük

devietlerle

mukayese edilemeyecek ölçüde mütevazidir.

Unutuhnasm

ki

Osmanli

Imparatorlugu

büyük

devlerler"

denilen

kategoridendir.

Büyük

d e vl e tl e ri n k e nd i le r i ne

has

proto-

kolü

olar.

Bu

protokolün

kendine

göre

gerekleri

vardtr.

Bunlar

her

geyden

evvel

büyukeiçi

teati ederler.

2 0. , 2 1.

yüzydda

d ü n y a d a b ü -

tün

d ev le de r b uy ük el çi

teati

edlyor, öncekt

asirlarda

ise

az

sayida

devlet

b i rb i ri y l eb ü y ü k el çi

teati

ederdi.

Bu

devlederin

bagkentle-

rinde

diger

devletler

" or ta

elçi"

diyebilecegimiz

veya

" f evkalâde

yetkili

orta

elçi"

diyebilecegimiz

görevliler,

diplomatlar

tarafmdan

ILBER

ORTAYLI

91

I



l

:i

I

temsil

edilirlerdi

ve

bu

iki

grup

birbirinden

farkhydt.

Büyükelçiler

bulunduklart

devletin

saray

protokolüne

girerlerdi.

Hükümdar

ve-

ya

devlet

reisi nezdinde

bunlarm

oturduklart yerlerin adt saraydt,

sadece

residence

degildi.

Tipkt

istanbul'daki

P al ai s d e

France

vs.

gibi

ve

buralardaki

koruma

da

aystydt.

Bu

elçilerin

gördükleri

iti-

bar da

aynydt, m eselâ

bir

sefaretin

yolunun

açalmaSL

€ V

sabibi

hü-

k üme ti n b oy no nu n

b or cu yd u. S ef ar et le ri n

yaklamda yapilacak

in-

gaatlara

dikkat

edilirdi.

B ü y ü k b ir

sefaretin

y ak Ln in d a

meyhane

in-

ça

edilemezdi,

1stanbul'da

çuamazdi.

Gene

ayni

gekilde o.büyük

devletin

sefirinin

arabasi,

kayL

1

tanm1rdi.

Bunun

protokolde

än-

i

celigi

vardi.

19.

yüzyilda

hiç

güphesiz

k i b izi m

Topkapi

Saraythin

meveut

devlet

protokolüne

hizmet

verebilmesi

mümkün

degildi.

To p k ap L

Sarayihda

ne

b ir d ev let

reisi

agirlanabilirdi,

ne

muahede

töreni

yapdabilirdi,

ne

de

a rtik

burada bir

sefirin

kabulü

mümkundü.

Özellikle

1815

Viyana

Kongresi'nden

sonra

diplomatik

kurallar

yeniden

respit

edilmigri

ve

bu

ortamda

bizim

ecdaddan

kalma

sa-

raym

iglerligi

hukmünü

yitirmigti.

O

yuzdendir

ki

I L M ah mu d

Han

hakh

olarak

bu

saraym

diginda

yagamigtir.

Her

ne

kadar

onun za-

man Ln d a

yeni

bir

saraya

geçilmemigse

de,

I I. M ah mu d' un

oglu

Ab-

dülmecid

Han

hepimizin

bildigi

gibi

saltanatmin

son

dealerinde

Dolmabahçe Sarayt'na

geçebilmigtir.

Onun biraderi S ul ta n A bd ü-

laziz

Han

zamanmda

Çiragan,

eylerbeyi

gibi

saraylar

da bu

proto-

kole

dâhil

edilmigtir

ve

nihayet

Sultan

Abdulhamid

Han

Yddiz

Sarayt'nt

yaptirmigttr.

Dolmabahçe

Sarayi

ne

Viyana'daki

Hofburg

ne

Paris'teki

Lo-

uvre ve

Versailles,

ne

de

S t. P et er sb ur g' da ki

gimdi

Er mi ta j Mü ze si

olatak

k ul l an da n K i gh k S ar ay ' la b oy

ölçugebilir.

Olsa

olsa

Peter-

hof

taki

yazhk

saray

gibidit.

Zaten

Dolmabahçe

Sarayt'nin

göz

alan

iki

bölümu

Büyük

MuayedeSalonu

ile

Süfera

O d as i d e ni l e n,

sent-

lerin

itimatnamelerini

takdim

edip

kisa

süre

padigah ile

görügtük-

leri

yerlerdir.

Çok

açiktir

ki,

m uayede salonùnda

tahta çikig

(cü-

I

.

92

- OSMANLYYlYENIDENKESFETMEK



lus)

törenleri

yaputt

ve

bu

törenlerde,

bayramlagmalarda

impara-

torluk

protokolüne

giren

yüksek memurlar, ruhanî

liderler

ve

bag-

kentteki

reisler

padigahm

huzurunda

topluca

b u lu n ur l ar . .. G e le n

s ef ir le re i ti ma tn am el er in i

takdim

edecekleri

bir

yer

l azi m d i r, b u -

nun

için

de

gösterigli,

genig

bir

salona ihtiyaç

vardir.

Ayrica

padi-

gah

kendilerlyle

sufera

odaSLnda

k o nu g ur . B u nu n

digmda

bu

sara-

ym

hiçbir

lüks

tarafi

yoktur.

Tek

lüksü

çahane

Bogaz

manzarasidtr.

19.

yüzyilda

sara yla ra yapila n

masraflarm

bir

zarureti

kargila-

diš t

açiktir ve

su

hususu

s öylemek gerekir:

Tabiatm

verdigi zarafet

d ig in da b u

saraylarin

çagdag

devletlerinkiyle

kargdaptirilacakbir

carafi

oktur

ve

he le hele

Osmanh

Devleti'nin

rotokol

bakimin-

P

.1

dan

büynk

devletler

arasmda

bulundugunu

görürsek

durum

hiç de

iç

açicl

degiÏÖËf.

Aslinda

bu

çok

ilginç

b ir k on ud ur .

OsmanlL

cemiyetinde

sa-

ray, yani ne vezirler ne

d e d ig er

yöneticilerin

hususî konaklari

pek

parlakttr.

Hatta

Müslüman

olsun

Hiristlyan

olsun,

meselâ ruhanî

reisler

için

de bu

eksik

söz k o n u s u d u r. Hi çb i r

zaman.

patrikin

Ro-

ma'daki

papa

gibi

yazhk

veya

kylik bit

sarayt

bulunmast

söz

konu-

su

d eg il di r. V ez ir le ri n

ayni

gekilde

zengin

b ir k on ag a,

saraya

sahip

olmadigt görülür.

Hatta

padigah

için

de bu

böyledir.

Bütün

astria-

ri,

bütün

mekânlart

büyüleyen

Süleymantye

gibi

bir

eseri yapuran

Kanunî

S ul ta n S al ey ma n' m

Topkapi

SarayL'ndan

çikmak

aklma

gelmemigtir.

Yani

ünlü

mimara

büyük

süslü

bir

saray

yaptirmak

söz

konusu

olmamigtLr.

O

koca

imparatorlugun

müreffeh

bag

vezirieri

Damat

Rü st em Pa ya

ve

onen

haleflerinden

en

uzun

süre

vezir-i

azambk

yapan

Damat

(veya

Sehit)

Sokullu Mehmet Pa pa

veya

onun

haleflerinden Damat

Slyavug

Paga'nin

da

ünlü

bir

sarayt ve-

ya

konagt

yoktur.

Zaten

olamaz;

çanka

damatlar

âdet

üzere

padiga-

hm

kizi

veya

kLz

kardeginin,

eglerinin,

sultanlann

sarayma,

kona-

ma

yerlegirlerdi.

Ne

var

ki

onlardan

da

pek

b ir k al int i

yoktur.

Ünlü

Esma

Sukan'in

Boš az 'daki

saray

anan

sadece

ismi

'ka l mi gt t r

h

lLBERORTAYLI

.

93

r

,

r

-



I

Oradaki

binanin

o

sarayla alâkast

yoktur.

Burada

b ir b ag ka k on u-

I

nun

üzerinden

geçmek

durumundayiz...

Bagkentteki,

bilhassa

19.

asirdaki se fa ret s ar ay la ri âdeta

bizim

ve

devleti

yönetenlerin

matevazi

konaklanyla

alay eder

konumda-

dir.

Tepebagthdaki

ünlü

Britanya

sefarect,

Fransa

sarayi

dediš imiz

Fransa

B üy ük el çi l iš i .. .

16.

RSLtd an

beri

yerinde

bulunan

ünlü

Ve-

nedik

Sarayi,

yani

Venedik

e lç il iš i ni n

b ulunduš u

yer

ki

sonradan

Avusturya-Macaristan

Büyükelçiligi

oldu

ve

19.

asirda

Italya

ile

münasebetiinizin

h e nü z k u ru l d ug u

zamanlirda

Italyahin

b ü y ü k b ir

devlet

olarak

20.

asir

bapnda

yaptirdigt

f a ka t k u ll a nm a di g i

Maç-

ka'daki

ünlü

Italyan

Büyükelçilik

binasi...

Italya

Büyükelçilik

bi-

nasi

bugan

sanat

mektebi

olarak

k u llan tlmak tad LT.

Bu binalara

bakttäimtz

zaman,

bunlarla

boy

ölçügecek

ne

bir

vezir

konagimiz

ne

bir

s ad ra za m i ka me tg âh im iz

vardir.

Müthig

bir

tevazu

göze

çarp-

maktadtr

Bu

tevazunun

bir

ahlakî anlayi; yant oldugu gibE

bir

ma-

lî

imkânstzligt

da

tartigilabilir.

Bagkentrebüyük

saray

ve

konaklar

pek

az

sayidadtr.

19.

SSLrd a

istanbul'daki,yani

Imparatorluk

bagkentindeki

bu

bayük

sefaret

saraylanyla

boy

ölçügebilecek

b i r b a gv e zi r

konaga,

bir

vezir

konagi

yoktur

dedik.

Süphesiz

ir

tüccann, sanayicinin

evin-

den

de

söz edilemez.

O

kadar ki bu

yapilanmalar ancak ve ancak

belki

Misir'in

zenginligini

Istanbul'a

tagtyan

Hidtv

ailesinin

kastr-

l an , k ög k le ri ,

konaklanyla

ärtülebilir.

Gerçekten

de

Sait

H al im P a-

r

ga'nin

Bebek'teki

sarayt,

k i bugün

M i si r B a gk o ns o lo s lu g u' d ur

veya

Yeniköy'de

yanmig

olan

ahyap

konagt

veya

Çubuklu'daki

Hidiv'

Abbas

H ih ni P ag a' nm

gimdi

Belediyeye

ait

olan

ünlü

konagt

bir

is-

tisna

addedilir

ve

bunun

gibileri

çok

yoktur. Süleymantye'de Bah-

riye

nazirina

yapddigt

zaman

büyük

dedikodulara

sebep olan

Kayse-

rili

Ahmet

Paga'nm

konagt

Kültur

Bakanligt

tarahndan

restore

edil-

di.

Bu

konagt

da

gidip

gärdügünüz

zaman

Misirldarmki'ne

göre

ne

kadar

mütevazi

ve

fakir

kaldigint

görürsünüz.

Aslmda

istanbul'daki

94

_

OSMANLl'YI YEN

IDEN

KEQFETMEK

:1

i



T op ka pi S ar ay s b ir in ci

kapisi (Bab-i Hümayun)

ve

3 . Ah met

Çe

mesi

Tho mas Al lom .

z en gi nl iš i n

ne

Kahire'yle

ne

lskenderiye

le

karsilagttrilmast

müm-

kün

degildir.

Hele hele

19.-20.

yüzyildaki

Rusya'nin

zenginlikleriy-

le

mukayese edilemez.

Nitekim

ünlü

romancumz

Midhat

Cemal

Kuntay, Uç

I sc an bul da b un u

çok güzel ifade

etmektedir.

Romanda-

k i h ir SL zL gt

e

yolsuzlugu

belirtilen lL A bd ulh amid 'in B ahr iy e

na-

ZLilnin

mermer

k ö gk ü , I s ta n bu l ' a

Sliman

ihtilal

kaçktni bir

Rus

prensin

gözünde

hiçbir

gey

degildir.Onlarin

Rusya'dabiraktiklarty-

la

mukayese

bile

edilemez.

Üzerinde

u ru la ca k b ir k on u d a T op ka pi

Sarayt'ran

zenginli-

i

-

ginden

ve

ihtigamLndan

çok

k en di ne h as k ar ak te ri , h as

çizgileri

ve

ananeleridir.

Z at en T op ka pi S ar ay i O sm an h

imparatorlugu

arihi-

ni

bir

ananevi,

bir

baba

ocagt

gibt

k ap l am t et i r. P ad i g ah l arb u rad a

oturmasalar

da

ölüm

halinde

naag

b u rad a d efn ed il i r

ve

cabil

yagar-

l ar ke n d e

sünnet

burada

yapilirdi.

Topkapi

Sarayt

bir

ananedir

ve

buradaki

yagam

bilmemiz

gereken

bir

çizgidir.

Ayrica Osmanlt

I .

I .

ILBERORTAYLI 95

I



I

I

I

I

I

i

I

I

•

l

I

.

devlet

anlayigt

bu

sarayin

her

bölümünde

ve

her

kögesinde

göze çarpmaktadtr.

To p k ap L

Sarayi 19.

yüzyda

p-2-cc

.

kadar devleti n

eviydi..

Saray

dünyanin

en

.güz e l

noktasinda

bizim

"Sarayburnu" dediš imiz

uçta

yer

abr.

Sehrin

her

tarafm-

dan

görelür

ve

gehrin

her

tara-

findan

gorundugu

bilinen

bu

saray,

ashnda

zaman

zaman

ya-

...

-

pil an il aveler le,

bir

tek.devirde

meydana

gelmemigtir;

fakat

bu-

Topkapi

Sa rayi ikinci kapist

-

- -

-

-

-

.

na ragm en sarayin

adeta

birbtrt-

(Bâbüsselâm).

J.

A.

Pierrion.

. .

.. .. ..

..

ni

tamamlayan

bir

gorunumu

vardir.

Surasi

ok

açiktu;

bakd-

digt

zaman

Sultanahmet

ve

Ayasofya

ile

b ir li kt e b ir b üt ün lü k

teg-

kil

eden

sarayin,

bu

profili

bozdugunukimse

söyleyemez.

Aksine,

h at ta d üz el tm ig ti r.

O

görünüm

bir

zenginlik,

bir

ilave

getirmigtir.

Fatih

gehre girdigt

ve

Bizans

kayserlerinin

sarayma

baktigt

zaman

kimin

eserinden oldugu

bilinmeyen,

tartigdan

bir b eyit

söyledigi

rivayet edilir:

I

"Bum

nevber m izened

der

tarem-i

Afrasyâb

I

Perdedarî

mikoned

der

kasr->kayzer

ankebud"

"Afrasyâb'm,

o

büyük

Iran

imparatoru'nun

araymda,

bayku;

nevbet çahyor,

yant

bando

görevini yerine

getiriyor"

diyor.

Çünkü

hükümdarlarm

k ap is md a b öy le bir

yeniçeri

mehter takunt gibi

nevbet

veran

bir

takim

vardi.

"Kayserlerin

sarayinda, perdedar li k

yant

protokol

gefligi

görevini

örümcekler

y ap l Or"

d iy or . B u h az in

bir

ifadedir;

fakat

tabii

Topkapi

Sarays

hiçbir

zaman

bu duruma

dügmemigtir.

Cumhurlyet

d ev ri nd e d e b ar ap

olan

saraym

yeniden

I J

l

i

'

96

OSMANLPYIYENIDENKESFETMEK



.

Topkapt Saray1

üçüncü

kapist

(Bâbüssaade)

restorasyonu

korunmast

säz

konusudur.. Bugün

Topkapi

Sarayi

maalesef

tur-izmin

tahaccümü

altmda

bunalmaktadir.

Surasi

ok

açikttr;

Osmardi

saraymdaki

bazi

eserlerin

bir

an

evvel

kurulacak

millî·

bir

müzeye

riakledilmesi

gerekiyor.

Ay

nca

Topkap

t

Saray

t

.a r

.t i k

Osmanli

hükümdarlarinin

19..yüzytla

kadar

ocurduklari, ondan

.

sorna

hir

ritüel, uhrevî

merkez

olarak

muhafaza

ettikleri

bir

yer

olarak

korunmak

zorundadtr.

O

nedenledir

ki

onun içindeki ritu-

ele

riayet

edilmiitir.

M es el âHi rk a-i

Serif'te

4

saat

Kur'an

okuma

'

âdeti

dumhuriyet

e vr in de d e d ev am

edilen

bir

âdettir.

Bugün

de

buna

riayet

edillyor.

Topkapi

Sarayi

her

eye.

ragmen

Osmanli

medeniyetini

bü-

tün

gatafattyla nakleder.

Meselâ

Bab-i Hümayun

yeniden

tarnir

edilmektedir; çünkü

devletin kapisidtr. Zaten

Topkapi

Sarayi da

kansinda

toplar oldugu

için

halkm

verdigi

bir

isimdir.

Bâbüsse-

lâm

âdeta

devlete.gösterilen

saygtnin

kapisidtr.

Bugün

müzelerin

glielerinin

bulundu

u

b u k ap id an

girerken

Sadrazam

Papa

dâhil,

kimse

at

üzerinde

k a lm a za t . H e r ke s

atindan

inip

yürürdü

ve

nite-

[LBER

ORTAYLI

..

-

97



:1

I

I

I

I

I

I

kim

bu

avlunun

kenarmdaki

kubbenin,

ki

adera

lmparatorlugun

cihangümul

karakterini

temsil

eder

ve

istanbul'un

her

yerinden

görünür,

Kasr-i Adi

gibi

kendine

has

unvanlart vardir.

Devleti

yö-

neten

iç

kabine

mesafesindeki

yaksek

görevlilere

de

KubbeaÏn

va-

zerasi

denirdi.

Cuma

günleri

burada

temyiz

görevleri

yerine

geriri-

lirdi.

Gene

burada

her

üç

ayda

bir

yeniçerilere

ulufe

dagittbrdi.

O

zaman buradaki

gulgule,

yeri

gögu

inletirdi

ve

bu

günler

de

bag-

kentteki

yabanci

elçilerin

orada

bulunmalanna

dikkat

edilirdi.

Mu r f a k b u g u n

egine rastlanmaz

bir

ini-porselen

zenginligini

barindirmaktadir.

Osmanli

saray mLn

mutfagt

19.

asirda

bile

zarafe-

ein,

zenginligin

ifadesi

oldugu

gibi

Sarayin

civarma

da

yemek

da-

gittlan,

yemek

çtkanlan

bir

yerdi.

Nihayet

Harem

bir

muesseseydi.

Harem

aristokrasinin

bulunmadigt,

devgirme

sisteminin

cari

oldu-

gu

b ir k ur um du .

Yönetici

seçkinlerin,

halkin

en

alt

tabakalarin-

dan,

devletin

yönettigi

uzak

köylerden

gelen

insanlann

yetistitil-

digi

Enderun'un digi

muadili

giblydi.

Böylelikle

kadmb-erkekli

bir

elit

zümre

yaratdir,

yetigririlirdi.

Bu

Harem'e

given

genç

kizlarin

içinde

Türkçe'yi

çok

iyi

ögre nenler vardi,

bizzat

Hürrem

Sultan

ör-

neginde

görüldügu

gibi.

Hiç

§üphesiz

ki

Harem'de

d e k en di ne

has

egitsizlikler

vardt;

dünyanin

her

yerinde, her

kurumunda

görüldü-

ga

gibi...

I

Osmanh

sarayinin

içindeki

Enderun

müessesesi,

ki buna

bir

okul

diyoruz,

aslinda

bir

yetistirme

taEZLy d t

ve

protokolüydü.

Os-

manh

saraymin

içindeki

hazine

dairesi,

Osmanli

saraymm

içinde-

ki

mutfak,

dig

koguglar,

iç

koguglar

ve

bugün

demityolunun

kapla-

digi

denize

kadar

olan

sahadaki

bostanlar,

bahçeler,

her

biri

ken-

dine has bit

âdeti,

bir

müesseseyi

barmdirirdi. Meselâ

istanbul

sa-

hillerinin

sorumluluku

saraya

aitti,

bostanctlar

ocagina

aitti.

Gene

sarayin

içindeki

bazi

kuruluglar,

m eselâ ala

bölük

halkl

dedigimiz

sipahiler,

kapilculu

süvarileri

istanbul

ve

sarayin

asayi;

ve

koruma-

smdan

sorumluydu.

98

OSMANLI'YI

YENIDEN

KESFETMEK



Tüm

saraylar

da

tipkt

insanlar

ve

cemlyetler

gibi

iglevlerini

bagka

kurumlara

devrederler.

Kla si k d ev ir

Osmanh

saraya,

bizim

Topkapt

Sarayt dedigimiz

Saray-i Amire

de

19.

yüzytlin

modem

dunyasmda

devletler

sistemi

içerisindekt

b ir b uy ük

d ev le ti n k la si k

evt

olarak

iglevini

tamamlamq

ve

görevini

yenilerine

devretmek

zorunda

kalmigttr.

I

L

ILBER

ORTAYLI

99



l

I

.I

J

\

I

I

I

I

I

I

I

I

I

.

I

I

•

\

\

I

I

I

i

I

I

i

I

I

I



·

L.

I

I

L

I

.

ÌSTANBUL'DA

ULEMA

SEMTLERI

1stanbul'un

merkez

semtleri

diyebilecegimiz

Süleymanlye,

Ve-

fa,

yant

bagindaki

Vezneciler,

Zeyrek,

Fatih

ve

Fatih

Çargambasi

ulema

semderi

diye

adlandinlabilir.

Sebebi

de

gudur:

Fatih

Sultan

Mehmet

Han,

Fatih

Camii.

çevresinde

"Sahn-1

Seman"

dedigimiz

Avrupa

dillerinde

auditorium

e

anlammdaki

en

yükse k ta hs il

kuru-

munu

meydana

getirmigir.

Burayi

bitiren

kimseler

16.

astrda

Kanunî

Sultan

Süleyman'in,

Süleymaniye

Camii

civannda

ihdas

ettiš t

Süleymanlye

medreseleri-

ni

de, ki

onlar

daha

yüksek

bir

kademeydi,

ikmal

ettikten

sonra

Is-

tanbul

Ruûsu

abrlar.

Imparatorlukta

erçek

anlamda

Kadt,

Müder-

ILBER

ORTAYLI

].01





Eyup

sittlanndan

Ísmnbul.

W.

H.

Leitch.

oluor"

diyor. "Oluyor"

da

degil,

" olyor "

g ib i s öy lü yo r,

"Falanca

efen-

di

duvan

ytktyor"

gibisinden

Türkçelerdi.

Bunlar

çok ilginç;

bazi

l'leri

Ü

diye

t el af fu z e de rl er .

Gayer

temiz

konugurlar

ve

bozuk

cüm-

le kurmazlardi.Hiç

tahsili

olmayan

insanlar

na sd a nl ay ac ak,

derler-

d i. B iz im b ug un ku

üniversite

mensuplarindan,

talebelerinden

çok

daha

zengin

b ir A ra pç a,

F ar sç a k el ii ne

dagarciklari

da

vardir

yerine

göre.

Bu

semderin

halkiydt

oníar,

buralarda

yetisirdi.

Bu

saydiklarun

ve

r ee dr es e m en sup la ri ,

hocalar,

yüksek

bürok-

rasi

mensuplarl

bu

s emtle rde oc ururdu.

Zengini,

fakiri

mevzuubahis

degildi.

O

zamaradan

hatirladigim,fotograf

argivlerinden

de

görebi-

l i rs i ni z,k al an b azi

sokaklar

var.

Neredeyse

yikddim

yrkdacak

b ir b u-

çuk

k at li b ir

ahgap

evin

yanmda

b ir k on a k

yer

altyor.

Görmek

iste-

yenler

bu

manzarayi

h a le r i b u gü n H i rk a - i S a ad e t' i n

etrafinda

Kara-

gumrük'e

yakin

semtlerde

görebilirler.

Görürsünaz

bu

topografik

ya-

plyi.

Bu

ilginç

bir

geydir.

F a ti h C a mi i

âdeta

görevi

baginda

ölen

sad-

razamlarin

cenazesinin

kilmdagtbir

mekândt.

Bunlarin

mezarlari

da

bu

haziredeydi

ve

bazi

büyük

âlimlerinki

d e b u ra d a yd t .

ILBER

ORTAYLI

103



\

19.

yüzyihn

medreselerinin

çikardigi ilk

ve son

güneg

diyebi-

lecegimiz

Ahmet

Cevdet

Pagahm

yuvarlak

bir

sütun

biçimindeki

mezar

tagt

buradadtr. Bu

mezar

biçimi

Avusturyah

garkiyacçi

Ham-

mer'i

bile

o

kadar

cezbermigti

ki,

adamin

Viyana

civannda

Kloster-

neuburg'taki

mezan

bu

gekildedir.

Ahmet

Cevdet

Paga'ninki-gibi

silindir

bir

tagttr.

Üstünde

de

Arap

harfleriyle

"Hüvelbaki,

muver-

rih

ve

mütercim-i

elsine-i

selase

Yusuf

bin

Hammer"

yaziyor.

Hatir-

ladigim

kadarryla,

hiçbir

h aç f al an

yok,.tamamtyla

oryantal

uslûbda

bir

mezar

tagidir.

Son derece de

agir,

bugünkü

mezarlar gibi

böyle

mutantan

bir

gösterige,

zevksizlige

kaçmayan

basic,

ama

a gi rl iš t yl a

kendisini

hissettiren

bir

mezar

tagi...

.N .a si lki

kimi

mezarhkta,

ölen

genç

kizlarin,

genç

gelinlerin

ve

orta

yagh

hantmlarin

böyle

çiçeklerle

donanmg

mezar

taglartyla

o

havaya

giriyorsunuz,

nasil

ki

bazdannda

bir

takim

tarikat

geyhlerinin

ve mensuplannm mezar taglarma

baktigmizda

kendinizi dergâhta

zannediyorsuniz,

iyte

Fatih

Camilhde

d e b öy le

bir

hava

vardir.

'

Fatih

çevresi

Osmanh

y az il i e de bl ya ti nm

yant

bagmda

talebe

dedikodusunun,

çatumastnin

oldugu

bir

yerdir.

Birkaç

tane

medre-

seli

isyani,

camide

falanca

mollanin

v ak aSL

gibi

olaylar

vardtr.

17.

astrda

Ostüvani

Me h m et E f e n dih in

takum

bugünkü

Arabistan

Va-

habileri

gibt

her

geye

bidat

ve

yasak

diyorlar. Meselâ

camide

ma-

kamla

kamet

getirmek

de

yasak.

Oysa

Istanbul

camilerinin

en

bü-

yük

özelligi

müezzinlerin

güzel

kamet

getirmeleridir;

o

kadar

güzel

sesle

ve

o

kadar

makamla

kamet

getiriyorlar

ki,

bu

âdeta

istanbul

za-

riflerini

çeken

bir

olay

ve

mutlaka

büyük

camilere

gidlyorlar.

Hatta

bir

meezzin

makamla

kamet

gerirdigi

için,

secdeye

varan

adamlar

"Sübhane

Rabbiyel

alâ"am,

"alâ"smi

fazla

uzatmqlar,

yüksek

sesle

iltifat

edlyorlar

müezzine.

Kadizadeliler

bu

gibi

incelikleri

yasakla-

maya

kalkiyor. 'Bu

bidat'tir"

d i y e h a d i s e

çtkariyorlar.

Tabli igin

ar-

uk

siyasete

ve

içtima-i

anarglye

dönügtügü

çok açik.

I

Köprülu

Mehmet

Paga,

ertesi

gün

bunlarin

üstüne

gazelce

ye-

104

OSMANLPYIYENIDEN

KESFETMEK

I



L

I

niçerileri

yollaytp

sopayi

çektiriyor.

ÜstüvaniEfendide

Kibus'a

sür-

gün

ediliyor.

Çankü

bu

tip

hareketlerin

devlet

nezdinde

hepsi

ser-

besttir

aslinda, istedigin

kadar

tartigirsin; ama

devlet

nizamint, ce-

mi ye t n iz am ini

bozmayakalktigtn

zaman

bunun

cevaba

bellidir.

Me-

selâ

çok ilginç

b ir b iç im de

Süleymanlye

Medreseleri'ni

gezdiginizde

bunu

görürsünüz.

Etraf

bugün

bile

maa lesef ytkima

terk edilen,

be-

kar

iççiler

caraftndan

istila

edilen,

fevkani

denilen

yüksek

yapilar

güzel

ulema

konaklarlyla

doludur.

H al en b ug ün

bile

yart

koruma

tedbirlerimize

ragmen

ayakta

kalmigtir.

Burada

bu

zevki

görürsünüz;

ama

b u g ü n k ü d ev l et

ve

bugünkü

toplumun

ilgisizligine

bakin.

Her

büyük

kültürü

aslinda

temsil eden

alleler

hiçbir

yerde

o

kadar

zen-

gin

degildir.

Bugün

dahl,

sizin

kültürlü

dediginiz

ülkelerden

Italya'da

mese-

la;

Floransa'nin

bir

kilometrekaresini

kaldinniz,

ne

kalir

o

Röne-

sans'tan

acaba?

Roma'DLa

iki

kilometrekaresini

yok

ediniz,

kendi

haline

terk

ediniz.

Ne

kahr

acaba

o

Italya'nin

Rönesans'indan

Ba-

rok'undan?

Iki

kilometrekareyi

kendi

h a li n e b i ra k im z .

Seine

nehri-

nin

iki

yakastnda

Marais

veya

St.

Michel'in

arastna,

Louvre'in

arka-

sina

Swiss

Otel'i

dikiniz.

Fransahtn

o

mutantan

1 4. L ou is

külcürü

kalir

mi?

Moskova'da,

Petersburg'da

ayru

gey

olsun,

ne

kalir

eski

Rusya'dan?

Maalesef

bugünün

Türkiye'si,

Süleymanlye,

Vefa,

Zey-

rek

ve

Fatih

Çargamba'dan

lugan

iki

kilometrekareyi

kendi

kaderi-

ne

terk

etmigtir.

Burarun

b ir k er e

tarihi

topografyasmin

korunmast

gerekir.

Bu-

radaki

ahalinin

korunmist

gerekir.

Bir

gekilde

orada eski

Istanbul

muhafaza

edilmeli

ve

o

kültüru

gelecege

aktaracak

kugaklarin

süb-

vansiyonla,

malî

destekle

äzendirmek

yolùyla

orada

ocurtulmast

la-

zim.

Meselâ

üniversitenin

burada

belirli

kulüplerinin

olugturulmasi

gerekir;

oysa

Istanbul

Üniversitesi

ibi

bir

kurum

burada

hoyracça

bi-

nalarla

o

dokuyu

ve

hayan

yok

etmigtir.

Bu

son

otuz

senenin

içinde

olmugtur.

Bu

gayretkegliktir

ama

igte

Istanbul'un

merkezi

gitmektedir.

Bunun

üzerinde

israrla

durmamiz

gereklyor.

Tarihi,

her

sütunuyla,

ILBER

ORTAYLI

105



i .

Eyüp

Mezarhyndari

Haliç.

William

Henry

Darleir.

her

tagiyla,

h e r k i t ab e si y l e

ifade eden

bir

semttir

burast.

K ir az h M es -

cit

Sokagi'ndan

geçersin

kendi

haline

birakdmig,

oradaki mescidin

haziresine

bakarsm

neredeyse

Bab-i

âli

ketebesinin,

memurlarium

tam

takun

bir

örnegi

divanhaneye

girmig

g ib i or ad ad ir ;

oysa

bunlar

kendi

haline

terkedilmigtir.

Restorasyon

iyi

yapdmamaktadir.

Simdiki

stanbul

müftülügü,

eski

Seyhülislamhk'tir

e

Seyhü-

lislamhk

olmadan evvel

d e b ur as t

aga

kapisi

dedigimiz

yenlçerile-

rin

merkeziydi,

yani

bir

nevi

s er as ke rl ik , G en el ku rm ay

Bagkanh-

i'y d t.

Y en iç eri O ca nt

kaldirildiktan

sonra

burayi

Bab-i

Megihat'e

yani

Seyhühslamhk'a

ermigler;

ondan

evvel

bõyle

bir

yer,

Megihat

binast

yokm.

Kitabe

çok ilginç,

" B ab - ; B r ne y di .

Hak

kildr

makam-

1

ifca"

diyor;

yani

bir

ta rihi re aksiyondan,

(bu

1240

tarihli)

Vaka-l

H a y r iy e ' d e n h e m e n

sonra

konulan

bir kitabe...

Kapiya

bakarak

saš a

dönünce,

kägede

dunyalari

süsleyen

impa-

ratorluga

damgastni

vuran,

yani

o

üç

kitadaki

imparatorlugu

impara-

corluk olarak

resimleyen

o

büyük

adamin

mürevazi

türbesi

göze

çarplyor.

Bu,

âdeta

k ü ç ü k b ir

satranç

plyonu

geklindeki

gayer

iddiasiz

I

I

I

106

OSMANLI'YI

YENIDEN

KETFETMEK



L

I

-

köge

bag

türbesi,

tabiî

ki

MimarbagiKoca

Sinan'a

alt.

Süleymani-

ye

Camii'nin

haziresine

girdiginiz

zaman

da

ülkeler

fetheden

Kanu-

nî

Sultan

Süleyman

Han'Ln

ve

b i rk a ç k i lo m et r e

ötede

Yavoz

Sul-

tan

Selim

Han'nLn

türbelerinin,

ülkeler

fetheden

imparatorlugu

kuranlarin

türbelerinin,

bagka

gekilde

mukayese

edilemeyecek

bi-

çimde

mutevazi

oldugunu

goruyorsunuz.

Sur

içi

Istanbul'da

ne

taribi

camilere

ne

de

türbelere

dikkat

et-

miyoruz. Bunlart

kendi

h al in e b ar ak tm g

vaziyetteyiz.

Bunlacin

etra-

fma

olur olmaz

binalarin

yapilmasma, müesseselerin yerleptirilmesi-

ne

sesimizi

çikarmadik.

Koca

lstanbul'da

S os ya l S ig ot ta la r

Kuru-

mu'nun,

Merker

Bankasi'nin

yerle ge cegi sanki

bagkabir

yer

yoktu.

Bunlan

dügünemedik,

falan

veya

filan

enstitüleri

burayakurduk.

ls-

tanbul

Üniversitesi'nin

n

a tu m üe ss es el er i

için

buralarda

lüzumsur

binalar

yaptik.

Buralarda

dünya

mirasina

kargi

sorumlu

olacagLmiz

yani

bizim

korumakla

mükellef

olduš umuz birtakun

binalann

etra-

fmdaki

yerlegmelere

de

dikkat

etmedik.

Kilise

Camii

denen

yani

bir

Bizans

geç

Paleolog

kilisesi

iken

mükemmel

bir

gekilde

camiye

çevrilmig

bir bina

ile

. a z

ötesindeki

Attf

Efendi

Kütüphanesihin,

ki

her

baktmdan

kultür

tarihimizin

bir

kilometre

tagidir,

bulundugu

sokagin

ne

yerlegtmine

ne

yapilanmast-

na

dikkat

etmedik,

buraSL

atölyeler ile

doluyor.

Valens

su

kemerinin

dibine

k o cam an b i r

tugla

bina

yap11tyor.

Bu

çirktn

yapLIREl

dikmeye,

bunlara

göz

yummaya

ne

bakkimiz

var?

B u b i n a l a r t n

yapdmast

yet-

medigt

gibi

burada

sefalet

muhiti

tege kkül edlyor.

Bu

tip

gundelik

oturulan

veya

allelerin

degil

bekâr

igçilerin

ve

henüz

üretim

süreci-

ne

tam

girememig

yani

günü

gününe

yagayan

nüfusun

barmdtil

yer-

lere

sefalet

mahallesi

decir.

Bu

bir

edebi

küçümsemelaft

degil,

sos-

yolojik

tabirdir.

Burast

tabii

çöpten

geçilmlyor

ve

üstelik

bu

semt

bir

de

Seyh

Vefa

hazretlerinin

makamidir.

lye

nibayer

tarihi

müessese-

lerimizdenbiri,

gerçek

Vefa

bozacist

h al en . b u rad a

çirpinmaktadtr.

Yazm

pra,

k i p i n b o z a y l a

geçinmektedir.

Orayi

meselâ

birçok

lstan-

bullu

bilmez

ve

dolaylSLyla

O

damak

tadiru

kaçinrlar.

Vefa

Lisesi'nin

1LBER

ORTAYLI

107



errafmdaki

o

güzelim

doku

mahvolmugtur.

Çirkin

okuma

atölyeleri

ortaya

çikmaktadir.

Imparatorlugumuzun,

arihimizin,

kültürümüzün

iki

buçuk

kilo-

m et rekareli k mer kezi

digmdaberbat

edecek

ve

k e n d ih a lin e

b Lrak acak

bir

semt

bulamiyor

musunuz?

Bunun

uzerinde

duruyorum

ve sor uyo-

rum.

Fatih

Camii'nden

ve

Valens

su

kemeri

(aquaduccus)

edigimir

k e m e r in b a p n d a n

bir

b ak in lZ.

TR

UZak ta

bir

yanda

Sehzadebap'yt,

izginin

saš tnda öbür

tarafmda

Süleymaniye'yi

görürsünüz.

Sinan

cetvel gibi gebri,

bu büyük

camilerle

donaimigttr

ve o

arada tabii

Yavuz

Sultan

S e l i m C a m i i

geride

kalmaktadir.

Benim

çocuklugumda

bile,

henüz

yüksek

kath

çirkin

apart-

man

binalarmin

yaptimadtit

Îstanbul'da,

b ur ad a b ir

camiden äbü-

rüne

geniççe

so ka kl ar da y ür ün eb il ir di .

Bunlarm

üçü,

dördü

bir

ara-

d a bir

çizgiden

gäzlenebilirdi.

Mu h te g e m b ir

lstanbul'du.

Taglarla

örülm üg, agaçlarla suslenm ig

bir

guzellik...

Biz

onu

yenilerken

bile

o

geometriye

dikkat

etmedik.

Buna

dikkat

etme

zamani

geliyor;

çünkü

biz

bu

mirasi

reddedecek

kadar

zengin

degiliz.

H iç k im se d eg il ,

tekrar

üzerinde

d ur uy oru m; b u

yer-

yüzünün

en

kültürlü

uluslart

dedigimiz

ulkelerde

b il e h iç k im se b ö y-

l e s i n e b i r

iki

k ilo m e tr e k a r e y if e d a

etme

lüksüne

sahip

d e g ild ir . E t-

rikleri an yok ol url ar.

I

I

I

.I

108 OSMANLPYI

YENIDEN

KESFEt

uíEK



I

OSMANLI

PADÌSAHLARI

Bagka

milletlerin

hanedanlari

ozerine

ayet

etrafh

monogra-

filer

vardir.

Hatta

hayatt,

tarihi

hayan

kisa

olan

Romariovlar

ve

-

onlardan evvelki

Rurik

hanedant

üzerine

Rusya

tarihinin

ünlü

uz-

mam

lvan

Zabelin'in "Rus

Çarlannm

Günlük

Hayatt",.ardmdan

.

"Rusya

Çariçelerinin

ü nl ük H ay an "

ve nihayet

"Rus

Çareviçle-

rinin

Günlük,Hayati"

diye

gerçekten

adam

b o yu n u b u la n

eseri

ha-

len.ölümsüzlügünü

muhafaza

etmektedir.

.

Topkapi

Sarayt'nday

Saray

argivine

bakagtmiz

zaman.

sayisti

b e l g e b u l u n u r

ve

bu

belgelerin

bazdan

Avrupa

saraylanndan

daha

referruach

g ey le ri a nl at ac ak

durumdadLt.

O

kadar ki

padigahlara

önünden

geçen

gündelik

elli-altmig çegit yemegi,

çegidi

fazla

otsa

da

.

.

mütevazi

olanlart

belki

14.

L o u i s d ev ri

Fransiz

saray

mutfagt

ile

kar-

gilagtirmak

bile

çok

eëlenceli

bir

monografi

konusu

olabilir.

Gürdük

saray

harcamalan,

saraym

içindeki

hiyerargi

ve

p ad ig ah la nn g ün lu k

hayati

onlann etrafmdaki

vakayinamelerde

yer

alan

parçalardtr.

1LBER

ORTAY

-

-

109



Ayrica

sefirlerin

ve

bagkentteki

seyyahlann

saray

ve

padigahlar

hak-

kinda

yazdiklart

yazdar

da

çok

ilginç

bilgilerdir.

Osmanh

padisablarmm

bayan

nedir?

Osmanli

padigahlan

kimdir?

Eski

bir

hanedan

mensubudurlar.

Islâm

dünyasmda

bu

kadar

uzun

ömürlü

olan

iki

tanesi

vardar.

Birisi

Oguz

Han'dan

geldigi

söy-

lenen

ama

ne

olursa

olsun

Osman

Bey'den

ve

babast

Gündüz

Alp'ten

(ki

gimdi

Ertuirul

Gazi'nin

Günd_üz

Alp

oldugu

ileri

sürü-

lü y o r ) b u g ü n e kadar devam

eden

b i r h a n e d a n .

Yedi

astrhk

ömrü

ke-

sinlikle

bilinlyor.

Öbürü

de

Cengiz

Han'dan

gelen

Kinm,

Kazan,

Astraban

h an lLk lan

g ib i s al al el er .. .

Osmanh

sülalesi,

siyasi

hayattnm

ilk

yüz

ell i ylbnda

gehzadele-

rin,

taht

namzetlerinin

civar

hükümdarlann

kizlanyla

evlenmesini

bir

prensip

edinmigti.

Germiyan Beyi'nin kiztyla

evlenen

I. Mu-

rad'm

oglu

Bayezid;

Osmanh

Beyligi'ne

Germlyan,

yani

Kütahya

ahalisinin

çeyiz

olarak

getirilmesini

saglamigttr.

Orhan

Gazi'nin

Bi-

zans

lmparatoru

Kantekuzinos'un

kiziyla

evlendigi

ve

bu

evliligin

Osmanh

hanedanma

aynt

zamanda

Hiristlyan

dünyasi

nezdinde

çok

ä ne ml i ol an

bir

mavi

kan

asaleti,

bir

intiba

getirdigi çok

açik-

cir.

Aynt

geyi

Uzun

Hasan

gibi

Akkoyualu

hanedant

da

Trabzon-

Rum

imparatorlan

Komnenoslarla

akrabalik

kurarak

saglamigtir.

Yani

Sah

Ismail

bir

yerde

hem

Seyh

Haydar'm,

hem

de

Komnenos-

lar'in

torunudur.

Galiba

K in m h an mi n

kizlart

ile

evlenen

son

geh-

zadeler

II.

Bayezid'in

çocuklandir.

I

Yavoz

Selim

Han,

Mengeray'in

ktzt

Hafsa

Sultan

ile

evlenmig-

tir.

Vakia,

tarib

hteratürümüzde

Çagatay

Uluçay'm

itirazlan

bu

noktaya

bir

soru

igareti

getirlyorsa

da

genel

k ab ul H af sa

Sultan'in,

yant

b ü y ü k h ü k u m d a r

Kanunî

Sultan

Süleyman

Han'in

annesinin

Kinm

haninin

kizi

oldugudur.

Böylelikle

Osmanli

ve

Cengiz

sülâle-

lerinin

birlegtigi

bir

noktadan

söz

edilebilir.

110

OSMANLYYlYENIDENKESFETMEK

I

I

I



Bundan

sonra

ise

artik

O sm an li S ar ay i' nd a

mavi

kanh

pren-

sesler

degil,

güzel

ve

zeki

kadinlar

görülür.

Igre

b üt ün h an ed an in b ü-

yuk annesi saydacak

tek

karanhk,

tek aydinlik saydmayan yan

ka-

ranbkta olan,

Gal i çy ab ö l g es i n d en b i r

papazin

kizi

o ldu gu s öyl en en

H ü r r e m S u l t a n

veya

Roksolan'dir.

Hürr em Sulta n hiç bir

zaman

Valide

sultan olmadigt

halde,

kendisine

p ad iga h ç oc uk la nni n

anast

olarak sultan

ünvani

veril-

migtir.

Bir

takim

hayir

eserleri ile

lstanbul'da

ve

Kudüs'te

anthr.

Hürrem Sultan

piire merakhydt ve

dili

çok lyi

kullanirdt.

Sahsen

Kanunî

ile

yazigmalan

edeblyat carihimize geçecek

sayfalardir;

ama

bunu

merak edip çoluga

çocuga

ögretecek

himmet

ve

gayret

kim-

de

kaldt?

Ikinci,

hanedanin

buyükanneleri

içinde

önde

gelen,

L

lbra-

him'in

egi

Hat

ice

T ur ba n S ul ta n' di r.

Ayr

ica

I.

Ahmed'in

eg

t,

IV.

Murad

ve

I.

Ibrahim'in

annesi olan

ve

IV. Mehmed'in de, büyük

I.

annesi

olarak

" büyük

valide"

ünvaruyla

sarayda

bulunan

Kösem

Mahpeyker

Sultan't

da

hiç

unutmayaltm.

Bu

ünlü

hükümdar

anast-

nin,

Osmanh

hareminin

bu

uzun

süreli

hâkimesinin

hangi

memle-

ketten

oldugunu

bile

lyi

bilmlyoruz.

B i r b a k i m a

Osmanit

hanedam-

ntn

an.neleri

" s ultan"

unvantnL

allyOr.

Hasekilerde

bu

pek

görälmü-

yor.

H ü rr e m S u lt a n

ve

Valide

sultanlana menge i pece resi

hiç

güp-

gy

h es i zk i

padigahin

kendisininki

gibi çok

açik

ve

b el l i d eg i l d i r.

M.

.-_

- .' s

Osmanh

pa digahi gunlük

hayari

itibanyla çok sikt

btr

protoko-

lün

içindedir.

S a ba h H a r e- m 'd e n

çiktiktan

sonra, sarayin

içinde

ne-

relerde

oturacagt

b il e b el li di r.

Bualar

17.

asirda

Revan

Käykü,

Bag-

dat Kögkü

veya

Arz

odast

veya

III.

Ahmed'in

y apr ir dr i

kütüphane,

ki kendi

oradadir,

veya b u n a b e n z e r E n d e r u n ' d a k i bazi

yerlerdir.

Pa-

digabin

günlük

protokola,

Enderun'un

hangi

agalanyla

birlikte

ola-

caš t,

hatta

saat

kaçra

yemek

yiyecegi,

ki bu

erken

kahvaltidan

do-

layi

saar

11'dir,

b el l i d i r. O

yemegin

nereden, nasd getirtilecegi

bel-

lidir.

I I. B ay ez id 'd en

sonra

kesialikle

porselen

kullandmakradir.

As-

ILBER

ORTAYU

111

-

I



linda

b u , T o p k ap t' d a ki. z e ng in

porselen-çini

koleksiyonun

varkgiru

da

izah

eder.

Gelen

yem eš in

nasd

tadilacagt,

önce

aççdar

sonra

çag-

nigir t arafi ndan zehi rl enm eye ve suikasta

karci bir

tedbir olarak

dü-

günülmektedir.

Tabii.geleñ

60

çegit

yemegin

her

birinin

yendigini

sanmamak

gerekir.

Padigahin

b a z e n b a k tig i,

bazen

sadece

tattigt

bu

n ef is y em ek le ri n

herhalde

kendisinden.sonra

protokol

icabi

baçka-

lan

carafmdan

yendigi

açiktir

ki,

bu

eski

bir

§ark

ve

Türk

ananesi-

dir.

Padigahlar

gece

Harem'e

çekilirler.

H a re m 'd e ki h a ya t in

nasil

olacagi,

kendisinin

hangi

cariye

ile

nastLberaber

olacagt

da

gene

belli

bir

protokol

surecidir.

-

P a d ig a h la r m h e r

biri

zanna.

olan

kimselerdir.

B iz b un la nn

hepsinin

ne

zan aatL

Old u g u n u

bilmiyoruz;

ama

hepsinin

bir

igi

var-

dir.

C ib an h âk im i

Sùhan

Süleyman

Han

çok

becerikli

ve

mahir

bir

kuyumeudur.

O

yüzde

baz:

halde

digandan,

Venedik'ten

veya

Av-

rupa'dan gelen

eserlerfe

bu

zevk

sahibi adama

göre

çok

seçkin

par-

çalar

bir

araya

gelmigtir

Meselâ bir

tanesi

Venedik'ten

gelme

bir

'

taçttr

ve

bu

taç

üzeritiae

Ëro£

Gülru

N ec ib oš l u' au n

bir

monografi-

si

vardir.

Burada

yüËsek

ir

Rönesans

zevki

görülür.

Padigabinken-

disi

çok

tyi

sanacçidir

Çok

ilginç yönlar

var

IIL

Murad-

en

büyük

ve e n uzun

divan

sahibi olan

gairlerdendi

Pädigahin

ince

kumag

zevki,

onun

bu

alanda,

h iç d eg il se '

te

hibte

ileri

derecede bir

zevk sahibi oldugu-

nu

gösterir.

IV.

Murad,

b u y ü k b i r

porcudur.

17.

y ü zy Liln

bu buyük

mate-

gali

agir

gürz

tagir,

çok

lyi ok

atar,.fakat

bu

iri

yari

sporcu

adamin

kendinden

beklenemeyecek

bfr

sanatl.daha

vardir.

Güzel

yazi

yazan,

ince

sanat

sahibi.

bir

hattattir.

§iir

ve

musiki

bilir

ve

sever.

IV.

Mehmed'in

av eth g i-meg h u rd ü L·.

Vaktini

avda çok

geçir-

migtir.

Av,

Osmanh

iktidar

v

hayatinin

b ö lü n m e z b ir

parçasi

ol-

muytur;

ama

padigahin

iyl.

bir

avet

olmasi

için

lyi

bir

sporcu

oldu-

gu

da

açikttr.

112 OSMANLPYI YEN1DEN KESFETMEK



Sultanm

saltanat

kaytş.

L

Sabatier

ve

J.

Schranz.

I .L

III. Ahmed

büyük

bir

hattaTELE.

III. Selim

neredeyse

kismî

za-

manh

padigahhk

yapacak

kadar

b ü y ü k b i r

bestekardir.

Kendi'sinden

sonra

tahta

geçen

ll.

Mahmud

ise

hem

çok

orijinal

üslûp

sahlbi

btr

hattattir

hem

de

amcasi

derecesinde

olmasa

da

lyi

bir

muzisyendir.

II.

Abdülhamid

Han'm

ise

lstanbul'da

padigah

olmasa

milyar-

der

olacak

derecede

ince

bir

marangoz

oldugu,

dizayninin,

yani

ter-

siminin rakipsiz oldugu çok açikur.

Bunu bugün

lstanbul

Mafrülü-

ühdeki

periyye

sicillerinin

saklandigt

dolaplarda,

saraydaki

bazi

ma-

salarda,

1stanbul

Üniversitesihdeki

ir

kitap

dolabinda

ve

Yddiz'da-

ki

gehir

müzesi

baglangicy

saydacak

bolumde

görmek

mümkündür.

Abdülmecid

Han

ise

modern

bir

ressam,

daha da

ileri

derece-

de

alafranga

bir

bestekârdir.

Onun

zarif

b es t el eri h en u z

ortaya

çik-

maktadir.

Çoš u

kipinin

sadece peblivanlik ve

kuzu

yemeyle tanidt-

it,

yanhg

carih

yazimlyla

bize

tanitdan

Sultan

Abdülaziz

Han

da

lyi

bir

ressamdir.

Aynca

alaturka

ve

alafranga

besteleri

ile

insani

çeke-

cek

kadar

iyi

bir

bestekardir.

IL

BER

ORTAYLI

I 13



V.

Murad

çok

lyi

bir

piyanisttir,

besteleri

vardtr

ve

ay n L

Za-

manda

ressamdir.

Sultan

Abdülaziz'in

gehzadelerinden

Seyfeddin

Efendihin

meslegi

daha

aginçtir,

u

iri

cusseli prens o

dar

minare

merdivenlerini

süratie

inip

çikar

ve

Ramazan

mahyalarmt

hazirlar-

di.

Mah y acLh k ra

ismi

geçecek

kadar

bu

igi

bilirdi.

lyi

bir

bestekârdi.

Osmanh

padigahlart

bu

marifetleri

yaninda,

âdeta

mütevazi

sa-

raym

içinde

çok

uzun

süren

bir

protokoller

çevresinin

insanlart ola-

rak

yagamiglardtr.

Bu protokol

ancak

19.

yuzyilda

kLSmen

degigmek-

tedir.

Bir

padigah

sünnet

olacagt

zaman

bunun

nerede

olacagt

belli-

dir.

Saraydaki

sunnet

odasi

veya

kutsal

ernanetler

kismi

kullantbr,

zaten

yan

yanadirlar.

Yeni

saraya

geçildikten

sonra

da

bu

âdet

de-

vam

etmigtit.

Padigah

ve

gehzadeler

öldükten

sonra

eski

sarayda

Hirka-i

Saadette

teslim

edilirler

ve

gasl

ve

tekfin

edilirler.

Cenaze

oradan çikar.

Padigahlar

her

zaman

buray:

ziyaret

etmek

zorundadtr-

lar

ve

iç

hazine

son

zamanlara

kadar

Topkapt

Sarayt'nda

saklanmig-

tir.

Yani

bugün

orada,

teghirde

gördügünliz

kiymerli

parçalar,

hepsi

aynt

yerde

kalmiglardir.

Padigahlaan

halkla

temas

ettikleri

baghca

tören,

onlarin

taç

glytneleri

sayalan

kihç

olayidtr.

Eyüp

Sultan'da

ya

hanedanin

men-

sup

oldugu

Mevievî

tarikattnin

ulu

geyhleri

tarafindan ya

da

naki-

bü'l

egraf

tarafindan

kugatilan

kiliçlarla

resmen

saltanat

baglamp

sa-

ydtr.

Tabii

ashnda

padigah

kendinden

evvelki

hükümdar

öldügü

za-

man,

onun

cesedini,

naagiru

görür

ve

sonra

Babü's-saade

önüne

çi-

k artlIRD

RICLE

tahta

OtBERT.

Aninda

kendisine

devlet

ricali

biar

eder.

Tellallar

bunu

her

yerde

halka duyurur.

"Memleket

ve

millet

Sultan

Ibrahim

Han'indtr"

veya

"Sultan-

Süleyman

Han'mdir"

gibi

nida

i.le...

Bu

tören

ve

âdet

h i ç d e gi g me m ig t i r.

Son

padigab,

yani

Vahdettin

Han

bile

Baba's-saade

önüne

konan

altin

tahrta

ocurup

biatt

kabul

etmigtir.

istisnast

ittihatçi-

lar'in

31

Mart

vakasindan

sonra

Sultan

Regat'a

alelacele

Harbi.ye

114

OSMANLl'YIYENIDENKESFETMEK

I



nezaretinde

ve

darbeci

Hüseyin

Avni

Paga'nm

Sultan V.

Murad'a

seraskerlikte

blat

etmeleridir

ki bu

törenden

bir

sapma

addedil-

mektedit.

S e la m li k , h e r

hafta

padigahm

lstanbul

camilerinden

birinde

Cuma

namazuu

kumast

demektir

ve

buradaki

tören

ve

alkg,

alkig

elçarpmak

anlammda

degil,

"Padigahim

magrur

olma,

senden

büyük

Allah

var"

nidalan

arastada

hükümdann

geçigidir.

Selamhk

resmi

âlisi

çok

önemlidir.

Klasik

d ö ne m de h a lk i n

bazi

gikâyetleri

rikab-L

hümayuna,

yani padigahm egerine sunulurdu.

Eu

dilekçeleri de

ri-

kabdar

aga

toplardi

ve

k a a l e d e

ahnudu

bu

dúekçeler

Osmanh

argi-

h -

vinin

en

zengin

vesikalan

arasindadtr.

Rikab-i

hümayuna

teslim

edilen

keselerin

içinden

çok

ilginç

arzuhaller

çtkmaktadir.

Sade

Türkçe

d eg i l b ag k a

dillerde

de

dilekçe

yazdtr.

Padigahm

sadrazami

ile

temasi

telhis

dedigimiz

mektoplarla

olur.

Sadaret

makammin

takdim ettigi

bu

telhisler

19.

yüzyd'da

bi-

zim

idarî

ve

siyasî

hayatimizm

baglica

vesikalart

konumundadir.

Osmanh

padigahlart çok

degigik

kigillklere

sahiptir.

I.

Bayezid

okuyan

b i ri d i r. L

Sultan

Mehmed

çok

kurnaz,

ketum

bir

hükümdar-

dir.

Bu

sayede

Fetret

devrinde

kardeglerini

yenmig

ve

Osmanli

mül-

künü

yeniden

tespit

edebilmigtir.

II.

Murad

park

literatürüne,

siya-

setnamelere çok merakhydt.

Buyük

tercümeler

onun zamaninda ya-

pilmqttr.

Fatih

Sultan

Mehmed,

zamantni

aydinlatan,

herkesi

hay-

ret

ve

gLpta

içinde

birakan

bir

hükümdardi.

Bu

genç

maregalin

Yu-

nanca,

Italyanca,

Farsça.ve

Arapça

bilgisi

bazen

abartdsa

da

esasta

saš lam

oldugu,

kendisinin

tarih.konusunda

çok

derin

bilgisi

oldugu,

yerli

ve

yabanci

raporlardan

da

çok

lyi

anlagdmaktadir.

Giacomo

de

Languschi gibt bir Venedikli, Kritovulos

gibi

Bizans'tan kalma

ta-

rihçiler

bunu

belirtmektedir.

Bunun

dlgLnda

b i r ç o k d i l

bilen

padigah

vardl.

Yavuz

Selim'in

kardegi

Sehzade

hmed

Arapça

bir

slyasetname

yazacak

kadar

slya-

set

ve

Arapça

bilgi

sahiblydi.

Yavuz

Sultan

Selim,

Fars

dilini

ve

gi-

ILBERORTAYLI

115





I -

OSMANU

PASALARI

L

I

I

-

.

Osmanh

Devleti'ni

pagalar

yönetirler.

Bu

paga

kelimesi

tartig-

m.ahdir.

Farsçast

Pa-i

Sah'dir.

Yani

gahin

ayagmdan geldigi söylen-

digi

gibi,

esasta

bizim

bagagakelimesinden

türedigi

de

öne

sürülür

ve

en

çok

kabul

gören

etimoloji

de

budur.

Papalar

Mirliva

rütbesinden

baglar. Türk

cemlyetinin askeri

komutanlandir.

M ir li va d ed iš i mi z

bugünkü

tuggenerale

egit

sancak

beyi

rutbesindeki

askerlerdir.

Bunlar

bugünku

Türklye'de

apagt

yu-

kan

küçük

boylu

vilayerlere

tekabül

eden

sancaklan

yöneten

komu-

tanlardir.

Askerî

siniftandir

ve

askerdirler.

Bunlann

tabli mülkî

gö-

revleri

de

vardtr.

19.

yüzylla

kadar Osmanli

idaresinde asker

ve

sivil veya askerî

ve

mülkî

aynmi

yoktu.

Sancak

beylerinin

üzerindekt

buyuk

rütbeli

komutanlar,

eyaletleri

yönetenler

veya

merkezde

1.,

2.

ve

3.

vezirler

rütbesiyle

divana

girenler

ve

kaptan-i

d ery al ar, k i

bunlar

vezir

yarti

maregal

rutbesini tagrlar,

Anadolu

ve

Rumeli

beylerbeyi

saythrlar-

1LBERORTAYLI

117



di.

Hiç

güphesiz

ki

istisnalar

olmakla

birlikte

yapi

buydu

ve

19.

yüz-

yda

kadar

eyaletleri

yani

bugunkünden

daha

genig

smirlara

sahip

vi-

layetleri

yöneten

komutanlar,

mülki amir olmaktan

çok

askerîdirler

ve

bu

ikisi

bilegimdi.

Kaptan-1

d ery an Ln ,.

ki-vezir

rütbeli

büyük

bir

k o mu tan d LT

VB

Divan-i

Hümayun

üyesidir,

illa

denizeilikten

anlayan

biri

olmasi

art

degildir.

Mali

müzayaka

anlannda,

yani

hazinenin

ani

ödeme

yapamayacagt

anlarda,

çahsi

serveti

ile

gemilerin

inga

ve

tersane

masraflanni

karidayabilmesi,

cevval ve ytiksek yöneticilik

vasfma

sahip

olmasi

yeterlidir.

_Nicekim

carihimizde

denizeilikte

yerigme-

mesine ragmen

Fatih'in

sadrazamlanndan

Mahmut

Papa

hatta

So-

kullu

Mehmet

Paga'nm

diger

deniz

kurtlan

gibi

kaptan-i

deryahk

yaptigt

görülür.

Tarihçimiz

Yilmaz

Öztuna'nm

Sultan

Abdülaziz

darbesinde

igaret ettigi gibi

eski-Kaptan-i

Derya

Kayserili

Ahmet Papa

maalesef

bu

ünvanm

kaldmhp

kendisine

Bahriye Nazin

denmesinden

son

derecede

rahatsiz

olmuy

ve

b un un d üz el ti l me si

için

de

megrarîyet

admi

tagiyan

b i r d a r b e y e

katdmigttr.

Gerçek

sebebin

bu

olup

olma-

digi

tam

olarak

bilinmese

de

bu

çok

manidar

bir

görügtür.

Pekâlâ,

Bahriye

Nann

bu

ünvani

tapyabilmellydi.

Tabii

ki vezaret

rücbesi-

ne sahi p olanlar m

hepsi

asker

deš ildir.

Divan-i

Hümayun

azalarm-

dan

nigancihk

görevini

yapanlar

buna

örnek

gösterilebilir.

Diger

ta-

raftan

vezaret

rütbesini

tagidt š l

halde

kendisi

Papa

diye

andmayan-

lar

Yeniçeri

agalan

idi.

Yeniçeri

Ocagt'nin

komutanlanna

aš a

de-

nirdi.

En

bagta

ocagm

bagmdaki

aga

Divan-1

Hümayun

üyesidir.

Ve-

zirdir

ve

maregal

derecesindedir;

ama

aga

denir.

Bütün bunlarm

yani

bagtnda

mesleklerinde

bagka

vasiflart

olanlar

da

vardt.

Meselâ

Cerrah

Mehmet

Papa,

ki

sadra2amhga

ka-

dar

yükseltilmigtir,

cerrahî

kabillyetleri

ile

andirdi.

istanbul'un

ün-

.l ü

Cerrahpaga

semtine

adma

camileri

ile

vermigti.

Bir

yerde

Istan-

bul'u

inga

ermek pagalann

igidir.

Hamam,

medrese

ve

en

önemlisi

I

118

OSMANLYYIYENiDENKE§FETMEK

-I



cami

yaparak

âdera

etraflartndaki

mahalleleri

olugturmuglardir.

Onun

için

lstanbul

pagalar

gehrtdir.

Her

semt

bir

bagka

paganin

adi

ile anthr.

Burada

çok

ilginç yapdanmalar vardtr.

Osmanli

askerî

ricall

k l as i k d ev i rd e

genelde

Enderun'dan

yeti-

girdi;

fakar

Enderun'dan

yetigmeyip

acemi

oglanlan

kylasmda

düz

yeniçeri

olarak

yetigenler

de

vardi.

Hiç

güphesiz

ki

sistemin

kokeni

devgirmelige

dayantr.

Bu

d evg ir mel ig in de 1T .

astrdan

icibaren

daha

çok

Anadolu

ve

Rumell'nin Türk

çocuklanna

münhasir oldugu

bir

gerçektir.

Bir çocuk,

genellikle

10-12

yaglannda,

d ev gi ri ld iš t

zaman

fizigine,

zekâsina

ve

kabillyetine

gõre

ya

Edirne

Saraytha

ya

Galata

SarayL'na

ya

da

Topkapi

Sarayi'na

almir.

Buralarda

yetigenler

haliy-

le

okuma-yazma

ve

bazi

rafine

sanatlar

dahnda

digerlerinden

üstün

oluyor;

ama

tabii

b u r a y a h e r

gelen

mutlaka

öyle

olmuyor.

Bunun

çok

önemli

örnekleri

vardir:

Osmanli

Ìmparatorlugu'nu

ç

padi ah

döneminde

14.5 yd

süreyle sadcazam olarak yöneten

S oku ll u Me h-

met.

Papa,

Bosna'nin

ünlü

Sokol

kasabasindan,

Sirp

asdh

bir

rubban

allesinden gelir,

yani

allesinde

papazlar

var.

ikna

yoluyla

abnmty;

ama

Sokullu

Mehmet

Paga'nin

daha

sonra

bütun

allesi

neredeyse

Îs-

lamiyet'e

dönmüg,

ih ti da e tm igl er .

Ama

kardegi

Peç

(lpek)

Sirp

pat-

riki olmug.

S ok ul lu M eh me t

Papa

o

derece

okuma-yazma

ve

edebi-

yatta

üstün

bilgi

sahiblydi

ki,

zaten

dogdugu

yer,

geldigi

alle

ve

kö-

keni

itibariyle

bu

ige

kabiliyetli

oldugunu

gösterir.

Devgirmelerin

içinde

Enderun'dan yetigen

çok

lyi

sporcular

oldugu

gibi

arala nnda mus ikipinas ,

hattat,

edebî

bilgisi

lyi

hatta

is-

lâmi

ilimlerde

ve

fikthta

ileri

gelenler

vardar.

Kanunî'nin

sadra-

zamlarindan

Asafname

adh

eserin

yazan

Lutfi

Papa

da

bunlardan

Gene

aym

gekilde

çok

estün

sanat

bilgisine

vakif

olan,

önce

Makbul

sonra

M a kw l l â ka b li

aslen

Pargah

ibrahim

Papa

d a b un la r-

dan

birisidir.

Çok

uzun

bir

zatnan

Kanunî

gibi

çok

zeki

ve

sanatçi

bir

padigaht

bile

yönlendirecek

kadar

bilgi

sahibi

ve onun

yaktatydi.

1LBER

ORTAYLI

119





Bu

O sm an h D ev le ti 'n i

yöneten

ve

asker

olan

papalarin

icinde

ilmlyye strufmdan geçenter

vardir.

Aym

gekilde askerlikten ilmlyye

simfina geçenler

de

vardir.

Ige

Kemalpagazade.dedigimiz

lbn-i

Ke-

mal

bunlardan

biridir. 19.

asirda

bile

ilmlyye

smifmdan,

kazasker-

likten

mülkiye silkine

geçen

ve

paga

ünvant

alan

biri

vardtr.

Hepi-

mizin

bildigi

ünlu.taribçi

ve

hukukçu

Cevdet

Paga'yt, Ahmer Cev-

det

Paga'yl

kastediyotoz.

Imparatorlugumuzun

sker

SLRlfl

aynt

zamanda

mülki

hayara

hâkimdic;

onu

dengeleyen,kalemden

yetigen mallyeciler,

defterdar-

lar,

Reis-ül

Küttab'in

ofisindeki

Fenerli

Rum,

E rm en i, T ür k

memur-

lan

tantyalim.

Bunlarin

içinde

Mavrokordatolar,

A rg ir op ul ol ar g ib i

Muslüman

kesimden

de

çok

ünlu

bir

âlim

Kâtip

Çelebi'yi,

vrupa-

lilar

Haci

Halife

veya

H ac t K al fa d e r le r ,

zikredebiliriz.

Gene

ilmlyye

sinifinda adlî

ve

b el ed i h i zm et l erl

üstlenen

kadt-

lar

ve

nihayet

onan

bagli

oldugu

kazaskerler

ve

17.

asirdan itibaren

bu

silkin

baginda

yer

alan

Seyhülislâm

ardir.

Imparatorlugun

mo-

dernlegme

dänemine

kadar

bu

devleti

yönetenler,

ister

Anadolu

ve

Rumell'den

gelen

Türk

çocuklan,

ister

Arnavut,

Bognak

olsun,

is-

ter

200

yll

k a d a r d e v y i r m e

sisteminden

gelsin

veya

sonra

dogrudan

dogruya

âdeta

bir

nevi

kariyer

intisablyla

Saraya

veya

Y en iç er i O ca -

gt'na

girenler olsun,

bunlardi

ve

burlann

içinde söyledigimiz gibi

sanatlart,

kabiliyetleri,

bilgileri

itibariyle

fark h k i m s el er

vardi.

Ama

gu

kadarint

söylemek gerekir

k i h iç bi ri ni n

bilgisi

öbüründen,

ya

da

hiç

birinin

kabillyeri

öbürunun tahsilinden

azimsantyor

degildi.

19.

asirda

bile

mektep

görmemig

sade

neferlikten,

askerlikten

yetisme

alayh

pagalar

de di gim izbir

zumre

vardLr.

Bunlarm

ärnegi

ola-

rak

sadece

Yedi

Sekiz Hasan

Papa

yani

Çorumlu

aa Hasan

Papa

ve-

ya

ünlü

Arnavut

tüfekçilerin

basindaki

Tahir

Papa

gibilerini

dügün-

meyelim.

Pekâlâ,

Yunan

muharebesinin

kahramanlanndan

ve

orada

gehit

olan

Abdülezel

Papa

d a b öy le di r.

A la yh b ir

pagaydi.

Bunlann

içiade

harita

bakmayi

bilmeyenler

vardt;

ama

topografyayi

ezbere

ILBER

ORTAYLI

121





-

,I

-

da

askerler

yer

almaktadir.

Bilhassa

eyaletlerdeki idarede

bazen

bu

iki silk arasinda

hafif

p ro to kol s ür tü gme le ri

söz

konusu

olmaktadtr.

Artik

burada

eski eyalet tegkilâtt, vilâyetlere

döndürelmügtür. Ba-

gma

mülkî

pagalar

va li olarak getirilmigtir.

Ordu

mmtikalan

ise

ba-

zen

birkaç

vilâyeti

içine

almaktadir.

R um el i' de E di rn e, k i

bütün

R u me l l b u nl a r in k o nt r ol ü nd e d ir ,

ve

lstanbul

I.

Ordu,

Sark

tarafin-

d a E rz in ca n, Ar ab is ta n' da

da

Bagdat,

Sam

ve sonra

Yemen'de

gö-

rüldügü

gibi

ayni

o rdu mm tt ka la ri di r.

Bunlann

içinde valiler

de

yer almaktadir.

Bu

tip örgütlenme

Bahriye'de

de

görülmektedir.

Yani

klasikte

Kastmpaga'da,

Kastmpaga'nm

asayiginden

sorumlu

K ap ta n P ap a

ve onun

bir

nevi

timari,

dirligi

saydacak

bazi

adalar

ve

sancakbeyi

rütbesindeki

amirallere verilecek

bazi

takimadalar,

buradaki

zeamet

ve

dirlikler

sistemi, yerini yeni

b ir b ah ri ye ye

terk

etmigtir.

Yeni

sistemde yeni

bir kurmay

smifi ortaya çakmaktadir.

Bun-

l a r m b a z i l a r t

son

d ereced i k k at ed eg erd i r.

Meselâ

Yunan

muharebe-

sinde

Dö m ek ek ah ram an i

olan

Gazi

Erhem

Papa...

Çok

lginçcir,

Et-

hem

Papa

oradan eski

eser

getirecek

k a d a r b i l g i

sahibidir.

Her

girdi-

i

muharebede

müthig

baçanli

olmugtur.

Sadece

Yunan

muharebe-

stade

d eg i l , d i g er

görevlerinde

d e b aç an li

olarak tarihe

ismini

altm

harflerle

yazdirmigttr.

G az i A hm et

Muhtar

Papa

da

böyledir...

Son

devrin

sadrazam

ve

harblye

naziri

Mahmut

Sevket

apabirçok

eser

verecek

k a da r b i lg i li d ir .

Bütun

bunlar

Prusya

tipi

pagalardtr.

Ayru

zamanda askeri

ilimlerde

ve

taribte çok

btlgilidirler;Ahmet

Cevdet

Papa

gibi...

Yeni

yetigen

bu

grup

imparatorlugun

modernizasyonunu

tem-

s il e tm ek te di r.

Bagansiz

ve

erken terfi

d o l a yi st yl a h a y a lp e re st

emel-

ler

peginde

i mp ar at or lu u

ve

ordulan

pek

de hayirh

yollara

sevk

edemeyen

E nv er P ap a

digmda

unutmayahm,

1880'lerde

dogan

bir

grup

bagta

Mustafa

Kemal

P ag a, Kazi m

Paga-Karabekir,

Fevzi

Papa

ve

tabli

Ali

Fuat

Papa

olmak

üzere

b un u g ös te rm ek te di r.

Hiç

tesa-

d ü fd eg i l d i r.

B i ri n ci Harb 'i n

ortasmda

yani

1917--1918

yillannda

bu

I L

1LBER

ORTAYU

123









I

i

.

I

O SM AN LI K AD IS I

L

Kadt,

hem

Osmanh'mn

hem de bütün

Islam

ülkelerinin

çok

önemli

bir

kurumudur.

AdL

üzerinde

Arapça'da

"kaf",

" dad"

harfleri

ile meyda na

ge-

l en "K az a"

yargilamadan

türer,

yargtç

d e me k ti r . B u nu n

çok

äzgän

bir

müessese oldugu malumdur.

Ayni

zamanda

da

degildir;

çünkü

yeryüzünde

insan

toplumu

ve

devler

oldukça

bir

yargiç

vardir

ve

gene

çok

ilginçtir

bu

yargiç

yani

hâkim,

orta

zamanin

Avrupa'sin-

da da

gebirleri

yönetir.

Osmanh

kadisi

mahkeme

yargict

oldugu

gibi,

ayni

zamanda

bir

noter,

gehirdeki

vakiflarin müfettigi

ve

tabii

k i b el ed iy e

reisidir.

Yani

gehrin

asaylgini

yürütmekle

görevli

zabitlert, subagilart,

asesbagilart

o

denerler

ve

onlarin

amiridir.

Çargida

snaft

kontrol

eden

muhtesib

dedigimiz

memur ona

baghdir

ve

burada

çok

ilginç

bir

görev

birligi

olmakla

b ir li kt e b u d ig er

imparatorluklarda

da

ay-

nidir.

Eski

Roma'da

praefectus,

Bizans'ta

nomark, epark

denir

ve

ILBER

ORTAYLI

127



bu

eparka

bagh

agoranomos (pazar

düzenini

saglayan

adam)

tipkt

bizim

Islâm

devletlerindeki

muhtesib

gibidir.

Osmanh

imparatorlugu'nun

on

Roma

imparatorlugu

olarak

butün

Akdeniz'in

hayatmda

çok

buyük

genig

bir

cografyada

aslm-

da

önemli

bir

ölçekte

merkezî

bir

idare

kurdugunu,

än

planda

böy-

le bir

memuriyet

gösterir.

Osmanh

l mp ar at or lu š u 'n un

hâkim

oldu-

.I

gu

b ü rü n b ö l ge l er d ek i

sancak

merkezlerine

ve

adi üstünde

kazala-

ra,

kaddari

Istanbul

tayin

eder.

I

Anadolu

ve

Rumell'dekt

b üt ün k ad dar in

a m iri

de

Rumeli

K a z as k er i , A n ad a lu

Kazaskerleri

efendilerdi.

Bir de buna

ilave

ola-

rak

Misir

lçin

ayn

b ir h iy er ac yi

ceykil

edilmigtir.

Yani Osmanh ka-

ddan

en

k üç ük k az ad an

en

büyügüne

kadar

üç

kitada

vazife

görür-

ler

ve

bunlarin

her

biri

Istanbul'dan

tayin

edilirdi.

Kadi

Osmanh

ilmiyye

stru fLn in

Ü € Si di r.

Yani

medreseyi

bitir-

mig

olmasi,

icazeE

almasi

gerekir.

Medreseyi

bitiren

insanlar

meslek-

lerine

üç

karlyerde

yani

üç

in eslek te

baglarlar.

Birincisi

ikta

dedigi-

Lu iz

konsültasyon

müftülük, ikincisi

cedris

dediš imi z

müderrislik,

yani

profesörlük

ve

üçüncüsü

de kaza

dedigimiz

yargt

yolu

yani

ka-

duik.

Bu

g ib i m es le kl er e

girenler

agaš t

yukara

butün

islâm

ülkelerin-

de

b e lir lib ir

saygt

görürler.

Osmanh

sisteminde

bunun

bir

farkt

var-

dir. Bunlann h e p sib ir b ir in e

protokoller

bakimmdan

yatayma

ve

di-

keyine

derecelerle

epitlenmigtir

ve

bu

meslege

girmek

içtn

d e b el ir -

li

bir

tahsil

veya

o

tahsilin

karithgmda

bir

imtihandan

geçirilir.

Si-

zin

hangi

medreselerde

kaç

y d o ku du gu nu z

hiç

önemli

degildir;

ama

en

baglndan

medrese

ta hsi line tekabül

eden i mr ihanlart

vermig

ol-

mantz

ve

a Sli ÖROLul isi

15.

asirda, 16. asirda

Fatih

Medreselerini,

ki

"Sahn-i Seman"

d e n ir d ib u n la r a ,

veya

16.

asirda

Süleymaniye

Med-

reseleri

dedigimizbuyük

medreseleri

bitirmig

olmantz

gerekirdi.

Bu-

radan

danigmenddlye

çikan

kigiler,hocalarmdan

icazet

alanlar

kar-

ma

bir

ihni

heyetin

önünde imtibana

gi rerl er, yazi li

ve

sözlü

olarak

I

sorulan sorulara

cevap

verirler

ve

sonunda

bunlar

payet

muvaffak

1

I

I

128 OSMANU'YI

YENIDEN

KESFETMEK



olurlatsa

Îstanbul

Ruûsu

dedigimiz

dereceyi

almalan

uygun

görü-

lärdü.

1stanbul

Ruûsu

d en en d er ec ey i

almayan

bir

adam

40

sene

medresede

sürünse

de

bõyle

bit

itibar görmezdi.

Böyle

kisilerin

im-

paratorluk

içinde

tedris

yani

müderrislik,

ifra,

yant

müftülük,

hele

kadthk

yapmasi

hiç

mümkün

degildi.

Kadihklann

derecesi

vardtr.

Bunun

gibi

Anadolu,

Rumeli

ve

Misir

kitasmda

müderrisin

de

de-

recesi

vardt.

25

akçe

yevmlye

ile

göreve

b a gl a rl a rd t . K üç u k

derece-

dekiler

k as ab ad a, b ü y ü g ü

medreselerde

ige

baglar,

eger

rütbesi

mü-

saitse

terfi

eder

veya

çok

b i l g i l i b i r i s i

ise

daha

üste

bir

yere

cayin

edilirdi.

Osmanli

carihinin

ünlü

-idare

adamlanodan

Cevdet Papa

he-

pimizin

bildigi

gibi

çok

genç

yagta

en

yüksek

egitim

kurumlarmdan

biri

olan

Süleymanlye

Medreselerinde

kibare

müderrisin

yani

o

devrin

ordinaryüsü

demek

olan

Süleymantye

müderrisligi ile

ige

baglamigtt.Muvaffakiyeti

üzerine

bir

ara

kendisine

kazaskerlik

pa-

yesi

verilmigti.

Kazaskerlik

payesi

ile

is

görürken

de

ilmlyye

silkini

terk

etmig

ve

vezir

olarak idareci

sinifina

geçmigti.

Bunun

gibi

bir

kadt

Anadolu'da-ve

Rumell'de,

geçtigi

rütbeye

göre

küçuk

bir ka-

zada

25

akçe

yevmiye

ile

göreve

baglar.

Bu

ne

demektir?

Mahke-

meye

gelen

harçlardan

kendi

maagmt

alacakttr.

Yoksa

orada

otu-

rup

mahkemenin

bätün

gelirint

kendisine

almasi

mümkün

degil-

dir. Zamanla

terfi ederek

her

yerde

1.5-2

seneden

fazla kalmadan

yer

degigtirir.

Yargicin

mahalli

halkla

yüz

göz

olacagi

dügünülur,

bir

yerde

uzun

süre

kalan

saygt

göremez.

Bo

yarg1ç

hepimizin

bildi-

i

gibi

ayni

zamanda

beledlye

reisidir,

vaktflann

müfettigidir

ve

ay-

ni

zamanda

ve rgi le ri n t opl anm as ma

nezaret

eder.

Daha5L

bulundu-

gu

yerde

bir kale

varsa,

kl

umumiyerle

vardtr,

kalenin

içindeki

ka-

le

erlerinin yani

garnizonun

ve

baglarmdakikale dizdannin

göre-

vini

yapip

yapmadiklarina,

o

bölgenin

askeri

komutani

olan.san-

cak.beyi

ya

da

beylerbeyidegil,

kaadt

bakar.

.

Kaddan

tef

tig

için

de

bagka

kaddar

görevlendirilir,

bunlara

me-

hayif

müfettipi

d en ir . D ah a

da

änemlisi

kaddar

bazi

halde

ahalinin

ILBER

ORTAYLI

-

129



önüne

dugerek

merkezî

hükümete

toplu

dilekçeler

sunarlar.

Bu

as-

lLn d a

tam

beledlye

reisligini

belirten

b i r k o nu md ur

ve

gerlata

gäre.

kadt devlerin

tremuru oldugu

kadar,

ayni zamanda idare edilen

ahahnin

de

temsilcisidir.

Bu

çok

önemli

bir

noktadtr

ve

k ad L

mah-

kemesinde

tek

bâkim

esast

caridir.

Bu

19.

asirda

degigir.

Savcdik

müessesesi

zaten

yoktur.

19.

a5Lrda

geligmigtir.

Avu-

kathk

da

yoktur.

Bunlar

Islâm

hukukunda

olmayan

kurumlardtr.

Bunlarin

zaten

o

dönem

açismdan

pek

geregi

yoktur.

Kadi

Osman-

h

I mp ar at or lu š u ' ad a

adece

geriatm

hüEümlerini degil,

aynt za-

manda

o

çerçevede

yorumlanmast

istenen

örfi

sultant

dedigimiz

örfî

kanunlarl

da

tatbik ederdi.

K ad mi n b ir

idare

adamt olarak

so-

rumlulugu

çoktu.

Bunun

çok

trajik

neticeleri

de

olmuçur.

IV.

Murad

Baš dat

seferine

çiktigt

strada

yollann

karmi

küret-

.

meyen

lznik

kadisini

astirmigetr.

Bu

kadmin

orada

idari

görevini

aksatmasmdan ile ri gelmektedir.

Yoksa Osmanli

Imparatorlu-

'

gu'nda

bu

önemli mülkî

fakat

ön

anlamda

yargaç

statûsündeki

in-

.sa nl a nn

bir

nevi

dokunulmazhgi

vardtr.

Kendileri

ne

bogdurulur

ne

de

kihçla

siyaset

tatbik

ettirilir.

Hatta

o

kadar

ki

Prof.

Halil

Inalcik

hocamizm

yaymladt

L

1595

tarihli

bir

adaletnamede

padi-

gah

birtakim

görevlileri

tehdit

ediyor:

"Görevinizi

yapmazsaniz

gu

müeyyideleri

yani

yaptinmlan

uygulanm"

diye. Orada "Kaddar da-

hi

dibekte

dövülür,

helâk

edilir"

gibi

dehget

bir

tehdit

var.

Tabli

hiçbir

kadmin

d i b ek t e d ö v ül m es i

söz

konusu

olmamigtir;

ama

bu-

rada

"Katiyen

kan

siyaseti

tatbik

edilmeyecegi

için

rahat

ohnaym,

usulsüzlügünüz

halinde

ben

sizin

k an lu lZi

akitmadan

öldürürüm,

idam

etmesini

de

bairim"

diye

Islâm

öncesi

bir

tarihî

cezadan

söz

ediyor.

Osmanli

kadisi

terfi

eder,

bir

yere

gider,

döner

ve

lstanbul'da

tekrar

bekler,

daha

üst

bir

yere

terfi

eder

ve

buna

mazullyer

denir.

.

Azledilmek

bu

anlamda

usulsüzlük

neticesi

gelen

bir

fill

degildir.

Bekledikçe

nihayet

yüksek

bir

sancaga

mevleviyyer

payesi

ile

tayin

I

.130

_

OSMANLI'YIYENIDENKESFETMEK

I

I



edilecektir.

Böyle

mevleviyyet

rutbesi

için

Istanbul'da

bekleyen

eski

kaza

kadilarina

tahrabap

denir.

Igte

size

bir Skra: Kirklarell'den

(o

zaman

kl

adtyla

Kirkkili-

se)

gelen

bir

kadt

bu

uzun

bekleyig

strasanda önemli

bir

sancak

merkezi

olan

Manastir'a

kadi

olarak

tayini için

dilekçe

veriyor

ve

israrda

bulunuyor.

Diyorlar

ki

"Orast

çok

önemli

bir

merkezdir,

se-

nin

oraya

tecrüben yetmez"

Kadt

da

"Ca nim" d iy or ;

"Kirk

tane

ki-

liseyi

idare ettik

bir

manastiri

mi

idare

edemeyecegiz?"

Hiç

güphesiz

ki bu k o n u d a h i y erarg i y e,taEsile,

tecrubeye, im-

tihana

dayanan

b ir d en e ti m

vardtr

Adliye

sukinde

ve

mülkiyedeki

birtakim

yolsuzluklar,

zainan

zaman

birtaktm

rusvet

olaylari

bu

-

müesseseleri

tü mü yl e s il mi gt ir .

Imparatorlugun

onuna

k a d a r k a d i -

hk

kalmLgtlf.

Burada

size

tarihin

sayfalarina

gömulen

bu

kurumu

anlatan

bir

vesikayL,

bir

biyograflyi

göstermek

istiyorum.

Üsküdar'da

a-

rem

Iskelesi

Sokagt

ile

T i b b i y eC ad d es i 'n i n

kavugtugu

noktada

ya.

ni

Karaca

Ahmet

Mezarhgi'nda,

artik

günden

güne

eksilen,

kaldL-

rilan

mezar

taglannin

arastnda

yüksek rütbeli

k a di l ar d an b i ri n in

pahidesindeki

gu

ibare ilginçtir:

"Hüvel

Baki"

yani

"Baki

olan

O'dur.

Allah'tir."

Misir

kadist

olup

Sam

canibine

karadan

gider-

ken

Suriye'deki

H a ma ' da n , T r ab l us

tarafma

teveccüh

yani

bildigi-

miz

Trablus

Sam'a

eçerken

esna-yi

rahda

(yolculukta)

astalanip

älmüg.

D e m e k k i

kadimiz

Sultan

Ahmet

imamzade'dir.

Selâtin

camileri

imimlarl

çok

bilgili

ve

daha

yüksek

maag ve-

rilen

kimselerdi.Tanmarlardi

Istanbul'da.

Dem ek b u n l ard an

da bi-

rinin oglu

ya

da

torunu.

"Methum

ve

magfur

Esseyit

Mustafa

Efen-

di

ruhu

için

F a t i h a . S e n e

1919".

Imparatorlugun

on

demi,

Sam

l-

den

çakmig

ama

K a d t h â l â

orada.

Bu

yüksek rütbeye çikan insanlann

çogu

zaman

da

aileden

bu-

nu

edindikleri,

b u k ül tü rü

ve

görevlerini

yaparken

o

genig

impara-

1LBER

ORTAYLI

131



I

i

todukta

därt

kögede

bulunduklan

açtk.

Sagda

solda

bu

tip

mezarlan

görú.rsünüz

ve

onlarm

geldikleri

ülkelere

bakarsantz

Rumell'de

do-

gan

bir

çocuk

Bagdat'ta

veya

Trabzon'da

gömülmug.

Aynt gekilde

Trabzonlu

veya

Îsranbullu

lemadan

birinin

çocuiunun

Anadolu'da

bi r

yerde

veya

Rumell'de

mezartagtni görürsünuz.

.

Bu

sinifin

rolü

hiç

güphesiz

ki

1826

yeniçeri

olaylari

ile

kalk-

ti.

Vaka-i

Hayriye

dedigimiz

Kapikulu

ocaklarinin,

yeniçeriligin

ortadan

kaldirdmasi

ile

kaddtk

hayli

SRTSin tL

geçirdi.

Yeniçeri

ocagt

kaldinldigt

zaman

lËaldirtlan

alruzca. asker

ocagi

degildi;

b ir k er e

asayi;

örgütü

sarsildt.

Çünkü

asesbagt,

suba-

gi

gibi

gehirlerin

emniyet

amirleri

de

ocaktandi.

Karavulhane,

adi

üstünde

karakollar; yeniçeri

kapikulu

askerlerinin

ve

Kastmpaga

gibi

yerlerde

tersane

leventlerinin

asayigi

sag lad tg L

yerlerdi.

Ada-

·

lar'da

ve

bazi

limanlarda

da

asaylgi

bunlar

saglardi.

Sadece

Istan-

bul'da

degil

her

yerde

kadi

yapririmci

bir kuvvet

olarak

bu

sinifa

dayaniyordu.

O

zaman

birden

bire

kaddarin

da

görevi

azaldt.

Bir

kere

beledlye

reisligi,

malî

görevler,

teftipler

ortadan

kalkti.

Bir

müddet

sonra

vaktflar

ayn

bir

nezaret

olarak

birlegtirilince,

kadda-

rin

bunlardan

da

eli

ayagi

çekildi.

Nihayet

idarî anlam da

mahke-

meler

kuruldu,

ceza

mahkemeleri

kuruldu

ve

kadilarin

yargi

görev-

leri

de

sadece

bizim

özel

hukuk

alan L

dedigimiz

davalara

münhasir

kaldi.

I

Bu

anlamda

bu

Sln Lf1 n

medrese

egitiminin

imparatorlukta

ge-

riledigini

ve

elendigini

gäruyoruz.

Çünkü

gurasi

açik

ki

Tanzimat

ashnda

laik

egitimi,

laik

okulu

digerlerine

tercih

edlyordu.

Ne

ya-

pildd

Derhal

Osmanli

fukaha

(fakih-hukukçu)

mifi

gereken ted-

biri

aldi.

Medreset-ül

nuvvab

yahut

Medreset-ül kudat

naib yahut

kadi

medresesi

dedigimiz

bir

hukuk

mektebi

tesis

edildi

ve

gurasi-

ni

söylemek

gerekir

ki

IL

Mahmud'un

kurdugu

hukuk

mektebi

Mekteb-i

Maarif-i

Adliyye'ye

göre

bunun

prograru

batili

hukuka

daha

yakindt.

B i r k e r e

batt

hukukuna

d a ir b i rt a ki m

branglar,

hatta

I

132

OSMA NLI' YIYENI DENKESFETMEK

I



Roma

hukuku

okutulmaktaydt

ve

eski

egitim

sisteminden

farkh

olarak, tipkt

bugü.nkü

hukuk

fakulteleri

ve

Mekteb-i

Mülkiye

eski

.

ders

plani

gtbi

belirli

saaderde

b e li r li d e r sl e r

yapdmakta,

her der-

sin

haftanin

hangi

günu.

ve

saati

yapdacagt

belli

olmakta,

talebeler

kadar

asd

müderrisler

disipline

çekilmekteydi.

Dolayisiyla

bu

sinif

imparatorlugun

adlî

hayatindakt

görevint

elde

tutmayi

becermig-

tir.

O

kadar

ki

Cumhuriyet

ilan

edildigi

hatta

M ed en i K an un 'u n

kabulü

ile

Romanist

bir

hukuk

duzenine

geçildigi

zaman

önemli

yargiçlarin

hatta

birtaktm

temyiz azalarino

bile

eski

hukuk

sint-

findan

yani

kadt

medresesinden ç ikt ig i ge rul müg rür .

Imparatorluk

hayatLmizda

mülkî smiflart

bellrli

bir

egitim-

den,

belirli

bir

imtthandan

geçirerek

merkezî

bir

idareyi

kurmak

ve

koca

bir

imparatorlugun

hukuk

sistemini

belirli

esaslara

rapte-

debilmek hiç

gaphesiz

ki bu

son

assin

baçansidir

ve

Osmanh Dev-

leti

alti

astrhk

hayatt

boyunca

carihteki

Islâm

imparatorluklann-

dan

da

bu

alanda

önerali

farbhklar

gösterir.

Osmanh

Devleti'nde

.kadi

ve

kazasker

çok

önemlidir.

17.

asirda

Seyhülislâmlar

lmlyye

sinift

içinde

temayüz

edene

k a da r , k l.

bu

Kanunî

devrinde

baglar

ve

Ebussuud

Efendi

sayesinde olmog-

tur,

kaddarln

reiSi

olan

kadry-tleykeryani

asker

kadist demek

olan

Rumeli

ve

Anadolu

Kazaskeri

efendiler

önemltydi

ve

bunlar

Di-

van-i

Hümayuna

girerlerdt.

Divan-i

Hümayuna

Seyhüllslâm

ir-

mezdi.

¯'

I

¿

*

I

,

Zirveye

çikmak

için.insanlarin

çok

önemli

bir

karlyeri

yürüt-

meleri

gerekirdi.

Bizim

lmparatorluk

bayatimizda

çok

önemli

mü-

derris

alleleri

ve

kadt

adeleri

görülmügrür.

Igte

Ebu-lshakzadeler,

Karaçelebizadeler,

Köprülüzadeler,

Minkârizadeler

ve

daha

çok

saymakla

birmeyen

ulema

b an ed an la rt .. . B un la r

b u d ev le r in

için-

de

yagaylg

biçimiyle,

servet

biçimlyle,kültür

bakimindan

da.önde

.

gelen,

O sm an h k ül tü r ün u

geligtirip

götüren

bir

zümreydi.

ÎLBER

ORTAYLI

.

133

L



Bu

struft

onun

için

çok

iyi

bilmemiz

gerekir.

Bilhassa

lstan-

bul'daki

büyük

mezarhklardaki

ulema

hanedanlarina

ve

kaddara

ait

taglart

tarihi

belge

olarak

korumakta

çok

ticiz

davranmann

gerekir.

Ne

yazik

ki

her

gün

bir

ulema

allesi

mezari

blok

halde

yok

'

edillyor...

.I

I

I

I

i

I

I

I

I

I

I

I

I

I

I

I

I

i

I

J

I

I

I

I

I

I

I

I

134 OSMANLYYIYENIDEN KESFETMEK



I

DÍVAN-I

HÜMAYUN

Divan-i

Humayun

tamami

ile

Farsça

bir

tabirdir.

Tercümesi

imparatorluk

k uw lu di ye

de

yapilabilir.

Nedir b u k ur um ? Divan-t

Humayun,

devletin

baglangicindan

beri

Osmanli

hükümdarlannin

bagkanliginda

toplanan

bir

k ur ul du . I L

Murat

devrinde,

rivayetle-

re

gõre,

açikta

halkm

önündeki

bir

sofada

toplanan

bu

kurula

bir

dervig

gelir,

"Sultan

Murat

hanginiz?"

diye

sorar.

Bu

dönemde

ida-

re

ve

devlet,

yönetilenle

çok fazla yüz göz

olmaya

baglamigttr.

Bu

yüzden,

k ur ul h al km

içinden çekilir.

Mamafih

çok sonralart

Top-

kapt'daki

divanin

aksi

sadast

öyle

önemlidir

ki,

d iv an da k on ug u-

lantar

k ap im a d ig md a

da

duyulur.

Nitekim

Fatih

S ul ta n M eh me t

devrinden

itibaren

padigahlarin

Divan-1

Hümayun'a

yani

dünyayi

yöneten

b u k ur ul a

bagkanlik

etmedikleri

açikur.

Bu

dönemden

iti-

baren

padigahlar,

toplanti

salonu

üzerinde

kafesle

ayrilan

b ir hü c-

rede oturarak müzakereleri takip etmeye

baglamiglardir.Pek

nadi-

ren

sesle,

daha

çok

kafese

asayla

vurarak

toplannyi

dagituklart

va-

kidir.

Toplanti

dagildiktan

sonra

vezir-i

azam

ve

ilgill

kurul

üyele-

ri

öbür

kaplyi,

Bâbussade'yi,

geçerek

arz

odasina

girerler.

Padigah

hepsini

dinler

ve

müzakerelerin

özecini

alir.

Eger

vezir-i

azam,

IL

BER

ORTAYU

135



\

\

\

l

-.-.--

L

Defterdann

kalem

odasi. De

l'Espinasse.

I

hünkâra

bir

geyi

in ah rem

olarak

arz

etmek

tstiyorsa

susar;

bu

sus-

kunluk

öbür

kurul

üyelerinin

digan

çikmasmi

gerektirir.

1

Genellikle

vezirin,

bag

vezirin

yahut

vezir-i

azamin

padigaha

yazth olarak

verdigi

arz

cezkiresi

diye

bilinen

evrakin adi,

15-19.

asirlarda

celhistir.

Padigahlar

çok

önemli

emirleri

yazth olarak

hans

hümayun

denen

bir

biçimde

bildirirler.

Bu

ayridlf.

Ü€nel-

likle

padigahlann

vezirlerine

verdikleri

notlar

bazen

samimi

bazen

de

resmî

bir

ifade

tagir.

"Vezir-t

meali

semir'in",

"Benim

Vezirim"

gibi

hitap

tarzlaridir

ve

oradan

padigahlann

kaligrafisini

yani

hamru

da

tantnz.

Mesela

I V. M ur at ' m

gagilacak

derecede

zarif

bir

'

kaligraf

oldugu

görülür.

Hiç

güphesiz

ki III.

Ahmet

gibi

bir

padiga-

,

hin

hatn bir

sanac

eseridir.

II Mahmud

özgun

bir

hattardir. An-

cak,

büttin

Türk

taribinin

en

önemli

bestekûrlaandan

birtsi.

olan

'

III.

Selim'in

yazismdan

hiç

söz

etmesek

daha

iyidir.

I

I

I

I

I

'

136

OSMANLPYl

YENIDEN

KESFETMEK



Divan-i

Hümayun

gerçek

a nla md a i mpa ra tor lu gun

yönetildi-

gi

b i r k u r u l d u r .

Bu,

bir

bakanlar

k u ru l u d eg i l d i r.

Buradan

çikan

ka-

rarlann

hukuken

çok

geçerli oldugu söylenemez; ama

b u k ar ar la r

fiiliyatta

geçerlidir.

Çünkü

ezir-i

azam

kâdir-i

mutlak

btr

vekildir.

Onun

bagkanliginda

toplanan

bu

kurulun

toplaamast

da,

müzake-

re

usulleri

de,

dagdmast

da,

toplanct

günleri

de

uzun

astrlar

içinde

olugmuy

bir

ananeyi

aksettirir.

Divan-i

Hümayun

üyeleri

sabah

namazint

genellikle

Ayasof-

ya'da

kilarlar.

Ayasofya

bütün

Islâm

dünyasi

için

bir

numarali

ca-

mi id ir , pr ot ok old ek i

yeri

d e b öy le di r

(Nitekim

feche

kadar

da bu-

yük

katedral

olmastyla

bir

numaralt

kiliseydi).

Buradan

gelenler,

büyük

kaplyl

yani

Bab-1

Hümayun'u

atla

geçcikten

sonra

Bâbüsse-

lam

d ed i g i m i z, b u g ü n

müze

gigelerinin

bulunduš u

asd

girig

kapi-

smda

attan

inerlerdi.

1739

senesinde

Belgrad

Barigt'ndan

zaferle

dönen

Ivaz

Mehmet

Paga'ya

I . M ah mu t' un

istisnal atifeti

dolayt-

siyla acla

girme

dignda

b ö y l e b i r

vakia pek

görulmez.

Daha

içeriye

atla

girmek

sadece

padigaha

mahsus

bir

imtiyazdir.

lçeride

proto-

kol

sirasina

göre

yerlegen

divan

üy el er i s ad ra za mi n

girigi

ile

birlik-

te

müzakerelere

baglar,

bu

arada

kendilerine

yaz

veya

kiga

uygun

ikramda

bulunulurdu.

Kimler Divan-1Hümayun

üyesidir?

Tabiî

ki

ilk

önce;

Vezir-i

Azam

ve

sonra

strayla

1., 2.,

3.,

4.

vezirler

gelir.

Anadolu

ve

Ru-

meli

Kazaskeri

E f e n d i l e r d e

Divan-1

Hümayun

üyesidir.

Seyhülis-

lâm

üye

degildir.

Müftü,-hiçbir

zaman

Divan-i

Hümayun'da

bulun-

I

.-

mamigttr.

Müftunün

kabineye

dâhil

olmast

Tanzimat'tan

çok

son-

raki

bir

olaydtr

ve

protokol

yõnünden

Vezir-i

Azam'dan

sonra

Sey-

hülislâm

gelir.

Ancak,

klâsik Osmanh devirlerinde Kast

i

Adl

(Adalet

KaSIL)

dedigimiz

Floransa

üslubuna

uygun

yapilml§,

Ìstan-

bul'un

her

taraftadan

görünen,

imparatorlugun

yüksekligini,

hag-

metini

temsil eden

kulenin

altinda

Seyhülislâm

içbir

zaman

bu-

lunmamtyttr.

ILBER

ORTAYLI

137



.

I

.I

Vezirlerden

sonra

gelen

üye

tabiî

ki

Yeniçeri

Agast'dir.

Aga

burada

general

demektir.

Ardmdan

bir

maregal olarak,

19.

asirda

Bahriye

NaZlTL

Olan

K ap ta n- i D er ya

gelir. Asil

önemlisi

Niçanct

kurulda

üyedir.

Niçanci

pratikte

butün

Osmanh

kançilaryastnm

en

y ük se k m em ur ud ur .

Nigancthm

görevleri

sandiginizin

çok

öte-

sindedir;

çünkü

b üt ün O sm an h

imparatorlogu'nun

apu

kadastro

amiridir.

Bütün

timarblarin,

zeamet

sahiplerinin

kayitlari

Nigan-

ci'da tutulur.

B u nl a rm b e ra t in i

vermek

süreci

geligtirmek

ve ger-

çek anlam da tevdi etm ek onun yetkisi

ve

k ar ar in a d âh il d ir . B ir k e-

re

vezir-i

azamm

yanmdaki

en

önemli

üye

kançdaryanin

gefidir.

Reis-ulküttab

gibi,

digiglerinde

uzmanlagan

k al ab ah k b ir k ât ip

or-

dusunun,

yani

D i va n -i H ü ma y un

tercü man larin Ln

reisi

durumun-

daki

m em ur ona

baghdtr.

Niganct

ayrica

gelen giden evrak

kalemi-

nin

d e b ag in da dt r. E n

önemli

görevi

tabiî

ki

Împaratorlugun

apu

kadastro

naziri

olmasidir.

Yani

binlerle

ifade

edilen

timar

ve

ze-

amer

k ay di , k i

askerî, idarî

ve

malî

nizamm

temelidir,

onun

elin-

den

geçer.

Timarblar

s av ag lar dak i y ar ar hhk la

bu

berati

alsalar

da

bunlarin

iglenmesi,

geligtirilmesi

ve

arazilerinin

kendilerine

veril-

I

mesi

tamamen

Niçanci'nm

adaletine,

ferasetine

ve

becerisine

kal-

magttr.

Tabiî bunlart kontrol

etmek,

icabmda

bogalan

timarlarm

aktbetini izlemek,

bazi

timarblart gerektiš i

halde

azletmek

de

ta-

mamt

ile

bu

önemli

göreve

baghdir.

Niçancilarin

arasmda

Kanunî

zamaninm

ünlü

nigancisi

Celalzade

Mu st af a g ib i

hem

tarihte

hem

edebiyatta

üscadhga

erigmig,

Arap-Fars

d il in i T ür kç e

ile çok

iyi

m ezcedebil mi g, mahar et li

k im se le r d e

vardir.

D iv an -i H üm ay un 'u n

en

önemli iki

unsurunun

Anadolu

ve

R um el i K a za sk er le ri

oldugunu söyledik.

Süphesiz

smanh

ordusu-

nun

askeri

h âk im i d ur um un da di rl ar .

Bu

iki

memur

zamanla

bir

hi-

yerargiye

b a gh k a di l a rm

tayin-terfilerinin

olagan olarak tekrar

az-

ledilmesi

yani

görevden

çagnlip

beklemesi,

tekrar

bir üst

rütbeye

yükselmesi gibi

çok önemli

bir

mekanizmanin

b a gn d ad i rl a r. A n a-

dolu

ve

Rumeli

Beylerbeyi

payesini

ragiyan

beylerbeyi

vezirler

ise

138

OSMANLPYI

YENIDEN

KESFETMEK



D iv an -i H üm ay un 'u n

en

bagmdan

beri

nyeleri

idi.

Hiç

güphesiz

K ap ta n P ap a

gibi

servet

sahibi,

deniz

iglerinden anlamast

gart

ol-

mayan ama

bir donanmayt

techiz edecek

marifetteki

birinin de

Divan'da

bulunmast

gereki-yordu.

Nihayet

magavir

durumundaki

vezirlerden

sonra

Yen i çeri Ag as t ,

askerin

bagi

olarak

buradaydi.

Di v an -1 Hü m ay u n

imparatorlugun

butün

meselelerini

tarti-

irdi.

Yab an ct d ev l et l erl e

olan

iligkileri

ele

abrdl.

H ar b k ar ar i

için

padigaha tavsiyede

bulunmak

Divan'in

igidir.

Aynt

zamanda

Di-

van

umulmayacak geylerle

de

ugragir.

Bagkent

1stanbul'un

age sis-

temi,

y ak ac aš mi n

temini

çok

önemli

görevdir.

Burada

çok

önem-

li bir konuya

d egi nmek g er ek.

ZamanLn

teknolojik

partlanna

göre

çok

b u y ü k b i r

gehir

olan

1stanbul,

Bizans'tan

beri

özel

bir

biçimde

et

ve

tahum

temin

edildigi,

depolandLÉl

e

belirli

fiyat

kontrolüy-

le

yani

mecburî

tekel

ve

marka

tesbitiyle

tevdi

edildiš i

bir

gehir-

dir.

Bunun

ihmal ve aksamast

buyuk

problemlere

hatta

isyanlara

neden olurdu.

D i va n - i H ü ma y un k a r ar l ar i ni n

hiç

güph.esiz

ki

padigahla

tar-

tigdmast

gerekir;

ama

zannetmeyelim

ki

orada

bir

veto

sistemi

faz-

I

la

iglemekteydi.

N ih ay et b u

insanlar

Devlet-i

Aliyye

umuru

içinde

yetigmislerdi

ve

b un u b il ir le rd i.

Divan Cuma

günleri

de

toplanirdi.

Cumalan

en

yogun

çabg-

ma

günüydü.

Divan-1Hümayun

temyiz

davalarma

b ak ard t , h al k o

müracaatlarmL

d in le rd i. D a ha st ,

ihtida

eden

yani

Müslümahht

geçenlere

divan

toplantist'sonunda

50

akçe

destek

paraSL

V€rilÎl

d i. E sk i

toplumda

d in d eg ig ir e n

biri

bütün

akrabalarmi,

cemaati-

ai

hatta

tezgâhmt.

gözden

çikarmig

demektir.

Bo

nedenle

ihtida

eden¯dul

kadln

Veya

Rimz

ihtiyarlara

ev

ve

geçim

imkâni

dahi

saglantrdL.

Divan'in

üç

ayda toplanmas i

da

ayri

bir

törene

baš ltydi.

O

gün

Divan-1Hümayun

toplandigmda

Bâbüsselam'dan^1çeri-Babüs-

saade

önüne

gelen

yani

ikinci

avluya

toplanan

yeniçeri ortalarmm

1LBER

ORTAYU

139





Sa

a

aivan

toplantisi. De l'Espinasse.

bir

uyum

vardir.

Eger

ükümdann

kuvvetli

b ir k ip il ig i

varsa

veya

vekil-i

mutlakt

d u r u m a h â k i m

oluyorsa

igler

iyi

yürüyor

demektir.

Divan-1.1ümayunhun

ya nm da s ar ay mk al er nl er i

yer

abr.

Bu

kalemde

saklanan evrak

bugün

bagbakanlik

argivindedir.

Çok

ya-

kin

zamanlara

k a da r b u ra d ay d i.

Simdi

onlarin yerine

dünyanin

en

ilginç

silah

kolekslyonlarmdan

biri

var.

Gelecekte

ingallah

bu

si-

lahlart

ayri

bir binada

sergileyebilecek

duruma

geliriz.

Divan-i

Hümayun'un

ikinci

merali

ise

Bâbussaade'nin

hemen

giriginden

sonra

yer

alan

arz

odasidir.

Vezirler

burada

belirli

zamanlarda

pa-

digaha

lâylha

sunarlar

ve

.sa da z a m

da

telhis

sunar.

Divan

üyeleri-

nin

p a d ig a h l a g ö rü gt ü k le ri · bö l ü mü n

önune

aynt

zamanda rahr.a

çi-

karken

veya

bayramlagma

töreni için

altin

taht

k on ul ur . G en e

ci-

had

ilan

edilecegi

veya

1826'da

oldugu

üzere

padigahin

yeniçeri-

l e re k a r gi h a l k i

yanina

çagirdigi

durumlarda

da

sancak

oraya

diki-

lir.

iLBER

ORTAYLI

141



I

Topkapi

Sarayt'nda

orta

avlu,

O sm an h d ev le t

mekanizmast-

nin

h em en b ut ün

ana

unsurlannt

içermektedir.

S a g la m h k , d e v a m -

luik,

ananenin

devami

yantada yeniçerilerin

büyük

isyanlarda

Bâ-

büsselam'dan

lçeri

girip,

ayak

divaru

talep ettikleri

yani

padigahi

zorladiklari

da

vakiidit.

Bunun

say l5 Lz

kanh

örnekleri

de

gene

bu-

rada

görülmügtür.

Bugün

b u b öl ümü n

yant

bapnda

b g f ev ka lâ de

konum

diyebilecegimiz

saray

mutfaklan

yer

a ltr.

Türk

mutfagram,

imparatorluk

mutfaginm nasil

bir

serencamt

ol duš unu

tam

anla-

miyla

bilmiyoruz.

Su

kadartnL

SÖyleyeyimki

dünyanm

en

büyük

çi-

ni

porselen

koleksiyonlarindan

birisi,

tamamt

12

bla

parçayla

ge-

ne

burada

m uh af az a e di lm ekt ed ir .

B u b ö l ü m

sergilenme

açtsindan

restorasyona

muhtaçttr.

Divan-i

Hümayun'un

y an L

bagmda

Harem-i

Hümayun

yer

allr.

Yani

umumi

devlet

h ay at md an b ir de n

bire

hususî hayata

ge-

çilir.

Bu

padigahin

evidir

ve

Divan-t

Hümayun'un

üstündeki

Kasr-

i

Adl

dedigimiz

Adaler

Kasa

Istanbul'un

n

iyi

gözlendigt

nokta-

l a rd a n b i ri d i r.

Kason

ihtigammm

ilginç

bir

noktast

d a A y as o fy a

ve

Sultanahmet

gibi

anitlarm

minareleri ile

boy

ölçügmesidir.

Divan-

i

Hümayun'a

profilini

veren

Rönesans

uslubundaki

bu

kule

yük-

sekliginden ç ok z ar af et iy le sarayi temsil eder.

Yangmdan

sonra

17.

yuzythÏa

âgir

olarak

inga

edilmigtir.

O sm a nh d ö n e min in . bü tü n

sa-

rayJarmda,

ahçesaray'daki

Hansaray'da,

Edirne

Sarayi'nda

hatta

181ylizyilda

ünlü

ayan

konaklarmda

b u nu n b en ze ri k ul el er

vardL.

mi

hiibiri

E

ly-Segildir

e

O

maalt

merkez

tegkilatmir

úâ

Miemli

orgatift

Kubbealts,.beorganin

yelerirte

kubbeniginiical

depdi

ird'hâtirlamai

devleti

isimlendirm4tir.

Bilhassa

genib

za-

aË

Haligfa-halâ

bir

altin

.boynuz .gi bi

parladigun

burada

gör-

m ek m üi gk ü' nd ür .

Bâbüsselam'dan

ve

Bâbüssaade'den

îçeri

geçtigimiz

.va ki t

dunya

tarlhinin

oriiinaÏ

mpara

ok

n

Roden,

I

142

·

:

OSMÁN

EM

DÉN

\ŒSFETMEK



Hümayun

göze

çarpar.

Bugün

birçok

esertn

sergilendigi

bu

avlunun

etrafinda; imparatorlegu yönetecek

devgirme

çocuklarin etki.n

olanlarinm yetigtirildigi, egitildigi

ve

hem de hizmet

gördükleri

Enderun

yer

almaktaydi.

Ileriki

sayfalarda

Enderun

üzerinde

ayrt-

ca

duracagiz.

L

[LBER

ORTAYLI

143



I

I

i

.

J

.I

.i

i

i

i

I

I

I

I

I

I

i

1

|

|

I

I

i

|

1

I

I

I



\

SULTANAHMET

Sultanahmet,

dunyanm baglangiç

noktasi olan

bir

meydandit.

Çünkü

Sultanahmet

Meydant'na

inerken

meydanla

Ayasofya'nin

arasmdakt

tam

Yerebatan

Sarayt

dedigimiz

sarnica

g ir ec eš i mi z

yer-

de bir

Million

cap

vardtr.

Bu

imparatorlugun

dört

bir

tarafma

uza-

nan

yollann

baglangtç

noktasidtr.1stanbul

dördancü

asardan

bugü-

ne

kadar

bir

dünya

bagkentidir

ve

tarihin

ve

talthin

yardimiyla

da

bu

vasfint sürdürmektedit.

Bir

ara iktisadî

krizlerin,

fakirlegmenin,

iki

harbin

getirdigi

yikintilann

etkislyle

bir

kiytya

itilmig

büyük

ve

güzel

bir

gehir

olan

lstanbul,

gimdi

tekrar

bir

kültür

bagkenti

olma

yolundadir.

Öyle

ki bazi

günler

iki

üç

paralel

konserle

sanatseverler

hangisine

yerigeceklerini

bilmiyorlar.

1stanbul,

ayni

zamanda

çok

büyük

fakirligin,

problemlerin

ve

hizmetterdeki

adaletsiz

dagitimin

da

alanidir.

Bunlann

hepsinin

üstesinden

geldigimiz

zaman

Türklye

olarak

bu

büyük

kültür

bagkentinin

sorunlannt

çözmüg

ol ac aš t z.

Yerebatan

Sarnict'nm

etrafLR3

maaleSef

son

elh yilda

birileri-

nin

kayirmastyla

birtaktm

yüksek

binalar

yapLldi

ve

mevcut

binalar

halen

yükseltiliyor.

Oysaki

Yerebatan

Sarnict'nin

ve

diger

sarniçla-

ILBERORTAYU

145





C.

Sultanahmet

Camii,

Meydam

ve

Dikilitag.

Thomas

Allom

ve

S.

Bradshaw.

cap

(obelisk)

ayma

âdecinin

kökü

bir

yerde

buraya

kadar

uzanmak-

cadtr.

Bu

zarif

dikilitag

ve

arkadaki

Sukanahmet'in

cebhesi

tesadüfen âdeta

eski

Misir

mabetleri

cebhesi

gibi

bir

manzara

yarat-

inaktadtr.

Hatta

daha

da

güzeldit; çünku

caminin

mimarî

ve

geometrik

görünümü

o

dikilitagla

inandmaz

bir

uyum

içindedir.

Geçmigte

lbrahim

Paga Sarayi

ve

bugün

islam

Eserleri

Müzesi

olan

binanin

balkonundan

bu

manzarayt

seyretmenizi

tavsiye

ederiz.

Onun

yanL

bagmda

Platea

yani

Peleponnes

savaglart

diye

bil-

digimiz

Klasik

Yunan

çaš tadaki

iç

harpren

sonra

yapilan

sulhun

ni-

ganesi

olarak,

Delfi'deki

Apollon

mabedine

sunulan

bi r k az an

gek-

lindekt

büyük

tunç

sunagm

ayaklarmdan

biri

yer

altr.

Yilan

bagh

bront bir

sütundu

b u , h o g bir

ayakti

ve

gäz altyordu.

Zannederimdü-

gen

uç

yani

ydan

bagt

Arkeoloji

M ü zes i 'n d eh al en

görülebilir

ve

üçüncü sütun

Konstantin

PorÑrogenetos

dedigimiz

yani

im.parator-

luk

alameti

saydan

porfirde

dogmug

olan

imparator

Konstantin'in,

Bizans'm

mutantan

törenlece

çok

dügkün

ve

tõrenleri

tegvik

eden

ILBER

ORTAYLI

147



I.

I

I

Sultanahmet

Meydam.

Eugène

Flandin.

I

I

'

1

.I

1





I

I

I

Miletoslu

Isidoros

ve

Anthemios,

ilk

çag Ln

iki

meghur

genç

klâsik

mimaridtr, â de ta

trigonometrik

b ir h ar ik ay la

bu

genig

kubbenin

ayaklarmi sü tunlara oturtarak ayakta tutmayi

becerebilmigler

ve

bu-

nun

ortaya

çikardigt

zarafet

dolayistyla

da

Ayasofya,

hemen

yapil-

diktan

sonra

önemli

bir

çöküntä

ve

camir

geçirdikten

ve

bir

tamir-

den

daha

sonra

agagi

yukart

önemli

bir

tamir

görmeden,

Mimar

Si-

nan

zamanma

ve

günümüze

kadar

gelmigtir.

En

son

geçirdigi

tami-

rat

S ul ta n A bd ül me ci t

devrinde

Italyan

Fossati

biraderlere

yaptiril-

migtir.

Igte

bu

strada

da

kubbedeki

ve

bütün

_c a mi ni n

içindeki

eski

freskler

kitab halinde basarilmigur. Bunu

finanse

eden

de

yazilan

talebine

ragmen

Rus

Çan

olmamqttr.


bunu

fi-

·na nse

etmigtir.

Ilk

b ü y ü k k a ta lo g

da;

Ayasofya'nin

ilmî

sanat

kata-

logu,


Han'a

ithaf

edilerek

basumigtir.

A ya so fy a b el ir rt iš i mi z

gibi

16.

asra

kadar

tekti

ve

hiç

güphesiz

kl

gehri

fethedenler

tarafmdan

camiye

çevrilmigtir.

Bu

camideki

bü-

tün törenler,

bütün

kamet

gerirmeler,

hutbeler kendine

özgü

bir

ri-

tüele,

bir

etikete,

btr

adetler

ilsilesine

tâbidtr.

Ayasofya,

bu

neden-

le

çok

önemli

bir

dinî

merkezdi.

1930'larda

Ayasofya'nin

bir

müze

haline

getirilmesi

yeni

Cumhuriyet'in

âdeta

beynelmilel

alandaki

bir

yeni

yorumu

gibi

ele

ahnabilir.

At

Meydant

isminin

Sultanahmet'e

çevrilmesi

dogrudan

dog-

ruya imparatorlugumuzun genç padigahi

1 4. P ad ig ah Sultan

Ah-

met'in,

ki

çok

genç

tahta çikti

ve

ölümu

de

öyle

oldu,

Sultanahmet

Camii'ni

y ap tirmaSLy la

ilgilidir.

Camiin

özelligi

alti

minaresi

olma-

sidir.

Bu

yüzden

Medine'de

Ravza-i

Mutahhara'daki

büyük

camiye

bir

minare

daha

ilave

edilmek

zorunda

kalinmigttr.

Sultanahmet,

Osmanh

mimarîsinin

son

paheseri,

son

sentez

parçasidir

ve

bilhassa

çinileri

ile

ünludür.

Sultanahmet

Meydardna

girdiginiz

zaman

Sultanahmet'in

minarelerinden

okunan

ezanla

yani

bagindaki

camilerin

bir

nevi

koral

h a ld e b ir b irle r in i

izlediklerini,

mukabelede

bulunduklarini

gö-

rürsünüz.

r

150

OSMANU'YIYEN1DENKESFETMEK

I



Meydatun

taman

içerisinde

kendine

özgü

g el ene kl er t o lu gmu g-

tur.

Bunun

üzerinde

durmak

lazim...

Meselabiraz

daha

apagidaki

Se-

hit

Mehmet

PapadedigimizS o k u l l u M eh m et PapaCamii de

ashnda

meydanin

digmda

olmasma

ragmen

bu

manzumenin

içinde

dügü-

nülinelidir.

Sultanahmet

Meydant,

yani

eski

Bizans

Hippodromu

kanli

ayaklanmalann,

yanglann

yeriydi.

Burada

mesela

Nika

Isyam

gibi

ayaklanmalar,

Osmanh

d ev ri nd e d e

görülmügtür.

Kanunî

Sultan

Süleyman'm

zarif

veziri

lbrahim

Papa,

ki

o zamanlar

makbul

lbra-

him

Paga'ydi,

Budin'den

mitolojide

Üç

Güzeller

dlye

bilinen

bir

heykel

grubu

getirmigti.

Bu

heykeli

kendi

tag

sarayinm

önüne

dik-

tirmesi.

dedikodu

ve

ayaklanmayt

mucip

olmugtu.

Zamanm

gairi

Figânî,

muhtemelen

Firdevsi'nin

Gazneli

Mahmut içirt

yazdtgi

(Gazneli

Mahmut'un

bir

adt

da

lbrahim'di)

giiri

Ibrahim

Paga'ya

gö-

re

degistiretek,

hadi

intihal

d iy el im , b ir

beyit

ottaya

çikarmigti;

Dünyaya

iki

Ibrahim

geldi

Biri

put

kardi,

biri

put

dikri

Bu

beyit

Makbul

lbrahim

Paga'yL

çileden

çikannigtir.

Galiba

Figânî'nin

ölümüne

sebep

budur.

16.

astrdaki

Üç

Güzeller

heykel

grubu

bizim

b il di gi mi z b ir

Müslüman

gehrinin

meydanma

dikilen

tek

heykeldi. Saraylarda bu

tip

heykeller

vardt.

Mesela Halife

Hi-

gam'in

zamarunda

Yeriho'da

bugünkü

Higam

saraymda,

Sam

sara-

yinda

bu

gibi

heykel

ve

mozaikler

vardi.

Saraylardan

bagka

yerlerde

de

vardi

ama

meydana.dikilen

bu heykelden

onra

bir

daha

20.

yüz-

p

yda

k ad ar b öy le

bir

deney

yaganmayacaka.

I

-

Çok

ilginç

bir

biçimde

lbrahim

Papa

Saraythm

niceligi

bu-

gün

tartigdmaktadir.

Bu,

mehterhane yani tabl

ve

sancaklartn

özenle

saklanLp

muhafaza

edildigi

bir

rag

bina

midir,

yoksa

lbra-

h im P ag ah in

sarayt

midLt?

Her

halükârda

zamanla

padigahin

gaza-

bina

ugraylp

katledilen

ve

b un da n d ol ay i

Makbul'ü

Maktul'a

çev-

rilen

Makrül

Îbrahim

Papa

diye

antlan

bu

ünlü

sadrazamm

sarayi

1LBER

ORTAYLI

151



-i

I

olma

ihtimali

kuvvetlidir

ve

bugün

Avrupa

camiaSLn tn ,

Avrupa

cografyasmm

en

dikkate

deger

müzelerinden

biridir.

Zamanla

bil-

hassa bagindaki

yöneticilerin,

Sayin Doktor Nazan

Ölçer'in

ve

ar-

kadaylarmin

gayretiyle

de

burada

son

derece

ilginç

sergiler

certip-

lenmektedir.

I

Sultanahmet, Sultanahmet'ligini

19. astrda

da dev am

ectir-

mektedir.

Kayzer

Wilhelm'in

istanbul'u

ziyarer

hatirasi

olarak

biraz

kozmopolit

bit

tarzda

inga

edilen,

daha.dogrusu

o

zaman

ki

Alman-

ya ve

Alman

.ç e vre snde

makbul

olan

Bizantino-Morik

denen

sis-

temde

yapilan

çegme,

meydana

yakigan

bir

abide

degildir.

Sanatsal

zevkten

ziyade,

siyasî

görüg,

korku

ve

zaruret

icabt

oraya

yapdmigtir.

Az

ötedeki

Sultanahmet

çegmesiyle

hiç

yakigmayacak

b ir k ab ah k

içindedir.

Gene

bu

meydanda

19.

yuzyihn

eserleri

olan

bugünkü

Mar-

mara

Üniversitesi'nin

ektörlügü,

ki

eski

ricaret

nezarecidir,

ve

Defter-i

Hakan-i

Nezareti

dedigimiz

tapu

kadastro umumi

müdüri-

I

yeti

imparatorlugun

yeni

binalandir.

Bunlar

Sultanahmet'in

yeni

komgulandir.

I

Bir

ara

ramamtyla abgap

binalar

ve

mahallelerle

çevrill

olan

Sultanahmet bugün betonlagma

tehlikesi altmdadir.

B u b ü y ü k

teh-

like

meydamn

turizm

dolayisiyla

önem

kazanmast

ve

birtakim

açik-

gözlü

tarafmdan

usulsüz

yükselen

binalann

ahgap

bir

tabakayla

kap-

lanmastyla

estetikçilerin,

zevk

zarafet

sahiplerinin

ve

tarihçilerin

gözünden

saklanmaya

çahydmaktadir.

I

Sukanahmet

her

metrekaresinin

degerlendirilmesi,

gözlern-

lenmesi

gereken

bir

yerdir.

Sukanahmet'in

smirlan agagida

Cagalog-

lu'ndan

baglar,

denize

kadar

uzamr.

Bati

tarafinda

da

en

azandan

Di-

vanyolu

üzerinden

Beyazit'a

kadar

devam

eder.

Bu

çevrede

kötü

ya-

pilagmayi,

yogun

trafigi

doguracak

birtakim

igyerlerinin

bulunma-

si,

bu

essiz

ve

emsal si z âdeta

Avrupa

kitasinin

en

gezel

açik

hava

1

152 OSMANLl'YI

YENIDENKEQFETMEK



. .-..-- --- -- -- - ------ -- - - -

p

salonu

için

bir

tehlikedir.

Bunun

önünün

altnmast

gerekir; çankü

bütün

Avrupa'da

ne

Venedik'teki

San

Marco,

ne

Paris'teki

Con-

corde, ne

de Roma'daki S an P ie tr o Meydani bu

meydan

kadar

ori-

jinal

ve

1500

ytllik tarihin

en

lyi

örneklerini

banndtran

bir

mahal

I

olamaz.

I

-

L

I

ILBER

ORTAYLI

153



I

-I

I

I.

I

J

l

L

-



i,-

osMANLI

ÍDARE

SÌSTEMÍNDE

BAGIMSIZ

EYALETLER

Osmaalt

imparatorlugu

arihteki

IIL

R om a d iy or uz ;

bunun

sinirlart

agagi

yukari

kendinden

evvelki

iki

Roma

ile

bilhassa

Bi-

zans

denen

ikincisi

ile çok

benzegir;

fakat

görü1dügü

gibi

çok

genig

bir

alandadir.

Genellikle

bu

imparatorlugun

Fas

smirlanndan,

do-

guda

B as rak ö rfezi n e,

kuzeyde

Ukrayna steplerinden

güneyde

bu-

gün

söylendigi gibi

Habegistan

degil

de

Somali'ye

ve

Eritre'ye

ka-

dar

uzandigini,

T un a h av za sm i

bugünkü

Macaristan

mansabmdan

aldiš mi

ve

Mezopotamya'da

Firat'a

kadar

uzandigmi

tekrarlanz.

Tekrarlariz

da

bu

genif

alandaki

eyalet

sisteminin

nasil

olduš u,

ne

okul

kitaplannda

ne

de

akademik

dünyadaki

aragttrmalarda

fazla

ele

almtr.

Birinci

kategori

eyaletlerde

merkezî

hükümete

çok

siki

siktya

bagh

olarak

tayin

edilen zabitan

ve

memurlarm

timar

sistemiyle

âdera

bir

nevi

kontrol

altma ahndigt

ve

dirlik

düzeniyle

de

âdeta

yeknesak

iktisadî

ekonomik

bir

mekanizmanm

- a r m a

bagh-

ku-

tuldugu

bellidir.

Burast

O r ta A n ad o lu ' da k i

bir

eyaleti

diyelim

Sivas

lLBER

ORTAYLI

155



I

I

i

I

(yani

Rum)

eyaletiyle

Karaman't

(yani

Konya)

ve

Rumeli'deki

bir

dönemin

Bulgaristant'ni

içerirdi.

Gene

Temegvar

ve

Bttdin

eyale-

ti arasmda

(ki_

ugünkü Macaristan'dir)

sistem

itibarlyle

çok

fark-

hhk

olamaz...

Osmanh

.i da re

sisteminde

ve

imparatorlugun

hayatmda

çok

önemli r olü

olan ikinci

bir kategori daha

vardir.

B un la r d og ru da n

dogruya

eyalet-i

mümtaze

dedigimiz

bir

çegit

otonom,

seçkin eyalet-

lerdir.

Hangileridir

bunlar?

Kina

Hanhét,

bugünkü

Romanya'nin

bansini

tegkil eden

o

zamanlar yogun

MacaËca

onugulan

Macar

ül-

k es i E rd el K ra ll ig t

veya

bizim

E rd el B ey li gi

dedigimiz

yer,

Eflak

ya-

ni

Vlahlar

ülkesi've

nihayet

bugünkü

Moldova

Cumhuriyetini

olug-

turan

Bogdan

eyaletidir.

K i n m H a n l i g t h i ç

gaphesiz

ki

Kafkasya'am

bir

kismmt

yani

ba tt carafini

alan

Kuban

Kazaklannm

da

ya çad tš t ,

ama esas

itibarlyle

Kafkas

eyaletlerinin

dogrudan

dogruya ban kis-

runi,

Ukrayna'run

güney

kisimlanni

içine alan yerdir.

Bu

yan müs-

takil

Kirim

Hanhga

esas

itibarlyle

K in m Y an ma da si

azerindebulun-

makla

birlikte,

y an mad an Ln

bir

önemh

kismi

K in m H an li g i' ni n d e-

gildir.

Doš rudan

merkeze

baghdir.

Merkeze

bagh

bu

yere

Kefe

San-

cagt

diyoruz;

ama

b u b ug ün kü

Kefe'nin

digmda

Kirim'in

apagi

yuka-

n

ta

Sudak'a,

Yalta'ya

kadar.

uzanan

ve

kuzeyde

de

A za k de niz in e

ulagan

kismini

içerir.

.I

I

Güney

eyaletierine

i ndi š i mi z

zaman,

koskoca

Misir

kitast

çok

ilginç

statüde

b i r b e yl e rb e yl i kt i r

ve

cabiî

H i c a z d a

önemli

konumu

dolayistyla

Osmanh

idatesinin

kendine özgü

bir

protokolle idare

et-

tigi

bir

bölgedir.

Her

geyden

evvel

guna

säylemek

gerekir:

Hicaz

bölgest, yani

Mekke

ve

Medine'nin

etrafindaki

bölge,

Osmanli

Devleti'ne

öbür

eyalecler in aksine

hiçbir

gelir

getirmez.

Burast

ak-

sine

büyük

masraflara

sebep

olur.

B az ih al de b u b öl ge de b ir

türbe-

nin

etr aft ni çevi rm ek

veyahut

hacdar

için

bir

suyolunu,

bir

çegme-

yi

tesis

veya

tamir

etmek

o

kadar

zordur

ki

yerli uscalar

yerismedi-

inden,

oraya

ingaat

malzemesi

ve

usta

sevk

edilir

ve

batidaki

bir

is-

kelenin

tüm

yillik

gümrük

geliri

buna

harcantr. Ge ne

ayni

gekilde

156

OSMANLI'YI

YENIDEN

KESFETMEK

I

I



I -

I

Mekke

ve

Medine

h a lk a ni n b i r

ölçüde

refahmt

tesis

etmek,

bura-

l ard ak i k o n ak l am a

tesislerinin

tamir

veya

yapimina

harcamak

için

MLSlr

eyaleti gibi zengin

bir bölgenin bir

kLsim

parasi

buraya

veri-

lir.

Bu

bir

reprezantasyon

yani

temsildir.

M od e rn d e vl et le r in d e

bu

gibi

harcamalart

vardir;

çünkü

burada

iktisadî

dügunmekten

çok

siyast

dügünülür.

Zira

Osmanli

Imparatorlugu

Hicaz

bölgesindeki

hakimlyetine

çok

önem

vermigtir.

O

kadar

ki de vle ti n

cihan

dev-

leti

vasfma sahip

oldugu

16.

asirda

Yavuz

Sultan

Selim

Han

gibi

buralart

fetheden

bir

padigah

halife

unvanmdan

çok

"Hadim-ül

Haremeyn-üg

Serifeyn"

nvanini

yani

Mekke

ve

Medine'nin,

iki

haremin

hizmerkân

olmayi

tercih

ermigtir.

Bu

unvan

hutbede

okunar

ve

öyle

dua

edilir...

Osmanli

padigahi

için,

bu

"Hadim-ül

Haremeyn-üg

Serifeyn"

a tt 'd a d a

çok

önemle

üzerinde

dügünülen

bir

kuruma

Custodia'ya

tekabül etmektedir.

Hepimizin

bildigi

gibi

Bati'nin

Hiristiyan

devletleri,

gerçi

çok

kisa

bir

süre

ellerinde

tu-

tabilmiglerdir,

ama

Kudüs

bölgesinin

Custodia'sint

yani

hizmet

ve

muhafazasini

ellerinde

tutmayt

bir

geref,

bir

onur,

mistik

ve

kariz-

matik

bir

misyon

g ib i y or um la mi gl a rd ir .

Bunu da

böyle

anlamak

lazimdir...

Medine

hepimizin

bildigi

gtbi

o.tarthlerde

b i r k a ç b i n

nüfuslu,

iktisadî

kaynaklan

çok

kit bir

eyalet

gehridir.

Ikincisi

de hiç

gü

phe

yok

ki berün

Islamiyet'in

merkezi

Mekke-yi Mukerreme'dir. Medi-

ne

ve

Mekke'deki

sancak

beyi

rütbesindeki

görevlilere sancak

beyi

denmez.

Bunlara

geyh-ül medine gibi

unvanlar verilir.

Gene

aym

gekilde

buraya

tayin

edilenskaddann

hiç

b i ri s i n ek ü çü k b i r

rücbe

ve-

rilmez.

Haremeyn

mevieviyyeri

dedigtmiz

Mekke

ve

Medine

kadi-

hklan

protokolde

son

derecede

üstan

bir

noktadadir.

Yani

Mekke

ve

Medine kaddigt

yapmayanin

istanbut

kadisi,

payitaht

kadisi

e

-

masi

pek

istisnaîdir.

Buralardaki

memuriyetlerin

hepsi

son

derecede

yüksek

rütbe-

dedir

ve

isimler

de

öyledir.

Hatta

Mekke-yi

Mükerreme'de

zemzem

kilyusunun

e minligiyle ; idare siyle

görevli olanlar

bile

ilmivv

I

.

LBER

ORTAYU

15i

I .

-



çok

üst

rütbelerinde

yer

alan

memurlardir.

Mekke

ve

Medine

yani

Hicaz

19.

yüzyd

sonuna,

hatta

imparatorluk ytkdana

kadar

bu

vasft-

ni

korumuytur.

O

kadar ki

çok önem verilen

bu kita

için

Sultan II.

Abdülhamid

Han,

Sam'dan

baglamak üzere

Medine'ye

kadar.uza-

rian

b i r d e mi r yo l un u

ön

planda

Türk

mühendislerine

tabiî

Türk

ig-

çilerine

yaptirmig

ve

bu

ingaat

bizim

teknik

tarihimizde

agama

ka-

tettirici,

itici

bir

rol

oynamigtir.

Sermayesi

ise

tamamen

Osmanh

Ìmparatorlugu

e

imparatorluk

dipindaki

Müslümanlar'm

verdigi

bagiglardan

leri

gelmektedir,

hatta bunun

için

de bir Hicaz

madal-

yasi

i bd as e di lm ig ti .

Fahrettin

Paga,

mütarekeden

sonra

daha

beg

ay

kadar

Medi-

ne'yi

Arap

ve

Ingilizler'e

argt

muhafaza

etmig

ve

buraya

gönderilen

hazine

gibi

kutsal

emanetleri

de

geri

göndermeyi

bagarabilmigtir.

I

Güney'de

i mp ar at or lu š u n

z e ng in li š i ni ,

ama

zenginliginden

çok, as il i ht ig am in i ve

denialer

üzerindeki

kontrolünü

saglayan

bir

b ö lg e h iç

güphe

yok

ki

Mistr'dir.Misir,

Roma

imparatorlannin

gög-

sündeki

ziynettir.

Onsuz

ne

Roma,

ne

Bizans

imparatorlugu

labil-

migtir.

Bizans

Misir'skaybettikten

sonra

çok çabuk

gerilemigtir

ve

Osmanlt

Imparatorlugu

çin

de

MLSir

bu

önemdedir.

Misir,

evvela

bir

tahil

hazinesidir.

Sanlyen

etraft

kontrol

eden

b ir b öl ge di r.

Üçüncüsü

ablî

ki

maliyeye

bir katkisi

vardir.

Julius

Caesar

tarafindan

MLSli'In

ahamasi

ile

Roma

imparatorlugu'nun

gerçek

bir

devlet

mesabesine

u lag tig Ln l

Ve

jü ÌiBS

CaeSar'1n

oradaki

malî

sistemi,

vergilendirme

sistemini

ögrenmestyle

Roma

hazinesi-

ni

tegekkül

ettigini

carihçiler

tekrarlar.

Yavuz

S ult an S el im

Han,

Ridaniye

zaferinden

sonra

1517

Ñi-

sant'nda

bu kitayi

yani

Misir't

bir

beylerbeylik

olarak

tegkilatlan-

dismig

ve

merkeze

baglamigttr.

Aslmda

burada

çok ilginç

bir

yol

güdülmastür;

17

sancaktan

olugan

bu

zengin

eyalette,

üç

eyalet

ya-

ni

Iskenderlye,Dimyat

ve

Ragit,

ki

Rosetta

ve

Damierra

der

Av-

rupaldar,

donanmarun

selameti,

üsleri

bulunmast,

geliri

ve

tahil

158 OSMANLPYIYEN1DENKESFETMEK



--

.

I

aridatLnl

temin

etmest

ve

kontrol

bälgesi

olmasi

dolayLSL

&

MISlf

ieylerbeyligi'ne

degil,

Akdeniz

adalarma tabidir,

yani

K ap ta n P a-

a'nm gelir

k ay n akl arm a d ah i l di r. B u n u n digindaki

14

eyaletin

ba-

inda

"Yavuz

Sultan

Selim

H an K an un na me si

lle" yerel

Memlûk

eyleri

birakilmigtir.

B un la ri n T ür kç e

b i l m es i d e

part

koguimogtur.

aten

b ir k is mi

Türk,

b ir k is mi

Çerkez

silhdir.

Bu

beylerin

bagina

ezir

rütbesinde

Beylerbeyi

payeli

bir

MLSLr

defterdari

tayin

edik

ektedir.

D e ft e rd a r O s ma n h

mallyesinde

önemli

bir

memurdur;

efterdarm

h e sa p k i ta p ta n

çok lyi anlamast,

k ay na kl ar t k on tr ol

et-

tiesi

gerekir.

Mtsir

kadisi

ayrt

bir

äneme

sahip

bir

memurdur

ve

M i s i rk ad i -

lš t

ayn

bir

silkin

baginda

yer

ahr.

Çünku

Misir

ahallsi

genellikle

Aaliki

mezhebinden olup,

çok

azi

Hanefi

olan

bir

gruptur.

Burada-

i

yerel

kad

dar

üzerinde

h âk i m iy et k u rab i l en b i ri

olmast

lazimdir.

MLSir

Beylerbeyi

de

buradan

topladigt varidatt

Mistr'a

harca-

aakla

mükelleftir.

Onun

için

Mistr'da

bir

hayli

Osmanh

eseri

var-

l ir . Ma ktu b ir

miktar,

b el ir li b ir

miktar,

M i si t h a zi n es i

diye

1stan-

>ul'a

yollanir,

ki bu

"Cib-i

Hümayun"

hazinesidir,

yani

padigahin

:endi

pahsi

harçhgidir.

Tabiî

ki bu

Misir'in

iggaline

k ad ar d ev am

:tmigtir.

Ama hepimizin bildigi gibi

1 . D ü n y a

Harbi çikip

Íngiltere

disir'i

resmen ilhak edene

ve

Misir

Hidivi

olan

Abbas

H il mi P a-

a'yi

tahttan indirip

onun

yerine

S u lt a n K â mi l 'i

ve

nihayet

haneda-

un

öbür

kolundan

K r a l F u a t ' i

tahta

oturtana

k a d a r M i s i r , O s m a n h

-uküme t i 'ne

tabidir.

Mehmet

Ali

Papa

olaymdan

sonra

d a M is ir ' in

sagmdaki

yart

müstakil

valilere

hidiv

yani

Kral

naibi

denmektedir.

Su

hidiv

unvant

çok

önemlidir.

Misir

zengin

b ir k it ad tr . Zenginligi

dolaylSLyla

19.

yuzyll

Mi-

tr'i

Osmanli

Imparatorlugu'nda

ayitahtta

bile

gärülmeyen

bir

enginlik

ve

b ur ju va h ay at i

sergilemektedir.

Klasik

dönemlerde

disir,

bu

zenginligine

b in ae n O sma nli

lmparatorlugu

için

çok

sne mli

bir

noktadLr;

her

sene

Hac

yollarmi

kontrolle

görevli

bir

,BER

ORTAYLI

159





halki

tarihteki

yoluna

devam

ettirdigini

ve

Romen

halkmm

varligi-

ni

bu

hâkimiyete

borçlu

oldugunu

söyler.

Burada

Constantin

Bran-

cievaru

gibi

Slavyan-Grek

Akademisi'ni

kuran

önemli

bir

voyvoda

sayesinde

bir

nevi

Hellenik

ve

Lâtin

Rönesanst

da

OsmanlL

idaresin-

de

muvaffak

olmugtur.

1711'den

daha

evvel

lstanbul'da

ehin

olarak

bulunan

Boš dan

Prensi

Dimitri

Kantemir

maalesef

Çar

BuyükPet-

ro'nun

carafinda

Osmanhlar'a

kargi

savagmaya

girigince

bu

ihanetin

bedeli

õdendi

ve

bu

iki

eyalete

Fenerli

Rum

Beyler

cayin

edildi.

llk

FenerlE voyvodalar

da

lstanbul'da

iken

Bogdan

Prensi Di-

mitri

Kantemir

ile

ahbaphk

eden

Mavrokordata

kardeplerdir.

Bu

dönemde

Romanya'nin

çagdag

külte

.a

hayh

inkigaf

etmigtir.

1859'da

daha

fazla

özerklik

verilen

bu

iki

devlecçik

d o g ru d an d o g -

ruya

b i rl ep t i ri l erek b i r

nevi

müstakil

Romen

Prensligi

ottaya

çik-

mLgtIr.

Merkez

Bükre¢tir

ama

artik

Prens

Kral

gibidir

ve

1877-1878

Osman\t-Rus

Harbi

ile

d e R o ma n ya ' nt n

Rusya

Çari

IL

Alexandr

ile

muttefik

oldugu

görälmektedir.

Klasik

Osmanli

devrinde

bu

eyaletter

belirli

asker

yollarlar,

Avrupa

savaglari

strasinda

belirli

yilliklarmi

öderlerdi.

Bunun

di-

gmda

lstanbul

gibi

b üy ük b ir

payita-htm

beslenmesi

için

gereken

kasablik

hayvan

bilhassa

koyun

buradan

temin

edilirdi

ve

gene

Dobrucahm

b u g d ay i d a buralarda

mecburi tekeller sayesinde seçi-

len

müteahhitlere

d ev red il i rd i . B u n u

temin

edemeyen

bir

voyvo-

danin

idareye

devam

ermesi

mumkün

deš ildi.

Görüldügü

gibi

kuteyde

Farih'in

tespit

ettigi

bu

iki

yan

mus-

takil

hükumet

ile

bugün

Balkanlar'da

ashnda

Türkiye'nin

devamli

müttefiki

ve

ruhen yakmi

olan

iki

devlet

ortaya

çikmigttr.

Bunla-

rin

digmda Dubrovnik, E r de l , K ir im

HanhgL

ve

Kafkaslar'da Ku-

muk

Sambathgi

ibi

kabileleri

yöneten

mästakil

idareler

vardir

ki,

bu

yan

müstakillik

Osman\t

idatesinin

askeri

ve

dig

politikada

ka-

tiyen

taviz

vermedigi

bit

buyuk

birligi

geririr,

bir

imparatorluk

ya-

pismi

olu§turur.

lLBER

ORTAYLI

161



l

I

i

i

I

I

I

I

i

i

.1

I

I

I

I

rl

I



\

.

ASAR-I

ATib

Hiç

güphesiz

ki

bizim kühür

hayanmizda

en

önemli

mesele

den biri Türkiye'nin Asar-i

Atika

yani eski eserler ve

harabeler k

nusundaki

zenginligidir.

Sunun

üzerinde

önemle

durmaliytz;

Türk

ye

ye ryü zü nd e yo gun lug u

itibariyle

eski

eserler

barmdiran

en

zengh

ulkelerden

biridir,

en

zengin

deš ildir .

Bugün

herhalde.Çin'de

api-

lan

kazdar

inamlmayacak

zenginlikleri

ortaya

çikartyor.

Italya

ve

Misir

için

de

ayni

gey

säz

konusu...

Ama

Türkiye

eski

eserlerin

yo-

unlugu yaninda

bu

zengin ülkelerin içinde

bilhassa

renkliligi

baki-

mindan

birinci

alke

gelir;

yani

apagt

yukart

M,Ö.

8000'lere

uzanan

Neolitik

yani

Cilah

Tag

devri

dedigimiz

medeniyet

safhasinda

Tür-

kiye

topra klarmda yerlegmeler

olugmustur.

Bolann

en

önemlisinin

Çatalhöyük

ldugu

ve

bu

kazimn

bütün

herkesin

çok

ilgisini

çekti-

gini

biliyoruz.Bizzat

Ankara'daki

Anadolu

MedeniyetieriMüzesi

de

buradan

çikan

zenginlikleri

barndtran

ve teghir eden önemli

bir

merkezdir.

Turkiye

asd

Bronz

devrinden

itibaren

ve

yazinm

kulla-

nilmaya

bagladiš t M.Ö.

2000'den

sonra

bem

tarihî

malzeme,

hem

arkeolojik malzeme

olarak

büyak

bir

zenginligi

b ü ñ y es i n d eb arm -

d i r m a k t a d t r . B u

zenginliklerde

renk çok

önemlidir.

Birbirin-

,thk

lLBERORTAYU



1

.I

i

I

teykil

edecek

derecede

renkler

barmdiran

medeniyetier

bu

toprak-

lardadirlar.

Yunan

klâsik

çagirun,

Hellenizm'in

ve

Roma

çagmin

getirdigt

zenginlikler

bellidir.

Nihayet

Türkiye,

Bizans

Imparatorlugu'nun

merkezidir.

Sel-

çuklu

medenlyeti

buradadir.

Dogu

Anadolu'da

çok

enteresan

Gür-

cü

ve

Ermeni

kalmtilart

vardir.

Asil

ônemlisi

Beylikler

devri

dedi-

gimir

dönemdir

ve

21.

yüzyda

kadar

uzanan

çok

uzun

bir

Türkiye

ta-

rihi

söz

konusudur.

En

yogun

ve

en

önemli

devir

bu

bin

yddir.

Ta-

biî

ki

Osmanli

imparatorlugu'nun,

u

cihangümul

sentezin en

änemli

parçalan

yine

bu

topraklardadir.

Sadece

ibadethaneler,

ticarethaneler,

kervansaray,

bedesten

gibi

eserlerle

deš il; hayatin

her

safhastni

tegkil

eden

eserlerle,

me-

zarkklarla

bile

Turkiye

çok

zengin

bir

topraktir

ve

bu

zenginlik

de

hiç

güphesiz

ki

çok

büyük

sorunlar

yaratmaktadtr.

T ar ih b il in ci mi z

ve eski eser

bilincimizde

gerçege

uygun

dere-

cede

bir

zenginlegme,

bir

olgualagma

olmadigt

takdirde

bu

sorunlar

büyüyecektir.

Eger

yurttaglar

olarak

bu

zenginliklere

sahip

çikarsak

sorunlar

azalacaktir.

Bizim

asd

üzerinde

durmak

istedigimiz

bir

konu

da,

Osmanh

dönemi

boyunca

klâsik

çagin

eserlerinden

hiç

kimsenin

bir

gey

an-

lamadigt, bunlann

yok edil di gi

ve

bu

tip

bir

vandalizmin âdeta

bi-

zim

eski

eser

bilincimizi

ve

zenginligimizi

yok

ettigi

ve

bir

takim

Av-

rupaldar'in

bu

eserleri

gelip

yagmalaytp,

sökap

götürmelerinin

âde-

ta

onlarin

medenî

bir

hakki

ve

bir

medenlyet

misyonu

oldugu

gibi

bir

dügüncenin

sadece

yurt

diginda

Batt

Avrupa'da

d e g il, b a z e n

bi-

zim

aramizda

da

yagamasidir.

B u d og ru

degildir.

Eski

eserlerin

ko-

runmast

b ir d ra md ir .

Bir

tezat

tegkil

eder.

Çok

trajik,

çözülmez

bir

konudur.

Unutmayin

ki

çagdag

Avrupa

medeniyetini

yaratan

Italya

bile

e sk i e se rl er in e

sahip

çikamamaktadtr.

Çunkä

agmact

ve

kolek-

slyoncu

zihniyet

kargisinda

maalesef

bizden

daha

bilgili

bile

olsa

Italya

dahi

çaresizdir.

Bununla

bag

etmek

son

derece

güçtür.

Buna

I

164

OSMANLPYlYENIDENKESFETMEK





\

\

I

M üz ch an e- i I lü ma yun

Arkeoloji

Muzesi.

konusu

degildi.

Bu

eserlerin

bilimsel

respiti

ve

asil

önemlisi

Misir

hiyeroglifi

dedigimiz

begeriyerin

ünlü edebi

zenginliginin

çözümü

-

söz

konusu

degildi.

Hepimizinbildigi

gibi

Misir'm

ilm i olarak

kaydt

fotograf

ol ma ma sma

ragmen

son

d er ec e b üy ük

gravürlerle

ve gra-

vürcü

heyetlerle

oraya

g id en G en er al

Bonaparte'a aittir.

O

zaman

MLSII'l

i g ga l e de bi l en

General

yani sonraki

imparator

Napoleon

buraya

ilmi

heyetler

götürmügtü.

M is i r' m b it ki l er in i ,

hayvan

türlerini

ve

tabiî

eski

eserlerini

sistematik olarak

çizdirip

tesbit

ettirdi.

Bu

ilk

büyük

ekspozisyonlardan,

ilmî

tetkik

gezilerin-

den,

seferlerinden

biridir

ve

bir

müddet

sonra

d a b ug ün

Ragiddedi-

imiz

Avrupa

dilindeRoseccadenen

Delta

agzmda,

1skenderiye'nin

civanndaki

bir

mevkide

bir

subay

apagt

yukan

50

cm

b o y u n d a b i r

tag

kitabe

bulmugtur.

Bu

tagta

Hiyeroglif,

eski

Yunanca

ve

Dimetti-

ki d ediš imiz

ahali

Koptçasmm

yeni Y u na n h a rf l er i yl e

yazilmasm-

dan

mütegekkil

versiyonlu

bir

metin

vardt.

Igte

bu

keyif

Champollion'a

hiyeroglifi

çözme

imkânmi

ver-

166 OSMANLI'YIYENIDENKESFETMEK

i



I

-

-

I

I

I

-

migtir

ve

MLSlr

bizim

bilgilerimizi,

tahayyüllerimizi

gõlgeleyecek

ih-

tigamlyla

begeriyetin

kargisma

ÇLim

tir.

Simdi

u

ülkede

hüküm

su-

ren, o tarihe

kadar hüküm-ferma

olan

Osmanh

imparatorlugu

dö-

nemi'nde

böyle

bir

kegif

olmadigt

için,

b öy le b ir

merak

olmadigL

için

bütün

dünyada

oldugu

gibi

bilgi

bulamtyoraz.

Gene

aynt

gekil-

de

bizim

hükümranhgime

devrinden

sonra

lstanbul'da

buyukelçi

olan

Henry

Layard'm

tetkikleri

ve

kazdaryla

Asur

medentyeti

üze-

rinde

bir

h a y l i b i l g i

edinilmigttr.

Bu

dönemde

yani

19.

asrin

b o d ö -

neminde

bizim

için

henüz

aktif

bir

arkeoloji ilmi,

kaz:

söz

konusu

degildir.

Bir

yerde

gunu

unutmayalim;

Yemen'de

çok

çignenilen

kat

yapraginm

bile

ne

oldugunu

bizim

devletimiz

resmen

19.

astrda

sor-

maktadir.

Yani

imparatorlugumuzda

cografya

ve

t ar ib t et ki kle ri ni n

hiç

gaphesiz

Avrupa

devletleri

ve

hatta

Rusya

ile

mukayese

edile-

meyecek

kadar

yaya

oldugu a çiktir;

ama

hiçbir

gey

bilinmiyor

degil.

Insanlann

hog

bir

yaklagtml

vardir.

Me se la E vl iy a

Çelebi

Girit

AdaSL'nda

Minos-Miken

medeni-

yetinin

kalintuarmi

çok

iyi

gözlemig

ve

çok

enteresan

bir

tasvir

yap-

mtêtir.

"Bunlar

Efrikiye'den

(Afrika'dan),

gelme

Ecine

kavmidir"

diyor.

Evliya

o

m ü fh i -2 z e kâ s i

ve

mukayese

kabillyetlyle

h e r h a l d e G i -

rit'irt

sanattnm

uslubunu

MLSLT'la

mukayese

edip

b aš l an ti st ni

kura-

bilmig. Nicekim

hâlâ karanlik bir

mevzu

olmasma

ragmen

Girit

me-

denlyecini

yaratanlarm

Misiddan

göç

ettigi

bugün

için

en

kuvvetli

olarak

ileri sürülen

ihtimallerdendir

ve

birtakim

deliller

de bunu

destekler

durumdadir.

19.

yüzyilda

bizim.Aydmlanma

dönemimiz

demek

olan

Tanzi-

mat

d ön em in de b u

ige

merak

sarilmig

ve

1847de

Tophane

Mügiri

Fethi

Ahmet

Papa bugünküSt.

Irene

Kilisesihi bir

silah müzesi, as-

ken

muze

gLbt

certiplemigti.

1869

ydtnda

devrin

aydin sa dra zamt,

Mehmet

Emin

Ali

Papa

tarafindan ilk

M ü ze-i Ham ay u n

yani

emperyal

müze

tegkil

edildi.

Bundan

çok

önce bütün

vilayetlerden

yazigmalar

dolayistyla

eski

r

-

1LBER

ORTAYLI

167



eser

göndertimeye

baglandi.

Mesela

1847

Arahk

ayinda

Kudüs

mu-

tasarnft,

Gazze'deki

Askalan

mevkiinde

bulunan

bir

somaki

mer-

mer

lahidin

resmini

çizdirmig

ve

merkeze

yollamig.

Çizim

lmî

öl-

çülere

uymuyor

ama

argivde

de

eskizi

var ve

"Bunu

m erkeze nakle-

debilir

miyiz"

diye

yaztyor

sadarete.

Herhalde

orada

muhafaza

edil-

di,

nakledilmedi;

f ak at b u

gibi

nâkiller

v ard Lr.

Mesela

Adana

mal

müdürü

Ahmet

Ata

Bey'in

ayni

y llLn

ekim

ayinda

birtakim

antik

koleksiyona

coplattirdigt

ve

bunlart

merkeze

gönderdigi

görälüyor.

Devrin

tetkikini yapan tarihçilerimizden

de

açikça

görülüyor

ki,

sayisiz

bir

biçimde

eser

to p lan Lp

merkezdeki

bu

müzeye

yollanmak-

tadir.

Nitekim

1872

ythnda

bizim

tiyatrocu

sadrazamimiz

ve

valimiz

Ahmet

Vefik

Papa

da

bu müzeye

Alman

arkeolog

Dethier'yi

bilim-

sel

mügavir

olarak

tayin

etmigtir

ve

bu

koleksiyonlarin

tek

ilmi

en-

vanteri

de

o zaman yapdmigttr.

I

1880'de

ise

bugünkä

Çinili

Kögk,

yani

Arkeoloji

Müzesi'nin

bahçesindeki

Fatih

devrinden

kalma

kögkte

ilk

müze

teykil

edili-

yor.

St.

Irene'deki

silahlar

bu

carafa

nakledillyor

ve

Suphi

Papa

da

36

maddelik

ilk

Asar-i

Atika

Nizamnamesi'ni

negrediyor.

Sunun

üzerinde

israrla

durmamiz

gerekiyor.

Bu

dönemde

çik-

maya

baglayan devlet

yilliklan,

salnameler

ve

vilayetlerde

çikan

salnamelerde

o

bölgeletin

eski

eserlerinden

uzun

boylu

bahsedilir.

Meselâ

dönemin

Aydin

vilayeti

salnemelerinde,

ki Aydm;

Izmir,

Manisa,

Denizli

ve

bugünkü

Mugla

bölgelerini

içeren

bir

vilayectir,

Bergama

ve

Efes

için

n ef is i za hat la r

yapihr.

Hiçbir

gey

anlamadigi-

mtzt

söyledigimiz

eserler

için

izabat

verilir.

Bazi

yarim

bilgili

arke-

I

ologlann eski nesiller

hakkinda böyle

eksik

ve

yanlig

bilgi

naklet-

meleri

aylprir.

Nitekim

bu

salnamade

hiçbir

gey

anlamadigimizi

ve

bu

yüzden

Almanlar'a

teslim

ettigimizi

söyledigimiz

Bergama

Su-

nap

da

pek

iyi

tarif

edilmektedir.

Bergama

Sunagi'na

Almanlar

göz

koymugrur,

söküp

görürmeye

çabgmiglardtr.

Izmir

valisi

buna

mani

I

I

I

I

I

168

OSMANLI'YIYENIDEN

KE§FETMEK

I



olmugtur;

fakat

sonradan

devlerlerarasi

iligkiler

dolayisiylabu

su-

nak

teslim

edilmig

görünüyor.

Almanya'ntn

O sm an li D ev le ti

ile

kurdugu

lyi lligkilerden

bu

gekilde istifade ettigi açakar,

bizzat

Is-

k en de r l ah id i

istenmig,

ama

yetkililer

carafmdan

önlenmigtir.

Su-

nak

problemi

yüzunden

galiba

o

zamanki

Müze-i

H a ma y un M u dü -

rümüz

O sm an H am di

Bey

o

kadar

sintrlenmig

ki haf if

kalp

spazmi

geçirmigtir.

M aa le se f, O sm an h

devlet

yönetimi

de

Avusturya

elçi-

si

Baron

Prokesch

von

Osten'in

taleplerine

de müsper

cevap

ver-

migtir.

Ki rim S av ap

strasinda

Avusturya'nta

istanbul'daki

elçisine

bazi

sikkelerin

verildigini

ben

de

tespit

etmigtim.

Avusturya'nta

ta-

rafstzligindan

dolayi

Baron

Prokesch

von

Osten'e

bir

rugvet

verili-

yor.

Çünkü

bu

âdera

devletlerarast

lyt

fligkilerin

bir

bedeli

olarak

istenmigtir.

IP

Mesela

Rusya

veliahdinm

Çanakkale'yi

ezerken

hoguna

gi-

den

bir

kitabenin

ona

verildigi

veya

oradakilere pek

hissettismeden

Nur-u

Osmanlye

Camii

avlusundaki

eski

bir

lahit

kapaginin önce

bagka

yere

naklettirilip

sonra

Britanya

Büyükelçisine

verildigi

gibt

evrak

buluncularimiz

hep

var.

D e m e k k i

arkeoloji

tarihi pek

etddi

l

1

- a

ça

ip

mamig.

Bu

nedenledir

ki

Osman Hamdi

Bey

1880'lerde

bugünkü

Asar-i

Acika

Nizamnamestnin

temelini

regkil

eden

bu

konularda

taviz

vermeyi

ve

kaçakçiltät

önleyen

unlü

nizamnameyi

çikarmig-

tir.

Osman

Hamdi

Bey,

1881'de

Sultan

Abdülhamid

Han

carafin-

dan

M'üze-i

Hümayun

yani

E m p ery al M ü ze

Müdürü

tayin

edildik-

ten

sonra

1891'de

Topkapi

Sarayi'nin

hemen

altmda

Gulhane

Par-

ki'nin

üstündeki

Mü.zehane-i

Hümayun

(Imparatorluk

M ü zes i )d e-

diš imiz

bugünkü

muhtegem

bina

1scanbul

Arkeoloji

Mazesi

yapil-

migetr.

Bunun

mimari

Istanbulu

bir

Italyan

olan ünlü mimar

Ale-

xandre

Vallaury'dir

ve

Osman

H a md i B e y' i n

S ay da 'd a bu ld uš u

Ag-

layan

Kadinl.ar

Lahidi'nin

modelini

oraya

tarbik

etmistir.

Vallaury

zaten

lahitleri

çok

seven

ve

anlayan

bir

mimardi.

1stanbul'da

api-

lan

eski

ltalyan

Sefareti de

(gimdi

Maçka

Kiz

Sanat

Eristitüsü'dür),

ILBER

ORTAYLI

169



I

i

I

r

bir

Rönesans

lâhiti

biçiminde

y ap ilmig tLr,

miman

âdera

bu

ekola

izlemigtir.

Osman

Hamdi

Bey

b iz z atb u g ü n k ü L ü b n a n' d a ,

Suriye'de

ka-

zilar

yapan ve

b u k azd ar dan

bulduklanyla,

negrettigt

raporlarla

m eghur olan

bir

ressamimiz ve

arkeologumuzdur.

Osman

Hamdi

B ey V iy an a

ve

Paris'te

okumug,

Vali

Midhat

Pagahin

maiyetinde

imparatorlugun

Baš dat

vilayetinde

çabgmigor.

Nasil

Fenike

dili-

nin

incelenmesini

ve

yeniden

ö š r en il me si ni

ünlü

Fransiz

filozof

ve

filologu

Ernest

ReÃan'a

orçluysak,

o

medËniyetin

addî eserleri-

ni

tanimayi

da,

Sayda

nekropolünü

yani

Krallar

Mezarligl'nt

kazip

tanitan

Osman

Himdi

Bey'e

borçluyuz.

O sm an H am di

Bey,.Aziz

Bey

gibi,

Efes

kazdannL

yapan,

bir

ara

T op ka pi S ar ay i

Müdürü

olan

Tahsin

(Öz)

Bey

gibi

uzmanlar

.

yetigtirmigtir.

Aynca

keridinden

sonra

da

gene

bildigimiz

gibi

Ha-

l il E th em

Bey

müzenin müdürü olm ugt ur.

Bd

çok ünlü meskûkât il-

mi

sahibi

bizim

tarihimizde

önemli

bir

yer

edinir

ve

dolayistyla

19.

yuzyihn

son

çeyreginde maarif inkdâlumizin yaninda

Türktye'de

-

Asar-i

Acika

k azd aTL

yapihr.

Bu

kaplati n bi r kismi bi zim

bugünkü

sinirlanmizin

digmda.yapudt

ve

oralardan gelen eserleri

de Arke-

oloji

Müzesi'nde

görebilirsiniz

Aruk.

pasif

ol ar ak yagmal anan

de-

gil,

arkeoloji ilm apan

ülkeler

saf na girdik.

Eger hâlâ kaçakçihk

yapdiyorsa,

hâlgbazi

geyler

tährip

ediliyorsa

bu

anlaytysizlik

ve

ce-

h al et te n d eg il

imkânsizliktandy

Imkânsizhk

da

halen

devam

et-

mektedir.

Kuvvedi

Bir·yur.t

sevgiiinin,

eski

eser

anlayigmin

ve

kültüre

sahip

çikma

bilincinin

yetlegmesinde

sakmcalar

görüldügü

takdir-

d e k aç ak çi hk

vs.

k em dm az da r. B un u b ug ün kü

halya'da

da

göru.-

yorsunuz.

Bu

n'rf

cehalerle

de

ilgili

degildir.

.

C

Burada

Ëlkin

e

jevletin

yeterince

igbirligi

halinde

örgutle-

nememesi

söz

konusudur,

ki

örgürlendigi

takdirde

kaçakçiligin

ön-

l en eb il ec eë i b az i

ömeklerle

sabittir.

Unutmaym

Asar-i

Atika'dan

170

OSMANLPYI

YENIDEN

KESFETMEK

I



I

r

çok anlayan

ve

medeniyetine

çok

sahip

çLkan

Rusya

da

bile

on se-

ne

evvel

kriz

aninda müzelerden

birtakim

eserlerin

ahnip sarddagt

ve

yurt

dLgtna

Ç lk ar il di gi ma lum du r.

Demek

ki bu

bilincin

yagatil-

mast

da

öyle

çok

k o l ay d eg i l d i r.

Burada

söylemek istedigimiz qudur:

Turkiye

mirasina

sahip

ç ik mi gt tr , ç ik ma kt ad ir ;

ama

maalesef

organizasyon

ve

insanlarimi-

zin

b u k on ud ak i

i gb ir li gi y et er li

degildir.

S o r u n u k i s a

zamanda

hal-

letmemiz

gerekmektedir.

I

•

I

I

ILBER

ORT

'"

'

171





L .

ENDERUN

Osmanli

sarayinta

18.

yuzyila

kadar

devlet

idaresindeki

en re-

mel

müessesesi

Enderun'dur

ki

Farsça

anlamtyla."iç

k i s i m " d em ek -

tir.

B u g ü n T o p k ap i

Sarayi

Müzesi'nde,

Bâbüssaade'den

girince

arz

odastnin

saš

ve

solunu

ve

oradaki

avluyu

içeren

kisma

Enderun

av-

lusu

diyoruz.Buradakapidan

girince

hemen

sagimizda

kalan

yer

En-

derun'un

i lk o da la nd ir .

Enderun

adalan

nedir?

Bir.anlamda

smifor;

f ak at b u

okul s intflan

anla minda anlaylmasm.

G er çe kt en d e E nd er un ,

saraym

içinde

en

merkezde

yer

alan

bölümdür.

B âb ü ss aad ed ed i š i m i zbö l ü m den

sonra

s ar ay da p ad iga hi n

ö ze l m ekâ nt

baglar.

B u rad ad ev l et h ay at t

biter.

Igte

o

kapidan

girdi-

š iniz

an

Enderun,

sivil

SÀray

galannin

yetistirildigi,

hizmet

gördü-

gü

bölümdür.

Onun

bir

kapist

da

Harem'e

açiltr.

Enderun'a

alman-

la rm, de vg ir me

çocuklarm

beden

ve

zekaca

en

seçkinlerinden

ol-

d uk la n b il in en b ir

gerçektir.

Agagi

yukart

bülug

çaglarmda,

14-15

yaglarmda,

Edirne

Sarayi

ve

Galata

Sarayr

gibi

müesseselerden

seçi-

len

çocuklar

buraya

gelir.

Bâbüssaade'den

girince

saga

döndügünaz

vakit

büyük

ve

küçak

odalar

yer

altr.

Buradaki

gençlerin

Enderun

agalan olarak almdtit

bellidir.

Y a l n t z b u

agalar

henüz

acemi

ve

ILBER

ORTAYLI

173



adaydir.

Dolaman

aenir.

Bunlar

ancak

belirli

b ir h iz me t

ve

imtihan

döneminden

sonra

kafranh

yani

ktdemli

ve

yükselmeye

aday

me-

murlar olacaklardir.

Bu

agamayi

geçemezlerse

kapikulu

ocaklanna,

sipahi

bölüklerine

gönderilirler.

I

Enderun

çetin

b ir h ay at in

yagandigt

yerdir.

Saray

okuludur;

ama

bizim

anladigimiz

anlamda

bir

okul

degildir.

Buraya

gelen

ço-

cuklara

T ür k k ül t ür ün ün ,

Islâmiyet'in

derinlikleri

hocalar

tarann-

dan

ögretilir.

Bunlar

bildigimiz

kimselerdir.

Nitekim

OsmanlL

CRTi-

hinin

musiki

dallarinda

yükselen

devlet

adamlarinin

u

ocaginda

Ali

Ufki

Bey

d iy e b ild ig im iz

Albert

Bobovius

de

vardir.

K e n d i b a g i -

na yagami gtt r.

Nasd

õldügünü,

hayatmm

son

safhasmi

bilmlyoruz.

Ama

Enderun

y lilSil

ÜZerin e

kaleme

aldigt

eser

okunmalidlT.

Ende-

run

sistemi

azerinde

birtakim

bilgiler

verir.

Küçuk

ve

büyük

odalarda

hem

saray

hizmetlerine

b a k a n , h e m

adab-i muapret

ögrenen,

hem de biraz

ilim

ve

sanat ögrenenlerin

degeri

ve

liyakati

anlagilmca,

onlar

bizzat

padigahm

emri

üzerine

üst

düzeye

geçerler.

Agalar

sabah

ezantyla

uyarur;

eger

gereklyorsa

hamama

gidilir,

sabah

namazi

mutlaka

kilmtr

ve

daha

sonra

günlük

h a y a ta b a g la n tr -

dt.

Yemek

sofrasmda

dikkatsiz

ve

usulsüz

bir

davranista

tekdir

veya

ele

kepçe

vurmak

gibi bir

mukabele görünürdü.

Agalarm

laubali

hi-

taplarda

bulunmalari,

edepsiz

tavirlar

göstermeleri,

serkeglik

etme-

leri,

sikt

glyim

kurallarmm

digina

çikmalart

g id de rl e c ez al an dt r il i rd i.

1

.

Enderun

mensuplarmm

birbirlerlyle

temaslaranda

disipline

ve

l·Aubalilikten

uzak

bir

tavra

çok

dikkat

edilirdi.

B üt un b u

sert

yaga-

yty

adera

16.

astrdaki

Cizvit

tarikatmin

prensiplerine

benzer

ve

En-

derun hakk

in d a

cehalet

göstergesi,

bazilâubali

rivayetlerin çok yay-

gin

olamayacagini

gösterir.

Enderun'un

ilk

i ki o da sm da n

sonra

t e r f i

edilen

Sefedi

Koguçu,

17.

yüzytlda

IV.

Murat'm

kogugtaki

agalan

sefere

götürmesinden

sonra octaya

çikmigttr.

IV.

Sultan

Murat

bir

harbin

zor

partlari

için-

174

OSMANLTYIYENIDENKESFETMEK

1

I





I

devlet

imajint

meydana

getirdigini

söylemek

hiç

mübalâga

sayd-

maz.

istanbul'a

gelen

her

yabanct

ve

seyahatname

yazan

onlann

katildigt

bir

resmî geçidi resmermekten ve onlari uzun uzadlya tas-

vir

etmekten

kendini

alamamqttr.

Törenlerde

ve

saraym

digmda

kuiç

alayi,

cuma

selamhgt gibi

merasimlerde

Enderunlularm

zaten

buraya

gelmelerine

neden

olan

fizikîheybetleri

d ig in d a k lik - k iy a -

fetleri

ve

özellikle

"peyk"

denen

refakacçilerin

sorguçlan sadece

et-

raftaki

halkt

degil,

bagkente

gelen

ecnebileri

bile

çarpmigtir.

Seya-

hatnamelerde, Osmanh

törenlerindeki

devletlûlarin bakir baski

gravürleri

bulunmayanlari

pek

azdir.

T e ve k ke l i d e gi l ,

meghur nük-

tedir;

bu

mutantan

alay L

seyreden

fakir

Bektaçî

dervigi

göge

bak-

mig:

"Hey

Allah'im,

bir

padigahin

kullarma

b ak , b ir

de

gu

f a k i r k u -

lunun

h a li n e. . ." d e mi s t ir .

I

Enderunlulann

içinden

Bobovius

yani

Ali Utki

Bey

gibi

müstesna müzisyenler çakmigur.

Rekorlan

itibariyle tarihe geçen

sporcular

çtkmigtir.

Pekâlâ,

edebiyat sahasinda,

felsefede

ismi

geçenler çakm igt tr .

Ama

her

geyden evvel

Osmanli

tarihinip

en az

ç

astmda etkili olan

maregaller

Enderun'dan

çikmadir.

Hiç

güphe-

siz

hiç

E nd er un 'Ë uš r am ay an

evgirmeler

de

vardir

ve

ç og un lu š u

Acemioglant

olarak

ayrdan

ve

Istanbul'a

de

civar

k ö y le r d e , k ö y lü -

lerin

yantada

dini de, dili de

ägrenenler vardir

ki,

onlann içinden

de

böyleleri

çtkmigtir.

Ama

Enderunlunun

tavri

ve

h a v a sib a g k a

idi.

Enderun,

gerçekten

aristokrasinin

irsî

olmasa

da

egitimle,

liyaketle

bagardabilecegini

gösteren

bir

okuldur..

"lmp arato rlu k

okulu"

I

unvant

buraya

çok yaki gmaktadir .

Enderun

üzerindeki

cetkikat

hemen

hemen

tamamen

eenebiler

tarafindan

yapdmtytir.

Çünkü

Osmanh

Yönetimini

esasindan

kavramak

istemiglerdir..

19.

yüzytlda

ise

Enderun

çok

kiyt

köge

bir

okuldur.

Çünkü

r-

tik

böyle

bir

si stemi n yer ini

bildigimiz

muasir

okullar;

Mülkiye,

Hu-

kuk,

Harbiye

gibileri

almigttr

ve

20.

yüzyd

baginda

da

Enderun

ka-

hntilan

Leiban

ile

f ille n la g v e dilm ig tir .

I

J

'

OSMANLPYI

YENLDENKESFETMEK

J



Bugün

Topkapi

Sarayt'ntn

bu

bölümünde

padigah elbis eleri

kogugu

ve

hazinenin

dört

odast

vardir.

Kilerlikogygu

müdüriyectir.

Saatler

bölümü

Hazinedar

kogogundadir.

Portreler

ve

Mukaddes

Emanetler,

Has

odada

yer

almaktadir.

Meydarun

ortasmdaki

En-

derun

Agalar Camii

de

yazma

eserler

bölumü

olarak

ününü

koru-

maya

devam

ediyor.

Bölum

sonunda

da

b ir k ap t,

avludan

Harem'e

açibyor.

Orasi

d a b i r

ölçekte

kizlarin,

bu

yeni

struf

için,

yönetici

si-

nif

için

egitildigi

bir

yerdir.

Çünkü

Harem

inensuplan

sadece

pa-

digahin

egleri

veya

müstefrigesi

olsun

diye

d e g i l , b i r

ölçekte

kisme-

tini

iyi kapilarda,

daha

bagka

yerlevde

bulsuni.e diye

yetigttrilen

ve

bir

yerde

devgirilen,

saan

ahnan

kizlazar.

Enderun'un

üzerinde

durmahyu.

Burada

Osmanh

hazinesi,

iç

hazine

yer

ahrdt

ve

o

ha-

zine

her

zaman

Yavuz

Sultan

Selim

Han'in

mührü

ile

kapatthrdi.

Çünkü

galiba

ha2inenin

en

zengin

zamani

onun

devrinde

olmug-

cur.

Enderun'un

ortasinda

zarif

bir bina;

III.

Ahtnet'in,

bu

hattat

ve

okumayi seven padigahm, adina yapilan

kütüphane

yer abr.

Bu-

gun

k ü tû p ha n ed e h e me n

hemen

hiçbir

yazma

saklanmtyor.

Onlar

Agalar

Camii'ndedir.

Osmanli

egitimi

hepimizin

dikkatini

çekecegi

üzere

îrsiyyete

dayanan,

bir

seçkin

zümre

yaratmaktan

çok

liyakat

sahibi

ve

buna

sahip

olabilecek

kabiliyetteki

gençlerin

seçilip,

yetistirildigi

bir

sis-

temi

ifade eder.

Bu b ak t m d an E n d eru n bütün

tarihte çok özgündür.

Tarihte

kul

sistemini

kullanan

tek

devlet

Osmanhlar

degildir;

Memlûklar

da

kullanmigtir.

Orta

Asya

h an l ik l ari nd a d a

kul

sistemi

gõrülür.

B an 'd a d a

Roma

Împaratorlugu'nda

ldugu

gibi

buna

ben-

zer

bir

sistem

g ör ül ür . A ma

bunlarm

içinde

en

özgün

tegkilatlanmt;

olani

Enderun'dur.

Talebe

nasil yetigtirilir?

Daha

önce

Os m an h 'd aDev y i rm ebag-

likh

yazida

sözünü

etmigtik.

Devgirme

sisteminin üç

veya

beg

sene-

de

bir

Balkanlar

ve

bilhassa

Kafkasya'dan

getitilen

devgirme

emin-

lerinin

seçtigi

ögrencileri;

Galata

Sarayi,

Edirne

Sarayi

ve

Sulta-

nahmet'teki

lbrahim

Paga

Sarayt'na

almLrdi..Bu

okullarm

iglevi

17.

lLBER

ORTAYLI

177





l

Saraydan

çikan

insanin

dilinde,

kökenlere

özgü

bir

telâffuzu

vardir.

Bu

çok

yakm

zamana

kadar

görülebilirdi.

Hatta

o

k ad ar k i

Topkapi Sarayt'nin

müze olarak

kuruldugu

ilk

25-30

yllda

b il e b u-

ralardan

kalma

memurla r vardir.

Enderun'dan

çikan

insanin

eski

di-

li

lie

imani

ve

kabilesi

ile

alakast

zaman

içinde

kesilir.

O

yeni

bir

kültür

çevresine

ait

olur.

Bu

haremdekiler

için

de

söz

konusudur

ve

onlatin

ait

oldugu

hatta bazt

halde

o

yeni

kultür

çevrest

içerisinde

s ada ka t gö st er di gi

bir

tek

unsur

vardir:

Bellekleri.

Onun

digna

çika-

maziar.

Üç

tuglu

vezir

olur,

imparatorlugun

zak

vilayederinde

ça-

hpr.

T ip kt S ok ul lu 'n un

yegeni

Mustafa

a

a'nta

Budin

Beylerbeyi

olmast

gibi...

Günün

birinde

de

bir

atlas

torba

içmde çavugbagt

ile

gelen

idam

fermarunt

boyun

egerek

kabul

eder.

Çünkü

devletten

bagka

Enderun'un

güvenecegi

yer

yoktur.

Bu

nedenledir

ki

Osman-

li

Enderun

takimmm

içinden

çikanlar

hem

maharetleri,

hem

orada

birbirleri

i le r e ka be tl e ri

ve

bazi

h a l d e d e

kendilerini

haklt

gören

me-

todlan

ile

diger

üyeler

tarafindan

sevilmezler.

Acemi

oglanlar

onla-

ra

saray

faresi

derler.

Hatta

medreselerden

yetigen

ulema

ve

yine

o

gekilde

kaleme

giren

kalemiyye

memurlar

sinift

da

E nd e ru nl u h a-

simlarina

b õ y l eb ak ar.

Unutmamak

gerekir

ki

imparatorluk

kendini

yönetecek sadik

komutanlan

bu

ocakta

yetistirmigtir.

Igte

bu

çok

önemli

bir

vasifttr.

Buradan

çikan insanlar;

vezir

olmugtur,

Yeniçeri

ocagL

agabil

yap-

migtir,

d ev l et k ad em el eri n eh at t a

birçok

memuriyete

dahi

agirligiru

koymustur;

ama

her

zaman

için

padigahm

kullan,

padigahin

hizmet

sinifL

Olduklannt

unutmaruglardtr.

Devlet

fi k ri n i , d ev l et i n

bütunlu-

günü

ç ok i yi ka vr a mi gl a rd ir .

Bu

nedenledir

ki

16..astrda

Kanunî

dev-

rinde

imparatorlugumuza.gelen

A.vusturya-Alman

Împaratoru

Büyü-

k e l ç i s t O g i e r Ghiselin

von

B u s b eck ,b u d u ru mu biraz

idealist

bir

üs-

lub

ve

birazdakiskançhkla

göyle

anlatmaktadir:

"Türk

d ev l et i n i , Os -

manlt-Tü.rkleri'nin

devletini,

imparatorlugunu

liyakat

sahibi,

zen-

gin,

g uz e l i ns an ta r,

çahgarak,

yükselerek,

gayrede elde

ectiklerirutbe-

lerle

yönecirler.

Bizdeki

gibi

irst

bir

aristokrasi

yoktur.

Bu

yuzden

ka-

ILBER

ORTAYLI

179



\

biliyetsiz

insanlarm

elinden

degil,

kabiliyetlilerin

elinden

yaydan

ve

yükselen,

istikbali

fetheden

bir

imparatorluk

söz

konusudur."

I

Gerek devgirme

sisteminin gerek

Enderun'un

18.

ve

1 9. y üz yd -

da

yavag

yavag

ortadan

kalkmasmda

sistem

ayrudtr.

Tanzimat

devri

boyunca

halkin

kabiliyetli

gençlerinin

girdigi

Bab-i

âli

kalemlerinin

tercüme

odast

büyük

insanlar

yetigrirmigtir.

Sadrazam

Mehmet

Emin

Al.i

Papa

gibi,

Midhat

Papa

gibi...

Enderun,

Osmanh'da

devlet

adami

yetigtirme

g el en eš i ni n

öz-

günlügünü t em si l e der di .

Bu

yaraticihk, 19.'yüzydda

Galatasaray

gi-

bi,

Mülkiye

gibi

idareci

mekteplerinin

yananda

Tibbiye

Mektebi,

Baytar

Mektebi,

Mühendis

Mektebi

gibi

yaah

burslu

kurumlarm

yaratumasmi

d a k o l ay l ag t i ra n

bir

ananedir.

Osmanh

i mp ar at or lu š u ,

Enderun

ve

Harem'de

kan

asaletine

d e gi l l i ya k at e

sahip

ve

yüksel-

me

yetenegi

olan

insanlardan

olugan

bir

yönetici

ve

sarayldar

züm-

rest

yaratmigttr

ve

bu

topraklarda

Osmanh

hanedarundan bagkaha-

nedanlarm

yükselmesine

müsaade

etmemigtir.

Bu

en

önemli

mese-.

lelerden

biridir.

lyte

Enderun

mektebinin

daha

çok

d eš e rl en di ri l-

mesi

gereken

yönü

budur.

I

I

I

i

I

I

I

I

I

I

I

I

|

|

|

|

|

I

I

180

OSMANI.17IYENIDENKEQFETMEK



I

-

SON

ROMA

ÍMPARATORLUÖU

Osmanh

Imparatorlugu,

atthin

son

Roma

lmparatorlugu'dur.

Bu

tabir

bizim literatürümüzde,bizim

siyasi

hayanmizda

çok müna-

kaga

yaratmyttr.

Çankü

çok

açik

bir

gekilde

Roma

mevhumu

nedir,

bilinmemektedir.

Bu

çok

ilginç

bir

geydir;

çünkü

Roma,

çagdag

me-

deniyetin,

hukuk

ve

idari

yapimizin

temelini

tegkil

eder.

Roma

siste-

mine

ragmen

dünyadaki

uluslann

çogu

bunu

anlamazlar.

B a u A v r u -

pa

için Roma

anlagdmig,

hakki

verilmig

bir

dänemdir.

Ama

mesela

çaš dag

Yunanklar,

yanlig

bir tarihyazicLG

ve tarih egittml

dolayisty-

l a R om a' yt

bir

inhitar,

bir

vahget,

bir

sefahat

ve

rezalet

dänemi

ola-

rak

görür,

öyle

ö r et ir l. er .

Bu

tip

yorumlan

benimserler.Bu

görügün

de

BatL'da

bir

k ay na š L

Vardir;

fakat

Yunanhlar

Roma'yi

bir

gekilde

kendi

medeniyetlerinin

dejenerasyonu

ol ar ak g ör ür le r.

Maalesef

çagday

T ü rk i y e'd ed e

hiç

yeri

ve.

lüzumu

yokken

Ro-

ma

1mparatorlugu

akkmdaki dügüncelerbundan

ileri

gitmez.

Hatta

ç ok anlams iz

bir

tartigma

da

yet

almaktadir.

Bu

da

imparatorluk

de-

yiminin

bir

tabu

biçiminde

kullandmasidtr.

Imparatorluk,

mperya-

lizm

gibi

bir

kavramla

b a š d a gt tr dm ak ta dt r.

Oysaki

emperyalizmle

im-

parator

gibi

iki

kavramin,

hele

Roma

çaglannda

çok

az

alâkasi

vardir

1LBER

ORTAYU

181



l

Fatih

Sultan

Mehmet'in

Ïstanbul'uKugalmasi.

ve o

zamanlarda,

emperyalizm

kätu

anlamda

kullanilan

bir

terim

ol-

maktan

da

çok

uzakttr.

O

k a d a r k l

bazi

yanke

sosyoloji

egitimi

dola-

yisiyla

imparatorluk

modeli

olarak

III.

Napolyon

Fransa'st,yani

19.

yüzyildaki

kolonyalist

Fransa,

anlattlmakta

ve

Osmanh

Devleti

böy-

le bir

günah

ve

böyle

bir

rezaletle( )

a la kas i o lm ay an

bir

devlet

gek-

linde

tanttumaktadtr.

Devlet kavraminm

tarihini

çok lyi veremeyen

kipiler,

devlet

ve

imparatorluk

ayrlml

yapmaya

gitmektedirler.

1

Bütün

bunlar

bize

çok

açik

bl.r

geyi

göstermektedir:

Bizim

tarih

ve

styaset

dü;üncemtzde

imparatorluk,

Roma

zihniyeti

ve

Roma

ya-

pist

lyi

anlagdmamaktadar.

Oysaki

ecdadimiz

için

bu böyl e

degildir.

Roma

demek,

cihangümul

bir

imparatorluk

demekti.

B u b i r

misyon-

du

ve

bu

siyasî yükümlülükten çekinenler

veya

tapyamayanlar yeri-

ni

yeni

gelene

birakirlards.

Nitekimbizim

ecdadimiz

için

Roma

ve

Roma

hâkimiyeti,

Diyar-

i

Rum'a,

Iklim-i

Rum'a

sahip olmakti

ve

bu

misyon

artik,

Yunanca

konugan,

Orca

Anadolu'daki,

BatL

Anadolu'daki,

Küçük

Asya'daki

I

.

182 OSMANLI'YIYENIDEN

KESFETMEK



I ..

I

..9

toplumun

ist

degildi.

O

misyonu

artik

yuklenecek olan

Selçuklu'ydu,

Osmanh'ydl.

ÜSmanhlar

bu

misyonu

üstlerine

almiglardL

Ve

hiç

en-

dige

etmeden

d e R o ma ' r un b a gk e n ti n i,

yeni

Roma'yi,

yant

istanbul'u

ahnak

laumdi

ve

alarak

o

bedeft

gerçeklestirdiler.

.

I -

T ü rk l er ' in h ü kü r nd a ri h e m

Türk

Hakant'dir

h em M üs lü ma n -

lar'in

halifesidir

ve

Kay zer -iRum 'du r

yant

Roma

Kayzeri'dir.

Sunu

da

ekleyellm:

Halife

tabiti

öyle

Yavuz

S ul ta n S el im 'l e

Hicaz'daki

ve

Ka-

hire'deki

emanerlerin

devriyle

gelmig

bir

gey

de§ildir.

O,

bizde

18.

yüzyda air

bir

efsanedir.

Yaratumig

bir

efsanedir.

Yavuz Su lt an S eli m

Han'dan

evvel

de

padigahlarimizin

halife

unvanmt

kullandigina,

bu

unvanin

zikredildigine

d a ir k a yt t la r

vardir.

En

a zi nda n v ak anü vi sl er

bunu

böyle

yazmaktadtrlar.

Kal d t k i

ne

Yavuz

Sultan

Selim

ne

Kanu-

nî,

halife

unvantni

mesela

IL

Abdülhamid

Han

kadar,

Sultan

Abdü-

lazizkadarkullanmarmgiardtr.

Sunu

ifade

ermek

gerekiyor:

Bu

taribin son

Roma

imparator-

lugu

bir

remel aktöre

yani

Müslüman

Türk'e

dayanmaktadlr.

Bunda

hlç gu

phe yoktur.

Nitekim

ordunun

dili

Türkçe'dir

ve

ordu

Türk

mü-

essesesidir.

Devgirme

çocuklar alminiteir,

fakat

o

çocuklar

Türkçe

konuguyotlar,Osmanhlagtyorlar

ve

o

unsurlardan

meydana gelen

K ap i ku l u O c ak l ar t ,

merkezî

ordunun

çekirdegidir.

Asil

saytca

kala-

balik

eyaletier ordusu

için

bu d ur um

söz

konusu degildir.

Tarihi

b o y u n cab u

T ür k d ev le ti ni n

ana

unsuru

askerlik

olmug-

tur

ve

orada

T u rk ç e k o ru n mu s tu r ,

Türkçe

devamb

kullandmigetr.

B u nu n h l ç b i r d e vi r de

istisnasi

yoktur.

ilginç

b ir b iç im de b u

imparatorlukta

kançuarya

dili de

Türk-

çe'dir.

Y a ni T ü rk ç e h â kt m

olarak

kullandmasa

bile

h er d e vi td e k ul -

landmigtir,

zannetmeyiniz

k i b er ha ng i bir Türk d ev l et i n d eb i r

rarth-

te

b ir T ür kç e

müracaat

veya

arzuhal

reddedilecek,

anlamaytz

deni-

l e c e k ; b ö y l e b i r

gey

sözkonusu

degildir.

Tabtî

ki

Iran'da

hükmeden

-

B üy ük S el çu kl u D ev le ti 'n in ,

kançdaryada

Farsça'yi

k u l l an m as i k a-

d ar k açi n ti m azb i r

olay

yoktur.

Ama

o

ülkede,

o

devlette

Türkçehin.

I

ILBER

ORTAYLI

183

L

.



I

I

I

I

I

bürokraside,

yürürlükte

olmadigma,

k u llan ilmad Lg ma

dair

bir delil

var

midir?

Haytr

yoktur.

Kaldt

ki

ordudaki

komuta

dili

bu

devlerler-

de Turkçe

olmugtur.

Önemie

zerinde

durmamiz

gereken

bir

mesele

daha

var.

Tarth

boyu

devlecte

Türkler'in

y an Ln d a

bagka

unsurlar

bir

arada

olmugtur

ve

bu

unsurlar

bir

arada ol dukça

da

onlann

kühüründen,

tariblerin-

den

esintiler

her

zaman

kültürel

hayacimizda,

kulturel

dokumuzda

var

olacaktir.

Harra

çok

enteresan,

folklorda,

sosyolojide

bir

Almanca

ta-

bir kullaruhr:

"Volksfrämmigkeit",

"Halk

imam"

demektir:

llginç

bir

ektlde

bazen

Hiriselyan,

Yahudi,

Müsluman

geleneklertnta

birbirine

karigtigint,

birtaktm

Hiristiyanlar'in

birtakim

Müslüman

evllyalann

mezannt

ziyaret

ettigini,

birtaktm

Müslümanlar'in

da

adet oldugu

üzere

1stanbul'da

mesela

Meryem

A na Y or tu su 'n da

Hirisciyanlar

ile

birlikte

bulundugunu,

birtakim

Yahudi

adeelerinin

rahatlikla

Müslü-

manlar

carafmdan

alindigmt

görürüz.

Demek

ki bu

söz

konusu

oldu-

gu

gibi

devlet

bayattmizda

da

birtaktm müesseseler,

unsurlar

için

ge-

çigkenlik

söz

konusudur.

>I:* *

Osmanli

Tarihi,

açikça

söyleyelim

biz

Türkler'in

tarihidir,

Türk

devletinin

tarihidir;

ama

ayni

zamanda

etraftmtzdaki

ytrmi

kü-

sur

devlette

yagayan

onu

a gk in m il le ti n, çok

dinli,

çok

dilli kavimle-

rin

ortak

bir

tarihidir.

B un u b öy le k ab ul

etmemiz

gereklyor.

O

takdirde

ne

Balkan-

lar'da,

ne

Orta

Sark'ta,

e

de

Kafkasya

ve

Güney

Rusya'da

Osmanli

tarthsiz

ve Türkçesiz

bir

ta rih

egitimi

yapmanm,

ta rib

quuru

elde

et-

menin

imkâni

yoktur.

Yani

T ur kç e b il me di kl er i,

Turk

kaynaklarma

inmedikleri

takdirde

hiçbir

gekilde

kendi

m illî tariblerini yazamazlar.

Bunu

bir

gekliyle

Macarlar

ve

Israilliler

(kl

onlar

b u b öl g ey e

en

geç

gelen

unsurdur)

anlamylardir.

Öbür

Osmanh

millerlerinin

b o k o n u -

da

maalesef

yeterince

uyanik

oldugunu

söylememiz

mümkün

degil-

dir.

B u k e y f i y e t

onlar

için

böyle

de

bizim

için

farkh

mi?

Yani

sadece

184

OSMANLYYIYENIDENKESFETMEK







hiç

kimsenin

bir

gey

takip

ettigini

söylemek

çok zordur.

Bunun

uze-

rinde

durmamiz

gerekiyor.

Kaldi

ki

böyle

cibangümul

bir

imparator-

lugun

ilmt

sentezinin

halka

nakledilmesi gerekir.

Halka

mal olacak

bir

p opü le r e de bl ya t,

tarih

edeblyati

lazimdir.

B u n u n d a

çok

yakm

za-

manlara

kadar

meveut

olmadrimi

söylemek

lazim.

§unu

unutmaya-

lim

ki,

bizimkugak,

bu

tip

bir

carihi

"Hayat

Tarih

MecmuaSL"

ile

Oku-

yordu,

Yilmaz

Öztena'nm

italanyla

okuyordu.

Ondan

evvel

genig

kitlelerin,

lise-üniversite

öš rencilerinin okuyup

merakla

izleyebile-

cekleri

b i r d e gi g ik

yorum

bile

söz

k o n u s u d eg i l d i .

OsmanlL

Tarihi

kaynaklan

bir

muammadtr.

B u i m pa r at o rl u gu n

1300'lerde

yani

14.

asrin

baglannda

(Halil

Inalcik

H o c a b u

tarihi

bir-

kaç

sene

daha

ileri

götürmektedir)

ortaya

çiktigL

malumdur.

Ne

var

ki

aga

L

yukafL

150

sene

boyu,

yani

1450'lere

yaklagan

d ö n em ek ad ar,

biz bu

imparatorlugun

hikâyesini

Çagday

erkler'den

dinlemiyoruz.

Yani

Âgik

Pagazade,Oruç

Bey,

Mehmed

Negri

gibi

ilk

d e v i r k r o n i k -

l e r in i n h e ps i

15.

astm

ortalarindan

sonlarina

dogru

ortaya

çikmLjür.

Tabiî

yazdiklart

tarihte, malûmat

bakimindan

eskiyi

d u y d u k l an k a-

dar

naklediyorlar.

Hangi

yazth

kaynaklart

kullanlyorlar

ve

daha

da

il-

ginci

bun1ar

nasil

b ir d ün ya

görügüyle

tarihi

olaylari

anlattyorlar,

tam

manastyla

bilemiyoruz.Mesalâ

AgLkpagazade'nin

söz ettigi

kaynakki-

gi

Yahit

Fakib'den

elimize

geçen

bir

nüsha yok.

Yani,-1350'de

yazi-

lan

bir

tarih

k i ta b t, h e rh a ld e

bize

bagka

bir

bakigla

olaylart

naklede-

cekti.

Hâlbuki

bu

tarihçilerimiz,

yani

b i z i m b u g u n

ihtiramla

ismini

andiklarimiz,

bir

imparatorluk

atmosferinin

tarihçileridir.

I

.

-

.L

Çok

gütel

Almanca

bir

tabir

var

bu

vakanüvisler

için;

Reichs-

historiker

yani

" devlet

tarthçisi",

" impar ator luk

tarihçileri"...

Fa-

tih'in

Bosna'yt

aldt

L,

Arnavueluk'u

aldigt,

1stanbul'u

ethettigi

ve

bir

dünya

gücü

olarak

çikan

büyük

devletin

bagnda,

o

buyük

Osmanli

Devleti'ni

yönettigi

çagda

bu

vakanüvisler

D e vl e t- i A li y ye ' ni n

kuru-

lugunu

yaziyorlar.

O

kurulugu

bambagka

b i rh av ay l a,

yani

oldugundan

1LBER

ORTAYLI

187



I

i

L

.

L

.-

.

I

L

Seyhülislam

e

Ortodoks

patriginin

b ul qm al an . S mee to n.

bagka

bir

havayla

vermemeleri m ümkun

mü?

Menktbe

gerçekle

kart-

gabilir.

Çok

olasthkla

o lma ya n g ey le r

ortaya

çikabilir.

Çagdag

arth

maalesef

daha

güvenilir

bir

dal

degildir

ve

ö yl e z an ne dl yo r um

ki

önu-

müzdekt zamanlar da

mu aSLr

devletlerin

Memluklar'in,

Venedik'in,

Floransa'nto

yani

Toskana

d e v le tin in , C e n o v a ' n tn

argivleri

lyice

ka-

n g u n lmad Lk ça,

bizim

yeni

bilgiler

elde etmemiz

de

oldukça güçlege-

cektir.

Filolojik

bakimdanbir

çetinceviz

daha

var;

15-16.

asir

Mosko-

va

argivleri.

Z e n g in f a k a t

kullanilmadt.

Kurulug

devrimizdeki

bu

historiyografik

orluklar,

bagka

alanlar-

d a d a

ortaya

çokmaktadtr.

Hangi

tahrir

defterine

b ak san lZ

RTRZi

V€

VCT-

gi

kayttlannin 15.

astrdan

apagtya

g id en i y ok tu r.

Ilk

yayinlanan

tahrir

defterleri

ve resmi

kançuaryaninkayidan

olan ahkâm

dekerleri'dirki

b un la nn b ir d i zi s in i

a rtik

Bagbakanhk

devlet

argivimiz

baçanyla

o rEa-

ya

çikarmaktadir.

Ayrica

bu defterleriEdebiyatFakültesi'nden

Meh-

met

Îpgirli,

Feridun

M.

Emecen

ve

llhan

Sahin

ibi

dostlanmiz

ele al-

maktadir

ve

k a y n a k la n n d a h a

e sk iy e g it me di gi ni

size

zaten

yazarak

188

OSMANLYYl

YENIDEN

KESFETMEK



bildirmektedirler.

Dol ay is ty labi z

ortada

v ar hš t yl a

objektif olarak

bu-

lunan

büyük

b i rb ö l g en i n ,

cihangümul

bir

imparatorlugun

karanhk

ta-

rihini

kegfermek

ve

anlamak

zorundayiz.

Oysa hem

yazarlar,

okumu

yazmig

kimseler

olarak;

hem

de

halk

olarak

bunu

ters

anlamakta,

ters

yorumlamakta

ve

buna

ters

inanmakta

birebiriz.

Gelecek

zamaniarda

Ingaallah

unu

telafi

edecegiz.

I

I

I

I

I

L

ILBERORTAYLI

189

L



l

I

TIM A

timas

yayinlari

UD

Teginisanive

Öresi,

smanh1rpratodugn'nunsonyuzylhn

hikâyesi.

Sultan

Mahmud-i

Adli'den

baglayamk

altanaan

veanimdanhilafetinilgpsmakadaruzananha

inbirhikäye.

Suhan

Abdulaziz

H a n' m p h ad e ti ,

Sultan

Begnci

Murat?m

cinneti,

93

Harbi,

isynnlar,

iro

alanan

agir

antlagnalar...

Ve

hepsininardmdanhadm,

r*

genç,ihtiyar,uhan

Osmank

kannu

tapyan

bütün

yhzade

ve

suhanlann

ülke

digna

I

i

)

üriya

Aarüd,

Ifel

Kilabevi,

emzi,

Dog,

N·T

va

tii mse ski nilu ppla rde



t

,

i

I

·

-

r

I

-

I

.

L

I

-

P

I .



Documents

Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1