HISTOLOGIA i EMBRIOLOGIA

Projekt Uruchomienie kierunku studiw: Biotechnologia, specjalno: Biotechnologia Medyczna na Uniwersytecie Medycznym w odzi wspfinansowany ze rodkw Unii Europejskiej, z Europejskiego Funduszu Spoecznego, w ramach Programu Operacyjnego Kapita Ludzki.

Uniwersytet Medyczny w odzi Wydzia Nauk Biomedycznych i Ksztacenia Podyplomowego

Materiay dydaktyczne dla studentw kierunku BIOTECHNOLOGIA specjalno

BIOTECHNOLOGIA MEDYCZNAHISTOLOGIA Z ELEMENTAMI EMBRIOLOGII

Piotr M. Brzeziski Andrzej Zieliski wstp i redakcja

d, 2010 r.


Materiay dydaktyczne dla studentw kierunku BIOTECHNOLOGIA specjalno BIOTECHNOLOGIA MEDYCZNA wspfinansowane ze rodkw Unii Europejskiej, z Europejskiego Funduszu Spoecznego, w ramach Programu Operacyjnego Kapita Ludzki.

Materiay dydaktyczne s udostpniane studentom BEZPATNIE


Uniwersytet Medyczny w odzi Wydzia Nauk Biomedycznych i Ksztacenia Podyplomowego

Materiay dydaktyczne dla studentw kierunku BIOTECHNOLOGIA specjalno

BIOTECHNOLOGIA MEDYCZNAHISTOLOGIA Z ELEMENTAMI EMBRIOLOGII

Piotr M. Brzeziski Andrzej Zieliski wstp i redakcja

d, 2010 r.

Uniwersytet Medyczny w odzi

ISBN: 978-83-61058-71-1

Histologia z elementami embriologii ISBN: 978-83-61058-79-3

Copyright by Uniwersytet Medyczny w odzi d 2010

Opracowanie redakcyjne, druk i oprawa: Biuro Promocji i Wydawnictw Uniwersytetu Medycznego w odzi 90-153 d ul. Kopciskiego 20

SPIS TRECI Podstawy embriologii oglnej .................................................................................. Tkanka nabonkowa .................................................................................................. Tkanka czna ........................................................................................................... Tkanka miniowa .................................................................................................... Tkanka nerwowa. Centralny i obwodowy ukad nerwowy ...................................... Krew .......................................................................................................................... Ukad krwionony ..................................................................................................... Ukad limfatyczny ..................................................................................................... Ukad dokrewny ........................................................................................................ Ukad pokarmowy ..................................................................................................... Ukad oddechowy ..................................................................................................... Ukad moczowy ........................................................................................................ Ukad pciowy mski i eski ................................................................................... Skra i jej wytwory ................................................................................................... Podstawy technik histologicznych ............................................................................ 9 14 19 24 27 31 36 38 43 47 54 57 61 70 74

5

Zakad Cytofizjologii, Histologii i Embriologii,Katedra Morfologii i Embriologii, Uniwersytet Medyczny w odzi, 90-136 d ul. Narutowicza 60, III pitro. tel. (42) 63198 07, tel/fax (42) 630 66 18

dr n. med. Piotr M. Brzeziski; dr hab. n. med. Andrzej Zieliski profesor UM

Histologia z elementami embriologiiNauczanie histologii i embriologii czowieka ma na celu przekazanie niezbdnej wiedzy z zakresu prawidowej mikroskopowej budowy komrek, tkanek, narzdw i ukadw z uwzgldnieniem ich pochodzenia i rozwoju. Realizacja tego celu ma stworzy podstawy do opanowania wiedzy z fizjologii, biochemii, biologii eksperymentalnej oraz morfologicznych i czynnociowych aspektw biotechnologii. Nauczanie odbywa si w formie wykadw i wicze. Na wiczeniach student, w oparciu o wiedz nabyt w ramach przygotowania si do zaj oraz przekazan na wykadzie, ma za zadanie praktycznie zapozna si z budow mikroskopow tkanek i narzdw. Poniszy materia ma uatwi przygotowanie si studenta na zajcia oraz do egzaminu kocowego z przedmiotu.

Podzikowania dla dr n. med. Piotra Sarmackiego za znaczc pomoc w opracowaniu zdj.

PODSTAWY EMBRIOLOGII OGLNEJ


Plemnik jest wysoce wyspecjalizowan komrk rozrodcz msk, zawierajc haploidaln liczb chromosomw. Po kopulacji z pochwy, poprzez macic i jajowd, plemniki przedostaj si do baki jajowodu; przechodzc po drodze proces kapacytacji czyli uzdatniania - z gwki plemnika zostaje usunita osonka glikoproteinowa i zostaj odsonite receptory znajdujce si w bonie komrkowej gwki plemnika. W wyniku owulacji, ok. 14 dnia cyklu miesicznego, z jajnika do jamy otrzewnej a nastpnie jajowodu wydostaje si komrka jajowa, otoczona od zewntrz komrkami wieca promienistego i przyrodkowo osonk przejrzyst. W bace jajowodu dochodzi do zaplemnienia, czyli kontaktu plemnikw z komrk jajow. Proces ten jest wieloetapowy: 1- przeniknicie plemnika przez komrki wieca promienistego; 2 przeniknicie plemnika przez osonk przejrzyst (u czowieka pojedynczy plemnik) i 3 - zlanie si bon komrkowych plemnika i komrki jajowej, umoliwiajce wniknicie materiau genetycznego z plemnika do cytoplazmy komrki jajowej. W cytoplazmie komrki jajowej dochodzi do zapodnienia, czyli poczenia si materiau genetycznego z plemnika (mskiego) i komrki jajowej (eskiego). Powstaje diploidalna komrka zwana zygot. Jednokomrkowa zygota ulega szeregowi podziaw i przemian (bruzdkowanie) przeksztacajc si w morul i dalej w blastocyst. W blastocycie wyranie zaznaczone jest zgrupowanie komrek zwane wzem zarodkowym czyli

embrioblastem, z ktrego rozwinie si ciao zarodka, oraz trofoblast - z ktrego powstanie kosmwka. W tym okresie zarodek przemieszcza si z baki jajowodu przez jajowd do macicy, ktr osiga midzy 6-8 dniem od zapodnienia. Zarodek wraz z otaczajcymi go bonami podowymi nazywany jest jajem podowym, ktre zagnieda si w bonie luzowej macicy (implantacja). Wewntrzmaciczny rozwj czowieka dzielimy na okres zarodkowy (od powstania zygoty do 8 tygodnia ycia) i okres podowy (od 9 tygodnia do urodzenia ok. 40 tygodnia ycia = 10 miesic ksiycowy = 9 miesic kalendarzowy). W okresie zarodkowym z wza zarodkowego, po szeregu jego przeksztace, powstaj listki zarodkowe: ektoderma, entoderma i mezoderma. Powstaj pierwotne narzdy osiowe: cewa nerwowa, struna grzbietowa, prajelito a nastpnie z mezodermy somity.

9


Wyksztacaj si narzdy pierwotne, ktre ju w okresie podowym ulegn przeksztaceniu w narzdy ostateczne. Tkank czc poszczeglne ukady i struktury wewntrznarzdowe jest mezenchyma (zarodkowa tkanka czna). Podstawowym mechanizmem regulujcym rozwj zarodkowy i podowy jest indukcja embriologiczna (pierwotna i wtrna), czyli zoony proces wzajemnego oddziaywania na siebie komrek (pierwotna), grup komrek lub tkanek (wtrna), ukierunkowujcy wzajemny ich rozwj. W tym ukadzie strona wpywajca na rozwj (induktor) wytwarza czynnik indukcyjny, za druga strona ukad odbiorczy- musi wykazywa kompetencj, czyli zdolno reagowania na ten czynnik. Czsto proces ten ma charakter dwukierunkowy. Do chwili obecnej wiele czynnikw indukcyjnych pozostaje nierozpoznanych. Podczas bardzo skomplikowanych, wieloetapowych przemian prowadzcych do powstania czowieka przy bardzo wielu czynnikach wpywajcych na ten proces, nierzadko dochodzi do nieprawidowoci anatomicznych bd czynnociowych, zwanych wadami rozwojowymi. Ga nauki zajmujc si wadami rozwojowymi nazywamy teratologi (z greckiego teratos -potwr). Istnieje bardzo wiele rnorodnych czynnikw mogcych by przyczyn wad rozwojowych. Wady rozwojowe mog powsta w wyniku: zakae wirusowych (np. wirusem ryczki, wirusem grypy), zakae bakteryjnych lub pierwotniakami (np. krtkiem kiy lub toksoplazm), wad genetycznych, zaburze chromosomalnych, dziaania czynnikw chemicznych, w tym uywek i lekw (np. sole oowiu i selenu, nikotyna, alkohol, antybiotyki, leki psychotropowe), czynnikw fizycznych (np. promieniowanie jonizujce, niedotlenienie, ciepo, zimno), niedoborw lub nadmiarw ywieniowych (np. brak witamin A, B, E lub biaek lub nadmiar witamin rozpuszczalnych w tuszczach), czynnikw autoimmunizacyjnych (np. wytworzenie przeciwcia przeciwko komrkom tarczycy). W zwizku z rozwojem wiedzy na temat przyczyn wad rozwojowych wykonuje si, w granicach obowizujcego prawa, badania prenatalne (przedurodzeniowe) np. ultrasonografi, fetoskopi, biopsje, badania genetyczne.

10


Podstawowe zagadnienia do opanowania: wytwarzanie komrek pciowych, oglna charakterystyka komrek pciowych mskich i eskich; zapodnienie, mechanizm zapodnienia; rozwj zarodkowy czowieka, rnicowanie komrek zarodkowych, mechanizmy biorce udzia w rnicowaniu si komrek zarodkowych apoptoza, mechanizmy morfogenetyczne; okresy rozwoju czowieka; zjawisko indukcji embriologicznej, indukcja pierwotna i wtrna, natura induktorw przykady; rodzaje wad rozwojowych przykady. Preparaty mikroskopowe do obejrzenia i omwienia na wiczeniach: pd szczura 19 dzie rozwoju podowego.

Zwiedzanie Muzeum Embriologicznego embriologia czowieka rozwj prawidowy, teratologia. Przykadowe zagadnienia kontrolne: Podaj definicj zarodka i podu. Wymie podstawowe stadia rozwojowe zarodka. Co nazywamy zaplemnieniem, a co zapodnieniem? Wymie okresy rozwoju wewntrzmacicznego czowieka. Co nazywamy indukcj podow? Jakie znaczenie w rozwoju zarodkowo-podowym ma zjawisko indukcji? Wymie najczstsze przyczyny wad rozwojowych. Sposoby diagnozowania prenatalnego wad rozwojowych (podaj przykady). Czym zajmuje si teratologia i jakie ma znaczenie w rozwoju czowieka?

11


Pd szczura - budowa oglna, przekrj czoowy 19 DG; barwienie met. AZAN, Obiektyw 2,5x. iektyw (obrazy preparatu embriologicznego uzyskano dziki uprzejmoci dr n.med. Marka Sopi ci Sopiskiego)

Pd szczurzy rdze krgowy.

ciana kl. piersiowej Pd szczurzy puco lewe +

12


Pd szczura wtroba, trzustka, jelita. troba,

Pd szczura przepona, wtroba, odek. troba,

Pd szczura trzustka.

Pd szczura wtroba, trzustka, nerka. troba, nerka

13

TKANKA NABONKOWA

TKANKA NABONKOWA

Tkanka nabonkowa zbudowana jest z komrek cile do siebie przylegajcych, spoczywajcych na bonie podstawnej; komrki te wytwarzaj niewielk ilo substancji midzykomrkowej moliwej do zaobserwowania w powikszeniu mikroskopu

elektronowego. Tkanki nabonkowe pochodz ze wszystkich listkw zarodkowych. Tkanki te mog peni nastpujce funkcje: pokrywowo-ochronn, resorpcyjn, wydzielnicz lub zmysow. Czsto nabonki speniaj kilka funkcji rwnoczenie (np. nabonek drg oddechowych). Bona podstawna zbudowana jest z trzech warstw: blaszki jasnej (zawierajcej m.in. laminin, nidogen czcy laminin z kolagenem IV), blaszki ciemnej (skadajcej si gwnie z kolagenu IV) i warstwy wknisto-siatkowatej zbudowanej gwnie z wkien retikulinowych. Komrki nabonkowe mog by uoone na bonie podstawnej w jednej warstwie (nabonki jednowarstwowe) lub wielu warstwach (nabonki wielowarstwowe). Komrki nabonka poczone s ze sob oraz z bon podstawn wyspecjalizowanymi poczeniami. Wyrniamy trzy typy pocze midzykomrkowych: zamykajce (majce na celu uszczelnienie przestrzeni midzykomrkowych), zwierajce (majce na celu

mechaniczne powizanie komrek midzy sob i do bony podstawnej), jonowo-metaboliczne (uatwiajce przekazywanie jonw i substancji niskoczsteczkowych pomidzy komrkami). Na wolnej powierzchni komrek nabonka wystpuj wyspecjalizowane twory umoliwiajce spenianie funkcji charakterystycznej dla danego rodzaju nabonka: mikrokosmki, rbki, stereocylia lub kinetocylia. Gruczoy zewntrzwydzielnicze (np. linianki, gruczoy ojowe, potowe) oraz niektre wewntrzwydzielnicze (np. przedni pat przysadki, tarczyca, kora nadnercza) s pochodzenia nabonkowego. Komrki mog wydziela jednym z sposobw: merokrynowo, apokrynowo lub holokrynowo. Wydzielina moe by odprowadzona z gruczou: poprzez ukad przewodw wyprowadzajcych (gruczoy zewntrzwydzielnicze - egzokrynowe), do krwi (gruczoy wewntrzwydzielnicze - endokrynowe) lub do przestrzeni midzykomrkowej (gruczoy parakrynowe). Podstawowe zagadnienia do opanowania: definicja tkanki, narzdu, ukadu i organizmu; definicja tkanki nabonkowej; budowa i rola bony podstawnej, pocze

midzykomrkowych oraz tworw powierzchniowych; klasyfikacja morfologiczna i czynnociowa tkanki nabonkowej; powstawanie gruczow, sposoby wydzielania oraz drogi wydzielania - przykady. 14

TKANKA NABONKOWA

Preparaty mikroskopowe do obejrzenia i omwienia na wiczeniach: nabonki jednowarstwowe: paski, szecienny i walcowaty, nabonek wielorzdowy, nabonki wielowarstwowe: przejciowy i paski rogowaciejcy. Przykadowe zagadnienia kontrolne: Zdefiniuj pojcia: komrka, tkanka, narzd, ukad i organizm. Podaj definicj tkanki nabonkowej i omw charakterystyczne elementy jej budowy mikroskopowej. Przedstaw klasyfikacj tkanki nabonkowej w oparciu o kryteria morfologiczne i czynnociowe podajc odpowiednie przykady. Omw drogi i typy wydzielania (podaj odpowiednie przykady).

15

TKANKA NABONKOWA

Nabonek jednowarstwowy paski - krezka jelita; barwienie met. Gordon-Sweeta; obiektyw 20x ; 20x.

Nabonek jednowarstwowy paski krezka jelita; barwienie met. Gordon-Sweeta obiektyw 40x. Sweeta;

Nabonek jednowarstwowy szecienny nerka; cienny barwienie hematoksylina/eozyna; obiektyw 10x. ;

Nabonek jednowarstwowy sze szecienny - nerka; barwienie hematoksylina/eozyna obiektyw 20x. ematoksylina/eozyna;

16

TKANKA NABONKOWA

Nabonek jednowarstwowy walcowaty - jelito; barwienie hematoksylina/eozyna; obiektyw 20x. ;

Nabonek jednowarstwowy walcowaty - jelito; barwienie hematoksylina/eozyna obiektyw 40x. ematoksylina/eozyna;

Nabonek wielorzdowy z migawkami - tchawica; wy barwienie hematoksylina/eozyna; obiektyw 20x. ;

Nabonek dwuwarstwowy sze szecienny - linianka; barwienie hematoksylina/eozyna obiektyw 20x ematoksylina/eozyna;

17

TKANKA NABONKOWA

Nabonek przejciowy pcherz moczowy; cherz moczowy barwienie hematoksylina/eozyna; obiektyw 20x. ;

Nabonek przejciowy pcherz moczowy; cherz barwienie hematoksylina/eozyna obiektyw 40x sylina/eozyna;

Nabonek wielowarstwowy paski rogowaciej rogowaciejcy; barwienie hematoksylina/eozyna; obiektyw 40x. ;

Nab. wielowarstwowy paski nierogowaciej nierogowaciejcy; barwienie hematoksylina/eozyna obiektyw 20x. ematoksylina/eozyna;

18

TKANKA CZNA

TKANKA CZNA

Tkanka czna zbudowana jest z komrek i substancji midzykomrkowej. Substancja podstawowa to wkna i istota podstawowa (macierz). Tkanka czna powstaje z mezenchymy. Wrd komrek tkanki cznej wyrniamy: 1 - komrki waciwe, stale w niej wystpujce fibroblasty/fibrocyty, makrofagi, mastocyty, plazmocyty, komrki tuszczowe (te i brunatne), komrki barwnikowe i komrki niezrnicowane oraz 2 - komrki napywowe, ktrych miejscem funkcjonowania moe by tkanka czna - granulocyty, limfocyty i monocyty. Substancja midzykomrkowa skada si z wkien (kolagenowych, sprystych, retikulinowych) i istoty podstawowej (proteoglikanw i glikozaminoglikanw). Wkna kolagenowe (klejodajne) zbudowane s z fibrylarnego biaka kolagenu. Jest to najczciej wystpujce biako w organizmie czowieka (ok. 25% biaek). Makroczsteczka kolagenu skada si z trzech spiralnie zwinitych wobec siebie acuchw polipeptydowych , ktre tworz czsteczk tropokolagenu. Czsteczki tropokolagenu po pozakomrkowym poczeniu si ze sob, tworz wkienka wkna pczki wkien. Kolagen jest rozkadany przez kolagenaz. Wkna spryste (elastylowe) zbudowane s z glikoproteiny - elastyny i zatopionych w niej wkienek mikrofibryliny. Wkna spryste wytwarzaj liczne rozgazienia i s rozcigliwe nawet do 150% pierwotnej dugoci. Prekursor wkna sprystego tropoelastyna powstaje w aparacie Golgiego komrki, a nastpnie jest wydzielana poza komrk, w przestrzeni midzykomrkowej czsteczki tropoelastyny tworz liczne wizania krzyowe tworzc elastyn. Wkna siateczkowe (retikulinowe, kratkowe, srebrochonne, argentofilne) zbudowane s z tropokolagenu, w ktrego skad wchodzi gwnie kolagen typu III; tworz one wkienka gruboci od 0,5 do 2 m i wchodz w skad zrbu wielu narzdw. Funkcje tkanki cznej: tworzy zrb (stroma) narzdw, stanowi szkielet organizmu; stanowi ochron mechaniczn dla narzdw (np. torebki cznotkankowe), jest miejscem magazynowania substancji zapasowych, bierze udzia w transporcie substancji odywczych i produktw metabolizmu; odgrywa istotn rol w obronie organizmu, bierze udzia w termoregulacji. Tkanki czne dzielimy na tkanki czne waciwe (galaretowata, wknista, siateczkowata, tuszczowa) i podporowe (chrzstne i kostne).

19

TKANKA CZNA

Tkanka chrzstna: skada si z komrek zwanych chondrocytami i substancji midzykomrkowej zawierajcej wkna i rnie zelifikowan istot podstawow, nadajc chrzstce charakterystyczn sztywno i sprysto. Tkanka chrzstna nie zawiera naczy krwiononych. Chrzstki, poza powierzchniami stawowymi, pokryte s ochrzstn zawierajc naczynia krwionone i nisko zrnicowane komrki, umoliwiajce wzrost i regeneracj chrzstki. Wyrniamy tkanki chrzstne: szklist, wknist i spryst. Tkank kostn tworz komrki (osteoblasty, osteocyty i osteoklasty) oraz substancja midzykomrkowa zawierajca cz organiczn - osteoid (ok. 25% masy tkanki) i cz nieorganiczn - izomorficzne krysztay dwuhydroksyapatytw (ok.70% masy). Jednostk czynnociowo-morfologiczn tkanki kostnej jest osteon; ma on ksztat walca uoonego rwnolegle do dugiej osi koci. W centrum osteonu znajduje si kana, w ktrym przebiegaj naczynia krwionone i nerwy otoczone tkank czn wknist wiotk. Kana osteonu otoczony jest przez 9-15 uoonych koncentrycznie blaszek kostnych systemowych. Pomidzy blaszkami wystpuj jamki kostne zawierajce osteocyty. Blaszki kostne perforowane s licznymi kanalikami kostnymi, w ktrych znajduj si wypustki osteocytw. Wyrniamy koci o budowie grubowknistej (splotowate) i drobnowknistej

(blaszkowate). Tkank kostn drobnowknis dzielimy jeszcze na tkank kostn gbczast i tkank kostn zbit. Podstawowe zagadnienia do opanowania: definicja tkanki cznej, czynno tkanki cznej, budowa i czynno komrek tkanki cznej; budowa i skad chemiczny wkien tkanki cznej; podobiestwa i rnice w budowie tkanek cznych waciwych i podporowych; budowa i czynnoci ochrzstnej i okostnej; procesy naprawcze w tkankach cznych waciwych i oporowych. Preparaty mikroskopowe do obejrzenia i omwienia na wiczeniach: tkanka czna wknista wiotka, tkanka czna wknista zbita o ukadzie regularnym, chrzstka szklista, chrzstka wknista, chrzstka sprysta, ko zbita typu Haversa. Przykadowe zagadnienia kontrolne: Zdefiniuj pojcie tkanki cznej, wymie i scharakteryzuj podstawowe morfologiczne elementy budowy tkanki cznej. Porwnaj waciwoci i budow podstawowych typw tkanek cznych waciwych i podporowych, podaj odpowiednie przykady.

20

TKANKA CZNA

Tkanka czna wknista wiotka; barwienie met. Mallory; obiektyw 10x.

Tkanka czna wknista wiotka; czna wiotka barwienie hematoksylina/eozyna obiektyw 20x ematoksylina/eozyna;

Tkanka czna zbita o ukadzie regularnym - cigno; barwienie orcein; obiektyw 10x.

Tkanka czna zbita o ukadzie regularnym - cigno; czna barwienie orcein; obiektyw 40x. ;

21

TKANKA CZNA

Tkanka chrzstna szklista i ochrzstna stna ochrz mostek; barwienie hematoksylina/eozyna obiektyw ematoksylina/eozyna; 10x.

Tkanka chrzstna szklista - mostek mostek; barwienie hematoksylina/eozyna obiektyw ematoksylina/eozyna; 40x.

Tkanka chrzstna wknista spojenie onowe onowe; barwienie met. Mallory; obiektyw 20x.

Tkanka chrzstna wknista spojenie onowe; barwienie hematoksylina/eozyna obiektyw ematoksylina/eozyna; 40x.

22

TKANKA CZNA

Tkanka chrzstna sprysta - nago nagonia; barwienie orceina/ziele janusowa; obiektyw 10x.

Tkanka chrzstna sprysta - nagonia; barwienie orceina/ziele janusowa; obiektyw 40x.

Tkanka kostna zbita ko udowa; udowa barwienie met. Schmurla; obiektyw 20x.

Tkanka kostna zbita ko udowa; udowa barwienie met. Schmurla; obiektyw 40x

23

TKANKA MINIOWA

TKANKA MINIOWA

Tkanka miniowa jest zespoem wyduonych komrek miniowych lub wkien miniowych charakteryzujcych si kurczliwoci i pobudliwoci na bodce nerwowe, hormonalne i mechaniczne. Wyrniamy tkank miniow gadk, tkank miniow poprzecznie prkowan szkieletow i tkank miniow poprzecznie prkowan serca. Podstawowymi strukturami biorcymi udzia w skurczu s miofilamenty cienkie zbudowane z aktyny, tropomiozyny i troponiny oraz miofilamenty grube zbudowane z miozyny II. W miniach wykazujcych prkowanie, biaka te wchodz w skad sarkomeru podstawowej jednostki morfologiczno-czynnociowej wkienka kurczliwego, natomiast w tkance miniowej gadkiej tworz przestrzenn sie zakotwiczon w bonie komrkowej (sarkolemmie). Szereg sarkomerw skada si na wkienko kurczliwe (miofibryl). Skurcz mini szkieletowych indukowany jest gwnie przez zakoczenia nerwowe, minia sercowego przez impuls z komrek ukadu bodzco-przewodzcego za w tkance miniowej gadkiej moe by spowodowany spontanicznie, impulsem z komrek rdmiszowych lub ukadu nerwowego, a take biakami regulatorowymi (np. prostaglandyny, kininy). Podstawowe zagadnienia do opanowania: definicja tkanki miniowej, rodzaje tkanki miniowej; ultrastrukturalne i biochemiczne wykadniki czynnoci sarkomeru; tkanka miniowa a misie; kryteria klasyfikacji tkanki miniowej morfologiczne i czynnociowe odpowiednie przykady. Preparaty mikroskopowe do obejrzenia i omwienia podczas wicze: misie poprzecznie prkowany szkieletowy, misie prkowany serca, tkanka miniowa gadka. Przykadowe zagadnienia kontrolne: Zdefiniuj pojcia: minia, tkanki miniowej, miofibrylli i miofilamentw cienkich i grubych. Zdefiniuj pojcie sarkomeru, wska biaka wchodzce w skad tej struktury i ich rol w skurczu. Omw podstawowe cechy budowy mikroskopowej tkanki miniowej poprzecznie prkowanej szkieletowej, minia sercowego i gadkiego.

24

TKANKA MINIOWA

Tkanka miniowa gadka - jelito jelito; barwienie hematoksylina/eozyna obiektyw ematoksylina/eozyna; 10x.

Tkanka miniowa gadka - jelito jelito; barwienie hematoksylina/eozyna obiektyw ematoksylina/eozyna; 40x.

Tkanka miniowa poprzecznie prkowana niowa pr szkieletowa; barwienie met. Schmurla;

Tkanka miniowa poprzecznie prkowana niowa pr szkieletowa;

obiektyw 20x.

barwienie met. Schmurla; obiektyw 40x

25

TKANKA MINIOWA

Tkanka miniowa poprzecznie pr kowana serca;

Tkanka miniowa poprzecznie prkowana serca; niowa pr

barwienie hematoksylina/eozyna obiektyw ematoksylina/eozyna; 10x.

barwienie hematoksylina/eozyna obiektyw ematoksylina/eozyna; 40x.

Nastrzyknite naczynia krwiono w miniu te krwionone szkieletowym; obiektyw 20x.

Nastrzyknite naczynia krwiono nia krwionone w miniu szkieletowym; obiektyw 40x.

26

TKANKA NERWOWA. CENTRALNY I OBWODOWY UKAD NERWOWY


Tkanka nerwowa zbudowana jest zarwno z komrek nerwowych wykazujcych cechy pobudliwoci i przewodnictwa, ich wypustek z wyspecjalizowanymi zakoczeniami nerwowymi a take z komrek glejowych wraz z wypustkami. Tkanka nerwowa skupiona jest w orodkowym i obwodowym ukadzie nerwowym; jej elementy wystpuj praktycznie we wszystkich narzdach i ukadach organizmu. Tkanka nerwowa pochodzi z neuroektodermy. Orodkowy ukad nerwowy powstaje w wyniku rozmnaania, rnicowania i dojrzewania autochtonicznych komrek cewy nerwowej oraz napywajcych do niej elementw cznotkankowych. Obwodowy ukad nerwowy powstaje z komrek neuroektodermalnych opuszczajcych cew nerwow. Komrka nerwowa skada si najczciej z ciaa komrkowego (perykarionu) oraz czsto licznych wypustek protoplazmatycznych (dendrytw) i zawsze pojedynczego neurytu (aksonu). Wkna nerwowe w obwodowym ukadzie nerwowym rzadko nie posiadaj osonki (wkna bezosonkowe); najczciej posiadaj jedn (wkna jednoosonkowe) lub dwie osonki (osonk mielinow i osonk Schwanna). Centralny ukad nerwowy skada si z istoty szarej i biaej. Istota szara jest zgrupowaniem cia komrek nerwowych (perykarionw) i ich wypustek. Zrb istoty szarej stanowi gwnie astrocyty protoplazmatyczne i wkniste. Ich wypustki wytwarzaj splecion, zbit sie zwan pilni nerwow. Ponadto w skad zrbu wchodz oligodendrocyty i komrki mikrogleju (makrofagi). Istota biaa jest nagromadzeniem wypustek komrek nerwowych i nie ma w niej perykarionw. Zrb istoty biaej stanowi gwnie astrocyty wkniste. Wypustki nerwowe maj rn grubo i mog by zmielinizowane lub bezmielinowe. Wkna nerwowe istoty biaej tworz pczki, zawierajce wkna projekcyjne, kojarzeniowe i spoidowe. Podstawowe zagadnienia do opanowania: rodzaje, budowa i czynno synaps;

neuromediatory chemiczne; budowa i czynno orodkowego i obwodowego ukadu nerwowego; rola komrek glejowych w orodkowym i obwodowym ukadzie nerwowym; udzia ukadu nerwowego w zachowaniu homeostazy; zmiany struktury i czynnoci ukadu nerwowego w czasie starzenia; procesy naprawcze w ukadzie nerwowym. Preparaty mikroskopowe do obejrzenia i omwienia na wiczeniach: izolowane wkno nerwowe dwuosonkowe, pie nerwowy (nerw), izolowane komrki nerwowe, kora mzgu i mdku.

27


Przykadowe zagadnienia kontrolne: Zdefiniuj pojcie neuronu, omw jego budow. Zdefiniuj pojcie tkanki nerwowej i nerwu oraz wymie rodzaje pocze midzy komrkami nerwowymi. Omw rol gleju w ukadzie nerwowym.

28


Wkno nerwowe dwuosonkowe nerw kulszowy; barwienie solami osmu; obiektyw 10x.

Wkno nerwowe dwuosonkowe nerw kulszowy; barwienie solami osmu; obiektyw 40x

Izolowana komrka nerwowa wielobiegunowa wielobiegunowa; barwienie karminem obojtnym; obiektyw 20x. tnym;

Komrki nerwowe rzkomojednobiegunowe rzkomojednobiegunowe; barwienie hematoksylina/eozyna obiektyw 40x ematoksylina/eozyna;

29


Pie nerwowy - nerw kulszowy; barwienie solami osmu; obiektyw 2,5x.

Pie nerwowy - nerw kulszowy kulszowy; barwienie solami osmu; obiektyw 10x.

Mdek budowa oglna; barwienie hematoksylina/eozyna; obiektyw 2,5x. ;

Komrki nerwowe gruszkowate (Purkiniego) - mdek;

barwienie hematoksylina/eozyna obiektyw 40x ematoksylina/eozyna;

30

KREW

KREW

Krew (sanguis; haima, haimatos) jest rodzajem tkanki cznej skadajcej si z komrek i pynnej istoty midzykomrkowej, zwanej osoczem (plasma). Krew powstaje

z mezenchymy. Poprzez ukad naczy krwiononych krew zaopatruje inne tkanki i narzdy w substancje odywcze, tlen i ciepo, a odbiera z nich produkty przemiany materii. Krew ponadto uczestniczy w transporcie hormonw, witamin, przeciwcia oraz innych zwizkw regulacyjnych. Osocze jest zoonym roztworem wodnym substancji drobno- i wielkoczsteczkowych, posiada zdolnoci buforowe (gwnie dziki ukadom wglanowemu i fosforanowemu) i utrzymuje lekko zasadowe pH (ok. 7, 35). U dorosego czowieka krew stanowi ok. 7% masy ciaa (u mczyzn ok. 70-85 ml/kg masy ciaa, u kobiet ok. 60-75 ml/kg masy ciaa). Wrd elementw morfotycznych krwi wyrniamy: erytrocyty, leukocyty i pytki krwi. Erytrocyty (krwinki czerwone, RBC) s dwuwklsymi krkami o rednicy od 6,7 do 8,0 m. rednio w mikrolitrze jest ich od 4,5 do 5,5 milionw. Dojrzae erytrocyty ssakw pozbawione s jdra i organelli komrkowych. Erytrocyty s komrkami wysoko wyspecjalizowanymi w kierunku transportu tlenu. Gwnym skadnikiem ich cytoplazmy jest hemoglobina (Hb). Czsteczka Hb skada si z 4 podjednostek (2-, 2-, 2- i 2-), z ktrych kada zawiera pochodn porfiryny - hem (zawierajcy Fe2+ i globin). U ludzi wyrniamy HbA1 (97%), HbA2 i HbF (hemoglobin podow). W bonie komrkowej erytrocytw znajduj si ugrupowania antygenowe determinujce tzw. grupy krwi. W krwi obwodowej leukocyty (krwinki biae, WBC) wystpuj w iloci 4000 - 9000/l. Wrd leukocytw wyrniamy: granulocyty obojtnochonne (ktre stanowi 50-65% wszystkich leukocytw), granulocyty kwasochonne (2-5%), granulocyty zasadochonne (01%), limfocyty (25-35%) i monocyty (3-8%). Pytki krwi (trombocyty) s krcymi we krwi fragmentami cytoplazmy

megakariocytw w iloci ok. 150000-400000/l . S nieregularnego ksztatu, maj rednic ok. 4 m i skadaj si z granulomeru (cz centralna pytki) zawierajcego rnego rodzaju ziarna i hialomeru zawierajcego liczne filamenty. S podstawowym elementem w utrzymaniu hemostazy, bior udzia w procesie krzepnicia krwi. Podstawowe zagadnienia do opanowania: charakterystyka morfologiczna i czynnociowa komrek krwi (puli tranzytowej); podstawowe wartoci diagnostyczne charakteryzujce krew obwodow: hemoglobina, erytrocyty, leukocyty, wzr odsetkowy leukocytw, retykulocyty, pytki krwi; pojcie hemopoezy i komrki pnia. 31

KREW

Preparaty mikroskopowe do obejrzenia i omwienia na wiczeniach: rozmaz krwi obwodowej, retykulocyty, szpik kostny Przykadowe zagadnienia kontrolne: Wymie elementy morfotyczne krwi obwodowej, krtko opisz ich budow i czynno. Podaj podstawowe dane liczbowe dotyczce krwi: ilo w organizmie, zawarto erytrocytw, leukocytw i pytek krwi we krwi obwodowej oraz wzr odsetkowy leukocytw.

32

KREW

Rozmaz krwi winka morska; barwienie May-Grunwald Giemza; obiektyw 10x. Grunwald

Rozmaz krwi winka morska winka morska; barwienie May-Grunwald Giemza; obiektyw 20x. Grunwald

Granulocyt obojtnochonny (neutrofil); tnochonny (neutrofil) barwienie May-Grunwald Giemza; obiektyw 100x. Grunwald

Granulocyt kwasochonny (eozynofile) (eozynofile); barwienie May-Grunwald Giemza; obiektyw 100x. Grunwald

33

KREW

Granulocyt zasadochonny (bazofil); ; barwienie May-Grunwald Giemza; obiektyw 100x. Grunwald

Limfocyt ; barwienie May-Grunwald Giemza; obiektyw 100x.. Grunwald

Monocyt; barwienie May-Grunwald Giemza; obiektyw 100x. Grunwald

Pytki krwi; barwienie May-Grunwald Giemza; obiektyw 40x. Grunwald

34

KREW

Retikulocyty; barwienie bkitem krezolu; obiektyw 100x. kitem

Granulocyt obojtnochonny i monocyt; tnochonny monocyt barwienie May-Grunwald Giemza; obiektyw 100x. Grunwald

Szpik kostny; barwienie hematoksylina/eozyna; obiektyw 10x. ;

Szpik kostny - megakariocyty megakariocyty; barwienie hematoksylina/eozyna obiektyw 40x ematoksylina/eozyna;

35

UKAD KRWIONONY

UKAD KRWIONONY

Ukad krwionony morfologicznie i czynnociowo dzielimy na ttnice i yy (bdce drogami transportujcymi krew i regulujcymi jej przepyw), naczynia wosowate (miejsce wymiany metabolicznej pomidzy rodowiskiem wewntrz- i zewntrznaczyniowym) oraz serce (pompa ssco-toczca). Zasadnicz czynnoci ukadu krenia jest rozprowadzanie krwi po caym organizmie. Komrki rdbonka wycieaj od wewntrz cay ukad krenia. Maj one ksztat romboidalny lub wieloktny i s silnie spaszczone; tworz one na wewntrznej powierzchni naczynia nabonek jednowarstwowy paski. Komrki rdbonka uczestnicz w wymianie substancji pomidzy oyskiem naczyniowym a przestrzeni pozanaczyniow; syntetyzuj i wydzielaj czynniki macierzy pozakomrkowej oraz hormony (endotheliny, prostacykliny), bior udzia w procesach krzepnicia, w reakcjach immunologicznych, w procesach naprawczych a take wpywaj na cinienie krwi w ukadzie naczyniowym. Wraz z bon podstawn stanowi cian naczynia wosowatego. Ttnice i yy maj podobny schemat budowy ciany, ktra skada si z bony wewntrznej (rdbonek, warstwa tkanki cznej podrdbonkowej endarteria/endovena i blaszka sprysta wewntrzna), bony rodkowej (warstwa okrnie uoonych komrek miniowych gadkich, wkien kolagenowych oraz sprystych i blaszka sprysta zewntrzna) i bony zewntrznej = przydanki (tkanka czna wknista wiotka zawierajca naczynia krwionone, zakoczenia lub zwoje nerwowe oraz komrki tuszczowe). W zalenoci od rodzaju naczynia i jego rednicy wystpuj odmiennoci w budowie i proporcjach poszczeglnych warstw jego ciany. Podstawowe zagadnienia do opanowania: budowa (z uwzgldnieniem wpywu cinienia krwi), czynno i rodzaje naczy krwiononych; rola naczy wosowatych w czynnoci tkanek i narzdw; regulacyjna czynno naczy przed i pozawosowatych w dystrybucji krwi w oysku naczy wosowatych; procesy naprawcze w ukadzie krenia; zmiany strukturalne i czynnociowe w czasie starzenia organizmu. Preparaty mikroskopowe do obejrzenia i omwienia na wiczeniach: pczek naczyniowy, naczynia wosowate w tkance cznej. Przykadowe zagadnienia kontrolne: Omw budow ciany naczynia wosowatego, wymie typy naczy wosowatych i wska miejsca ich wystpowania. Omw budow ciany ttnic i y na przykadzie naczy redniego kalibru. 36

UKAD KRWIONONY

Pczek naczyniowo-nerwowy; barwienie hematoksylina/eozyna; obiektyw 20x. ;

Pczek naczyniowo-nerwowy nerwowy; barwienie rezorcyno-fuksyn obiektyw 20x. fuksyn;

Naczynia krwionone wosowate i przedwosowate; ne przedwosowate barwienie hematoksylina/eozyna; obiektyw 20x. ;

Naczynia krwionone wosowate; ne wosowate barwienie hematoksylina/eozyna obiektyw 40x ematoksylina/eozyna;

37

UKAD LIMFATYCZNY

UKAD LIMFATYCZNY

Na ukad limfatyczny skadaj si naczynia limfatyczne, majce analogiczn budow do y porwnywalnej wielkoci, narzdy limfatyczne (wzy chonne, ledziona, grasica) oraz rozproszone w organizmie utkanie limfatyczne, w tym skupiska utkania limfatycznego wystpujce w cianach przewodu pokarmowego, drg oddechowych i skrze (MALT, GALT, BALT, SALT). Ukad limfatyczny pochodzi z mezenchymy, z wyjtkiem zrbu grasicy, ktry pochodzi z endodermy. Pierwsze naczynia limfatyczne powstaj ok. 5 tyg. ycia zarodka. Zrb narzdw limfatycznych jest zasiedlany przez limfocyty od 3 miesica ycia podowego. Intensywny rozwj narzdw limfatycznych trwa do 12-14 roku ycia; nastpnie ukad limfatyczny ulega stopniowej inwolucji (zanikowi). Gwnymi narzdami ukadu limfatycznego s wzy chonne lece na przebiegu naczy limfatycznych oraz ledziona wczona w ukad krwionony. Wzy chonne s drobnymi narzdami ksztatu owalnego lub zblionego do ziarna fasoli, pokrytymi torebk cznotkankow; le najczciej w skupiskach. Na przekroju wyrniamy warstw korow zawierajc grudki chonne (gwnie limfocyty B), stref przykorow zawierajc gwnie limfocyty T oraz cz rdzenn. Liczne naczynia limfatyczne dochodz do czci wypukej narzdu (cz korowa), za od wnki narzdu (w czci rdzennej) odchodzi pojedyncze naczynie limfatyczne odprowadzajce. Od strony wnki do wza chonnego wchodz i wychodz naczynia krwionone. ledziona jest pojedynczym narzdem lecym w jamie brzusznej pod lewym ukiem ebrowym. Na przekroju ledziony widoczne jest ciemnowiniowe to zwane miazg czerwon (naczynia wosowate zatokowe oraz miazga czerwona waciwa), i grudkowate lub pasmowate, srebrzysto-biaawe ogniska zwane miazg bia (grudki chonne oraz strefy (pochewki) okoottnicze). W ledzionie wystpuje otwarty ukad naczyniowy krew okresowo opuszcza naczynia krwionone, by po przesczeniu przez miazg czerwon waciw wrci do ukadu naczyniowego. Wanym narzdem odpowiedzialnym za rozwj odpornoci, gwnie komrkowej jest grasica. Grasica ma budow pseudozrazikow. Jej zrb stanowi siateczka utworzona z komrek nabonkowych, ktra jest zasiedlona przez limfocyty T, zwane w tym narzdzie tymocytami. W grasicy limfocyty T si namnaaj i nabieraj kompetencji

immunologicznych. Znakomita wikszo dojrzaych, prawidowych limfocytw T opuszcza grasic i zasiedla strefy grasiczozalene w obwodowych narzdach limfatycznych.

38

UKAD LIMFATYCZNY

Podstawowe zagadnienia do opanowania: oglna budowa ukadu limfatycznego; budowa i czynno wza chonnego; Grudka chonna, jako skupiska limfocytw B; strefy grasiczozalene w narzdach limfatycznych, jako skupiska limfocytw T; budowa i czynno ledziony, jako filtra wbudowanego w ukad krwionony; unaczynienie ledziony; oglna budowa i czynno szpiku kostnego i grasicy. Preparaty mikroskopowe do obejrzenia i omwienia na wiczeniach: wze chonny, ledziona, grasica. Przykadowe zagadnienia kontrolne: Omw ogln budow ukadu limfatycznego, dynamik jego rozwoju. Wyjanij pojcie inwolucji grasicy i jej znaczenia dla organizmu. Omw budow mikroskopow i czynno wza chonnego, ledziony i grasicy.

39

UKAD LIMFATYCZNY

Wze chonny budowa oglna; barwienie hematoksylina/eozyna; obiektyw 2,5x. ;

Wze chonny zatoka i beleczka eleczka; barwienie hematoksylina/eozyna obiektyw 20x. ematoksylina/eozyna;

Wze chonny cz korowa; barwienie hematoksylina/eozyna; obiektyw 20x. ;

Wze chonny cz rdzenna rdzenna; barwienie hematoksylina/eozyna obiektyw 10x ematoksylina/eozyna;

40

UKAD LIMFATYCZNY

ledziona budowa oglna; barwienie hematoksylina/eozyna; obiektyw 2,5x. ;

ledziona torebka i warstwa podtorebkowa podtorebkowa; barwienie hematoksylina/eozyna obiektyw 10x. ematoksylina/eozyna;

ledziona miazga biaa; barwienie hematoksylina/eozyna; obiektyw 10x. ;

ledziona miazga biaa, ttniczka rodkowa; barwienie hematoksylina/eozyna obiektyw 40x ematoksylina/eozyna;

41

UKAD LIMFATYCZNY

Grasica budowa oglna; barwienie hematoksylina/eozyna; obiektyw 2,5x. ;

Grasica - pseudozrazik; barwienie hematoksylina/eozyna obiektyw 10x. ematoksylina/eozyna;

Grasica cz rdzenna; barwienie hematoksylina/eozyna; obiektyw 20x. ;

Grasica - ciako grasicze (Hassala) (Hassala); barwienie hematoksylina/eozyna obiektyw 40x ksylina/eozyna;

42

UKAD DOKREWNY

UKAD DOKREWNY

Gruczoy dokrewne (glandulae endocrinae) nie maj przewodw wyprowadzajcych, ich wydzielina przedostaje si do krwi albo do pynu tkankowego. Komrki gruczoowe dokrewne mog tworzy: gruczo zwarty oddzielony od otoczenia torebk (np. przysadka, szyszynka, nadnercze, tarczyca, przytarczyce), gruczoy amfikrynowe tj. zesp komrek endokrynowych wbudowany w utkanie innego narzdu (np. wyspy Langerhansa w trzustce, komrki wnkowe w jajnikach, komrki Leydiga w jdrach) i ukad pojedynczych komrek rozsianych w rnych narzdach (APUD = Amine content Precursors Uptake

Decarboxylation = DNSE = Diffuse Neuroendocrine System). Gruczoy wydzielania wewntrznego (jako pochodne tkanki nabonkowej) wywodz si ze wszystkich listkw zarodkowych. Gruczoy dokrewne wydzielaj hormon (inkret), czyli fizjologicznie czynny przekanik chemiczny wytwarzany w specjalnych komrkach gruczow o wydzielaniu wewntrznym; przenoszony zazwyczaj przez krew do miejsca swojego dziaania, ktre polega na regulacji funkcji docelowych komrek lub tkanek (wg prof. M. Pawlikowskiego). Regulacja odbywa si poprzez zwizanie hormonu z receptorem w komrce docelowej i zmiany jej metabolizmu. Wyrniamy ponad 50 klasycznych hormonw, ktre mona zaliczy do czterech grup zwizkw chemicznych o odmiennym mechanizmie oddziaywania na komrk: hormony polipeptydowe i glikoproteinowe, hormony steroidowe, hormony bdce analogami kwasw tuszczowych oraz hormony bdce analogami aminokwasw i ich pochodnych. Podstawowe zagadnienia do opanowania: homeostaza, mechanizmy regulacyjne

homeostazy; pojcie ukadw sprzenia zwrotnego dodatniego i ujemnego o regulacyjna kora mzgowa-podwzgrze-przysadka-nadnercze-podwzgrze-kora mzgowa; zwizki

midzy regulacj humoraln i nerwow w organizmie, regulacja miejscowa (parakrynowa, autokrynowa); morfologiczne wykadniki sekrecji hormonw (na przykadzie tarczycy); budowa i czynno przysadki, szyszynki, tarczycy i nadnercza; mechanizmy dziaania hormonw - receptory bonowe i jdrowe; mechanizmy transdukcji sygnau (biaka G, kinazy biakowe, wtrne przekaniki). Preparaty mikroskopowe do obejrzenia i omwienia na wiczeniach: przysadka, tarczyca, nadnercze.

43

UKAD DOKREWNY

Przykadowe zagadnienia kontrolne: Zdefiniuj pojcie gruczou dokrewnego i hormonu. Wska rodzaje gruczow dokrewnych i podaj odpowiednie przykady. Wska na powizania czynnociowe podwzgrza i przysadki z obwodowymi gruczoami dokrewnymi. Opisz budow mikroskopow i wymie hormony wydzielane przez przysadk, tarczyc i nadnercze.

44

UKAD DOKREWNY

Przysadka mzgowa pat przedni; ; barwienie hematoksylina/eozyna; obiektyw 2,5x. ;

Przysadka mzgowa pat przedn przedni; barwienie hematoksylina/eozyna obiektyw 40x. ematoksylina/eozyna;

Tarczyca budowa oglna; Barwienie met. Mallory; obiektyw 2,5x.

Tarczyca pcherzyki; barwienie hematoksylina/eozyna obiektyw 40x ematoksylina/eozyna;

45

UKAD DOKREWNY

Nadnercze budowa oglna; barwienie hematoksylina/eozyna; obiektyw 2,5x. ;

Nadnercze warstwy kbkowata + pasmowata; bkowata pasmowata barwienie hematoksylina/eozyna obiektyw 20x. ematoksylina/eozyna;

Nadnercze warstwa siatkowata + rdze rdze; barwienie hematoksylina/eozyna; obiektyw 10x. ;

Nadnercze - rdze; barwienie hematoksylina/eozyna obiektyw 20x ematoksylina/eozyna;

46

UKAD POKARMOWY

UKAD POKARMOWY

Ukad trawienny (systema digestorium) skada si z: przewodu pokarmowego (jama ustna z jzykiem i zbami, gardo, przeyk, odek, jelito cienkie i grube oraz odbyt) oraz duych gruczow ukadu trawiennego (linianki, wtroba, trzustka). Cewa pokarmowa od przeyku po odbyt ma podobny schemat budowy. Zbudowana jest ona z czterech warstw: bony luzowej (nabonek, bona luzowa waciwa, blaszka miniowa bony luzowej), bony podluzowej (tkanka czna zawierajca gruczoy i/lub utkanie limfatyczne), bony miniowej (blaszka wewntrzna okrna, blaszka zewntrzna poduna) i bony surowiczej (odcinkowo przydanki). W zalenoci od czynnoci, poszczeglnych odcinkw przewodu pokarmowego wystpuj odmiennoci w podstawowym schemacie budowy jego ciany. Wtroba (hepar) jest najwikszym narzdem jamy brzusznej oraz najwikszym gruczoem organizmu, rednio way okoo 1400 - 1700 gramw. Podstawow jednostk anatomiczn jej budowy jest zrazik (w wtrobie ludzkiej jest prawie niewidoczny), za jednostk czynnociow - gronko wtrobowe. Wtroba bierze zasadniczy udzia w metabolizmie glukozy, lipidw i biaek, wydzielaniu ci, detoksykacji (eliminacji ksenobiotykw i szkodliwych metabolitw), wydzielaniu hormonw i witamin. Trzustka (pancreas) jest gruczoem zewntrzwydzielniczym, w ktrym znajduj si rozproszone gruczoy amfikrynowe wewntrzwydzielnicze (wyspy trzustkowe, Langerhansa). Trzustka dorosego czowieka way ok. 70-100 gramw. W komrkach pcherzykowych egzotrzustki wydzielany jest sok trzustkowy zawierajcy m.in.: trypsyn, chemotrypsyn, elastaz, lipaz, fosfolipaz, amylaz, karboksypeptydaz, DNA-aza i RNA-aza. Komrki wewntrzwydzielnicze s skupione w wyspach trzustkowych, ktre stanowi ok. 2-3% masy narzdu. Wrd komrek endokrynowych wyrniamy: komrki A wydzielajce glukagon; komrki B wydzielajce insulin; komrki D wydzielajce somatostatyn i VIP oraz komrki PP wydzielajce polipeptyd trzustkowy. Podstawowe zagadnienia do opanowania: budowa mikroskopowa poszczeglnych odcinkw cewy pokarmowej w odniesieniu do czynnoci; ukad limfatyczny bon luzowych i jego rola w procesach odpornociowych; wtroba budowa, czynno, wydzielanie ci, glikogeneza, glikoliza (uwarunkowania hormonalne), synteza biaek i tuszczw, udzia w odtruwaniu organizmu (MEOS) i przemianach hormonw, fizjologiczna regeneracja wtroby; gronko wtrobowe; trzustka budowa i czynno.

47

UKAD POKARMOWY

Preparaty mikroskopowe do obejrzenia i omwienia na wiczeniach: przeyk, odek, jelito cienkie, wtroba, trzustka. Przykadowe zagadnienia kontrolne: Omw histologiczn budow cewy pokarmowej, wska na podstawowe rnice w budowie poszczeglnych jej odcinkw. Omw podstawowe czynnoci wtroby w powizaniu z morfologi narzd i z uwzgldnieniem roli gronka wtrobowego. Omw podstawowe czynnoci trzustki (endotrzustki i egzotrzustki) w powizaniu z cechami budowy histologicznej.

48

UKAD POKARMOWY

Przeyk budowa oglna; barwienie hematoksylina/eozyna; obiektyw 2,5x. ;

Przeyk bony luzowa i podluzowa; luzowa pod barwienie hematoksylina/eozyna obiektyw 10x. ematoksylina/eozyna;

odek budowa oglnqa; barwienie hematoksylina/eozyna; obiektyw 2,5x. ;

odek gruczoy dna szyjka i trzon trzon; barwienie hematoksylina/eozyna obiektyw 20x ematoksylina/eozyna;

49

UKAD POKARMOWY

Jelito cienkie - dwunastnica budowa oglna oglna; barwienie hematoksylina/eozyna; obiektyw 2,5x. biektyw

Jelito cienkie - dwunastnica gruczoy Brunnera; barwienie hematoksylina/eozyna obiektyw 20x. ematoksylina/eozyna;

Jelito cienkie jelito czcze budowa oglna oglna; barwienie hematoksylina/eozyna; obiektyw 2,5x. ;

Jelito cienkie jelito czcze bona luzowa; barwienie hematoksylina/eozyna obiektyw 10x ematoksylina/eozyna;

50

UKAD POKARMOWY

Jelito cienkie jelito krte budowa oglna oglna; barwienie hematoksylina/eozyna; obiektyw 2,5x. ;

Jelito cienkie jelito krte - GALT GALT; barwienie hematoksylina/eozyna obiektyw 10x. ematoksylina/eozyna;

Jelito grube budowa oglna; barwienie hematoksylina/eozyna; obiektyw 2,5x. ;

Jelito grube bona luzowa; luzowa; barwienie hematoksylina/eozyna obiektyw 10x ematoksylina/eozyna;

51

UKAD POKARMOWY

Wtroba budowa oglna; barwienie hematoksylina/eozyna; obiektyw 2,5x. ;

Wtroba budowa oglna; barwienie hematoksylina/eozyna obiektyw 10x. ematoksylina/eozyna;

Wtroba triada wtrobowa; barwienie hematoksylina/eozyna; obiektyw 20x. ;

Wtroba zatoki wtrobowe + hepatocyty; trobowe hepatocyty barwienie hematoksylina/eozyna obiektyw 40x ematoksylina/eozyna;

52

UKAD POKARMOWY

Trzustka budowa oglna; barwienie hematoksylina/eozyna; obiektyw 10x. ;

Trzustka budowa oglna; barwienie hematoksylina/eozyna obiektyw 10x. ematoksylina/eozyna;

Trzustka cz zewntrzwydzielnicza trzwydzielnicza; barwienie hematoksylina/eozyna; obiektyw 40x. ;

Trzustka wyspa trzustkowa (Langerhansa) (Langerhansa); barwienie hematoksylina/eozyna obiektyw 20x matoksylina/eozyna;

53

UKAD ODDECHOWY

UKAD ODDECHOWY

Anatomicznie ukad oddechowy skada si z grnych (jama nosowa, gardo, krta) i dolnych drg oddechowych (tchawica, oskrzela, oskrzeliki, pcherzyki pucne).

Czynnociowo wyrniamy czci przewodzce (jama nosowa, jama nosowo-gardowa, krta, tchawica, oskrzela, oskrzeliki, oskrzeliki kocowe) i czci oddechowe (oskrzeliki oddechowe, przewody oddechowe i pcherzyki pucne). Podstawowymi funkcjami ukadu oddechowego s: wymiana gazowa, regulacja pH organizmu; klimatyzacja wdychanego powietrza (oczyszczanie, ogrzanie, nawilanie); regulacja temperatury; udzia w regulacji gospodarki wodnej i mineralnej; przewodzenie powietrza przez narzd powonienia i narzd fonacji; udzia w obronie immunologicznej. W czci przewodzcej ukad oddechowy jest wysany nabonkiem drg oddechowych natomiast w pcherzykach pucnych nabonkiem oddechowym. Nabonek drg oddechowych jest to nabonek wielorzdowy migawkowy (wieloszeregowy z brzekiem migawkowym). W jego skad wchodz komrki urzsione (z migawkami), komrki kubkowe (gruczoowe), komrki szczoteczkowe (receptorowe i niedojrzae), komrki ziarniste (dokrewne), komrki niezrnicowane (podstawne) oraz komrki Langerhansa. Komrki z migawkami s najliczniejsze. Na ich wolnej powierzchni wystpuje okoo 250 migawek (rzsek) a pomidzy nimi wystpuj liczne mikrokosmki. Migawki wykonuj

skoordynowany, jednoczasowy i jednokierunkowy ruch przypominajcy ruch anu zboa na wietrze. Ruch migawek przemieszcza wydzielin w kierunku garda. Na powierzchni migawek znajduje si wydzielina luzowa, wytwarzana gwnie przez komrki kubkowe, natomiast midzy migawkami znajduje si wydzielina surowicza, bdca rodowiskiem ruchu migawek i wydzielana przez sam komrk urzsion. Nabonek oddechowy jest to nabonek jednowarstwowy wycieajcy pcherzyki pucne. W jego skad wchodz pneumocyty typu I, II a u zwierzt rwnie III oraz makrofagi pucne (pcherzykowe).Wymiana gazowa w pucach odbywa si przez tzw. barier krewpowietrze. W skad tej bariery wchodz (wyliczajc od strony wiata pcherzyka pucnego): surfaktant, wypustka cytoplazmy pneumocyta typu I, poczone bony podstawne - nabonka oddechowego i naczynia wosowatego, wypustka cytoplazmy komrki rdbonka oraz bona erytrocyta. Cay pcherzyk jest opleciony gst sieci bardzo drobnych naczy krwiononych i jest wzmocniony sieci wkien sprystych. Wan rol w czynnoci puc (dziaanie przeciw obrzkowe, przeciwniedodmowe, stabilizujce wielko pcherzyka) peni surfaktant wydzielany przez pneumocytu II typu. 54

UKAD ODDECHOWY

Podstawowe zagadnienia do opanowania: budowa mikroskopowa i czynno poszczeglnych odcinkw drg oddechowych - jama nosowa, krta, tchawica, oskrzela, oskrzeliki i pcherzyki pucne; budowa i czynno nabonka drg oddechowych i nabonka oddechowego; pojcie bariery krew-powietrze; histofizjologiczne aspekty unaczynienia czynnociowego i odywczego puc; zmiany struktury i czynnoci ukadu oddechowego w czasie starzenia organizmu. Preparaty mikroskopowe do obejrzenia i omwienia na wiczeniach: tchawica, puco. Przykadowe zagadnienia kontrolne: Wymie narzdy wchodzce w skad ukadu oddechowego i opisz czynno tego ukadu. Opisz budow nabonka drg oddechowych i nabonka oddechowego. Wymie i scharakteryzuj elementy wchodzce w skad bariery krew-powietrze. Opisz budow mikroskopow tchawicy i puca

55

UKAD ODDECHOWY

Tchawica budowa oglna; barwienie hematoksylina/eozyna; obiektyw 2,5x. ;

Tchawica bona luzowa; barwienie hematoksylina/eozyna obiektyw 20x. ematoksylina/eozyna;

Puco budowa oglna; barwienie hematoksylina/eozyna; obiektyw 2,5x. ;

Puco oskrzele + oskrzelik; ; barwienie hematoksylina/eozyna obiektyw 10x ematoksylina/eozyna;

56

UKAD MOCZOWY

UKAD MOCZOWY

Ukad moczowy zbudowany jest z dwch nerek, dwch moczowodw, pcherza moczowego i cewki moczowej. Zawizki nerki ostatecznej s pochodzenia mezodermalnego. Nerki (ren; nephros) maj ksztat ziarna fasoli o wymiarach ok. 12 x 4 x 4 cm. Na ich przekroju widoczna jest cz korowa i cz rdzenna. Od strony kory do rdzenia wnikaj kolumny nerkowe. Cz rdzenna nerki zbudowana jest z 8-18 piramid. Szczyt piramidy, nazywany brodawk, znajduje si w wietle kielicha mniejszego. Nefron jest jednostk strukturaln i czynnociow nerki. Skada si z ciaka nerkowego (Malpighiego), kanalika I rzdu (bliszego), ptli nefronu (Henlego), kanalika II rzdu (dalszego). U czowieka rednia dugo nefronu wynosi 50-55 mm, a ich ilo w obu nerkach siga 4,5-6 mln. Ciako nerkowe stanowi czynnociowe poczenie ukadu krwiononego z kanalikiem nefronu. Skada si z kbuszka naczy wosowatych okienkowatych otoczonych torebk kbuszka (Bowmana), posiadajc listek trzewny i listek cienny. Blaszka cienna torebki Bowmana wysana jest nabonkiem jednowarstwowym paskim. Blaszka trzewna pokrywajca naczynia krwionone zbudowana jest z wysoce wyspecjalizowanych komrek zwanych podocytami. Mocz pierwotny powstaje w wyniku przefiltrowania osocza przez komrki rdbonka naczynia krwiononego wosowatego, bon podstawn bdc wsplnym wytworem komrek rdbonka i podocytw oraz bon filtracyjn (przeponk) rozpit pomidzy wypustkami podocytw ( wypustki s oddalone od siebie o ok. 25-60 nm). Filtracja odbywa si na drodze mechanicznej oraz bariery elektrycznej. Powierzchnia komrek rdbonka naczyniowego ma adunek ujemny, poniewa pokryta jest glikoproteinami poliaminowymi; poczone bony podstawne wykazuj rwnie adunek ujemny ze wzgldu na du zawarto glikozaminoglikanw bogatych w siarczan heparyny; powierzchnia podocytw te wykazuje adunek ujemny, ze wzgldu na du zawarto w bonie komrkowej kwasu sialowego i sialoprotein. Poniewa biaka osocza najczciej wykazuj ujemny adunek czsteczki to ich przechodzenie przez ujemnie naadowane elementy filtracyjne jest bardzo utrudniony. Kanalik I rzdu rozpoczyna si w biegunie moczowym kbuszka. Komrki jego nabonka s ksztatu szeciennego, maj silnie kwasochonn cytoplazm, zawieraj bardzo duo mitochondriw. Na wolnej powierzchni tych komrek wystpuje rbek szczoteczkowy zwikszajcy powierzchni czynn (wchaniania i wydzielania). Ptla nefronu znajduje si w rdzeniu nerki w obrbie piramid. Skada si z cienkiej, zstpujcej czci wysanej nabonkiem jednowarstwowym paskim i czci grubej, wstpujcej, wysanej nabonkiem 57

UKAD MOCZOWY

jednowarstwowym szeciennym. Kanalik II rzdu wysany jest nabonkiem szeciennym, komrki tego nabonka s mniejsze ni w kanaliku I rzdu i maj mniej kwasochonn cytoplazm, zawieraj mniej mitochondriw. W czci kanalikowej nefronu mocz pierwotny zostaje zagszczony do moczu ostatecznego. Aparat przykbuszkowy jest narzdem receptorowo-wydzielniczym, biorcym udzia w utrzymaniu homeostazy jonowej organizmu oraz regulujcym objto i cinienie krwi. W jego skad wchodz: 1- komrki przykbuszkowe (JG) bdce zmodyfikowanymi miocytami warstwy rodkowej ttnicy doprowadzajcej (wydzielaj one do krwi enzym proteolityczny renin, wpywajcy na cinienie krwi); 2 - komrki plamki gstej bdce zmodyfikowanymi komrkami nabonka czci krtej kanalika II rzdu (maj one waciwoci osmoreceptorw rejestrujcych zmiany cinienia osmotycznego moczu); 3 komrki mezangium zewntrznego, ktre porednicz w przekazywaniu sygnau pomidzy wczeniej wymienionymi komrkami. Mocz ostateczny jest odprowadzany na zewntrz przez rdnerkowo uoone kielichy mniejsze, kielichy wiksze i miedniczki oraz lece pozanerkowo moczowody, pcherz moczowy i cewk moczow. Podstawowe zagadnienia do opanowania: oglna budowa ukadu moczowego; rola poszczeglnych odcinkw nefronu w procesie powstawania moczu ostatecznego; aparat przykbuszkowy budowa i czynno. Preparaty mikroskopowe do obejrzenia i omwienia na wiczeniach: nerka, moczowd, pcherz moczowy. Przykadowe zagadnienia kontrolne: Zdefiniuj pojcie nefronu, omw budow histologiczn i czynno poszczeglnych odcinkw nefronu. Omw budow i czynno aparatu przykbuszkowego. Opisz budow mikroskopow: nerki, moczowodu i pcherza moczowego.

58

UKAD MOCZOWY

Nerka cz korowa; barwienie hematoksylina/eozyna; obiektyw 2,5x. ;

Nerka ciako nerkowe; barwienie hematoksylina/eozyna obiektyw 20x. ematoksylina/eozyna;

Nerka piramida nerkowa; barwienie hematoksylina/eozyna; obiektyw 2,5x. ;

Nerka fragment ptli Henlego; tli barwienie hematoksylina/eozyna obiektyw 40x ematoksylina/eozyna;

59

UKAD MOCZOWY

Moczowd budowa oglna; barwienie met. Mallory; obiektyw 2,5x.

Moczowd bony luzowa + mi luzowa miniowa; barwienie met. Mallory; obiektyw 20x.

Moczowd - nabonek przejciowy; barwienie met. Mallory; obiektyw 40x.

Moczowd nabonek przej przejciowy; barwienie met. Mallory; obiektyw 40x

60

UKAD PCIOWY MSKI I ESKI


Ukad rozrodczy mski zbudowany jest z jder wytwarzajcych mskie komrki pciowe (plemniki) oraz hormony pciowe, przewodw wyprowadzajcych nasienie (kanalikw prostych, przewodzikw sieci jdra, przewodw odprowadzajcych, przewodw najdrza, nasieniowodw, przewodw wytryskowych, cewki moczowej), gruczow dodatkowych (pcherzykw nasiennych, gruczou krokowego, gruczow opuszkowo-cewkowych) oraz prcia. Jdra le w worku mosznowym, utworzonym ze skry i tkanki podskrnej (bony kurczliwej). Przednie i boczne powierzchnie jder pokryte s fadem otrzewnej zwanym osonk pochwow. Cae jdro pokryte jest cznotkankow bon biaaw (gruboci ok. 500 m), ktrej wewntrzn warstw stanowi bona naczyniowa. Na tylnej powierzchni jdra bona biaawa jest grubsza i luniej utkana tworzc tzw. rdjdrze. Od rdjdrza odchodz cznotkankowe blaszki dzielc utkanie na 200 do 300 stokowatych pacikw. Pacik jdra skada si z 1-4 kanalikw krtych wysanych nabonkiem plemnikotwrczym oraz utkania srdmiszowego, zawierajcego komrki endokrynowe (Leydiga). Kanaliki krte s silnie poskrcane, maj dugo od 30 do 70 cm i rednic od 150 do 300 m. W czciach szczytowych pacika, kanaliki krte cz si ze sob tworzc kanaliki (cewki) nasienne proste, ktre s pocztkowymi odcinkami drg wyprowadzajcych nasienie. Nabonek plemnikotwrczy jest nabonkiem wielowarstwowym i skada si z komrek podporowych (Sertoliego) oraz komrek szeregu spermatogenezy. Komrki podporowe Sertoliego s wyduonymi, rozgazionymi komrkami nabonkowymi, opartymi o bon podstawn i szczytem sigaj wiata kanalika krtego. Stanowi one fizyczne podparcie dla komrek szeregu spermatogenezy, porednicz w odywianiu komrek dzielcych si i powstajcych plemnikw, zapobiegaj reakcjom autoimmunologicznym, fagocytuj pozosta

z powstajcych plemnikw cytoplazm w przebiegu spermiogenezy, wytwarzaj pyn wypeniajcy wiato kanalikw. Komrki szeregu spermatogenezy: spermatogonie (typ: Ad, Ap i B), spermatocyty I i II rzdu, spermatydy i plemniki. Spermatogeneza obejmuje cao podziaw i przemian od spermatogonii do powstania plemnika. W tym procesie mona wyrni trzy etapy - spermatocytogenez (podzia mitotyczny spermatogonii), podzia redukcyjny (spermatocyty I, II do spermatyd) i spermiogenez (proces przeksztacania spermatydy w plemnik). Komrki rdmiszowe (Leydiga) wywodz si z embrionalnego, pciowego pasma mezodermy, w odpowiedzi na stymulacj przysadkowego LH. Komrki rdmiszowe wydzielaj one testosteron. 61


Kanaliki proste i przewodziki sieci jdra s pocztkowym odcinkiem drg wyprowadzajcych nasienie, cz kanaliki krte jdra z najdrzem. Najdrze skada si z gowy, trzonu i ogona. Gow najdrza stanowi 10-12 przewodzikw odprowadzajcych jdra, w trzonie i ogonie znajduje si przewd najdrza. Kolejnym odcinkiem drg wyprowadzajcych nasienie jest nasieniowd. Jest to parzysty przewd czcy najdrze z czci sterczow cewki moczowej. Jego ciana zbudowana jest z bony luzowej pokrytej nabonkiem wielorzdowym walcowatym, trjwarstwowej bony miniowej (poduna, okrna, poduna) i przydanki. Nasieniowd uchodzi do cewki moczowej, w ktrej dochodzi do poczenia ukadu moczowego z ukadem rozrodczym. Ukad rozrodczy eski skada si z narzdw pciowych wewntrznych (jajniki, jajowody, macica, pochwa) i narzdw pciowych zewntrznych (przedsionek pochwy, wargi sromowe mniejsze, wargi sromowe wiksze, echtaczka). Jajniki (ovarium) s parzystymi narzdami pooonym wewntrzotrzewnowo. Przedni brzeg jajnika (wnka) jest miejscem wejcia/wyjcia naczy krwiononych i nerww. Powierzchnia jajnika pokryta jest nabonkiem jednowarstwowym, u osb modych walcowatym lub szeciennym, u osb starszych paskim. Pod nabonkiem ley warstwa tkanki cznej tworzcej cienk torebk zwan bon biaaw, brak w niej jest naczy krwiononych. Na przekroju jajnika wyrniamy cz korow i nieostro odgraniczon cz rdzenn. Zrb jajnika stanowi tkanka czna wknista wiotka zawierajca fibroblasty, fibrocyty, komrki tuczne, makrofagi i pojedyncze komrki miniowe oraz wkna kolagenowe i retikulinowe. Zrb stanowi podpor dla pcherzykw jajnikowych (w rnym stanie rozwoju) oraz ciaka tego. Komrki zrbu uczestnicz w produkcji hormonw oraz bior udzia w regulacji cyklu jajnikowego. W korze jajnika wystpuj: pcherzyki zawizkowe, pcherzyki pierwotne, pcherzyki wzrastajce (bezjamiste), pcherzyki dojrzewajce (jamiste), pcherzyk dojrzay. Tu przed owulacj pcherzyk dojrzay (Graffa) zajmuje prawie ca grubo kory jajnika, a nawet moe uwypukli jego powierzchni. Owulacja jest poprzedzona znacznym wzrostem stenia LH we krwi. Owulacja trwa 1-2 minuty i polega na pkniciu pcherzyka i torebki jajnika oraz wypyniciu pynu pcherzykowego wraz z komrk jajow (owocyt II rzdu w stadium metafazy) otoczon osonk przejrzyst i wiecem promienistym. Strzpki jajowodu okrywaj jajnik i przechwytuj komrk jajow. Z pozostaej w jajniku czci pknitego pcherzyka Graafa powstaje ciako te. Czas trwania ciaka tego zaley od losw komrki jajowej. Jeeli oocyt nie zostaje zapodniony, powstaje ciako te menstruacyjne, ktre ulega degeneracji tuszczowej a nastpnie przeksztaca si w ciako biaawe, zanikajce w cigu nastpnych paru cykli jajnikowych. Jeeli komrka jajowa 62


zostanie zapodniona i blastocysta ulegnie inplantacji, to ciako te powiksza si do ok. 2 cm i przeksztaca w ciako te ciowe. W komrkach ciaka tego ciowego syntetyzowane s due iloci hormonw sterydowych (progesteronu i estrogenw) oraz oksytocyna i relaksyna. Okoo I miesica ciy produkcj hormonw przejmuje oysko, a ciako te ciowe ulega stopniowej degeneracji. Jajowd (tuba uterina) jest parzystym przewodem dugoci ok. 12-15 cm, anatomicznie skada si z lejka, baki, cieni i czci rdciennej. ciana jajowodu zbudowana jest z silnie pofadowanej bony luzowej tworzcej miejscami tzw. labirynt, bony miniowej (okrnejipodunej) i

bony surowiczej.

Macica (uterus, metra, hystera) jest pojedynczym narzdem ksztatu gruszkowatego, o masie 30-40 gramw. W cianie macicy wyrniamy: bon luzow (endometrium), bon miniow (myometrium) oraz bon surowicz (perimetrium). Macic wyciea nabonek jednowarstwowy walcowaty. Blaszka waciwa bony luzowej posiada warstw

czynnociow ulegajc staym przemianom zgodnym z cyklem jajnikowym i warstw podstawn, ktra nie ulega przemianom cyklicznym i stanowi baz dla odbudowy warstwy czynnociowej. Typowy cykl menstruacyjny trwa 28 dni i jest zaleny od hormonalnego cyklu jajnikowego. Cykl ten skada si z nastpujcych faz: wzrostu (faza proliferacyjna, estrogenowa) 3-14 dzie; wydzielniczej (faza sekrecyjna, progesteronowa) - 15-27 dzie; niedokrwiennej (faza ischemiczna) kilka godzin; zuszczeniowej (faza deskwamacji) 28 3 dzie. Bona miniowa jest najgrubsz (do 15 mm) warstw ciany macicy i skada si z komrek miniowych gadkich. Miocyty macicy s due, ich dugo siga 100 m, w macicy ciarnej mog osign nawet 500 m dugoci. Ukadaj si one w trzy, trudne do zrnicowania warstwy. Macica na powierzchni przedniej i tylnej pokryta jest bon surowicz, za w pobliu szyjki przydank. Dalsz czci ukadu rozrodczego eskiego jest pochwa (przy ujciu ktrej dochodzi do poczenia ukadu rozrodczego z moczowym) oraz narzdy pciowe zewntrzne. Podstawowe zagadnienia do opanowania: jdro budowa i czynno jako gruczo zewntrzi wewntrzwydzielniczy; budowa ultrastrukturalna plemnika; budowa i czynno drg wyprowadzajcych nasienie: jajnik - budowa i czynno jako gruczou zewntrzi wewntrzwydzielniczego; budowa macicy z uwzgldnieniem zmian bony luzowej zachodzcych w cyklu miesicznym; rozwj i rnicowanie pcherzykw jajnikowych; regulacja neurohormonalna cyklu pciowego.

63


Preparaty mikroskopowe do obejrzenia i omwienia na wiczeniach: jdro, najdrze, nasieniowd, jajnik, jajowd, bona luzowa macicy Przykadowe zagadnienia kontrolne: Omw budow mikroskopow jdra i drg wyprowadzajcych nasienie. Omw budow jajnika z uwzgldnieniem rodzajw pcherzykw jajnikowych. Omw budow mikroskopow bony luzowej macicy, uwzgldniajc zmiany w jej obrbie w przebiegu cyklu miesicznego.

64


Jdro - budowa oglna; barwienie hematoksylina/eozyna; obiektyw 2,5x. ;

Jdro kanaliki krte + kom Leydiga; te komrki barwienie hematoksylina/eozyna obiektyw 40x. ematoksylina/eozyna;

Najdrze kanaliki wyprowadzajce jadra; ce jadra barwienie hematoksylina/eozyna; obiektyw 20x. ;

Najdrze przewd najdrza drza; barwienie hematoksylina/eozyna obiektyw 20x ematoksylina/eozyna;

65


Nasieniowd budowa oglna; barwienie hematoksylina/eozyna; obiektyw 2,5x. ;

Nasieniowd bony luzowa + miniowa; luzowa mi barwienie hematoksylina/eozyna obiektyw 10x. ematoksylina/eozyna;

Plemniki; barwienie met. Casaretta; obiektyw 40x. ta;

Plemniki; barwienie met. Casaretta; obiektyw 100x

66


Jajnik budowa oglna; barwienie hematoksylina/eozyna; obiektyw 2,5x. ;

Jajnik pcherzyki zawizkowe zkowe; barwienie hematoksylina/eozyna obiektyw 40x. ematoksylina/eozyna;

Jajnik pcherzyk pierwotny; barwienie hematoksylina/eozyna; obiektyw 40x. ;

Jajnik pcherzyk wzrastajcy (bezjamisty); cherzyk (bezjamisty) barwienie hematoksylina/eozyna obiektyw 40 ematoksylina/eozyna;

67


Jajnik pcherzyk dojrzewajcy (jamisty); cy (jamisty) barwienie hematoksylina/eozyna; obiektyw 20x. ;

cherzyk (Graffa) Jajnik pcherzyk dojrzay (Graffa); barwienie hematoksylina/eozyna obiektyw 10x. ematoksylina/eozyna;

Jajnik ciako te; barwienie hematoksylina/eozyna; obiektyw 10x. ;

Jajnik ciako te; barwienie hematoksylina/eozyna obiektyw 40x ematoksylina/eozyna;

68


Jajowd budowa oglna; barwienie met. met. Mallory; obiektyw 2,5x.

Jajnik bony luzowa + miniowa; luzowa mi barwienie met. Mallory; obiektyw 20x.

Macica bona luzowa; barwienie hematoksylina/eozyna; obiektyw 2,5x. ;

Macica bona luzowa warstwa czynno czynnociowa; barwienie hematoksylina/eozyna obiektyw 10x ematoksylina/eozyna;

69

SKRA I JEJ WYTWORY

SKRA I JEJ WYTWORY

Skra (curtis, derma) pokrywa zewntrzn powierzchni ciaa. U dorosego czowieka jej powierzchnia wynosi ok. 1,5-2 m2 i grubo od 0,5-4 mm w zalenoci od miejsca wystpowania. Skra skada si z trzech warstw: naskrka (epidermis), skry waciwej (cutis vera) i tkanki podskrnej (tela subcutanea). W skrze wystpuj jej przydatki - wosy, paznokcie, gruczoy (potowe, zapachowe, ojowe i mlekowe). Naskrek jest nabonkiem wielowarstwowym paskim rogowaciejcym wywodzcym si z ektodermy. W jego skad wchodz komrki: keratynocyty, melanocyty, komrki Langerhansa i komrki Merkla. Naskrek skada si z 6-20 pokadw komrek, ukadajcych si w pi warstw (wymieniajc od bony podstawnej): podstawnej, kolczystej, ziarnistej, jasnej i zrogowaciaej. Skra waciwa skada si z dwch warstw: cienkiej, lecej pod naskrkiem warstwy brodawkowatej i grubej, zbudowanej gwnie ze splecionych pczkw wkien

kolagenowych warstwy siatkowatej. W skrze wyrniamy: gruczoy potowe zwyke ekranowe (merokrynowe); gruczoy potowe zapachowe (apokrynowe), gruczoy ojowe (holokrynowe) i gruczoy mlekowe (apokrynowo-merokrynowe). Wosy s to rogowe twory wystpujce prawie na caej powierzchni skry z wyjtkiem warg, odbytu, uj narzdw moczowo-pciowych, doni i powierzchni podeszwowych stp. Wyrniamy: wosy dugie (na gowie, na twarzy - mski zarost, wok narzdw pciowych), krtkie i grube (brwi i rzsy) oraz meszek wosowy (pokrywa wikszo ciaa). Wos tworz komrki zrogowaciae, zawierajce keratyn tward i filamenty cytokeratynowe zespolone trichohialin. We wosie wyrniamy korze wosa tkwicy w skrze (w wysanym naskrkiem mieszku wosowym) i trzon lub odyg wosa (cz wystajca ponad skr). Okres wzrostu wosa i jego trwania wynosi rednio trzy lata dla wosw gowy oraz okoo 4 miesicy dla rzs. Wyrnia si trzy stadia aktywnoci mieszka wosowego: anagen wzrost wosa, katagen zaprzestanie wzrostu i telogen okres wypadania wosw. Paznokcie s rogowymi tworami naskrka. Pytka paznokciowa spoczywa na oysku paznokcia, na brzegach ograniczona jest skrnym waem paznokciowym. Macierz paznokcia jest wpukleniem naskrka pozbawionego warstwy ziarnistej. Komrki tworzce pytk paznokciow ulegaj rogowaceniu lecz nie zuszczaj si. oysko paznokcia jest pokryte cienkim naskrkiem. Brzegi oyska i wau paznokciowego tworz obrbek podpaznokciowy i nadpazokciowy.

70

SKRA I JEJ WYTWORY

Podstawowe zagadnienia do opanowania: budowa i czynno skry i jej wytworw; procesy naprawcze w skrze; zmiany w skrze w procesie starzenia; naskrek jako bariera ochronna organizmu. Preparaty mikroskopowe do obejrzenia i omwienia na wiczeniach: skra nieowosiona; skra owosiona wos, gruczo ojowy, misie przywony;

Przykadowe zagadnienia kontrolne: Omw budow histologiczn skry, podaj znaczenie poszczeglnych jej warstw. Omw cykl yciowy keratynocytw w powizaniu ze zmianami morfologicznymi w poszczeglnych warstwach naskrka.

71

SKRA I JEJ WYTWORY

Skra budowa oglna; barwienie met. Mallory; obiektyw 10x.

Skra naskrek; barwienie met. Mallory; obiektyw 20x.

Skra wkna kolagenowe i retikulinowe retikulinowe; barwienie Met. Gordon-Sweeta; obiektyw 20x. Sweeta;

Skra waciwa barwienie met. Mallory; obiektyw 20x

72

SKRA I JEJ WYTWORY

Skra gruczo ojowy; barwienie hematoksylina/eozyna; obiektyw 10x. ;

Skra gruczo ojowy; barwienie met. Mallory; obiektyw 20x.

Skra - gruczo potowy; barwienie hematoksylina/eozyna; obiektyw 10x. ;

Skra gruczo potowy; barwienie met. Mallory; obiektyw 10x

73

PODSTAWY TECHNIK HISTOLOGICZNYCH

PODSTAWY TECHNIK HISTOLOGICZNYCH Ocena komrek, tkanek lub narzdw w mikroskopie wymaga przygotowania preparatu mikroskopowego. Preparaty mikroskopowe mog mie charakter skrawka, szlifu, rozmazu, rozgniotu lub odcisku narzdu. Najpowszechniej stosowan metod przygotowania tkanki lub narzdu do oceny w mikroskopie jest technika parafinowa z przegldowym barwieniem hematoksylin i eozyn. Metoda ta skada si kolejno nastpujcych po sobie etapw: Pobranie materiau ( fragment ok. 1 cm3); Utrwalenie - chemiczne; Odwodnienie w szeregu alkoholowym o narastajcym steniu (50%,70%,80%,90%, 100%); Pyny porednie - ksylen, benzen, toluen; Zatapianie w parafinie i formowanie bloczkw; Krojenie skrawkw- mikrotom rotacyjny lub mikrotom saneczkowy; Naklejanie na szkieko podstawowe; Pyny porednie - ksylen, benzen, toluen; Nawadnianie w szeregu alkoholowym o malejcym steniu (100%,90%,80%,70% i 50%); Pukanie w wodzie destylowanej; Barwienie hematoksylin ; Pukanie w wodzie biecej; Barwienie w eozynie; Pukanie w wodzie destylowanej; Odwadnianie w szeregu alkoholowym o wzrastajcym steniu (50%,70%,80%,90%, 100%); Pyny porednie - ksylen 3-5x; Zamknicie pod szkiekiem nakrywkowym np. w balsamie kanadyjskim Wysuszenie w cieplarce prniowej.

Po pobraniu materiau do bada naley go utrwali w cel natychmiastowego zatrzymania procesw metabolicznych w komrkach i tkankach, przede wszystkim przez denaturacj enzymw, zwizania i wytrcenie (precypitacj) niektrych zawartych w tkankach substancji, co zapobiega ich pniejszej dyfuzji oraz wstpnego utwardzenie materiau i zwikszenie jego odpornoci na dziaanie odczynnikw uywanych w dalszych etapach procedury. Dobry utrwalacz powinien charakteryzowa si szybkim przenikaniem do komrek, szybko stabilizowa struktury wewntrzne, nie niszczy struktur wewntrzkomrkowych, by izotoniczny wobec pynu tkankowego i mao toksyczny dla otocznia. Wrd metod utrwalania najpowszechniejsz jest metoda immersyjna czyli zamaczania pobranego fragmentu w pynnym utrwalaczu chemicznym. Bardzo dobr, acz nie czsto stosowan, metod jest utrwalanie perfuzyjne, czyli wprowadzenie utrwalacza do narzdu poprzez wstrzyknicie go do sieci naczy krwiononych. Sposobem przyspieszajcym utrwalanie jest poddanie

74


fragmentu tkankowego zanurzonego w utrwalaczu chemicznym dziaaniu mikrofal. Wrd najpowszechniej stosowanych utrwalaczy wyrniamy utrwalacze proste jednoskadnikowe ( aldehydy formalina, alkohole metylowy, etylowy, terpineol, zwizki metali cikich czterotlenek osmu) i utrwalacze zoone wieloskadnikowe ( np. pyny Bouina, Carnoya lub Zenkera). Po zatopieniu badanego materiau w parafinie, pokrojeniu na mikrotomie a nastpnie naklejeniu na szkieko podstawowe, usuniciu parafiny i nawodnieniu, preparat barwimy. Najczciej uywane s roztwory wodne barwnikw, znacznie rzadziej roztwory alkoholowe. Struktury o charakterze zasadowym (kwasochonne) np. biaka cytoplazmatyczne, wkna kolagenowe barwi si barwnikami kwanymi np.eozyn, oranem G. Struktury o charakterze kwanym (zasadochonne) np. jdro komrkowe barwi si barwnikami zasadowymi np. hematoksylin, bkitem metylenowym. Czasami w celu poprawy jakoci barwienia preparat poddaje si bejcowaniu czyli pocztkowo dziaaniu substancji chemicznej zmieniajcej waciwoci wiza chemicznych w tkankach (nie skutkujce odczynem barwnym) a nastpnie stosujemy barwnik czcy si ze zmodyfikowanymi wizaniami chemicznymi. Rnicowanie barwienia moe mie charakter progresywny (przerywamy barwienie w momencie uzyskania podanej barwy) lub regresywny (tkank przebarwiamy a nastpnie barwnik odpukujemy odpowiednim roztworem odbarwiajcym do uzyskania waciwego nasilenia kolorw). W niektrych przypadkach barwienia, moemy zaobserwowa zjawisko metachromazji polegajce na tym, e struktury wybarwiaj si na inny kolor ni barwa uytego barwnika. Nierzadko, szczeglnie przy barwieniu rozmazw (np. krwi) stosowane jest barwienie polichromatyczne (barwienie mieszanin barwnikw zasadowych i kwanych np. metoda panoptyczna May-Grunwald Giemza). Efekt barwienia jest wtedy wypadkow dziaania wszystkich barwnikw zawartych w zastosowanej mieszaninie. Po przeprowadzeniu barwienia preparat odwadniamy (we wzrastajcym szeregu alkoholowym), przewietlamy (np. w ksylenie) i zatapiamy pod szkiekiem nakrywkowym (np. balsam kanadyjski) w celu ostatecznego zabezpieczenia przed zniszczeniem. Zalet techniki parafinowej jest jej powszechne stosowanie w badaniach diagnostycznych, moliwo pozyskania skrawkw cienkich (ok.5-7 m) i seryjnych, stosunkowo krtki czas caej procedury (1-3 dni) i niski koszt pojedynczego preparatu. Wadami za s wysoka temperatura zatapiania w parafinie (50-60oC), konieczno uywania rozpuszczalnikw organicznych (alkohol, ksylen), kruszenie si i rozwarstwianie skrawkw przy materiaach twardych (np. ko) lub o niejednorodnej strukturze (np. preparaty z ucha wewntrznego) oraz znaczne ograniczenia przy krojeniu skrawkw o duej powierzchni. 75


W celu szybkiej diagnostyki np. srdoperacyjnej stosuje si techniki mroeniowe polegajce na utwardzeniu materiau biologicznego poprzez jego zamroenie. Materia zamraa si w ciekych gazach- azot (-196oC), freon, izopropan, hel (-269oC) lub najczciej za pomoc zestalonego dwutlenku wgla - tzw. suchy ld (-78,5oC). Materia zamroony kroi si na kriostacie lub mikrotomie mroeniowym. Metody histochemiczne s zbiorem technik badawczych pozwalajcych na umiejscowienie w komrkach (cytochemia) i tkankach (histochemia) okrelonych substancji chemicznych (metody histochemiczne) oraz enzymw (metody histoenzymatyczne). W reakcji histochemicznej dochodzi do oddziaywania pomidzy wykrywan substancj, obecn w materiale biologicznym, a wprowadzonym do rodowiska reakcji zwizkiem chemicznym. Prowadzi to do powstania w miejscu wystpowania wykrywanej substancji barwnego produktu reakcji chemicznej, ktrego ilo i lokalizacja jest oceniana w obrazie mikroskopowym. Metody immunohistochemiczne polegaj na wykrywaniu w komrkach i tkankach substancji o charakterze antygenowym za pomoc znakowanych przeciwcia lub substancji o charakterze przeciwcia za pomoc znakowanych antygenw. Antygen jest to substancja zdolna do wywoania produkcji swoistych przeciwcia przez system immunologiczny organizmu (immunogenno), zdolna do swoistego wizania wytworzonych przeciwcia i tworzenia z nimi kompleksw (antygenowo). Przeciwciao jest to biako nalece do klasy immunoglobulin, wytwarzane przez system immunologiczny i majce zdolno swoistego wizania antygenu. Przeciwciaa mog by poliklonalne lub monoklonalne. Przeciwciaa znakuje si fluorochromami, enzymatycznie, ferrutyn lub zotem koloidalnym. Wrd typowych reakcji immunohistochemicznych wyrniamy reakcje bezporednie (antygen znakowane przeciwciao), porednie (antygen nieznakowane przeciwciao znakowana antyglobulina) oraz reakcje (antygen z mostkami immunoglobulinowymi antyglobulina i kompleksami kompleks

enzym/antyenzym enzym/antyenzym).

przeciwciao

Cytofotometria przepywowa jest to metoda pomiaru waciwoci fizycznych i chemicznych komrek przygotowanych w formie zawiesiny, ktre pojedynczo przepywaj przez rejon pomiaru. W chwili przepywu przez rejon pomiaru komrka przechodzi przez wski promie wiata (zazwyczaj lasera argonowego) ktry ulega rozproszeniu zalenemu od wielkoci, ksztatu lub waciwoci optycznych komrki bd wzbudza fluorescencj substancji chemicznych, ktrymi komrka bya uprzednio znakowana. Odczyty s nastpnie liczone i analizowane statystycznie przez komputer. Metoda ta pozwala na przebadanie w krtkim czasie (kilku minut) wielu parametrw w bardzo duej liczby komrek. 76


Utrzymanie oddzielonych od organizmu komrek, tkanek a nawet narzdw przy yciu w warunkach sztucznych (in vitro) przez okres poniej 24 godzin nazywamy inkubacj za w czasie przekraczajcym 1 dob hodowl. Hodowl prowadzi si na poywkach (naturalnych bd sztucznych). Wyrniamy hodowl komrek (nie wytwarzajcych wyej zorganizowanych struktur), hodowl tkanek i hodowl organotypow (zarwno embrionalnych zawizkw narzdw lub caych bd fragmentw narzdw pobranych z dojrzaego organizmu). Przykadowe zagadnienia kontrolne: Omw tok postpowania (z dowoln tkank lub narzdem) od etapu pobrania materiau do uzyskania trwaego preparatu barwionego hematoksylin i eozyn w technice parafinowej. Zdefiniuj pojcie dobrego utrwalacza, wymie przykady powszechnie stosowanych utrwalaczy prostych i zoonych, wska ich zalety i wady: Krtko zdefiniuj pojcia histochemia, immunochistochemia, cytofotometria, hodowla i inkubacja.

77

Documents

HISTOLOGIA i EMBRIOLOGIA