LBER ORTAYLI KIRK AMBAR SOHBETLER

1

Tarayan: Nuri Kongur Bu e-kitap taslak halindedir. Okumay zorlatrc tarama hatalar ierebilir. Bu taslak srm okurken dzeltir ve dzeltilmi srm bizimle paylamak isterseniz memnun oluruz. WEB: http://ayrac.org letiim: ayrac.org@gmail.com

2

MANFESTOAyra, 2005in Austos aynda mevcut yaynevlerinin, kitap fiyatlarn srarla ok yksek tutmas temelinde, teknolojinin de nimetlerinden yararlanarak, merakl okuyucuyu baz kitaplarla kolay buluturabilme dncesinden hareketle, kitaplk.madpage.com alan adnda, Kitaplk adyla yayna balad. Ksa bir sre, kitaplik.wordpress.com alan adnda yine WordPress temelli olarak yayn hayatna devam etti. Buradaki mrmz de ksa olmad ama olduka iyi bir kitleyle bulutuk WordPresste Mart 2007de de kendimize ait bir alan adnda ve Ayra olarak yolculua devam ediyoruz. Ayra oluturan ekip, yaynevi deneyimi olan kitapseverlerdir. ncelikle baz konulara aklk getirelim: 1. Trkiyede Orhan Pamuk dnda hibir yazar, kitap satlarndan %20den daha yksek bir telif hakk alamazlar. Hatta ou yazar, kitab iin yaymcdan telif creti almaz, alamaz Aldnz bir kitabn gelirinin byk blm yaynevilerine, kitabevlerine ve arac datmclara gitmektedir. 2. Kafka, Joyce, Poe gibi telif hakk olmayan yazarlarn kitaplarnn satndan elde edilen gelir tamamen yayncya ve yukarda saydmz gruba (evirmene eviri bitince bir kerelik czi bir cret verilir) kalr. 3. Kitaplarn basmnda dolayl da olsa aalar kullanlr. 4. Trkiyede yaynclk sektr, bir kitap iin istedii creti karlamayacak kalitede kt bask yapmaktadr. Penguin Booksun ucuz seri retimi kitaplar bile, bizim yaynevilerinden ok daha kaliteliler. Bir kitabevine gidip karlatrn 5. Ayran amac yazara zarar vermek deildir. Buradan kitabn okuyup beendiiniz bir yazara gereken ekilde destek olacak kadar duyarl insanlar olduklarn biliyoruz kitapseverlerin 6. Ayrata kitab yaynlanan ve bundan rahatsz olan yazarlar bize istedikleri zaman ayrac.org@gmail.com adresinden ulaabilirler. 7. Ayrata yaynlanan e-kitaplar, okunabilir dzeydirler. Dzelti ve n okumas yaplmtr. Buna ramen buradan linkini aldnz ve okumas srasnda hatalar grdnz kitaplar bize yukardaki e-posta adresinden bildirebilir ya da ilgili baln altna yazabilirsiniz. Dzelttiiniz ya da paylamak istediiniz e-kitaplar da bize e-posta ile ulatrabilirsiniz. Sayglarmzla Ayra Ekibi Baz yararl okumalar: Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu Korsan Kitap - Korsan Yaynevi Kltr Hizmetiymi Korsan Yayna Gzelleme ekitap?

3

KIRK AMBAR SOHBETLER LBER ORTAYLI AiNAKiTAPLAR lber Ortayl 2006 Krk Ambar Sohbetleri Aina Kitaplar www.asinakitaplar.com info@asinakitaplar.com.

4

NSZ Milliyet Gazetesi Pazar ekinde be yldr yazmakta olduum makaleleri ve daha nce baz gazetelerdeki benzerlerini toplama teklifi, benim Ankara'daki arkadalarmdan geldi. Bu arkadalarm muhtelif disiplinlerden; ekserisi hekim. Hafta sonlar deiik konular tartmaya ve onlar dinlemeye ihtiyacm var. Onlar da beni dinlemek istiyorlar ki ok sk buluuyoruz. Tartmalardan ekseriyetle makale konular kyor. Tabii tek kaynak bu deil, son yllarda 3-4 tanesini deitirdiim niversiteler, vekil mdrln yaptm Topkap dolaysyla stanbul mzeleri, hekim dostlarm Dr. Meral Topu, Dr. Gonca Tatar ve Ali Kemalolu, Nihal Kemalolu, smail Kkkaya, kzm Tuna ve bazen Hilmi Yavuz. Arkadalarmzla balattmz i ve d geziler de devam edecek ancak Dr. Kalbiye Yalaz hari, seyahat zrl olduklarn sylemeliyim. Bu kitaptaki makalelere en uygun balk; Krk Ambar Sohbetleri Bu ciltte tandm portreler ve seyahat anlarm yer almyor, onlar Aina Kitaplar'da ayr ciltte toplanacak. Bu vesileyle Milliyet gazetesi yayn ynetmeni Deniz Alphan'a, yayn koordinatr lke Grsoy'a, editr Asl akr'a, ayrca bir serinin balangc olarak bu yazlarm toplamay stlenen dostlarm Nihal, Ali, smail, Osman ve Esin Baer'e teekkr bir bor bilirim. Ankara 2005 Aralk

5

NDEKLER

nsz v indekiler

vii

1. BLM: 20. YZYIL Anadolu Demiryollan'ndan Gnmze 3 Sarkam 1914-15 6 23 Nisan Meclisi 9 Savan Eiinde Bat Avrupa 11 8 Mays 1845 14 Byk Savata Trkiye 18 Sava Rzgrlar Mutlaka Hortum Deildir 60 Yl Sonra Normandiya 24 1955 Yl Eyll 26 12 Eylle Nasl Geldik? 29 12 Eyll Neler Getirdi 32 pin Ucu 35 Kar Propaganda Teknikleri 37 2. BLM: AB VE TRKYE Geleneini Terk Eden Avrupa 43 Avrupa Yolunda (1) 45 Avrupa Yolunda (2) \ 47 Avrupa ve Trkiye 50 Avrupa Birlii veya 'Magdalene Rahibeleri' vii viii indekiler Andreotti ve Bakalar 56 Paranoya m Gerek mi? 58 sveli de Bror Yazm, Datyor 60 Bizans ve Bizler 63 Hallar ve Hal zihniyeti 66 Herkes Her Modeli Tartr 68 Avrupa Birlii mi Yoksa Balkan Birlii mi? 70 Ankara Hangi Ktann Bakentlerinden? 73 Biraz Gecikmek yi mi Olur?75 Trkiye Modeli 78 3. BLM: ETM VE KLTR Herkes Kendi Tarihisini Aryor Almanlarn Ders Kitaplar 86 "Eskiler" zerine Pazar Sohbeti Gemi Bir Bayramn Sohbeti Yl Sonunda Takvim Sohbeti Deerlendiremediimiz Miras Smerbank'a Sayg Duruu 98 zgn Bir Yapt: "air ve Patron" Protokol ekimesi 104 On drdnc Trk Tarih Kongresi 500 niversite ve Bizimkiler niversitelerimizin Durumu 83 89 91 93 95 101 107 110 113

21

53

6

Baz Zaaflarmz Var 115 Bir Diploma Treninin Dndrdkleri 116 Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi'nin Hznl Yldnm 118 Hukuk Faklteleri 121 Seminer Kitaplklar 124 niversite Snav Sonular 126 Meslek Mzmzlar 128 ehir Manzaralar ve niversite Ynetimleri 131 Nasl Bir Belediye Bakan stiyoruz? 133 indekiler ix 4. BLM: MZELER, OSMANLI VE KURUMLARI Osmanl'y Bilmek iin 137 Osmanoullar 139 Saray Okulu Enderun 142 Mtevaz imparatorluk 145 Divan- Hmyn 148 Harem zerine (1) 151 Harem zerine (2) 154 Osmanl Tarihinde Harem zerine 157 80 Sene 160 Halifelik ve Saltanat 162 Osmanl Mutfa - Trk Mutfa 164 stanbul Arkeoloji Mzesi Yeterince Tantlamyor Bu Mzeleri Niye Kurduk? 172 Trkiye Mzeleri ve ocuk Rehberleri 174 Yeni Cami Fareleri 177 Son Halife Abdlmecid'in Sergisine Gidin 180 5. BLM: KIRK AMBAR Trkiyeli 185 Biz Kimiz, 'Dierleri' Kim? 188 Assimilasyon 191 "Dier"! 195 Trk Olmak Zor Zenaat 197 "Soykrm" zerine 199 Ermeni Olaylar ve Arivlerimiz 202 Trk-Ermeni Bulumas 204 Trkler G Edince Ne Oluyor? 206 Elli Yl nceki Eski Trkiye 209 Enver Paa Gayretkelii 211 Bu Toplumdan "Hayatlar" 214 Birinci Roma'dan nc Roma'ya 217 Hristiyanlama ve Misyonerlik 219 x indekiler Misyonerlik 222 kmenlik Tartmas 225 slp Vatikan'a da Lazm 228 Papann lm 230 Enerji Sorunu Bir Yana, Katerina ile Baltac'dan Ne Haber? Mehmet Akif Gnleri2367

169

233

Yahya Kemal Biyografileri 239 Dilde Sadeleme 242 istanbul Trkesi 244 Bayram Tatili 246 Tad Kaan Tatil 249 Ykselemeyen Yksek Snf 251 Ykselen Orta Snf 253 Bykeliler ve Anlar 256 Blent Bostanolu Soka 259 Orhan Asena ve Tarihi Tiyatro Oyunlar Potemkin Panolar 264 zleyin ama nanmayn 266 "Byk skender" Filmi zerine 263 Read Ekrem Kou'nun Romanlar 271 ocuklar Aziz Vatan Maldr 273 1 20. YZYIL Anadolu Demiryollar'ndan Gnmze

262

Alman sermayesinin ve teknolojisinin hrsn temsil eden Anadolu Demiryollar 1892 Aralk'nn son gnnde Ankara istasyonuna ulat. 1885 ylnn 20 Ekim tarihli Ankara Vilayet Gazetesi; Ankara halknn padiaha verdii bir dilekeden sz ediyor. Dilekede halkn demiryolu iin para ve beden gcyle yardma hazr olduu, demiryolunun gelmesiyle medeniyet ve servetin artaca belirtiliyor. Osmanl topraklar ngiliz ve Fransz sermayesiyle denen demiryollarn tanmt. Bu sonuncu inaat biraz deiikti. Hattn etrafna demiryolu hastanesi, yakn merkezlere ose yollar gibi yatrmlar yaplyordu. Bir mddet sonra, Kayseri ve Sivas'a demiryolu uzatmann pahalya mal olaca sylenip projeden vazgeilince, Kayseri'nin tccar ve sanayicileri Kayserililiklerini gsterdiler. Deve kervanlaryla Ankara'ya tattklar hal, madeni eya, pastrma vesaire gibi rnleri kumpanyann mhryle denkleyip, Ankara'ya ulatrdlar ve oradan tenzilatl tarifeyle Avrupa'ya gnderme pazarln yaptlar ve gnderdiler de... Ankara demiryolu 16 tnel, birok kpr ve 180 kilometreye ulaan tepelerin yarlmasyla hedefine ulat. Adapazan'ndan bu yana 485 kilometrelik yol 2 yldan biraz uzun bir zamanda tamamlanmt. 1897 yl iinde demiryolunu Afyon'dan Konya'ya uzatma imtiyaz da alnd. uras bir gerektir; Yunan Sava boyunca Fransz ve ngiliz sermayeli ve iletmeli demiryollar asker evkinde Anadolu Demiryollar kadar yararl olmamt. Yol Konya'ya uzadka etrafta oseler, umra'da sulama tesisleriyle bir tarmsal kapasite yaratlyordu ve tarmsal retim de artnlyordu. 1877-78'de Rusya ile yaplan savatan sonra kopup gelen muhacirler Anadolu topraklarna yerletirilmi, bu demiryolunun yaratt imknlarla tarmsal verim ve kk zanaatlar da gelimiti. Anadolu buday Yunan Sava'nda orduyu beslemiti. Rusya Bykeliliinden arikov yazd raporda, Anadolu tahl Odessa'daki sevkyatn yerine Avrupa pazarlarKrk Ambar Sohbetleri na akabilir diye alarm veriyordu. O vakte kadar atl duran Trk8

mhendisleri bu demiryolu yatrm sayesinde gayrete gelen yerli bir yatrmda istihdam edildiler. Hicaz demiryolu btn Mslman dnyasndan toplanan iane ve byk lde Trk mhendisler ve amele sayesinde ksa zamanda am'da ina edilmeye balayp Medine'ye ulamt. Bu iin ho tarafdr. Almanya, Berlin'den Badat'a kadar uzanan bir stratejik koridor kurma hayalindeydi. Bu hayal hibir zaman gerekleemedi. Hatta demiryolunun Toroslar' ap Halep'in kuzeyine balanmas bile ancak I. Dnya Sava'nn son gnlerinde mmkn oldu ve galiba ilk yolcular da ricat eden Alman ordusunun subaylar ve eleriydi. Bu byk demiryolu projesi, Anadolu insann, o zaman artk mhendislik mekteplerini bitiren Trk mhendislerini, orduyu ve padiah harekete geirmitir. Hicaz demiryolu bunu rnek alan ilk atlmd. Cumhuriyetin en fakir yllarnda Ankara'dan Erzurum'a uzanmak da gene bu hrsn sonucudur. Ne var ki Anadolu Demiryollar irketi en modern teknolojiyi uygulam ve uygun bir gzergh semi gibi grnmyor. Sonu ortada; Trkiye kamyon filolaryla yayor. Bu yzden feci kazalarn ard gelmiyor. Her yl binlerce insanmz kaybediyoruz, demiryollarmz modernletirmemiz, hatlar artrmamz gerekiyor ama yapamyoruz. Bu altyap ok yetersiz. Ne zaman demiryolu slahatna girisek, "Bover" denip karayollarna ykleniliyor. Bu maks talih ve olumsuz altyap stelik srf bizi deil, imparatorluumuzun eski vilayetlerini de sarm. Yunanistan demiryollarn yenileyemeyen ve yenilememekte srar eden bir AB lkesi. Petrol kaynaklar snrl olduu iin, srail'in daha akll hareket edeceini beklerdik. Hayr onlar da demiryolu altyapsn gelitiremiyor, kamyon ve otobs irketlerinin elinde her yl korkun kazalarla insan kaybediyor. Suriye'nin, rdn'n, Irak'n, Suudi Arabistan'n demiryoluyla alkas yok. stelik sonuncusu I. Dnya Sava'ndaki ayaklanma srasnda sabotaj yapmak iin tahrip ettikleri Hicaz demiryolunu dahi yeniden dzenlemeyi dnmyor. Son zamanlarda bu alandaki en akll giriim Kars-Tiflis demiryolu hattnn yeniden ina edilmesi dolaysyla Erivan'a ulaacak demiryolunun yenilenmesi olacaktr. Eer eski imparatorluun ya20. Yzyl ratt bar ve iktisad btnlemeyi yeniden kurmak istiyorsak kendi iimizde ve civardaki lkelerle demiryolu an sratla kurma konusunda harekete gemeliyiz. Btn blgenin en byk iki ehri, yani iki bakentimiz olan stanbul ve Ankara'nn demiryolu balantsn yenileyememi vaziyetteyiz; nerede kald ki bu hatt sa koldan Konya-Halep'e, sol koldan da Sivas-Erzurum-Tahran ve Tiflis'e kadar uzatacaz. Bu hat olmadan da retimi deerlendirmek ve ucuza nakletmek bir hayal. Osmanl mparatorluu yabanc sermayenin desteiyle de olsa demiryollarnn nemini anlamt ve bu alanda teknik personel de yetitirdi. Bu teknik dal yerliletirmeye de balamt. Derken II. Dnya Savandan sonra her bir eyde anlamsz arlklara katmz gibi demiryolu siyasetini de terk ettik. Demiryolu memurlarnn huysuzluu ve ehliyetsizlii, iadamlarn da devlet adamlarn da bezdirdi; "Sizinle mi uraacaz?" havas iinde karayollar yurdun drt yann sard, iyi ama 20 milyonluk Trkiye nerede, 70 milyonluu nerede? Karayollar yetmiyor. Ulamda ciddi bir yap deiikliine gitmemiz gerek.9

2 Ocak 2005 Sarkam 1914-15 Tam 90 yl evvel kn ortasnda, Osmanl mparatorluunun kuzey ucunda, en mutena kolordumuz karlara gmld. Karsndaki Rus ordusu zel kazlm k siperlerinde, alk olduu iklimin giyim ve donanm iindeydi. Bizimkiler ise neredeyse yaz donanmyla Ruslarla arpacaklard; fakat "General K"n harekt Sarkam cephesindeki Rus ordusundan daha da hzlyd, ordumuz ka yenildi. Baharda karlar eriyince donan ehitlerimizin naa ortaya kmt. Sarkam harektnda bilgisizlik ve macerayla aynileen Enver Paa'nn kendine zg yetenekleri vard ve genleen ordunun btn komutanlar gibi aslnda iyi eitim grmt. Kurmay eitimi iyiydi, yabanc diller biliyordu, iyi niancyd; Edirne'nin kurtarcs olarak nlyd, Trablusgarb'da talyanlara kar direnmiti. Ama btn bunlar gen bir subayn tecrbesi kadard. Makedonya dalarndaki Merutiyeti isyan ve Babali basknndaki gzkaral bakumandan olarak strateji izmeye yeterli deildi, tecrbesizdi. Tecrbesiz bir askerden imparatorluk ordusuna bakomutan olamazd. Gen Trkler, mtareke yllarndaki Fransz General Franchet d'Esperey'in dedii gibi Trk toplumunun en dinamik unsuruydu. Ama Bat'daki byk devletlerin dnda hareket etmeye hatta beklemeye dahi cesaretleri yoktu. Enver Paa bir dhiden ok lgn hayallerin adamyd ve gen Trk neslinin umum kusuruna fazlasyla sahipti; yani toplumu ve tarihi kendine gre deitirmeye hazrd. Bilmeden, gremeden, etrafla fazla konumadan, birilerini dinlemekten ok kendini dinletme eilimindeydi. Modernleen ordu ve brokrasiyle bar tercih etsek, hem kendimiz hem de Araplar iin daha aydnlk ve skntsz bir gelecek ina edilebilirdi ama Sarkam'ta mttefik olduumuz ve urun20.Yzyl da Ruslara kar arptmz Almanya da Marne cephesinde oktan durdurulmutu. Savaa, hem de yanl tarafta girmek Trkiye'nin ve etrafnn mahvna sebep oldu. mparatorluun ana unsuru olan biz Trkler, tarihin ve ananenin yetitirdii byk evlatlarla baka bir gelecek kurabildik ama ayn talih ve yenilenme etrafmzdaki dier Osmanl halklar iin sz konusu olmad. Sarkam bizim yakn tarihimizde Balkan Sava'ndan sonra acemi komutanlk ve yanl politikann yaratt en byk faciadr. Yam itibaryla bu savan gazilerini tanma imknna sahip oldum; onlardan btn fikir dnyam ve tarih bilgimi sarsan feci hatralar dinlemiimdir. Atatrk'e ve yakn arkadalarna hayranlm artt. nk 1914'te sava ynetenlerin yaratt facia ve imparatorluk halk arasnda sebep olduklar bezginlik onlarn direnie gemesini nlememitir ve Trk halk her eye ramen Birinci Harp'i yaayan Avrupa milletleri gibi panik ve nihilizme kaplmam, 1919-22 dneminde Kurtulu Savana devam edebilmitir. Bugnlerde herkes Trkiye'yi yeniden kurmaktan bahsediyor. Birok kimse 17 Aralk milt noktas diyor. ktisatlar AB-Trkiye10

ilikilerinin iktisad ynden analizini yapmyor, etnik sorunlarn, demokratiklemenin hangi safhalardan geeceinden sz ediyorlar. Hatta TSAD gibi iadamlar dernei yeleri bile iadam olarak deil, demokrasi ve kltr havarileri olarak vaazlar veriyor. Muhalif ve muvafk herkesi kapsayan bir arpk durumdu bu. Geen hafta, sorulu cevapl bir oturumu yneten programc dostumuz kendisine zt fikirler ileri sren soru sahibi gen kzn szn neredeyse tersleyerek kesti. Efendi hazretleri herhalde televizyon programclyla Trkiye tarihini yerinden oynatacak bir kaldra elde ettiini sanyor. Szn ksas, biz hepimiz kendimize gre birer Enver Paayz. Elimize frsat gese nice Enver Paalklar yaparz. Onun iin Birinci Harp'in komutanlarnn aceleciliini ve hayalciliini hak vermesek de anlamak lazm. Gerei anlamak zor deil. Ama daha sabrl ve daha gayretli olarak rakamlar, girdileri, ktlar tahlil edip deerlendirmemiz lazm. Avrupa Birlii'nde ok parlak yanlar var. Ama Marne cephesi gibi duraklamalar da ortada ve nihayet Trkiye, 19'uncu yzyln Trkiye'si deil; teknolojisi, bilgi birikimi, Krk Ambar Sohbetleri atlm, dinamizmi ok daha nde. Bu Trkiye'nin imparatorlua gre snrlar daralm fakat muhteva ve iktidar daha da youn; bu younluu harekete geirecek ittifaklara elbette hayr denilemez. Ama atalete srkleneceimiz birlikteliklere de ihtiyatla yanamak lazm. Bu yln son yazsnda yakn tarihimizin unutamadmz faciasndan sz etmek zorunda kaldm. Tatl bir gelecee doru yrmek midiyle hepimize iyi yllar diliyorum. 26 Aralk 2004 23 Nisan Meclisi Dnyada parlamentolar yasama ile grevlidir. Kanun yaparlar. Monarilere direnen milletlerin kurduu Avrupa parlamentolar idare ve yarg grevini hkmdar ve memurlara brakmtr. Bugn de Avrupa'da parlamenter sistem monariler cumhuriyetine dnse de byle devam eder. Eski Yunan-Roma dnyasnda hr yurtta meclisleri bu grevi elde tutarlard veya fevkalade yetkili kldklar yneticiye bazen tm grevleri devrederlerdi. Bu fevkalade memurlara bugn kt anlamda kullanlan, oysa masum bir deyim olan "dictator" denirdi. Yasamay bile onlarla paylarlard. Venedik ve Polonya cumhuriyeti (evet, cumhuriyetti) gibi ortaadan yeni alara sren devletlerde meclis bataki idareciyi seerdi. Venedik'te bu "doce" idi, Polonya'da krald. mr boyu bu fevkalade yetkili greve meclis tarafndan getirilirlerdi. Fransz ihtilli fevkalade yetkili bir meclis kurdu. "Convention" gelenek, anlama gibi anlamlar tar. Bir birlii temsil eder ve fevkalade yetkili bir meclistir. Yasama, yrtme ve yarg meclisin elindeydi. Daha dorusu meclise hkmeden liderde... htill tarihi iinde devlet terr dediimiz safhaya tekabl eder. Uzun mrl olamad. Tarihteki ikinci nemli konvansiyon sistemi Sovyet rejimidir. Btn iktidar Sovyetler'indir ama burada iktidar kullananlar Sovyet liderleri oldu. Konvansiyon sistemi gerek bir birlemeden ok mebuslarn mecburi bir birlemesi idi. htill heyecan yerini korku, terr ve ikiyzlle brakmt. Bu sistemin tarihteki tek istisnas 23 Nisan 1920'de almaya11

balayan Trkiye Byk Millet Meclisi'dir. Sadan sola her fikrin sahibi mecliste yeydi. Birleilen ana nokta yurdun igalden kurtarlmasdr. Bu muhalif ve muvafk gruplarla meclis, Kurtulu Sava boyunca almaya devam etti. Daha nce herkesin kulland ama devlet katnda yer almayan "Trkiye" ismi de resmen kullanlKrk Ambar Sohbetleri di ve hkmet meclis hkmetiydi. Dahas, meclis hkmeti stanbul'daki hkmetin ilerliini kaybetmesi zerine kurulmutu ama btn Anadolu idar tekilatn ve brokrasisini devralmt. Dahas, devlette devamllk esas zerine 1293 (yani 1876) Anayasas da yrrlkte braklmt. Ankara meclisi hkmeti 1921'de bir anayasa daha hazrlad ve bu ikisi birlikte yrrlkteydi. Ancak 1922'de saltanatn lav; 1923'te cumhuriyetin ilanyla bu ikili anayasa yrrlkten kalkt ve 1924 ylnda Trkiye devletinin rejimini cumhuriyet olarak dzenleyen metin kabul edildi. Bizce Trkiye Cumhuriyeti 1924 Anayasas'n muhafaza etmeli ve deiiklikler o metnin zerine yaplmalyd. 1960'tan sonraki anayasa almalar srasnda rahmetli hocamz Profesr Tahsin Bekir Baha'nn bu bilgece nerisi hl hatrlardadr. 23 Nisan ocuklara hediye edilen bir bayram ama Trkiye'de meclis sisteminin ok zgn biimde uyguland ve uluslama srecinin parlamentarizmle birlikte gelitii bir dnm noktasdr. Gelenei 23 Nisanlardan evvel ve sonra da hatrlamak gerekiyor. Okul tarihlerinde 1920 meclisinin bir sava yrtmesi kadar rejimi zerinde de durulmaldr. O dnemde bu tr bir meclis ok zgnd; ada gzlemcilerin dahi dikkatini ekmiti. Baz konularda, mesel d politikada Trkiye'de parlamento; 1965'e, hatta 1970'li yllara kadar 1920 meclisinin alma usul ve fikir ikliminin gerisindeydi. 25 Nisan 2004 Savan Eiinde Bat Avrupa Avrupa Birlii, Fransa'nn mill kahraman General de Gaulle'n nderliinde dnyaya geldi. Geri onun zamannda bu birlik henz iktisad bir btnleme hedefi etrafnda olumaktayd. Kendisine tabi olan Federal anslye Adenauer bugnk birleik Almanya'y bile hayal etmiyordu, etmeye de niyeti yoktu. Onun Federal Almanya's iin komnizm ve ona bulaan Dou Almanya'nn mmkn mertebe kap dnda kalmasnda hibir mahzur yoktu. De Gaulle Paa eski bir Franszd. Derin tecrbesi ve nsezisinden dolay marur olmaktan ok vakurdu. Fransa'nn gururlanacak hali kalmadnn farkndayd; ama byk Fransz ulusu tarih mirasn muhafaza etmeli ve vakarna sahip olmalyd. Kta Avrupas'n ngiltere'nin errinden korumak iin ill Mareal Petaine'nin yoluna, yani Nazi ibirliine ihtiya yoktu. Malup ama zengin, muhafazakr demokrat Almanya ile yeni Avrupa pekl ina edilebilirdi. Onlarn yeniden kuraca Charles Magne Avrupas'na, yan balarndaki Benelux denen Belika, Hollanda, Lksemburg; ayrca gneyi o tarihte ok fakir olsa da (bugn de pek matah deil) kuzey canibi zengin ve endstriyel talya dahil olmalyd. Avrupa buydu. Almanya, ngiltere'yi istese de, de Gaulle12

Fransas iddetle direndi. Bugnk kalabalk Avrupa'y ne Fransa ne Almanya isterdi. Portekiz, spanya, Yunanistan sz konusu olamazd; velev ki komnizmin yklaca tutsa da Macarlar, hele Polonezler gibi sz sohbeti, algs engisi ho ama agrar (tarmsal) milletlerin byle birliklere alnmas dnlemezdi dahi... eklerin eskimi sanayii ise kimseyi alkadar etmezdi. Almanlarn karde Avusturya'ya dahi scak bakmalar iin 1970'lerin bana kadar beklemek gerekti. Avusturya o zamanlar verimKrk Ambar Sohbetleri li bir ortak saylmazd. Bugn de ihtiyar bir lkedir ama zaten 1970'lerin sonunda iktisaden Almanya'nn bir parasyd. Bugnk geni Avrupa'y yaratan saikler muhteliftir. Gen nfus isteyenler (vaka artk Avrupa'nn hibir blgesinde gen nfus kalmad) veya sosyalist eilimleri dolaysyla gneyli ve doulu kardeleri aralarnda grmek isteyenler veya eski Britanya Dileri Bakara Lord Owen'in dedii gibi "kendilerine ahlk bor duyulan byk Avrupa'nn paralan" yani ekya, Polonya, Macaristan' yanlarnda isteyen birtakm romantik Avrupa siyasleri, bu blgelere ynelmenin sebebidir. Almanya ise buralarda sadece iktisad deil siyas bir btnlemeyi de hedefliyor. Oysa bu yeni almlarn neler getirecei bilinmiyor ve bir mddet sonra eski Bat Avrupa'nn yeni bir ayrm ve rgtlenmeye gitmesi hi de uzak bir ihtimal deildir. Avrupa Birlii, ABD'nin iktisad, siyas hegemonyasna kar bir denge unsuru olarak ortaya kmt. O zamanki Sovyet hegemonyas ile ABD arasnda ykselecek bu g, demokrat dnyann hayranln da kazanmt. Birtakm Sovyet ve Amerikan dman gler in, Fransa ve ngiltere'nin Birlemi Milletler'i yneteceini zannediyordu. Hatta de Gaulle'n ABD'ye ve NATO'ya yapt klar sol dnyann alklarn topluyordu. Millet dirilen Avrupa'nn yeni bir dnya kuracan hayal etmeye balamt. Oysa zaman gstermitir ki; Avrupa'nn yalanan nfusu, azalan hareket kabiliyeti ve cevvaliyeti ve artan ehliyetsizlii, ABD iktisadiyatna da Japonya'ya da direnemez. Bu ktann icat yetenei gerilemiti; hatta israil gibi baz kk apl lkelerin bile gerisine dmt. Akas Bat Avrupa iktisad-teknolojik g birliine gidememekteydi. Fransz-ngiliz Concorde projesinin daha bandan yaratt sorunlar o devirde J.J. Servant Schreiber tarafndan byk karamsarlkla dile getirilmiti. Irak savann balayaca u gnlerde, Danimarka, ngiltere ve Yunanistan hari bata Akdeniz bloku lkelerinin ve dahas henz eikten girecek Polonya, Macaristan, ekya gibi orta Avrupa lkeleriyle birlikte Amerikan politikasn desteklemeleri, Avrupa Birlii'nin siyas bir kuvvet haline dnemeyeceini gstermektedir. Avrupa dnyay gittike az tanyor ve keli politikalardan vazgeemiyor. Avrupa Birlii, Almanya'nn Dou Avrupa'ya ynelik hegemonyac politikasyla salam bir zemin kazanamaz. Gerek an20. Yzyl lamda ABD d bir kuvvetin veya kuvvetlerin ortaya kmas ise baka trden gelime ve teebbslere baldr. Irak savandan uzak kalmaya altmz u gnlerde, Fransa ve Almanya gibi gzel sesli kahramanlarn destei ile bir yere varamayacamz aktr. Ne politikalarnda ne de sylemlerinde tu13

tarllk olan Bat Avrupa devletleri, sava basklarna kar ihtiyacmz olan ittifak gcn temin edemezler. Dolaysyla Trkiye'nin kendi asker gcn iyi bilmesi, pazarlklarnda buna gre davranmas ve d politikada da uygun ittifaklara dayanarak bar politikay gtrmesi gerekir. Nihayet ABD ile alveriin derece ve miktarn da bu sayede ayarlamak mmkndr. 9 ubat 2003 8 Mays 1945 Altm yl nce bugn, alt yl sren yaygn bir Dnya Sava yaplan mtareke ile sona erdi. Mihver devletlerden talya, savatan ekilmi ve mtteffikler safna gemiti. Almanya bugn teslim oldu, Japonya bilindii zere bir mddet daha direnecek ve Dnya Sava maalesef atom bombasnn kullanlmasyla sona erecektir. Amerikallar o zaman imdiki gibi teknolojist deildi; bu savan bitmesi iin Kuzey Afrika'da, Gney talya'da ve Normandiya'da arptlar ama asl byk sava Pasifik'te verdiler. Fransa'y ve btn Gney ve Bat Avrupa'y Almanlardan Amerikallar kurtard; buna ramen Paris'e girme erefini Franszlardan esirgemedikleri iin son safhay General Leclerc'in zrhl birliklerine braktlar. Uzun harp Avrupa'y altst etmiti. Savan sonunda Avrupa ikiye blnd. Bat'da komnizm korkusu herkesi sard. Biz hari btn komular Dou Bloku'na dahil olunca, Yunan Babakan aldaris'in Trkiye'yle "konfederasyondan bahsettii hatrlardadr. Oysa Kzl Ordu igalinin desteindeki Balkanlar'n zayf komnist partilerinin kurduu rejimler, gerekte bu dzenin sonunu hazrlamtr. Savan bilhassa insan kayb bakmndan en byk ykn Sovyetler Birlii ekmiti. 1939 Molotov-Ribbentrop Pakt ile Alman saldrsn durduraca zehabna kaplan Sovyetler Birlii 1941 hazirannda hazrlksz yakaland. Bu arada Trkiye ile her trl saldrmazlk antlamasn reddettii iin nn Trkiyesi sancl ve endieli bir dnem yaamt. 1941 hazirannn sabah saldr haberini alan smet nn'nn bu oktan kurtulduu, yatanda att kahkahadan bellidir. Rusya'nn 22 milyonluk insan kayb ne kadar doru bilmiyoruz. Ama ehirler yand, sivil halk katledildi, lkenin Yahudileri ve ingeneleri gaz odalarna yolland. Stalin esirlere muamele konusunda Cenevre Szlemesi'ni kabul etmemiti, dolaysyla Kzl Ordu'nun sava esirleri br mteffiklerinki gibi mu20. Yzyl amele grmedi. Ar artlarda kamplara yldlar ve bunlardan bir ksm da ilk deneme olarak gaz odalarnda imha edildi. Stalingrad ehri hem Alman ordularnn saldrs hem de kar kyda Katyua denen yangn bombalaryla savunma yapan Kzl Ordu'nun arasnda kald. Ahap ehir tamamen yanmt. Her Rus ailesi en kymetli eyas olan piyanoyu yangndan kurtarmak iin baheye karm, ehir bir piyano ormanna dnmt. Silah yetersizdi. Sovyetler lkelerini etten duvar halinde savundular. Silah retiminde ani art ve ran'n igali ile mteffiklerin yardm ulanca durum deiti. Trkiye'yi ynetenler, en bata I. Dnya Savann ihtiyatl kurmay subay smet nn, Trkiye'yi savan dnda tuttu. Son aylarda sava ilan etmek; Cihan Sava sonunda yeni dnya dze14

ninin kurulmasna katlmak, daha dorusu hissedilen gelecekteki Sovyet basksna kar Batllarn yannda yer ve destek aramak iindir. lkeler savan bitimini neeyle kutladlar. nsanolu hayatta kalma sava vermiti. 1945'ten itibaren ilk yl iinde nfus patlamas yaand. 1960'dan sonraki refah yllarnda bile bu kadar ocuk domamtr. Byk ehirlerde zafer kutlamalar yaplrken, Stalin de savan galibi olan Kzl Ordu erefine kadeh kaldrd. Yalnz burada bir atlama grld. Stalin "Kadehimi Rus halk erefine kaldryorum nk bu savata en byk diren, fedakarlk ve kahramanl Rus halk gstermitir" dedi. Unutulmayan ve dier Sovyet halklarn hafiften yaralayan bir kutlamayd. nk o byk savata Kafkasya'nn dalarndan Sibirya yaylasnn kk kavimlerine kadar herkes ayn skntlar ekmiti. Herkes "Sovyetler Birlii Sava Kahramanlar" karmt. Avrupa, ABD sayesinde dirildi. Eski Avrupa altst olmutu. Milyonlarca Yahudi ya yok edildi ya da ktay terk etti. Bata Almanya ve Avusturya olmak zere, byk bir entelektel knt grld. Alman niversiteleri bir daha eski ltsna kavuamad. Amerika Birleik Devletleri ktann btn akademik ve teknik zenginliini ithal etti. Eski hayat ve zgn kltr kayboldu. Dirilme ABD desteiyle mmkn oldu. Amerikan kltr ve Amerikanizm, Avrupa lkelerinin yaam kltrn kendine benzetti. Bugnk AB bile eski Avrupa'y geri getiremez. 1945 yaznda Roosevelt, Churchill ve Stalin arasnda cereyan eden Potsdam Konferans Krk Ambar Sohbetleri Avrupa'ya kendine gre bir ekil verdi, yani ikiye bld. Zaten tarmsal karakterli ve ekoslavakya hari sanayi bakmndan Bat'dan geri olan Dou Avrupa lkeleri bu blnmeyle kltrel balarn da kopardlar. Sonuta bugnk acayip ve sarslm Dou Avrupa ortaya kt. En feci olay, paralanan ailelerdi. Dou'dan almak iin Almanya'ya srlen Sovyet vatanda iiler, Sovyet idaresi tarafndan "pheli ahs" olarak grldnden, birou lkede kalan oluk ocuunu bir daha gremedi. Kruev devrinde verilen serbesti ile bu yaralar deildi. Mteffikler Almanya'y bir daha dirilemeyecek, sanayisinin gelimesine izin verilmeyecek bir lke olarak tasarladlar. Ne var ki, Dou Almanya zerinde Sovyetlerin hegemonya kurmas, Amerikan-ngiliz blokunun bu prensipten ok abuk vazgemesini salad. 1948 ve 1949'dan itibaren Almanya'ya Amerikan sermayesi ve yardm akt. Bat Almanya eski altyaps ve insan kaynaklaryla modern bir endstri kurdu ve kendisini yenen ngiltere ve Fransa'y sollad. Bir kuak iinde tekrar Avrupa devi haline geldi. Gerekte yaad kltrel ykmn farkna varmayan bu lke, iktisad mucize dedii bu dnemde etraf kmseme srecine girdi. Yeni Almanya'nn Hristiyan muhafazakrlar veya szde sosyal demokratlaryla yeni bir saldrgan tavr iinde olduu aktr. ok kr asker miras I. Dnya Sava' ndan sonraki gibi deildir; bir hayli gerilemitir. Eski Avrupa'nn kltrel ve teknik uzants Ortadou'ya srail olarak srad. Bu dou Ortadou Arap alemini byk alkantlara evketti, halen devam ediyor. Trkiye batllama yolundaki uzun macerasn Amerikanizm ile srdrd. Olumlu ve olumsuz etkileri vardr; ama her halkrda II. Dnya Sava'ndan sonra tarafszln getirdii birikimi kullanmas ve zamana uyum salayabilme15

si ve de iktisad rgtlenme yapsnda, ama zellikle tarmdaki deimeleriyle en ok kalknan lkelerden biridir. Toplumumuz elan bu byk deiimin getirdii sanclar yayor ve bu sanclar yznden olumlu ynlerimizi de deerlendiremiyoruz. Bir sava bitti; hatta onun getirdii Souk Sava dneminin de sona erdii syleniyor. Acaba yle mi? Hortum sadece ortalarda dolayor. II. Dnya Sava ncesinin ne ulusalclnn ne de bencilliinin bittii anlalyor. Sadece klklar deiiyor ve yalanc sylemler ye20. Yzyl ni szlk kullanyor. Ebed bar gelir mi, gelmez mi onu tartacak deiliz. Ama savunmann da nitelik deitirerek devam etmesi gerektii ak. ihtiyarlayan toplumlarn yannda genleen ve saldrganlaanlar var. Olgun ve adil sandmz toplumlar da maalesef halen 19'uncu yzyl ilerinde barndrdklarn gsteriyorlar. 8 Mays 2005 Byk Savata Trkiye kinci Dnya Sava yllarnda Trkiye "non-belligerent" denen savamayan lkelerdendi. Ama asl nemlisi bir dizi saldrmazlk pakt ve anlamalarla tarafsz lke konumunu salamt. Ankara birbirleriyle boazlaan lke diplomatlarnn faaliyet gsterdii nadir bakentlerden biriydi. Dileri birbirleriyle selamlamayan bu insanlar cumhuriyet balolarnda, trenlerde bir arada tutabilmek iin protokol harikalar yaratyordu. Tabii byk ehirler casus doluydu, eski ileri Bakan kr Kaya'nn kurduu "police-parallele" diyebileceimiz tekilat bu noktada yeterince etkili oldu. ofrler ve bina kapclar annda bilgi getiriyordu, nitekim Bykeli von Papen'e tertiplenen suikastta da havaya uan suikastnn kimliini, brakt tek delil olan ayakkaby satan maazann tezghtarlar sayesinde rendiler. Herkes ok meraklyd ve herkes her grdn olaanst bir biimde hafzasna nakediyordu. Sava biteli 60 yl oldu ama uzun Dnya Sava, savaan lkelerin ve halklarn tarihlerinde derin ve onulmaz yaralar at. Nitekim Avrupa'nn byk lkeleri artk byk deildir; iktisaden eskisine gre daha iyi durumda olsalar da, kltrel ve ilm stnlklerini kaybettikleri aktr. Trkiye, Birinci Dnya Sava'ndaki ar hatalar ve deta bo zlemlerle savaa katld iin, bu sefer ar ihtiyatkrlkla savan dnda kalm, savaa girmek ve Almanya'ya harp ilan etmek iin son aylara kadar beklemitir. Bu sava ilan da dnyay yeniden ina etmek durumunda olan "Batllara katlmak ve dnya sava sonunda 'Nazi Almanya'sna yeterince kar olmamak" thmetinden kurtulmak iindir. Savan sonlarna doru yani 1944 maysndan itibaren, cumhurbakan ve hkmet Almanlara aka sempati duyanlar deil, byle bir zan altnda olanlar dahi, sadece resm grevlerden deil, toplumsal hayattan da tasfiye etmitir. Gerek u ki Sovyetlerin bu dnemdeki Trkiye kart sylem ve davra20. Yzyl nlar, lkede panik yaratm ve komnizm kart politika Rusya'ya kar duygu ve tavrlar da artrmtr. Demek ki, hkmet16

Mays 1944'teki milliyeti sac takibatndan sonra ok vakit kaybetmeden solculara da yklenecektir. Sava iinde Trkiye'nin ithalat dzeyi ok dt. Her eyden nce endstriyel lkelerin Trkiye'ye satacaklar mal yoktu. Savaan ikin ordular btn stoklar yutuyordu. Karaky ve Eminn'nn ithalatlar limana urayacak ufuktaki bir gemiyi gzlemek ve temsilcileri araclyla ne bulurlarsa kapatmakla gn geiriyorlard. Tabii karaborsa ortal sard. Hkmet tahl karaborsasn nlemek iin sk tedbirler ald ancak bu sadece fakir kylnn cann yakt. ehirlerde un ve eker sknts vard. Vilayetin birinde kuyrukta bekleyenler hkmet konana gtrlen bir tepsi baklavay devirdiler. Ama iin dorusu asayi berkemaldi. Az saydaki polis ve jandarma ile Trkiye ynetimi savan skntlarn isyansz ve yamasz atlatt. Bu, halkn, hkmetin ve devlet ananesinin rd ortak bir baardr. Arivlerden grnen o ki, Oniki Adalar'daki talyan birliklerinin harekt bile en ince ayrntsna kadar izleniyordu. Raporlar gnderenler ise sadece adalardaki Trk aznlk deildi; Rum nfustan bile ayn hizmeti hem de cretsiz olarak grenler vard, Osmanl'dan bu yana devletin karalts sryordu. Buday karaborsasndan zengin olan "hacaa" snf, az zamanda byk ehirlerde bile kendini hissettirdi. Buna karlk sava makinesinin talepleri bitmiyordu. Trkiye elinde hammadde olarak ne varsa satt. Hatta bu hammaddeyi ileyip yar mamul hale getirecek sanayi henz kurulamadndan ferrokrom veya ilenmi alminyum deil, topraktan kan filiz olduu gibi gnderildi. O da yetmedi; ABD, ngiltere ve Almanya'nn byk firmalar yerel temsilcilerinden ot, maden ve gda namna ne bulurlarsa gndermelerini istedi. Sava sanayiinin ihtiyac, yeni icatlar ortaya karyordu; hangi bitkinin, maden cevherinin hatta toprak cinsinin ne ie yarad belli olmazd. Zaten Trkiye'nin bitki ve maden envanteri tam bilinemediinden, aratrp bir eyler bulmalar isteniyordu. Servetler birikti; planl programl kullanlmasa da bu birikim ve ardndan gelen Marshall Yardm ve zira makineleme Trkiye'de bir nesil iinde gelime ve patlama yaratt. Krk Ambar Sohbetleri Sava yllarnda ordu sknt iindeydi. Mhimmat, silah, giyim kuam derdi biliniyor. Biz ne sylesek bo; eli kalem tutan asker tarihilerin -ki bunlarn arasnda bata o dnemin gen komutanlar olan General Nurettin Tursan ve General Muzaffer Erendil de gelir- hatralarn bekliyoruz. Sava yllarnda civarda gemisi batan veya ua den mttefik ve mihver devletlerin ordularna mensup asker ve subaylar sk sk Trkiye topraklarna snrlard ve yeniden birliklerine ulaana kadar bunlar byk ehirlerin hayatna karr, elence yerlerine devam ederlerdi. Ankara'da Baba Karpi'in kendi marlarn aldrmak isteyen Alman ve ngiliz pilotlarn kavga karmalarn nasl ustalkla ve orkestrann desteiyle nlediini anlatrlar. Uzun sava yllarnn skntlar demokratik gelimeleri hzlandrd. ae datm dzgn gitmese de halkmzda dzen ve kuyruk alkanln gelitirdi. Dayankl ve sabrl bir kitle olduumuzu gsterdi, imparatorluunun son 40 yln savalar ve ykmla geiren tecrbeli bir ulusun nefes almasn ve kendine gelmesini salad. 15 Mays 200517

Sava Rzgrlar Mutlaka Hortum Deildir Her sava rzgr hortum gibi toplumlar kapp gtrmez. Baz savalarn dnda kalmak mmkndr; hrslardan, frsatlktan, bo byme ve zenginleme isteklerinden uzak duran devlet adamlar lkelerini byle felaketlerden korur. Macaristan'da Amiral Horthy'nin, Romanya'da Antonescu'nun, Bulgar devlet erknnn aksine kinci Dnya Sava'nda kim ne derse desin Trkiye bu korunmay baard. Yoksa ister Mihver lkelerinin, isterse son ylda Mttefiklerin yannda savaa katlalm; sonumuz iyi olmazd. 1943'te Mttefiklerin yannda savaa girsek; geri Mttefiklerimiz bizi bu sava giriimi zerine igal eden Almanlardan kurtarrd, ancak kurtaran Mttefik muhtemelen Sovyetler olaca iin, sonra onlardan kim kurtarrd, bilmiyorum. (kinci Dnya Sava gerekten a ve hizmeti kavgasna benzer; arada olan porselenlere, yani kk devletlere oldu.) Birinci Dnya Sava'nn felaketlerinden ders alan Trk yneticileri o devirde gerekten ustalkla savan dnda kald. Berlin kerken, Ankara'daki bykeli von Papen'in pasaportunu yeni veriyorduk. Bu anlamda Mttefiklerle birlikte sulh konferanslarna katlmak gibi bir yararmz da oldu. "Kardmz frsatlar" edebiyatna bo verin. Bir ikinci nesli harcasak da, ne Oniki Ada'y geri alabilirdik ne de Bat Trakya'y... Sadece dert torbasna derdik. Birinci Byk Savaa lzumsuz girdik. ttihatlarn bu felaketli politikasna "Bizi galipler yamalar" korkusu hkim oldu. O dnemin ttihat zmresi kendilerinin modernize ettii orduya ve bize dayatacak herhangi bir d kuvvete kar millete gvenemiyordu. Haydi savaa girdin; senden asker mi istendi ki Avusturyallara yardm iin Galiya'ya kolordu gnderiyorsun? "Msr'n fatihi" olacam diye Svey Cephesi'nde evlad- vatan dkyorKrk Ambar Sohbetleri sun... Yavuz Sultan Selim Han'n getii l nasl getiimiz malum: Kum gzl olmayan asker ve zabitann birou kr olmu. Birinci Dnya Sava'nn bu yanllklar, yakn tarihimizde kendini sk sk tekrarlayan bir ar gayretkelik psikolojisinin tezahrdr. kinci byk savan banda Mussolini de "Hitler tarih yaparken, ben darda kalamam" diye hazrlksz talya'y palas pandras savaa sokmutu, talyan askerinin korkaklndan ok, ordunun donanmszl yenilgilerde rol oynar. Saldrgan talya'nn karsnda Habeistan ve Yunanistan kan ve acyla onurlu bir tarih ina ettiler; talya ise utanla yenilgiyi tatt. Adis Abeba'ya Almanlarn yardm ile girdikleri anlalyor. Mareal Bodoglio'nun muzaffer girii bir teatral dzenlemedir. kinci byk savata General Franco daha akll hareket etti. Almanya ve talya'nn srarna ramen kendisine i harbi kazandran bu dostlarnn yannda savaa girmedi. Sadece son anda "gnl"lerden oluan nl Mavi Tmen'ini Rusya'ya yollad. Maceraperestler ve hapishane devirmelerinden oluan bu tmen iyi arpt; bylece spanya resmen savan dnda kald, Almanlarn srarn hafifletti. stelik spanya bu dnemde Portekiz ile birlikte en ok Yahudi ml18

teci kabul ettiinden, Batllarn hmn da ekmedi. Bu, mecburiyetin srkledii mutlak bir savatan ucuza syrlmann rneidir. Birileri savaa srkler; ucaza kurtulmann yolu vardr ve galiba bu politika pek deimiyor. Kazan hayalleri kurarken hesap yapmak lazmdr; askerler ve politikaclar arasnda uyum ve tecans (dayanma) lazmdr. Trkiye blgenin en gl ordusuna sahip. Snrd grnen sorunlar, snrlarmzn iine de yansm. Duman tten imparatorluun brakt sorunlar; en bata etnik kalntlar var. yle neme lazmc, ucuzuna infirat politikalar bu sorunlar dlamamza maalesef imkn vermiyor. Irak sava gelien Trkiye'nin geecei en etin imtihan. Baz ilkelerimizin olmas lazm; en kymetli hazinemiz insanlarmzdr. Snrlarmzn iinde kontrol edemeyeceimiz gelimelere ve mdahalelere msaade etmememiz lazm. Trkiye ok fazla yaknlat mttefiklerden hep zarar grmtr. Bunu ABD'li diplomatlarn tavrlarnda gzlyoruz. Amerikan aydn, gazetecisi, basit halk enesi dk derecede konukandr; o kltr slp oyu20. Yzyl nu yapmaya da pek msait deildir. Ama Washington memurlar Londra'daki meslektalarndan baz davran kalplarn alp acemice uyarlamlar. lerine gelmeyen sorular, havaya bakarak ya da duymazla gelerek savuturuyorlar. Cevap alamadmz adamlara soru sormamak ve onlara da soru sordurmamak lazm... Bu ilkeyi nce buralar iyi tanyan ABD Dileri Bakan Yardmcs Marc Grossman'a uygulayabiliriz. 5 Ocak 2003 NDEKLER 4 20. YZYIL 8 Anadolu Demiryollar'ndan Gnmze 9 Sarkam 1914-15 12 23 Nisan Meclisi 15 Savan Eiinde Bat Avrupa 17 8 Mays 1945 20 Byk Savata Trkiye 24 Sava Rzgrlar Mutlaka Hortum Deildir

27

6 Haziran'da Fransa cumhurbakan ve hkmeti, Normandiya'da ada tarihin dm noktalarndan birini tekil eden nl karmann yar gereki bir yldnmn kutlad. Kukusuz Franszlar, vatanlarnn kurtuluunda Fransa'nn roln olduundan ok vurgulamak zorundaydlar. Fransa teslim olduu vakit, bu olay bazlar iin dramatik, bazlar iin bir bilinmezlik ve hi de az sayda olmayan birtakm Franszlar iin de mitvar (!) bir balangt. Franszlarn nemli ksm ngiltere'den nefret ediyordu; ngilizlerden daha ok solculardan ve de Yahudilerden... galci Nazi Almanyasnn karsnda yenilenlerin aresizlii iindeydiler. General Charles de Gaulle yle anlalyor ki mutlak ounluun deil, inat ve onurlu bir aznln lideri olarak mill sahnede yerini almt. Fransa'nn igalindeki artlar ve Almanlarn tutumu, phesiz Polonya, ekoslovakya, hele Rusya ile karlatrlamazd. Franszlar, Almanlar iin, byk Charles'n torunlar olan ku19

zenlerdi. Avrupa bu iki unsurdan oluuyordu ve yeniden onlar tarafndan kurulmalyd. Bu nedenle, Fransa igali phesiz Polonya, ekoslovakya ve hele Rusya gibi ar artlarda yaamayacakt. Malup Fransa, grd hakarete ramen, bu havadan yararlanma yolunu seti. Verdun kahraman Mareal Petain bakanlnda, gneydeki Vichy hkmeti ibirliini kabul etti. Fransz dili ve mutfa ve kltr Almanlarn hayranln ekerdi. birliki Fransa, akas Avrupa tarihinde birlii gerekletirecek bir safhaya girdiine inanmtr. lk safhada, de Gaulle'c direnie Moskova'nn uzlamac tavrn izleyen komnistlerin de pek iltifat etmedii aktr. Ancak 1941'in haziran aynda Sovyetler ile sava baladktan sonradr ki Fransz direniinde solcularn pay ok artt. Bu nedenle direni efsanesi pek fazla renklendirilip bytlmemelidir. Gerek; Fransa'y n planda Amerikallar ve ngi20. Yzyl lizler kurtard. 1943'te Sicilya ve Gney talya'ya kan Amerikan ve Britanya kuvvetleri, bir yl sonra daha byk ve fedakrca bir hamleyi, 1944'n 6 Haziran'nda Normandiya kylarnda gerekletirdiler. Kanl bir karmayd; o gnk Amerikallar bugnkler gibi deildi. Yiite arptlar, Paris nlerine geldiler ve stelik ehre General Leclerc komutasndaki Fransz birliklerinin girmesini temin ettiler; bylelikle de Fransz halknn onuruna sayg gsterdiler. Demek ki Jacques Chirac'n 6 Haziran'da Bush kart gsterilere izin vermemesi bizim basnn ok bilmilerinin tekrarlad gibi "bizden daha az demokrat olmasndan" deil, 200 bin askerini Avrupa'nn kurtuluuna kurban eden bir ulusun yldnm trenlerine gelen temsilcisine saygdan ileri geliyor. Fransa, Amerika Birleik Devletleri'nin 1944 Haziran'ndaki arln, 60 yl sonra Rusya liderini de trenlere ararak glgelemek istedi. Rusya bu savata en ok kayp veren lkedir. Kayplarda nfusa oranla Polonya bata gelir. Rusya'nn douda yapt bask, Normandiya ve talya ile birleince Nazi Almanyas ezildi. 60 yl iinde artk ideolojisi deien, eskinin kalnts ve tepkileri yok olmasa da yeni bir dnya grnn hkim olduu Almanya var. Bu Almanya'nn her zaman kil ve doru olduunu iddia edemesek de, eskisinden farkl olduu aktr. Yeni Almanya babakan ve sava sonras Alman toplumunun temsilcisi saylan Schroder, buna ramen bu trenlerde sarsld. Sorun u; Almanlar deise de, "mea culpa" (kusurunu itiraf eden) arklar yksek sesle sylese de, brleri o kadar samimi deil ve tarihi yeniden yazmay, teatral bir ekilde sahneye koymay tercih ediyorlar. te yandan, Dou ve Orta Avrupa'y kurtaran Sovyetlerin nfuzundaki ekoslavakya, Polonya ve Macaristan gibi lkelerin tarih Avrupa'dan yarm asrlk ayrl, sanldnn aksine, onarlmaz yaralar ve problemler ortaya karmtr. Avrupa'nn iindeki elikiler tkenmez; rekabet iindeki Avrupa ruhunun, rehavet iindeki ihtiyar bir nfusla nerelere gideceini bilemiyoruz. 13 Haziran 2004 1955 Yh Eyll

20

Bundan 50 yl nce stanbul bugnknden farklyd. 1955 saymna gre btn stanbul vilayeti ancak 1,5 milyona yaklaan bir nfusa sahipti. Bununla birlikte stanbullular, Anadolu'dan gelen nfus akmndan ikayet ediyordu. ikyet edilen nfus ise byk lde ailelerini brakarak gelen amele, geici ilerle uraan bekr nfustur. Aileler halindeki akm sonraki yllarn gereidir. Gecekondu henz surlarn dnda Kazleme, Zeytinburnu, Hali'ten sonra Silahtaraa gibi yerlere mahsustur. Taltarla yani bugnk Gaziosmanpaa, Balkan gmenlerinin semti olarak yeni douyordu. Semt halk hayatndan hi memnun deildi. stanbul botu. Surii ve skdar dnda seyrek yerleimli bir aland ve stanbullular yaadklar anl erefli dramatik tarihe ramen imparatorluk bakentinin det ve izgilerini henz koruyan bir kitleydi. stanbul'da yaam zordu; dar sokak ve caddelerden geen tramvayla karada, bildiimiz ehir Hatlar vapurlaryla denizde ulam salanrd. stanbul temiz ve dzenli bir ehir deildi, su sorunu vard ama ok gzeldi, doal gzellikler ve yaam her yerde hkimdi. Salacak'ta, Ortaky'de denize girilirdi, bu kentin fakiri de zengini de stanbulluydu; en azndan sylentiyle de olsa ehrin byk eserleri hakknda bilgileri vard. Hi deilse; "Sinan'n raklk eseri ehzadeba, kalfalk eseri Sleymaniye'dir, ustal Edirne'deki Selimiye imi" derlerdi. Birtakm orta snf hatunlar trbelerle birlikte ayazmalara bile ziyarete ve adaa kouurdu. Herkes Karadeniz'den akp gelen balk srlerinin mevsimini ve adresini bilmese de, bilir grnrd. Darya kar eletirici ve titizlerdi. Eski stanbul'u da benimsemilerdi. Etnik gruplar arasndaki gerilim katiyen da vurulmazd. Dedikodu ve ll bir mizahla her grup birbiri hakknda konuurdu. Eskinin stanbul'unda din-etnik gruplar arasndaki gerilim veya d20. Yzyl lama, varsa dahi Batnn bakentleriyle kyaslanamayacak kadar dk dzeydeydi. Toplumun kltrel btnlemesi ksmydi. Bugnn genlii gibi aksansz Trke konuulduunu sylemek zordu. Rumca ok konuulurdu. Helenlerin nfusu yaklak 100 bin kadard. Yine Ermenice, Judeo-Espanyol dediimiz Yahudi spanyolcas, talyanca hatta Protestan aznln konutuu Almanca ve tabii Levantenlerin Franszcas ar pazarda duyduumuz dillerdendi. stanbul kalabalk bir gayrimslim nfusa sahipti. Grnte frtna kopartacak bir gerilim ve atma yoktu. Komuluk ilikileri scakt. Yz yze ilikide hakaretten kanlr, gruplar hakkndaki kanaat dedikoduya braklrd. Ne aka bir anti-semitizm, ne ak bir anti-Helenizm ne de cemaatlerin kendi aralarnda naklettii 1915 olaylar dnda ak bir Ermeni veya Trk kart soykrm propagandas vard. 6-7 Eyll hadiseleri bir katliam deil, bir yama olarak tarihe gemitir. Balatanlar yamac deildi. Hkmetin bu ii bir politika arac olarak dnd anlalyor ama iin nereye varacan hesaplayamadklan akt. Dahas 1960'dan sonra Yassada mahkemelerinde bu yzden yarglanp mahkm edilen ynetici ve memurlarn hangisinin ne kadar sorumlu olduu da saptanm deildir. sim ve cisimle belgelenmeyen bir iddia olarak, olaylar balatan kk gruplarn Balkan devletlerinin zulmnden kap gelenler olduu ok tekrarlanyor. Tertipi grup bir mddet sonra arkalarna taklan yamaclarn karaltsndan korkup ekilmi olmal. Dorusu Balkan lkelerin21

de bu tip olaylar ska grlegelir ve hedef kitle yerli Mslmanlard. Ne var ki srf bu nedenle kk lke ovenizminin Trkiye'ye yakmayaca akt. Kbrs adasnn Helen sakinleri ngiltere'den kopup bamsz olmak istiyorlard. Ne var ki Trk aznlk hi de onlarla ayn fikirde deildi. Olmas da gerekmezdi. Birbiriyle geinemeyen iki etnik grup her zaman iin ayr politika gderler. Eer Rumlar ngiltere'yi istemiyorsa, Trkler isteyecekti. nk kendilerine Helen bir Kbrs'ta hayat hakk verileceine ikna edilmemilerdi. Halen de edilmi deillerdir. Kbrs Yunanistan'la Trkiye arasnda bir sorun haline dnt. Adada EOKA tekilatnn kurulmas ve cinayetleri tepki yaratt. Halen kimin karar verdii belli deildir. 6-7 Eyll olaylar kar tarafa bir gzda vermek iin tertiplenmi gibidir. Krk Ambar Sohbetleri 6-7 Eylln fizik grnm vitrini krlan dkkandan bulduunu gtren sorumsuz serseri bir kalabalkt. Yamalanan bakkal dkkannda balk yumurtalar ve havyar atp peynir ve helva arayanlar veya ayakkabnn yanl tekini alanlar veya pahal kuma veya krkleri gtrecei yerde sokaa atanlar sfl bir manzara oluturmutur. aresizlik ve utan en ok gn grm stanbullular sard. Dkkan yamalanan berber veya bakkal komularn sessizce ziyaret ediyorlard. Gleri yetenler komunun tezghn yeniden kurmak iin para topladlar. Bir ksm esnafn zarar devlet tarafndan tazmin edildi; fatura ibraz edemeyenlerinki eksik tazmin edildi. 6-7 Eyll olaylar srasnda kan dklm deildir. Ama soka kaplayan hava sadece hedef kitle Rumlar deil herkesi, Mslman Trkleri bile dehete drmtr. Beyolu'nun ehresi deiti; bazlarnn zannettiinin aksine stanbul asl 1963'ten sonra Helen nfusunu gndermitir. Bununla birlikte 1955 yl 6-7 Eyll olaylar Trkiye'nin dardaki adna ok zarar dokunan, aleyhte abartlan bir propaganday daima besleyen yz karas bir tertip ve kontrolszlk demektir. Anadolu'daki ve Rumeli'deki bin yllk Trk hkimiyetinin tanmad, bilmedii bu sama tertip, imparatorluun brakt miras stnde bir lekedir. II. Dnya Sava srasnda konulan Varlk Vergisi gibi anlamsz ve istismara ak uygulamayla birlikte yeni nesillerin bana bir bela olarak kalmtr. Zira bir nceki kuan brakt mli bor veya iktisad knt telafi edilebilir ama bu gibi budalalklarn brakt intiba, yeni kuaklar iin ar bir yktr. Bu toplumun bu gibi olaylar tekrar edeceini hi sanmyoruz ama olaylar da unutmak deil, iyi renmek gerekir. 6-7 Eyll olaylar bazlarnn dedii gibi 1938 Kasm'nn Almanya ve Avusturya'sndaki Kristal Gecesi gibi deildi; 1950'lerin, kabuk deitirmeye balayan ve denetimin elden kt ve mutlaka kt ynetilen stanbul'unda devlet ve toplum ananemizi zedeleyen bir lgnlkt. 4 Eyll 2005 12 Eyll'e Nasl Geldik? 12 Eyll 1980 harekt, 20. yzyl Trkiye tarihindeki drdnc asker darbedir. Birincisi 1908 Temmuz'undaki, tarihimizde II. Merutiyet olarak bilinen ihtilldi. Bu anayasal hareketin zerinden bir yl gememiken, 31 Mart 1909'da stanbul'daki kanl atma, Selanik'ten yryen dzenli ordunun birka taburundan ve yardmc sivil22

etecilerden oluan kk Hareket Ordusunun bakente gelip vaziyete hkim olmas ile bastnld. Balkan Sava srasndaki Bb- l Baskn dediimiz, gerek anlamdaki nc dnya tipi bir hkmet darbesiyle II. Merutiyet'in alkantl tarihi devam etmitir. Her olayda da aktrler hemen hemen ayndr, ekirdek ttihat ve Terakki Cemi yeti'dir. Son darbede Bb- lye giren silahrler ve balanndaki Enver Bey, Harbiye Nazr Nazm Paay katlettiler, sadrazama silah zoruyla istifaname yazdrdlar. Dahas Enver'in grlmemi bir cretle silahl olarak padiahn karsna dikilip Mahmut evket Paay Sadrazam tayin ettirmesiyle bu darbecilik gelenei dorua kmtr. O kadar kanl atmalar ve pahal tedbirlerle 1826 ylnda kaldrdmz yenieri ihtilli gelenei, maalesef daha 19'uncu yzyln ikinci yarsnda Sultan Abdlaziz'i deviren Hseyin Avni Paann hkmet darbesiyle yeniden dirilmiti. Sultan II. Abdlhamid'in diktatr rejimi bu krlmann devamn ancak otuz iki sene geciktirebildi. II. Merutiyet, darbeler zinciriyle on sene kadar srmtr; sonunda Adriyatik'ten, yani Preveze ve Arnavutluk'tan Basra Krfezi'ne kadar uzanan bir imparatorluun cenaze namaz klnmtr. Elbette ki imparatorluklar yklr ama bu ynetimin bilgisizlii ii abuklatrp sava getirmese, Arabistan daha onurlu ve oturakl bir idareyle bamsz olur, asl unsur Trk halk da 20. yzyla daha hazrlkl ve savata kaybetmedii kadrolarn yapcl ile girerdi. Cumhuriyetin kurucu nc kadrolar ttihatl yakndan tandklar ve hatta bir ara bu muhalif harekete ye olduklar iin bu taKrk Ambar Sohbetleri lihsiz olaylardan yeterince ders karmlard ve askerin siyasete karmas konusunda son derece temkinliydiler. Askerlikle idar grevler arasna kesin snrlar ektiler; askerlerin mebus olamamas gibi kanuni tedbirlerin yan sra ustalkl politik manevralarla asker mdahaleleri nlediler. 1960 darbesi, siyasetin deien ortamna ayak uyduramayan Trkiye'nin siyas ve idar kadrolarnn ortak hatasdr. nsanlar Ankara ve stanbul'daki talebe nmayiinden rkt; iktidar ve muhalefet ise ok partili hayat salkl olarak gtrme olgunluundan uzakt. Abartl ve i bir siyaset gdlyordu, muhalefetin klar da iktidarn tedbirleri kadar olgunluktan uzakt. Mays'tan sonraki Yassada safhas i ac olmayan grntler ortaya kard. Sonular itibaryla krgn bir ynetici snf ve onlarn ocuklar sonraki dnemde siyaset yaptlar. 1960'tan sonra siyas hayatta grlen deimeler; yeni partiler, yeni siyas dernek ve tartmalarla Trkiye'nin yeni bir anayasal dneme girdii grlyordu. Hi kukusuz ki baz safdil hatalar hayat zorlatryordu. Anayasa Mahkemesi dnyada rnei az bulunan bir kurulutu, zlendii gibi kurulup ilediini sylemek mmkn deildir. Cumhuriyet Senatosunun kendinden bekleneni ifa eden bir organ olmad anlald. Anayasay tamamen deitirip yenisini yapmak 27 Mays dneminin getirdii bir heyecandr. 1982 Anayasas da bir baka heyecanl grubun eseridir. Oysa rahmetli Tahsin Bekir Balta ve baz arkadalarnn stnde durduu gibi 1924 Anayasas'n tashih ve yeniden ilavelerle yrrlkte tutmak daha isabetli olurdu. 1971 asker darbesi genelde siyasi partileri kapatmad. Ne var ki Trkiye insanlarn evine kadar giren bir terr dalgasna maruz kald. Hkmetin ok iyi tekil edildii sylenemezdi. Babakan yardmcs, kartlacak yeni ceza kanununun geriye ynelik uygu23

lanaca gibi vahim hukuk hatas ieren tehditlerle siyas partileri ve Meclis d gruplar terrize etmeyi amalyordu ama gerekte hkmet gszd ve bakanlar arasnda fikr birlik yoktu. Bu dnemde iktisad hayatta bir dinginlik olduu grlyor. Siyas bakmdan ise insanlar huzursuz klnd. Sonraki dnemin bakanlarndan Altan ymen'in uak karma suuyla tutuklanmas, operasyonlardaki acemilie bir rnektir. Bu rneklerin says oktu. Ankara, hava kirliliine siyas kirliliin de eklenmesiyle entelekteller ta20. Yzyl rafndan deta boaltld, istanbul ve zmir'e g balad. Bakentin kltrel hayatnda bir dme grld. Dnem iinde siyas muhalefet Blent Ecevit tarafndan CHP Genel Bakan smet nn'ye ve askerlerle ibirlii yapan dier siyasilere kar yrtld. Hi phesiz bu cehdi Ecevit'e serbest seimlerde en byk baary getirdi. Darbeci rejim, Genelkurmay Bakan Orgeneral Faruk Grler'in garanti grlen cumhurbakanlnn, deiik kesimlerden politikaclarn ortaklaa abas sonucu engellenmesiyle sona erdi. Yukarda serbest seimden bahsettik. Serbest seim Trkiye'deki asker darbelerin sonunu getiren ve bizzat iin bandaki askerlerin mutlaka uyduklar bir ykmllktr. Bunun da nedenlerinden birisi ordudaki terfi sistemi ve hiyeraridir. Hi kimse ilelebet asker komuta mevkiinde kalamaz ve bu da sivil hayata geii hzlandran sreleri besleyen bir devlet ve toplum geleneidir. 1973 seimlerinden sonra umutlarla birlikte kanl ve atma dolu bir dnem balad. atmann niversiteleri tahrip ettii aktr. Bu atmalarn arkasnda niversite ynetimi ve retim yelerinin rol hemen hi yokken en ok onlar suland. Etrafta lm listeleri dolayordu; en messif olaylar Ord. Prof. Bedri Karafakiolu gibi sala solla ilgisi olmayan veya mit Doanay, Cahit Orhan Ttengil, Bedrettin Cmert gibi siyaset sahnesine kmayan hocalarn ldrlmeleriydi. Asayisizlik ve cinayet niversite hocasndan taradaki retmenlere, siyas parti yneticisinden fabrikatre, partiliden bakana herkesi kurban diye yutuyordu. Silahl atmann ortasnda kalanlarn serseri kurunlara hedef olmas kanlmazd. kinci Dnya Sava'nda Stalingrad savan gren bir sivil "Orada bile bu kadar korkmamtm" dedi. Mara ve orum gibi mezhep atmas grnml i sava provalar, maalesef hkmetle ordu arasndaki anlamazlklar yznden asayi ve skynetim konusunda gereken ani tedbirlerin alnmasn ve en bata skynetimin ilann geciktiriyordu. Trkiye Byk Millet Meclisi ise cumhurbakann seemiyordu; nerede kald ki olaylar nleyecek bir mill hkmet kursun. Trkiye'yi 12 Eyll darbesine srkleyen olaylar ve kurumsal atlamalar byle geliti. 11 Eyll 2005 12 Eyll Neler Getirdi? 12 Eyll 1980 sabah sadece Trkiye'nin deil, Avrupa lkelerinin televizyonlarnda da ksa aralarla srekli olarak darbe haberleri ve rportajlar veriliyordu. En ok gze arpan ve tekrarlanan manzara, Antkabir'in merdivenlerini muhtemelen bir 30 Austos sabah trmanan generaller ve subaylard. Bu mutantan manzara24

ile Trkiye asker bir devlet ve toplumun lkesi olarak gsteriliyordu. Avrupa'daki Trk iileri ve genlerle yaplan rportajlarda herkes "Ge bile kaldlar" diyordu. Sonradan rejimi ok tenkit edecekler dahil, balangta kar gre pek yer vermiyorlard. Anlalan bu darbe istikrar iin ilk anda ho karlanmt. 1980'ler iin sert saylan bir uygulama siyas partilerin kapatlmas ve Millet Meclisi ile Senato'nun datlmasdr. Liderler ise bir Deniz Kuvvetleri ss olan Hamzakoy'da hakikaten misafir edildiler. 1960'taki Yassada olaylar herkesin hafzasna kaznmt ve Trkiye politika topunun yuvarlak olduunu anlamt. Bu ksa dnemden sonra Blent Ecevit anlalan gemiin bir muhasebesini yapt ve gelecek iin yeni bir strateji ve politika saptad. Bata partisinin merkez karar kurullar, hatta il rgtleri ve tabii milletvekili ve senatrleriyle, partili belediye bakanlar ve eski brokratlaryla ilikiyi tamamen kopard, kendisini arayanlar da kabul etmedi. Sleyman Demirel ise aksine partili partisiz, eski dostlar kadar muhaliflerine de kaplarn amt. Anlalan ulusal demokratik cephe bakanln benimsemiti. Bir olay hatrlyorum; stanbul eski milletvekili alayan Ege, Ecevit'e ulaamaynca Demirel'in kapsn alp uzun uzun dertlemiti. Aslnda Trk siyasetini gtrenlerin yalnzl ve temelsizlii aa kmt, politikacnn bu gibi zamanlarda genel bakanndan baka arayaca, bavuraca, temasa geip istiarede bulunaca ve birlikte hareket edecei zmre ve kurumlar yoktu. Trk demok20. Yzyl rasisinin yapsal zaaf o gnden bugne giderilebildi mi, dorusu tartlr. Demokrasi, rgt ve asl nemlisi gelenek demektir. Tarih uuru olmayan ve rgtsel dayanmay tekil edemeyen demokrasilerin bu dnemlerde dayanamayaca aktr. 12 Eyll niversitelerin hepsine, 12 Mart'ta Orta Dou Teknik Universitesi'ne yaatlanlar yaatt. niversiteden uzaklatrlanlar soruturmaya ve mahkemeye tabi tutulmamt. Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi ve asl nemlisi Eskiehir Anadolu niversitesi bu dnemde kadrolarn muhafaza eden kurumlarn banda gelir. Siyas hayatn sprlmesi, bir mddet sonra ehliyetsiz ve yerden bitme siyas kadrolarn oluturduu partileri yaratt gibi; Anadolu'da saysz niversite almasna ramen, niversiteler de bir daha dzelmesi zor sakat brokratik yaplara girdiler. Bunu YK sistemi mi yaratt? Cevabn evet olmas kolayclktr. Maalesef stanbul niversitesi'nin ark usul krs gelenei ve biz hocalarn iindeki idarecilik ve mevki dknlnn de bu ucube sistemin domasnda pay byktr. niversitelerde n planda zlk haklar zerinde snrlamaya gidildi, terfi edemeyen hocalarn hepsi bir mddet sonra terfi ettirildi. Fakat zlk haklar sorunu btn niversite camias ile YK' kar karya getirdi. Rayndan kan asayi ilk iki- hafta iinde alacak bir sratle dzeldi. Fakat ondan sonra Mill Gvenlik Konseyi Bakan Orgeneral Kenan Evren ve konsey yelerinin demeleri honutsuzluu artrd. Bu dnemde ilk defa Avrupa basnnda ve siyasi evrelerde oluan muhalefete Trkiye'deki aydnlar da destek verdi ve Aydnlar Dilekesi gibi bir hareket, baz ilgisiz kimselerin imzasnn alnmas ve bazlarnn gln gerekelerle imzalarn ekmesine ramen, Bat Avrupa politikac ve aydn evrelerde de destek grd. Sadan sola btn siyasilerle aydn takm, devleti yneten or25

general Kenan Evren'le kar karya geldi. Bu, Trkiye'deki devlet ananesi asndan hayrhah olmayan bir gelimedir. te burada ilgin bir saduyu rnei grld; pek tasvip edilen bir metin olmamasna ramen, Anayasa'y reddetmenin daha byk sorunlar ve gerilimler yaratacan gren halk yzde 92 orannda Anayasaya "evet" dedi. Oysa 1961 Anayasas'na verilen evet oylar ok daha dkt, 20 yl iinde Trkiye halk daha uzlamac ve adam sendeci bir tutum benimsemiti, pek haksz da Krk Ambar Sohbetleri deildi. Nihayet Trkiye'nin gelenei asker ynetimi beklenen eyleme gtrd; siyas partiler kuruldu ve 1983'te genel seim yapld. Bundan nce Anayasa gerei Mill Gvenlik Konseyi yelerinin siyas dokunulmazl salanmt ve Orgeneral Kenan Evren de cumhurbakan seilmiti. 12 Eyll darbesi iin sylenecek ok ey var; Turgut zal'n babakanl dneminde btn grltsyle ynettii iktisad politikann acl ksm yani banker iflaslar bu dnemde onun babakan yardmclna rastlar. Sk iktisad politikalarn verimli ikinci safhas ANAP'n ihtiamn hazrlad. Trkiye'nin siyas hayatnn kendilerine pek sorulmadn gren sa ve sol aydnlar bu dnemde bir diyaloa girdiler. Asker rejim ok aktr ki sa da solu da hizaya getirmek niyetindeydi. lkc genler de hapishanelere kondular ve idam edilenler oldu. Sol ve sa gruplar iinde halen kamu hizmetinden yasakl geni bir zmre vardr. 12 Eyll harekt tasvip grmedi ama Trkiye'nin zaaflar dolaysyla kanlmaz bir tarih olay olduunu kabul etmek zorundayz. 18 Eyll 2005 pin Ucu Dnya infial halinde; aresiz ve zayf olana meyl ve muhabbet gstermek insanlarn en tabii duygusu... Trkiye'de bir nabz yoklamas yaplsa, ounluk Filistinlilerden yana rey verir. "ounluk" diyorum; nk hi yle dnmeyenler de bir hayli var. Hatta hayatndan bezmi bazlar "u mitinge sarf edilecek paralar fakir fukaraya datsalar daha ok hayr duas alnr" diyor. Tabii anlat anlatabilirsen; bu i fakir fukarann hayr duas almak keyfiyeti deil, diye. Mitingler yaplyor; yaplsn ama ipin ucu da orada kayor. "Hitler'i daha iyi anladn" ngilizce yazm pankarta... Ne sen ne de senden sonrakiler anlar, Hitler'in ne olduunu ve nasl bir toplumda ortaya ktn. Hitler'i anlamak iin iki nesil eitim grp dnyay gezmeniz gerekir. "Bizim toplum dengesiz" deriz ama bu dengesizlik bazlarnn eitimsizliinden ileri gelir. Hitler'in torunlar bizimkileri Solingen'de evlerinin iinde cayr cayr tututurduunda "rk" diye barrz; sonra da bugnk kundak dazlaklarn dedesine "hak verirsek" adama ne denir diye dndnz m? En azndan hafzas yok, mant hi yok bir acayipler gruhu derler. Maalesef Mslman kitleler Bat dnyasn lafta protesto etseler de tanmyorlar. Bu yzden baz uuklar Hitler'i kendilerinin mttefiki sanmak gibi bir gaflete de dyorlar. ' Anti-semitizm dediimiz Yahudi dmanl bizim topluma Filistin'deki srail hkimiyetinden sonra girdi. Yalnz, sylemin kayna Arabistan'a da Bat kaynaklarndan girdi. Yahudilik'in menfur dnya hkimiyetini planlayan "Zion protokol" adl metin arlk Rusya polisinin 19. asrda telif ettii ve datt bir uydurmadr.26

Bu minval zere yazlan birok kitabn en vlger (avami) rneidir. Bat'nn anti-semitistleri Filistin'deki faciay bahane ederek mesel Fransa'da Yahudi mezarlklarna saldrmaya baladlar. Saldranlarn Araplardan da Yahudiler kadar nefret ettii malum. Niye diye Krk Ambar Sohbetleri sorsan hayatnn btn olumsuzluklarn Yahudi kapitalistlere ve Arap gmenlere balar. Trkiye'nin Mslman oldum olas kendine gelmek mecburiyetinde ve Filistin davas Bat'nn crufunu yani anti-semitizmini benimsemek iin geerli mazeret deil. Yahudi dmanl devlet ve millet ananemize ters bir tutumdur. Engizisyondan kaanlar dahil, Osmanl, Yahudi'yi asl ekitii kuvvet olan Hristiyan dnyaya kar bir mttefik olarak grm ve himaye etmitir. Dahilde bilhassa Rum-Ortodoks takmnn Yahudi dmanl, her Fsh bayramnda ineli f hikayeleriyle Yahudi mahallelerine saldrp Yahudileri dvmeleri ve ldrmelerini devleti-i aliyyenin jandarmas nlemitir (eski Roma geleneinden beri Yahudilerin ocuk karp, ldrp, kann hamursuzun iine kattklar efsanesi dolard. Bizde bu hikyeye inanan ilk Trk ve Mslman 20. yzylda Cevat Rfat Atlhan'dr. nk biz aslnda byle hikyelere inanmayacak kadar akll bir toplumuz). Elhak Bat dnyasnda Trklerin lehine yazan tek zmre de Yahudi aydnlar olmutur (Karl Marx dahil). nl ngiliz Babakan D'Israeli Trk taraftan politikasndan dolay parlamentoda muhalifleri tarafndan "Yahudi" diye tempo tutularak protesto edilmitir. Filistin davasnda gz kapal partizanlk deil en kil ve adil yargl yapacak bir milletiz. Bu gibi sesler bizim misyonumuza glge dryor. yi Mslman olmak iin tarihimize bilinle sahip kmak yeter. amata karmann manas yok. Memlekette bu gibi ters sesler kimsenin pek ilgisini ekmiyordu ancak Fenerbahe'nin sevilen ve baarl oyuncusu Revivo da bu gibi protestolara hedef olunca futbol ve takm akna meselenin vahametine dikkat edildi. Biz Osmanl'nn mirassyz; etrafa baka trl bakmamz, ciddi adamlar olmamz gerekir. 21 Nisan 2002 Kar Propaganda Teknikleri Malum, Londra'da Trk sanatn tantan baarl bir sergi ald. "Trkler" adn tayan bu sergi orijinal bir bileim olup gnde 10 binin stnde, rekor sayda ziyareti ekiyor. Maalesef bu baar siyas arenada bazlarn rahatsz ediyor. Siyas militanlar gzellik ve bilgiyi bile siyas bir malzeme olarak deerlendirir. Suiistimal etmeye kalkarlar. Bunun son rneklerinden biri International Herald Tribune'n 12-13 Mart tarihli saysnda Souren Melikian'm kaleme ald yazdr. Melikian sanat tarihisidir ama Trk dili ve sanat alannda bilgisizdir. Son 30 yllk Trk-Ermeni ekimesindeki gze batan en nemli noksan Ermeniler arasnda Trkolog, Trkler arasnda Ermeni uzman olmamasdr. Fakat benim grdm husus; Souren Melikian gibileri bu noksanlarn pek farknda deildir. Serginin baarsndan rahatsz oluyor ve tehir edilen malzemenin Trk sanatyla ve Trklerin tarih macerasyla alkas olmad gibi bir kar kla, bu konudaki ayrntlar deerlendiremeyecek gazete okuyucusu kitleleri et27

kilemeye alyor. Sanat tarihinde geen asrda rastlanan ilkel bir gr vard; Trk sanat dediiniz nesne ya inlidir, ya ranl, ya Arap ya da Bizansl. Bu gr maalesef Trk bilginleri deil, sanat eserlerindeki slp inceliklerini sistematik olarak incelemeye balayan Batl uzmanlar rttler. ran, Orta Asya ve Anadolu'da Trk hkimiyeti devrindeki bilgin ve sanatlarn Trk imparatorluklarnn idar organizasyonu sayesinde yeni bir yaratclk devresine girdiini gsterdiler. Mesel Seluklular ve Osmanllar ama asl nemlisi Timurlular, yzlerce, bazen bin kilometre teden eitli dallardaki ustalar rgtleyip bir yere celp ediyorlard. Sadece bu idar dehann mimaride ve sanatlarda nasl yeni bileimler meydana getirdiini dediimiz gibi Trk bilginleri deil; Avrupal ve Rus bilginler ortaya koydu. Krk Ambar Sohbetleri Son iki asrda yetien Trkologlar, Trkln sanatlarda ve mimaride gl veya az gl yeni katklarn ele aldlar. Zira Trkler imparatorluk ynetirler. mparatorluk ynetmek ayr bir sanattr. eitli milletlerin sanatlarn kendilerine gre taklit eder veya baz unsurlar ilave ederler. Bat sanat tarihileri Souren Melikian gibi deildir. Onun gr eskimi ulusalc bir yaklamdr. Mesel, Orta Asya Trk sanatnda etkisi byk olan Sodlular yani modern Tacikistan'n atalarn Trk tarihsel ve kltrel oluumundan ayrt etmek kaba bir anlaytr. Geri bugnk Tacikler de Farsa konuan her ulusu Tacik diye niteliyorlar ama ran kltr etnik blnmelere ramen bir btndr; Pamir Yaylas'ndan Azerbaycan'a kadar konuulan lehelere ramen bir ran edebiyat ve ortak bir yaz dili vardr. ran kltryle Sodlular ve ran yaylasndakiler araclyla kaynamak, ondan edebiyatta ve sanatta unsurlar almak, Trkln tarihi iin ancak bir onur ve ustalk gstergesidir. Mesel Ermeni kltrnn erken alarda eski ran'la ok mterek taraf olmasna ramen, sonralar bu rabtay devam ettirecek mahareti kaybettiini uzmanlar sylyor. Melikian, Tebrizli Mehmet Siyahkalem iin inli kopyas diyor. Bu niteleme hibir uzman ikna edemez. Ama hedef alnan zaten sergiyi gezen ortalama halktr. Bir de mzelerinizde daha ok Osmanl eseri var, onlar getirseydiniz demekle Osmanly Trklk tarihinden ayrmak gibi yavan bir abaya giriiyor. Melikian'n bu ayrmlar yapacak bir Trkiyat bilgisi olmadn herkes biliyor. Btn bir sergiyi inli, ranl, Arap hatta Bat Avrupal eserlerin Trk diye sunulmas olarak nitelemek ve kltr hrsz mterek bir Trk dmanl yaratmaya almak baya bir propagandadr. "Trkler kk bir asker aznlktr" sz yavan eski zihniyeti gsteriyor. Hibir kk asker aznlk bir yerde asrlarca kalamaz. Trklerin ran, Orta Asya ve Anadolu'daki kltrel varl imparatorluklarn getirdii bileim ve yeni sentezdir. Maalesef Nisan 1915 olaylarn gndeme getirmek iin diasporada bu gibi tartmalara da mracaat ediliyor. Oysa ortada asrlardr birbirinin kltrn ve gnlk yaamn saygyla kabullenen iki ulus vardr. Bu ortakl anlamak gelecek iin ok nemlidir. Henz Ermeni tetkiklerine girmemi ama girmesi kanlmaz olan gen Trk bilginleri umarz ileride Souren Melikian gibilerinin ucuz yntemiyle Ermeni cephe20. Yzyl28

sine saldrmazlar. nk komu iki kavmin mterek geleceklerini ina etmek iin ok hassas ve korumalar gereken bir alandr kltr. .. u sra propaganda teknikleri ilgin gelimeler gsteriyor. Yeryznde Yahudi topluluklar ile olduka hadisesiz yaayan nadir toplumlardan biri Trklerdir. Buna ramen Trklerin arasnda Yahudi dmanlnn yani antisemitizmin ykseldiini ispatlamaya almak ciddi bir aydn endiesinden ok bir safdillik veya ynlendirilmi bir zprlktr. Hitler'in "Mein Kampf" yani "Kavgam" adl kitabn Trkeye eviren Hseyin Cahit Yaln'dr. Hseyin Cahit Yaln, Hitler'in ve etrafnn tand bir Almanya dman ve Nazi aleyhtaryd, ikinci Dnya Savanda ngiltere-Fransa blokunu tutard. Bu eseri evirmesi "Herifin kard berbat eyi okuyun da grn" tutumudur. Ben bunu niversite yllarnda okumaya altm. Basit, sloganc, yavan tahlillere dayanan ve tekrardan skan bir kitaptr. Bununla beraber kitap okuma alkanl olmayan, zorluk eken kitleleri srkleyebilir. Srf Almanya'da deil, birok lkede bazen 100 binlerce baslp satlmtr. 70 milyonluk Trkiye'de 30 bin adet satlmasn bir facia diye sunmak, dediim gibi ya ciddiyetten uzaktr ya da bazlarnn zledii bir faciadr. Trkiye'de antisemitizm ok dar zmreler arasnda, zellikle kinci Dnya Sava ve sonrasnda Filistin sorunu dolaysyla yerlemitir. Trkiye ve Trk halk bir yerlerden koparlmak, izole edilmek ve yeni sulamalarla kuatlmak isteniyor. Gerekler kadar ina edilmi renkler ve yorumlar da bunda rol oynuyor. Ancak kukusuz Trklere kar propagandann en ilkelini ama etkilisini her zaman olduu gibi Trklerin kendileri yrtyor. Televizyondaki ak oturuma Gedikpaa Kilisesi'nden sayn Kirkor Aabafyan' kartrsnz. Bu seimi kendiniz yaptnz. Bilen birine sormadnz da ak. Buna ramen karsndakiler biteviye konuurken onun sz kesilir ve saat tutulur. Televizyonlarda herkese "sayn" veya "bey" diye hitap edilirken birisi; "Kirkor efendi..." diye hitap eder. urasn syleyeyim; byle yavan tekniklerle bu dava konusunda kendi insanlarmz bile ikna edip bilgilendiremezsiniz, dnyay saran uydurma propagandaya kar ise hi donatamazsnz. Bu gibi yollarla olsa olsa Trklerin aleyhinde hava yaratrsnz. Ermeni konusu ve soykrm iddias ciddi mecraya girmitir. Btn bir kavim gemi ve gelecei ile sulanyor ve mahkm edil-

40

Krk Ambar Sohbetleri

mek isteniyor. Tarih bilgisi olmayan insanlarn desteksiz konumas veya birtakm panellerin tertiplenmesi bir zgrlk konusu deildir, sorumsuzluktur. Bizim bu gibi sorumsuzluklara msamaha etmemiz doru olmaz. 20 Mart 2005 2 AB ve TRKYE Geleneini Terk Eden Avrupa Avrupa medeniyetini ksaca tasvir edenler, onu etrafndakilerden ve kendinden ncekilerden ayran balca iki nitelii zerinde29

nemle dururlar: Birincisi mzik, ikincisi dilbilim. Birincisi zerinde uzun boylu duracak deiliz. Ne Msr, ne Yunan, ne de Ortaa slam dnyas musiki alannda birbirini ok aan gelimelere imza atabilmitir. Geri bu saydmz kltrler bir niversal mzik dnyas meydana getirirler, biz de bu dnyaya mensubuz, o mzii dinleriz ve sevenimiz ounluktadr. Bat musikisinin zgn oluumu yedi asra yaylr ama esas ekillenmesi drt asrlk bir devre iindedir. Bu srede bilimsel teknik gelimelerle de byk hamle yapmtr ve Rnesans'tan beri ortaya kan ustalar ve eserleri hep dinlenir. Beeriyet tarihinde hibir kta ve hibir ada bu derecede bir zenginlik grlmemitir. Bat mzii diyorsak da, btn Batllarn deil, ancak bunun eitimini alan bir kitlenin sevdii, dinledii, icra ettii musiki anlalmaldr. Aslnda her ktada bu musikiyi sevenler ve icra edenler aznlktadr. Trk mziinin en st derecede temsil ettii Doulu mzikle bu mzii mutlaka kar karya koymak da pek anlaml saylmaz. te Garp musikisinin byk stad Yehudi Menuhin, Doulu musikiye hayrandr ve onunla Baty birletirmeye kalkan tartlr denemelere girimitir. Trk musikisinin byk statlar Hseyin Fahreddin Dede, hele Dr. Saadettin Arel gibileri de Bat musikisini iyi bilirlerdi. Zamanmzn Trk musikisi uzmanlar Ylmaz ztuna ve Murat Bardaknn Bat musikisini bildikleri ve hatta bolca dinledikleri muhakkaktr. Bat musikisi stn bir sanat daldr ve hakikaten Avrupa'nn zgn bir rndr. Avrupa'nn yeryzne nemli bir katks daha vardr; zamanlar ve meknlar kontrol etmesini salayan filoloji, yani dilbilim... Cizvit rahiplerinin daha ortaan sonunda uzak in'e ve Japonya'ya Krk Ambar Sohbetleri uzanmasn salayan dil bilgileriydi. Benedicten manastrlarnn bazlar filoloji fakltesi gibidir. Avrupa, Asya ve Afrika'y aan aratrmalar, tarihin karanlklarn aydnlatan keifler, Msr hiyerogliflerini, Mezopotamya ve Kk Asya'nn ivi yazl zenginliklerini bize ulatran bilginler Bat medeniyetinin tipik temsilcileridir. Bat bu alandaki teknik stnl, bilgi birikimi ve onun getirdii muhakeme gcyle yayor. Araplar ayaklandran Arabistanl Lawrence sadece ark dilleri ve slam'da deil, klasik filolojide de ustayd, ingilizler onun "lyada" ve "Odysseus" evirilerine bavuruyor hl. Byk arkiyatlarn hepsi Yunanca ve Latinceye vakft. Karl Marx hukukuydu ama eski Yunancay iyi bilirdi, Latince iir bile yazard. Osmanl ve ran vesikalarnn tahlilini yapan, dil ve slp zelliklerini snflandranlar hep Batllar oldu; nk bu alkanlklarn Yunan, Roma klasik metinlerini inceleyerek edinmilerdi. Bugn artk byle insan pek yetimiyor nk Batllar eitimde Yunanca ve Latinceyi terk ediyorlar. "Tercme klliyat yeter!" diyorlar. Tabii ki yetmiyor. O dilin getirecei mantk, tercme ile mmkn olmaz. 13'nc asrda Boccaccio'nun eski Latin metinlerine eiliindeki tat, lezzet ve zek prltsn bugnk Avrupa genlii tadamyor. Klasiklerin asl okunmuyor, bazen ikinci elden saptrlm yorumlar zihinleri igal ediyor. Avrupa eitimi insanlar tarih bilincinden uzaklatryor. Tarihten kopuk insan hayvanlar gibi olur diyemeyiz; nk onlar gibi olamadndan ok tehlikeli bir yaratk haline dnyor. Hayalimizdeki Avrupa'nn kaybolan ynlerinden biri daha; Avrupa hmanist geleneinden kopuyor. nk hma30

nizm bazlarmzn sand gibi kendiliinden gelen bir insan sevgisi deildir, insan alar iinde ve geni corafyada anlamaya alan bir akmdr. Bunun iin de bir teknik lazmdr, o da dilbilimdir. Konutuu dilin kklerine inmeyen, zamanlarda ve meknlarda insanlarla kendi dillerinde konumaya almayan bu yeni insanlk gittike yavanlayor ve saldrganlayor... 21 Mart 2004 Avrupa Yolunda (1) Bir yirmi drt saat iinde, hem de hkmetin en kark zamannda bir dizi kanun geti. Referandum yaplmad; ama ortann sandan soluna siyas partiler ve basnmz Trkiye'yi AB'ye sokmak iin beraber davrandlar. Deiiklik milletlerin en masum isteidir. Trkiye imparatorluu geen asrda Avrupa devletiydi; ve aslnda Avrupa devletleri camiasndan kmadk. imdi gireceimiz bu birliklerin en sonuncusudur. Ama gelecekte yeni ve daha kapal (az yeli) bir Avrupa birlii de kurulabilir. nk AB lkelerinin iinde kuzeyli kamuoyu ve sekinler genilemeden ikyetidir. Bundan sonra ne olacak? Bazlarnn sand gibi Avrupa, Trkiye'yi dlamyor; gelecein Trkiyesiz olmayacan biliyor. Ancak Trkiye'yi pazarlkta yksek bedel demeye zorluyor. Bu bedelin bir snr var ve yksek bedel dememek iin toplum ve siyasler ve medya ortak bir strateji ve slp izlemeli. Bunu becerebileceimiz pheli; Gmrk Birlii'ne girerken beceremedik, imdi de dengeli gidemiyoruz. Mesel, parlamenter rejimin geleceini dahi dnmeden her trl menf sfat yaktrdklarmz, bir gecede "dev adamlar" oldu. Dahas 1920 Byk Millet Meclisi yeleriyle ayn sraya kondu. "Tarih yazdlar" deniyor. Tarih yazmak mektup yazmaya benzemiyor, mrekkebi uzun zamanda kurur. Ne yazdklarn ocuklarmz grecek, inallah iyi sonu grrler. Modern Avrupa'da baz varsaydmz vasflar yok; baz vasflar yok oldu ve oluyor. Ama bir nitelik hep yayor, var; olgunluk ve l. ocukluklarnda anaokulunda el ele tutuarak yaptklar rondo, youn mzik dersleri ve arda elektrikli hesap makinesi satlsa da "zihinden hesap" renerek, diskoteklerden nce renilen bir, iki, l dansla ortalama Avrupal'da "l" ve "itidal" denen meleke gelimitir: ocuklar bile bizimki kadar barp armaz, niversite koridorlar bizimki gibi pazar yerine benzemez ve byleKrk Ambar Sohbetleri sine lsz yergi ve vgler de "gln" grlr. Gazetelerdeki "ak ve kara listeli" ilanlarla Avrupa demokrasisine girilmez. Bir noktaya daha aklkla deineceim. Tanzimat ve Islahat Ferman'n ilan ettiren devlet kadrolaryla, bugnkleri mukayese etmek, tarihe de siyasete de ihanet olur. Onlar cidd ve nitelikli kadrolard. 22 saatte geirilen kanunlar ileride ne gibi sorunlar kartr, tasavvur dahi etmek istemiyorum. Mehmed Emin Ali Paa, Fuad Paa ve Mustafa Reid Paa gibi Avrupa devlet adamlarnn (onlar da bugnk Avrupa'nn sradan devlet adamlar deildi) apka kardklar kadrolara maalesef sahip deiliz. Paris konvansiyonuyla Avrupa'nn saldrsn nledik, hi deilse geciktirdik. Bugn yle bir tehlike yoktur. Yolun bundan sonraki ksmnda bizi neler bekliyor, ve kimler o beklenmedik olaylar ve gruplarla didiebilecektir bilinmez. Bizim gireceimiz Avrupa, 19. yzyln beeriyet tarihini dei31

tiren Avrupas deil. O Avrupa ok eyler baaran, uygarl bilimle kuran Avrupa'yd. 20. yzyln Avrupas bu stnl oktan kaybetti. htiyar, bezgin bir ktadr. 19. yzyl Avrupas ok hain ve yamacyd da, dorusu bugnk Avrupa bu vasfn da kaptrmak zorunda kald, artk daha gsz ve dahas mazisindeki iddetten mahcuptur. Ama bu Avrupa Birlii 1960'larn Ortak Pazar lkeleri denen altl Avrupas da deildir. 1960'larda Ortak Pazar lkeleri k, temiz, mreffeh ve dedelerinin yaratt madd ve manev mirasla sslenmi, olgun bir g^el gibiydi; bilhassa diplomatlarmz bu yzden o dnyaya dahil olmaya can atyordu. adamlarmz ise i hesaba kitaba gelince cesaret edemediler. Bazlar, 1974'te birlie giri iin mazeret beyanndan dolay, sadece Babakan Ecevit'i suluyorlar ki, doru deil... Onun belki olabilecek isteini sadece orta solcu danmanlar deil, i dnyamz mensuplar ve maruf diplomatlarmz da krdlar. O zaman Avrupa'ya mracaat etsek, Yunanistan da bizimle birlikte alnmayacakt, d siyasetimizde Yunanistan unsuru Demokles'in klc olmaktan kacakt. Konuya devam edeceiz... 11 Austos 2002 Avrupa Yolunda (2) Bugnk Avrupa artk o 1960'larn gizemli ve muhteem mazisi olan gzeli deil; hele Almanya'nn bnyeye dahil ettii ve edecei, kendi kltrel sahas olan Orta Avrupa ve Balkanlar'dan sonra pek de k bir seyahat grubuna katlmayacamz bilmeliyiz. ok insann gzden kard bir gerek var: Trkiye de 1960'larn krsal, fakir lkesi deil. Krk ylda nemli bir burjuvazi ortaya kt. Orta snflarn eitim seviyesi ve dnya grgleri artt. Artk dnyann kysnda deil, merkezinde kavga ediyoruz. Sorunlarmz da gibi ylm ama baardklarmz da da gibi. Bu nedenle birlie girdikten sonra biz de bu rengrenk kalabaln iinde erimeyecek bir politika izlemeliyiz, oysa bugnk politik kadrolar ve hele yarm yamalak yetimi gayr ciddi brokratlar nitelike deitiremezsek, byle bir tavr ve politikay zor gtrrz. En ok dikkat edeceimiz konu eitimdir. Avrupa, eitimi gerileyen ve zlen bir kta. Bunu politikaclar da eitimciler de itiraf etmek ne kelime, haykryorlar. Ama yine bir zm gelmiyor. Avrupa'da II. Dnya Sava'ndan sonraki bilinsiz sosyal demokrat politikalarla kuvvetli lise eitimi cvd. stne neo-liberal politikalarla niversiteler de berbat edildi. Bilhassa sosyal ve beer bilimler gibi, mazide Avrupa'nn beeriyete hediyesi olan dallar trplendi. Garip ilkeler konuyor; bte ksntlar tevik ediliyor. Trkiye bu ortak politikalara ve havaya uyarsa yeni kurulan baarl niversitelerine ok yazk olur. Beenin veya beenmeyin, ngiliz niversiteleri haricinde bu ktada Boazii yok, ODT, Galatasaray, Bilkent, Glsm Salamer gibi rektrler ve arkadalarnn slah ettii T yok. Trkiye onlarca yl ncesinden, ABD ve israil gibi lkelerin yksek renim kurumlarn model alarak slahata balad. Meyvelerini de devirmekte. Bu nedenle eer imdi yanatmz camiann yksek renimi ile benzeirsek vay halimize; ancak "decadence" yani inhitat taklit ederiz. Krk Ambar Sohbetleri32

Buna karlk lise eitimimiz 1950'lerden itibaren sahip olduu eski Avrupa dzeyinden ok ey kaybetti. O konuda da ciddi reformlar yapmamz gerekir. Geri btn dnyada orta eitimde k var; ama bu Mill Eitim Bakanl'yla biz ne Avrupa'ya ne de Asya'ya gidebiliriz. ok ciddi olmamz gereken bir dneme girdik. Eskisinden daha etrafl dnmek, tedbirler almak zorundayz. TBMM'de sratle geirilen uyum kanunlar ileride hukuk teknii ynnden bamza ok iler aabilir. Oturumlarda bu gzlendi; bir muhterem YTP'li milletvekili Vakflar Kanunu'nun lehinde konuuyordu, savunmasn temellendirdii tarih bilgiler vahim hatalar ieriyordu. Avrupa'da hukukular ok iyi tarih ve hukuk tarihi bilir. MHP'li bir muhterem milletvekilimiz Yahudi, Ermeni ve Rumlardan sz ediyordu. Bu topluluun tarihimizdeki konumunu bilmiyor; belli ki seim blgesinde her cemaatten de kimse yok. Etnisite, aznlk vs. konularnda bu kadar ezbere politika yapamayz. nk Avrupa ktas bata Germanik grup ve Macarlar olmak zere yakn gelecekte aziz lkemizi bu konularda hrpalamaya hazrlanyor. Bu ekimede hukukumuzu savunmak iin bilmek zorundayz. Kar grl gruplar ezbere konuuyorlar. Patrikhane'den Vatikan kmaz, nk Ortodoksi Katolisizm deildir. Paralanm bir dnyadr. Slavlk bu dnyaya hkmetmeye alyor. te yandan baz safdiller gibi Fatih Kaymakam'na bal bir Patrikhane'den sz etmek de glntr. niversal (cihanmul) bir imparatorluun istesek de istemesek de varisi olan bizler, kiliseler konusunda ecdadn kurduu idarenin ustaln renmek ve izlemek zorundayz. Kocaman bir kta; skandinavyalyla Almann, kalyanla spanyolun ne kadar birbirine benzemedii ak. Avrupal kim? Gtebourg'lu mu, Sicilyal mi; Yunanl m ngiliz mi? spanya'nn kylleri kuzey lkelerinin hayatlarna getirdii refaha "evet" ama hayat tarzna iddetle "hayr" diyorlar. Bizim nce kltrel envanterimizi karp kimliimizi saptamamz lazm. Bugnk Avrupa ktasnn kltrndeki ortak yn artk maalesef Yunan-Latin kltr deildir, o geriledi. Ortak yn sadece Amerikan tarz hayat, giyim ve yemektir; ama Amerikan brokrasisinin esneklii, iletmeciliinin yaratc ynleri Avrupa'ya topallayarak girmeye alyor ve dorusu pek de giremiyor. AB ve Trkiye Orta Avrupa ve Balkan lkeleriyle birlikte AB yesi olmak sanld gibi ok elenceli deil, skntl safhalar yaatacaktr. Ne bu lkelerin yalanan nfus yaplar ne olmayan dinamizmleri ve de iletmecilik alanndaki intibakszlklarn gz nne almadan bu arkadalarla gelecee mutlu bir yolculuk yapacamz dnmemeliyiz. Avrupa Birlii'ne giderken en nemli zenginliimiz gen nfusumuzdur; stelik eitim alanndaki sonsuz sorunlarmza ramen Trkiye nfusunun nc Dnya lkelerine gre eitimli olduunu unutmamalyz. Bu nfusu byle birliklerin iinde dengesizce harcamaktan kanmalyz. Zaman daha ne gibi sorunlar karr bilinmez ama lkelerin gelecei iin izilen bu gibi planlar, ev deitirmeye veya dn yapmaya benzemez. Tarihimizi dzeltilmesi zor hatalarla ina etmekten kanmalyz. Heyecan deil; dnmek, planlamak lazmdr. 18 Austos 200233

Avrupa ve Trkiye Avrupa coraf bir blge olmann tesinde, kltr ve din olarak 14'nc asrdan beri kendini tasvir eden, brleriyle snrlarn eken ve stn gren bir ktadr; yani Avrupallk bir bilintir. Balkanlar ve Dou Avrupa ise bu blgenin vey ve yabanc kalm bir parasdr. Daha dorusu 18'inci asrdan beri hem Rusya halk hem Balkan halklar "Avrupa medeniyeti", "Avrupa kafas" deyimlerini en ok telaffuz eden toplumlardr ama bilhassa Balkan halklar bu vadide ok yol alm saylmazlar. Rusya ise edebiyat, musiki, gzel sanatlar, matematik ve doa bilimlerinde Avrupa medeniyeti denen kubbeyi tayan ana stunlardan birini oluturmasna ramen halen tam Avrupal saylmamaktadr. Nitekim Arnold Toynbee gibi ada tarihiliin devi bir dnr bu elikiye hakl olarak iaret etmi ve Rusya ile Trkiye'yi, istedii kadar Avrupal olsun, dlanan iki g olarak gstermitir. Batllar Rusya'y ve Trkiye'yi ne olursa olsun siyas, iktisad, kltrel ittifaklarna almak istemezler. Sovyetler Birlii'nin bir kbus haline dnt II. Dnya Sava sonrasnda, ihmal edilmez bir deer olan Trk asker yapsnn NATO'ya kabul dahi bir istisnadr. Kimse Trkiye'yi kalkndrmak iin bir ittifak dnemez ama kalknm bir Trkiye'nin ihmal edilemeyecei aktr. Bu lke son 150 yldaki yolculuuyla ve baardklaryla hem istenen hem istenmeyen ama uzak durulamayan bir gerekliktir. 18'inci asrda Fransz Akademisi adna Mousnier, Avrupa'y; "ilerleyen, deien ve bu deiimi de bilin ve bilgideki ilerlemesiyle salayan" bir camia olarak ilan eder. Akademinin gznde, "dnyann btn br blgeleri atalet ve durgunluk iindedir". Hi kukusuz Mousnier gibilerinin bu ilerleyen Avrupa'dan kast, Fransa, Almanya, ngiltere, bugnk Orta Avrupa'nn ekya ve Macaristan', kukusuz Avrupa'nn anas talya, haydi haydi spanya ve henz kmsenen skandinav lkeleridir. Dou Avrupa ve BalAB ve Trkiye kanlarn sakinleriyse Hristiyan da olsalar, bu dnyada pek kabul grmezler. Ho zaten coraf bilgisi gl okumular zmresi dnda halkn ounluu hatta biraz mektep medrese grenler dahi onlarn ne olduunu bilmez. Mesel 18'inci asrda tara Avusturyallarnn gznde "sarkl ve cbbeli tip" temsil olarak "Trk yahut Yunanl" diye adlandrlyor ve de ok kt betimleniyor. Bulgarlar ise o devirde ok kimse iin Hellen inanl ve Hellen kimlikliydi; mill uyan devrine kadar, geni kyl kitlesi dnda Bulgar st snfnn kendisi iin de keyfiyet buydu. Avrupa dnyasna Trkler dahil miydi? Corafya olarak evet ama Avrupall oluturan en etkili olumsuz unsur Trklerdi. Ortal altst eden iki dnya sava, rk terr dolaysyla doan ada siyas kltrel cemiyetler rkl lanetliyor. Demokratik bir sylem ve okul mfredat dolaysyla ok eyin deitiini, Avrupa'nn dinler st, insancl ve niversalist bir camia olduunu sanyoruz, hatta safdilce iman ettik. Acaba yle mi? Oysa Avrupallar her toplum gibi biimsel rgtlerin ve bunlarn sylemlerinin dnda, alt sosyal zmrelere ve deta bir doal afet veya bir tabiat olay gibi oluan gruplara dayanrlar. Sosyalist partilerin rklk kar34

t sylemi, mesel Almanya'nn Darmstadt ehrinde ingeneleri ehirden atmaya kalkan bir sosyalist belediye bakan gibilerinin varln nlemez. Kilisenin resm bildirgeleri Katolik cemaatinin iinde buna ters, ar grleri savunan, dikkat edelim bireylerin demiyoruz gruplarn varln bile nlemez. Muhafazakr partiler ise bir buzda gibidir. Abartl grler ok defa saklanr. Avrupa, fetihleriyle yakn zamanlarda ktann yarsna yerleen ve br yarsna yerlemeye kalkan bir camiay kabul edemiyor. Bu camia iin reddettikleri bir durum ve kabul edilemez diye betimledikleri kktendinci bir inantan ok, fakirlie has bir yaam biimidir. Polonyallarn tarih ve folklorik hafzasnda Trkler, atlarn Vistl Nehri'nde suvararak Lehistan lkesinin zgrln geri getiren halk diye bilinirdi. Gerekte 1. Cihan Sava'nda Galiya cephesinde bu kehanet gerekleti. Trk imparatorluu 18. yy. sonunda paralanan Polonya'nn varln tanmaya devam etti. Gerek aslnda bu halk inanna yakndr. Buna ramen birka gn nce Lehistan halknn temsilcileri eym denen millet meclislerinde Trk halkn Ermeni soykrm ile sulayan bir karar tasars geirdiler. Lehistan'a kar scak duygular besleyen bir kavim iin ok art52 Krk Ambar Sohbetleri

c bir olay; tarih gerekle uyumuyor. Akas Polonyallar komnizm sonras girdikleri ortamda bu gibi gsterileri ok gerekli sanyorlar. Bu kararn nedeni yalnz lkedeki Katolik saplant deil, mevcut siyas moday izleme endiesi de var. Anlalan Polonya'nn Avrupal olmas iin sadece Chopin, Kopernik, Marie Curie ve "Quo Vadis"in yazar Sienkiewicz veya Paderewski yetmiyor. Bir de byle tasarlar parlamentoda karara balamak lazm. Hi kukusuz, gereki bir siyas davran olmad ak. stesek de istemesek de, bilsek de bilmesek de, Trk toplumu son bir asrda Avrupa toplumlarndan daha hzl ve daha kkten deiimler geirmitir. Bunun belki her zaman isabetli izgiler yarattn syleyemeyiz ama Trkiye'yi itham edenler arasnda bu gerei grmeyenler en kalabalk gruptur. Kardinal Joseph Ratzinger yani yeni seilen Papa 16. Benedictus, Katolik dnyasnn bilgi birikimini en iyi temsil eden din adamlarndandr. Bir dzineyi aan dil bildii sylenir. Tarih ve felsefe konusunda bilgili; hi phesiz dndn aka sylyor. Brksel'deki diplomatlarn ve brokratlarn mulak slubundan uzak bir drstl var. Ama zihnindeki Trkler byle bir bilgi birikiminden ok uzakta. Baz dillerde renmek ve okumak dnyay tanmaya yetmiyor. Trkiye'nin slam ittifak meselesi, hem Trkleri hem etraftaki Akdeniz halklarn yeterince tanmamakla ilgilidir. Bunlar Papa'nn sandndan ok daha kkl bir tarih ve kltr yaayan fakirlemi toplumlardr. Umarz Papa kilisenin iinde bu dnyay iyi tanyan kil din adamlarndan kendisine yakn bir danmanlar grubu oluturur. Galiba niversalizm konusunda bir ksm aydnmzn ok iyimser hatta safdil olduunu kabul etmek zorundayz; hayat ve dnya sanld kadar toz pembe deil... 24 Nisan 2005 Avrupa Birlii veya35

'Magdalene Rahibeleri' TURSAK'm Sinema Tarih Bulumas Festivali'nde seyirciyi en ok etkileyen eser, rlandal Peter Mullen'in "Magdalene Rahibeleri" filmidir. Film, rlandal kasaba anlayna gre "kt yola dm kzlar" slah eden manastrlardan birinde geiyor. altrlan, aalanan zavall kk kadnlar bir mddet sonra bakaldrmaktan ok, kendilerini sulamaya ve gnah karma yoluna gidiyorlar. Manastr mistisizminin gereidir; nce zeletiri yaparken kendini aalarsn, bu yolla temizlenirsin. Ne var ki bir sre geer, bakalarn da aalamaya balar ve olmadk sulamalarla onlardan tiksinirsin. Onulmaz bir hastalktr; eitim, okuma ve terbiye ve medeniyetle ifa bulmazsn; aksine bu hastaln etkisiyle canavarlk daha da haddeden geer (rafineleir), daha cill yntemlerle olmadk safhalara ve ilemlere ular. Avrupa Birlii'ne, yani Bat Avrupal'larn St. Pierre cennetine girmek iin birtakm Dou Avrupal'larn bu sreten gemeleri gerekiyor. Mesel Romanya'da, Ukrayna'daki Alman bykeliliklerinde aznlklarla uraan mstearlar var (kartvizitlerinde bile bu unvan belirtiyorlar). Araya bykelisini bile koymadan ilgili bakanlara ktklar oluyor. Bu lkelerin aydnlar devaml gnah karyorlar. Bizde de imdi kellesi kula yerinde adamlarn toplanp bir azdan; "Daha bu safhaya gelemedik, adam olamadk, sen aynada kendine baksan ne dersin, dersimizi daha iyi hazrlayalm" veya "Bizden adam olmaz, Evropa kim biz kim?" diye attklar lklar sokaa da dkld. Sokakta ilerleyemeyen ofr, ii ters giden esnaf, stne amur sratlan, otobsn karan; "Bizi Avrupa'ya alrlar m, hele Krk Ambar Sohbetleri u kepazelie bak" diye yirmi drt saatlik yalel ekmeye balyor. Ne ngiliz, ne rlandal, ne de spanyol bunlar yapt. Ama eer alnmakta gecikilse, anslar yaver gitmese Yunanllar da ayn yaleli ekerlerdi. Benzer ynlerimiz var. Hi kimse, hibir kurum Avrupa Birlii yelerini doru drst izlemiyor, bu lkelerin evveli ve aharn bilmiyor. Sadece zenginlik hayali kuruluyor, "Dersimizi yapalm" yeni bir slogan. "Vatanda Trke konu", "Trk olmak en byk eref" gibi sloganlar yerini bylelerine terk ediyor. Fazla dnlmeden, mr boyu ezberlediklerimizin yerine yenileri ezberleniyor. Biz Trkler hayal kurmay severiz. Kylmz bir kp altn ryas grr; ertesi gn etraftaki harabelerin beline kazmay vurmaya balar. Maliyecimiz Avrupa Birlii yardmlarnn hayaliyle atolar kurar; byle bir yardm gelmeyince o zaman ne yapar bilmem. Solcularmz Avrupa Birlii iinde her sorunu zer; karakollar gler yzl kahvehane olacak, insan haklar derhal girecek, ikence bitecek. "Sokakta kavga ederken, daha ilk anda yumruk yumrua giren, birbirlerine levy e eken adamlarn memleketinde bu i nasl olur?" diye bir dnn hele. Ama bu zor; insan haklar iin ne diye mcadele edip terleyeceksin ki, denedik olmuyor nasl olsa, byle kolay yoldan gerekleeceine iman edersin biter, rahat uyku uyursun. Televizyonda; sunucusu, devlet adam, diplomat, stun yazar36

oturmular ayn arky bozuk akort armonize etmeye alyorlar. 20 yl nceki Sofya Televizyonu'nda tesadfen izlediim Bulgaristan Halk Cumhuriyeti ricalinin ak oturumlarn hatrladm. Birbirinden fark, birinin iman, brnn sska, birinin sal, brnn az sal olmasndan ibaret birtakm adamlar, ayn noktay ve ayn inanc farkl biimlerde ssleyip tartyorlard. Tahlil ettikleri konu ABD ve Sovyetler'in konumuydu. Doru tekti, phe ve sorgulamaya yer yoktu. Bizim bugnlerdeki tek dorumuz da yle... Ne var ki bizim toplum abuk bkar. Nasl lld bilinmeyen "yzde altm!?" yaknda dmeyi eviriverir. Tartmalarda rakam yok, istatistikler ayrntl deil ve mukayese hi yok. Ayn birliin iinde zenginleen rlanda ile yerinde sayan ngiltere'yi, Yunanistan ile Almanya'y, Almanya ile Fransa'nn konumunu tartp, milleti bilgilendiAB ve Trkiye ren yok. Trkiye, AB'nin yesi olmazsa batacakm deniyor; peki olmazsa sahiden batacak m? Birliin yesi olunca neler olacak? Yani kyl hazine bulacak m? Bulunca ne yapacak? Birlik yesi olunca eitim dzeyi ykselecekmi, peki btn Avrupa niin "ken eitimimiz" diye feryat ediyor? Trkiye, kinci Dnya Sava'ndan sonraki souk sava h