I. 1021’den 1921’e Türk-Ermeni İlişkilerinin Sivas BoyutuDoç. Dr. Kemalettin KUZUCU

1 A. Zeki Velidî Togan, Umumî Türk Tarihine Giriş, Enderun Kitabevi, İstanbul 1981, s. 209.

2 Mustafa Demir, Türkiye Selçukluları ve Beylikler Devrinde Sivas Şehri, Sakarya Kitabevi, Adapazarı 2005, s. 99.

3 İsmail Hakkı-Rıdvan Nâfiz, Sivas Şehri, İstanbul 1928, s. 8; René Grousset, Başlangıcından 1071’e Ermenilerin Tarihi, çev. S. Dolanoğlu, Aras Yayıncılık, İstanbul 2005, s. 576; Mehmet Tezcan, “XI. Yüzyıl Başlarında Ermenilerin Doğu Roma Tarafından Bölgeye Göçürülmesi ve Selçuklu Fethi Döneminde Sivas”, Selçuklular Döneminde Sivas Sempozyum Bildirileri, Sivas 2006, s. 125; Pars Tuğlacı, Tarih Boyunca Batı Ermenileri, Pars Yayın ve Tic. Ltd. Şti., İstanbul 2004, I, 56.

4 R. Grousset, Başlangıcından 1071’e Ermenilerin Tarihi, s. 600-601; M. Demir, Türkiye Selçukluları ve Beylikler Devrinde Sivas Şehri, s. 18.

5 R. Grousset, Başlangıcından 1071’e Ermenilerin Tarihi, s. 610-611; Ali İpek, “Ermenilere Rum Mezalimi”, Dünden Bugüne Türk-Ermeni İlişkileri, ed. İ. Bal-M. Çufalı, Nobel Yayınları, Ankara 2003, s. 37; M. Tezcan, XI. Yüzyıl Başlarında Ermenilerin Doğu Roma Tarafından Bölgeye Göçürülmesi, s. 133.

6 Malazgirt’ten daha önce, 1064 yılında Tasrikpakraduni Krallığı Selçuklulara tabi olmuş, Ermeni halkı ile birlikte topyekun İslam dinini kabul etmişlerdir (Levon Panos Dabağyan, Türkiye Ermenileri Tarihi, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul 2003, s. 60-61).

7 M. Demir, Türkiye Selçukluları ve Beylikler Devrinde Sivas Şehri, s. 23; Pars Tuğlacı, Tarih Boyunca Batı Ermenileri, s. 64.

8 Ali Sevim, Genel Çizgileriyle Selçuklu-Ermeni İlişkileri, TTK, Ankara 1983, s. 27.

9 M. Demir, Türkiye Selçukluları ve Beylikler Devrinde Sivas Şehri, s. 29.

Dipnotlar

DİPNOTLAR244

10 Claude Cahen, Osmanlılardan Önce Anadolu, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2. baskı, İstanbul 2002, s. 170.

11 Kemal Göde, Eratnalılar (1327-1381), TTK, Ankara 1994, s. 148.

12 A. Z. V. Togan, Umumî Türk Tarihine Giriş, s. 257.

13 M. Demir, Türkiye Selçukluları ve Beylikler Devrinde Sivas Şehri, s. 96.

14 Mustafa Akdağ, Türkiye’nin İktisadî ve İctimaî Tarihi (1243-1453), Cem Yayınevi, İstanbul 1995, I, 10.

15 M. Akdağ, Türkiye’nin İktisadî ve İctimaî Tarihi, I, 58. Selçuklular zamanında bir nevi “şehir kethüdası” anlamına gelen “iğdişbaşılık” görevi, Türklerin yanı sıra Ermenilere de verilmekteydi. Kösedağ savaşı sırasında Kayseri iğdişbaşılığını Hacuk oğlu adında bir Ermeni yürüt-mekteydi ve Moğollar Anadolu’ya geldiklerinde şehri düşmana bu adam teslim etmişti (s. 21).

16 Necdet Sakaoğlu, Anadolu Derebeyi Ocaklarından Köse Paşa Hanedanı, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1998, s. 22-23. Sivas Ermenilerinin Osmanlı dönemindeki durumu ve Türk-Ermeni ilişkileri üzerine en son yapılan çalışmalar için bk. Serap Bozpolat, Tanzimat’tan Önce Sivas’ta Gayrimüslimler, C.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Sivas 2007; Yıldız Deveci Bozkuş, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Sivas Ermenilerinin Genel Durumu”, Osmanlılar Döneminde Sivas Sempozyumu Bildirileri, Sivas 2007, I, 377-392.

17 Eremya Çelebi Kömürciyan, İstanbul Tarihi XVII. Asırda İstanbul, ter. H. D. Andreasyan, haz. K. Pamukciyan, Eren Yayıncılık, İstanbul 1988, s. 73.

18 Simeon, Tarihte Ermeniler (1608-1619), çev. H. D. Andreasyan, 2. Baskı, Çiviyazıları Yayınları, İstanbul 1999, s. 144-146; Adnan Mahiroğulları, Seyyahların Gözüyle Sivas, İstanbul 2001, s. 21.

19 William J. Griswold, Anadolu’da Büyük İsyan 1591-1611, çev. Ü. Tansel, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2000, s. 32; Enver Konukçu, “Osmanlılar ve Millet-i Sâdıkadan Ermeniler”, Osmanlı’dan Günümüze Ermeni Sorunu, ed. H. C. Güzel, Ankara 2000, s. 47.

20 Ömer Demirel, II. Mahmud Döneminde Sivas’ta Esnaf Teşkilatı ve Üretim-Tüketim İlişkileri, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1989, s. 42.

21 Örneğin İlbeyli kazası köylülerinin şehirli Ermenilerle tarım ve hay-vancılık alanındaki ortaklıkları için bk. Kemalettin Kuzucu, XIX. Yüzyıl Ortalarında İlbeyli Kazasının Sosyal ve İktisadî Durumu, Atatürk

DİPNOTLAR 245

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Erzurum 1996.

22 Ö. Demirel, “Sosyoekonomik Açıdan Osmanlı Dönemi Sivas Ermenileri”, Hoşgörü Toplumunda Ermeniler, Haz. M. Hülagü v.dğr., Kayseri 2007, I, 499.

23 Kevork Pamukciyan, “Ermeni Harfleri ile Yazılmış Türkçe Bir Mecmuaya Göre Sivas”, Tarih ve Edebiyat Mecmuası, Sayı 11, 1 Kasım 1980, s. 70.

24 Saim Savaş, Bir Tekkenin Dinî ve Sosyal Tarihi Sivas Ali Baba Zaviyesi, Dergah Yayınları, İstanbul 1992, s. 24; Ahmet Gökbel, İnanç Tarihi Açısından Sivas, Kitabevi Yayınevi, İstanbul 2004, s. 113-114.

25 Boğos Natanyan, Sivas 1877, çev. S. Malhasyan, Haz. A. Yarman, Birzamanlar Yayıncılık, İstanbul 2008, s. 238.

26 K. Pamukciyan, Ermeni Harfleri ile Yazılmış Türkçe Bir Mecmuaya Göre Sivas, s. 70.

27 Adnan Mahiroğulları, “XIX. Yüzyılda Sivas ve Yöresinde Misyonerlik Faaliyetleri”, Türk Yurdu, Sayı 148-149, Aralık 1999-Ocak 2000, s. 527.

28 Şamil Mutlu, Osmanlı Devleti’nde Misyoner Okulları, Gökkubbe Yayınları, İstanbul 2005, s. 137.

29 A. Mahiroğulları, Sivas ve Yöresinde Misyonerlik Faaliyetleri, s. 528.

30 Abdurrahman Küçük, Ermeni Kilisesi ve Türkler, Ocak Yayınları, Ankara 1996, s. 92-93; M. Hidayet Vahapoğlu, Osmanlı’dan Günümüze Azınlık ve Yabancı Okullar, MEB, 2. Baskı, İstanbul 2005, s. 35-36.

31 Erich Feigl, “Ermeni Milli Kilisesinin Zaferi ve Trajedisi”, Ermeni Araştırmaları, Sayı 2, Haziran-Temmuz-Ağustos 2001, Ankara, s. 75-76; Necdet Sevinç, Arşiv Belgeleriyle Ermeni İddiaları ve Gerçekler, Avrasya-Bir Vakfı Yayınları, Ankara 2003, s. 13. Konu ile ilgili en derin ve yeni bir araştırma için bk. Gürsoy Şahin, Osmanlı Devleti’nde Katolik Ermeniler: Sivaslı Mihitar ve Mihitaristler, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul 2008.

32 A. Mahiroğulları, Seyyahların Gözüyle Sivas, s. 55.

33 Ş. Mutlu, Osmanlı Devleti’nde Misyoner Okulları, s. 227.

34 BOA, DH. MKT., nr. 1589/14, 27 Cemâziyelevvel 1306/29 Ocak 1889.

35 Süleyman Beyoğlu, “Sivas’ta Ermeni Faaliyetleri”, II. Uluslararası Türk-Ermeni İlişkileri Sempozyumu, 21-22 Haziran 2007, Erzurum, s. 191.

DİPNOTLAR246

36 Bayram Kodaman, “XX. Yüzyıl Başında Sivas Vilayeti (1901)” Türk Tarihinde ve Kültüründe Tokat Sempozyumu, 2-6 Temmuz 1986, Ankara 1987, s. 182.

37 Ş. Mutlu, Osmanlı Devleti’nde Misyoner Okulları, s. 189-190.

38 Selim Deringil, İktidarın Sembolleri ve İdeoloji II. Abdülhamid Dönemi (1876-1909), Çev. G. Ç. Güven, YKY, İstanbul 2002, s. 123-124.

39 Osmanlı Belgelerinde Ermeni-Fransız İlişkileri (1879-1918), Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayını, Ankara 2002, I, 42-43.

40 BOA, Y. PRK. UM., nr. 74/113, 4 Muharrem 1323/11 Mart 1905. Konsolosların izlendiğine dair Vali Reşid âkif Bey’in şifreli telgrafının metni: “Vilâyet-i çâkerîde mukim Fransız konsolosu Mösyö George la Tourt’un berây-ı seyahat Tokad ve Amasya tarikiyle Samsun’a gittiği ve orada iki haftadan ziyâde ikameti melhûz olup zâhirde ihtiram gösteril-mekle beraber bir yandan da tarassudât-ı dâime altında bulundurulması için taraf-ı âcizânemden elviye mutasarrıfları ile icâb edenlere tenbihât-ı mahremâne icrâ kılındığı beyân-ı ma’lumât ma’rûz ve bu babda iktizâ edenlere de emr u ferman buyurulması hasbe’s-sadaka müsterhamdır.”

41 İsmail Mangaltepe-Recep Karacakaya, Paul Cambon’un İstanbul Büyükelçiliği ve Ermeni Meselesi, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2010, s. 31-32.

42 Adnan Mahiroğulları, “XIX. Yüzyılın Son Çeyreğinden XX. Yüzyılın başlarına Kadar Sivas’ta Faaliyet Gösteren Batılı Konsolosluklar”, Osmanlılar Döneminde Sivas Sempozyumu Bildirileri, Sivas 2007, I, 479-480.

43 Henry J. Van Lennep, Travels in Little-Known Parts of Asia Minor, London 1870, II, 59-60.

44 Bu iki şehrin merkez olarak seçilmesindeki en önemli etken, buralar-daki Ermeni nüfusun yoğunluğuydu. Zira misyoner istasyonu açılmak istenen bir kentteki Ermeni nüfusunun büyüklük ve niteliği ile ken-tin bir iş ve ticaret merkezi olarak önemi ve kentin ülkedeki ulaşım/haberleşme ağının içerisindeki etkinliği büyük önem taşıyordu. İstasyon kurulacak şehirlerde iklim durumu, yaşam koşulları, Rusların ya da Fransızların kentteki nüfuz dereceleri, Katolik misyonerlerin varlığı vb. hususlar da göz önüne alınıyordu (Uygur Kocabaşoğlu, Anadolu’daki Amerika Kendi Belgeleriyle 19. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’ndaki Amerikan Misyoner Okulları, 3. Baskı, İmge Kitabevi, Ankara 2000, s. 176, n. 64).

DİPNOTLAR 247

45 Frederick Burnaby, Küçük Asya Seyahatnamesi Anadolu’da Bir İngiliz Subayı, 1876, Çev. M. Gaspıralı, Sabah Yayınları, İstanbul 1998, s. 138-139.

46 Merkezi Amerika’da bulunan Mormon mezhebine mensup misyoner-ler de 1841 yılından itibaren Osmanlı ülkesine gelmişler ve aralarında Sivas’ın da bulunduğu doğu ve güney vilayetlerinde 1884’ten itibaren sistemli faaliyete başlamışlardır. Mormonlar hedef kitle olarak doğru-dan doğruya Ermenileri seçmişler, Sivas ve Zara’da okullar açmışlardır (Ş. Mutlu, Osmanlı Devleti’nde Misyoner Okulları, s. 294).

47 A. Mahiroğulları, Sivas ve Yöresinde Misyonerlik Faaliyetleri, s. 529.

48 BOA, Y. PRK. UM., nr. 30/85, 10 Rebîulâhir 1312/9 Ekim 1894. Bay ve bayan Hubbardalar hakkında bir değerlendirme için bk. Fatih Mehmet Dervişoğlu, “ABCFM Misyonerleri Albert ve Emma Hubbard’ın 1873-1899 Sivas İzlenimleri”, Hoşgörüden Yol Ayrımına Ermeniler, Haz. M. Hülagü v.dğr., Kayseri 2009, II, 127-142.

49 A. Mahiroğulları, Sivas ve Yöresinde Misyonerlik Faaliyetleri, s. 529-530.

50 Vital Cuinet, La Turquie d’Asie, Ernest Leroux, Eduteur, Paris 1892, I, 621. Bu kaynaktaki veriler dönemin Türk kaynaklarında da kullanılmış-tır. Bk. Ali Cevâd, Memâlik-i Osmâniyye’nin Tarih ve Coğrafya Lügati, İstanbul 1314, II, 470.

51 S. Deringil, İktidarın Sembolleri ve İdeoloji, s. 124.

52 Ş. Mutlu, Osmanlı Devleti’nde Misyoner Okulları, s. 311-314.

53 Ş. Mutlu, Osmanlı Devleti’nde Misyoner Okulları, s. 319-320.

54 Ş. Mutlu, Osmanlı Devleti’nde Misyoner Okulları, s. 323.

55 Seçil Akgün, “19. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nda Sosyokültürel Etkilerin Amerika Boyutu”, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Problemler, Araştırmalar, Tartışmalar, I. Uluslararası Tarih Kongresi 24-26 Mayıs 1993 Ankara, haz. H. C. Tuncer, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1998, s. 449-50.

56 U. Kocabaşoğlu, Anadolu’daki Amerika, s. 135-136.

57 George E. White, Bir Amerikan Misyonerinin Merzifon Amerikan Koleji Hatıraları, Çev. C. T. Yüksel, Enderun Kitabevi, İstanbul 1995, s. 212.

58 U. Kocabaşoğlu, Anadolu’daki Amerika, s. 153; Abdülkadir Yuvalı, “Ermeni İsyanlarında Misyoner Okullarının Rolü”, Yakın Tarihimizde

DİPNOTLAR248

Kars ve Doğu Anadolu Sempozyumu, 17-21 Haziran 1991, Ankara 1992, s. 212.

59 Bilal N. Şimşir, “Ermeni Propagandasının Amerika Boyutu Üzerine”, Tarih Boyunca Türklerin Ermeni Toplumu ile İlişkileri Sempozyumu, 8-12 Ekim 1984 (Erzurum), Ankara 1985, s. 97; İlknur Polat Haydaroğlu, Osmanlı İmparatorluğu’nda Yabancı Okullar, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1990, s. 136-137.

60 Ş. Mutlu, Osmanlı’da Misyoner Okulları, s. 353.

61 G. E. White, Merzifon Amerikan Koleji Hatıraları, s. 206. 1913 yılında 160 Ermeni, 200 Rum, 40 Rus ve 25 Türk öğrencisi bulunan kolejde 11 Ermeni, 10 Amerikalı, 9 Rum, 1 Rus ve 1 İsviçreli öğretim elemanı görev yapmaktaydı (U. Kocabaşoğlu, Anadolu’daki Amerika, s. 154; G. E. White, Merzifon Amerikan Koleji Hatıraları, s. 209).

62 U. Kocabaşoğlu, Anadolu’daki Amerika, s. 156; G. E. White, Merzifon Amerikan Koleji Hatıraları, s. 208.

63 İ. P. Haydaroğlu, Osmanlı İmparatorluğu’nda Yabancı Okullar, s. 139.

64 Süleyman Büyükkarcı, Türkiye’de Amerikan Okulları, Yelken Yayınları, Konya 2004, s. 208. Merzifon Koleji’ndeki Pontusçu faaliyetler hakkında bk. Gülbadi Alan, “Protestan Amerikan Misyonerleri, Anadolu’daki Rumlar ve Pontus Meselesi”, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı 10, Kayseri 2001, s. 196-200.

65 Ömer Turan, “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Türkiye’de Protestan Misyonerlik Faaliyetleri”, Osmanlı, Ankara 1999, II, 207; Ş. Mutlu, Osmanlı Devleti’nde Misyoner Okulları, s. 334.

66 İ. P. Haydaroğlu, Osmanlı İmparatorluğu’nda Yabancı Okullar, s. 144-145.

67 S. Akgün, Osmanlı İmparatorluğu’nda Sosyokültürel Etkilerin Amerika Boyutu, s. 51.

68 BOA, Y. PRK. AZJ., nr. 17/76, 4 Muharrem 1308/20 Ağustos 1890.

69 F. Burnaby, Küçük Asya Seyahatnamesi, s. 124.

70 G. E. White, Merzifon Amerikan Koleji Hatıraları, s. 90-91, 167.

71 Mithat Aydın, “Sivas Vilayetinde American Board of Commissionars for Foreign Missions’un Misyonerlik Faaliyetleri ve 1893 Merzifon Ermeni Ayaklanması”, Osmanlılar Döneminde Sivas Sempozyumu Bildirileri, Sivas 2007, I, 494.

DİPNOTLAR 249

72 İbrahim Ethem Atnur, “Sivas’ta Bir Amerikan Misyoneri: Mary Louise Graffam ve Ermeniler”, Sivas Kongresi IV. Uluslararası Sempozyumu, 2-3 Eylül 2005, Ankara 2006, s. 57.

73 Vilayet ticaretinde İngilizler 5.800.000 Frankla birinci, Fransızlar 2.500.000 Frankla ikinci, İtalyanlar üçüncü, Almanlar dördüncü, Ruslar da altıncı sırada idi (B. Kodaman, XX. Yüzyıl Başında Sivas Vilayeti, s. 182).

74 Ali Karaca, Anadolu Islahatı ve Ahmed Şakir Paşa (1838-1839), Eren Yayınları, İstanbul 1993, s. 120.

75 S. Deringil, İktidarın Sembolleri ve İdeoloji, s. 94-95.

76 BOA, A. MKT. MHM., nr. 661/4.

77 BOA, HR. MKT., nr. 95/47, 23 Rebîulevvel 1271/14 Aralık 1854.

78 V. Cuinet, La Turquie d’Asie, s. 665.

79 V. Cuinet, La Turquie d’Asie, s. 618.

80 Bilal N. Şimşir, “Tarihte Ermeni Terörü ve Sivas Vilayeti”, Uluslararası Terörizm ve Gençlik Sempozyumu Bildirileri (24-26 Nisan 1985), Sivas 1986, s. 96-97.

81 BOA, HR. SYS., nr. 71/7.

82 Edward Said, Oryantalizm, çev. S. Ayaz, 4. Baskı, Pınar Yayınları, İstanbul 1991, s. 274.

83 A. Mahiroğulları, Sivas ve Yöresinde Misyonerlik Faaliyetleri, s. 530.

84 B. N. Şimşir, Tarihte Ermeni Terörü ve Sivas Vilayeti, s. 81-82.

85 S. Deringil, İktidarın Sembolleri ve İdeoloji, s. 131.

86 BOA, Y. EE., nr. 147/39, 23 Ramazan 1297/30 Ağustos 1880. İsmail Hakkı Paşa’nın, Sivas’ın sosyo-ekonomik sorunlarını kapsayan raporu hakkında değerlendirme için bk. K. Kuzucu, “İsmail Hakkı Paşa’nın Sivas Valiliği ve Sosyo-Ekonomik Kalkınma Raporu (1880-1882)”, Akademi Günlüğü, Cilt 1, Sayı 1, Güz 2005, Ankara 2005, s. 9-49.

87 Kemal Beydilli, “1828-1829 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Doğu Anadolu’dan Rusya’ya Göçürülen Ermeniler”, Belgeler, XIII/17, Ankara 1993, s. 366.

88 John F. Baddeley, Rusların Kafkasya’yı İstilası ve Şeyh Şamil, çev. S. Özden, Kayıhan Yayınları, İstanbul 1995, s. 221-222. Beydilli, aynı esnada Azerbaycan’dan da 41.000 Ermeni’nin göç ettiğini, Anadolu’dan göçenlerin sayısının yaklaşık 100.000 olduğunu belirtmektedir (K. Beydilli, Rusya’ya Göçürülen Ermeniler, s. 407).

DİPNOTLAR250

89 N. Sakaoğlu, Köse Paşa Hanedanı, s. 274.

90 F. Burnaby, Küçük Asya Seyahatnamesi, s. 136.

91 F. Burnaby, Küçük Asya Seyahatnamesi, s. 164-165.

92 F. Burnaby, Küçük Asya Seyahatnamesi, s. 142-143.

93 K. Kuzucu, “Ermeni Meselesinin Taşradan Görünüşü: Sivas Vilayet Gazetesine Göre Ermeni Olayları ve Türk-Ermeni İlişkileri”, Ermeni Araştırmaları 2. Türkiye Kongresi Bildirileri, ASAM Yayınları, Ankara 2007, I, 125.

94 N. Sevinç, Ermeni İddiaları ve Gerçekler, s. 21.

95 BOA, Y. PRK. ASK., nr. 4/67, 1 Zilhicce 1297/4 Kasın 1880.

96 BOA, A. MKT. MHM., nr. 486/23, 2 Zilkade 1297/7 Ekim 1880.

97 B. N. Şimşir, Tarihte Ermeni Terörü ve Sivas Vilayeti, s. 87.

98 Mehmet Hocaoğlu, Arşiv Vesikalarıyla Tarihte Ermeni Mezâlimi ve Ermeniler, Anda Dağıtım, Ankara 1976, s. 180; Erdal İlter, Ermeni Kilisesi ve Terör, KÖK Sosyal ve Stratejik Araştırmalar Vakfı Yayını, Ankara 1999, s. 41.

99 BOA, Y. EE. Defterleri, Nr. 750, s. 71-73; M. Hocaoğlu, Arşiv Vesikalarıyla Tarihte Ermeni Mezâlimi, s. 181-182; E. İlter, Ermeni Kilisesi ve Terör, s. 42-43.

100 BOA, Y. PRK. UM., nr. 14/22; B. N. Şimşir, Tarihte Ermeni Terörü ve Sivas Vilayeti, s. 87-88; K. Kuzucu, İsmail Hakkı Paşa’nın Sivas Valiliği ve İlk Ermeni Olayları, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul 2008, s. 78.

101 BOA, Y. PRK. ASK., 4/60, 20 Zilkade 1297/25 Ekim 1880.

102 BOA, Y. EE. Defterleri, Nr. 750, s. 26-34. Ermeni gazetesi Tercüman-ı Efkâr, tutukluların serbest bırakılması için Sivas vilayetine telgraf gön-derdiğini yazmıştır (Tercüman-ı Hakikat, nr. 709, 17 Zilkade 1297).

103 Horst Unbehaun, “Sivas Vilayetinde Basının Doğuşu”, Türklük Bilimi Araştırmaları, Sayı 10, Sivas 2001, s. 29-30.

104 BOA, Y. EE. Defterleri, Nr. 750, s. 65; Sivas, nr. 36, 5 Zilhicce 1297.

105 H. Unbehaun, Sivas Vilayetinde Basının Doğuşu, s. 31.

106 M. Hocaoğlu, Arşiv Vesikalarıyla Tarihte Ermeni Mezâlimi, s. 186-187; H. Unbehaun, Sivas Vilayetinde Basının Doğuşu, s. 31.

107 BOA, ŞD., 1784/3, 3 Zilhicce 1297/6 Kasım 1880.

DİPNOTLAR 251

108 İnanç Atılgan, “Avusturya Arşiv Belgelerine Göre Sivas Valisi İsmail Hakkı Paşa ve Ermeniler”, Osmanlılar Döneminde Sivas Sempozyumu Bildirileri, Sivas 2007, I, 469.

109 BOA, Y. EE. Defterleri, Nr. 750, s. 56-58; M. Hocaoğlu, Arşiv Vesikalarıyla Tarihte Ermeni Mezâlimi, s. 184. İstanbul’dan ve Sis’ten gelen din adamları bir yandan vaazlar veriyor, diğer yandan da, yakın gelecekte bağımsızlarına kavuşacakları vaadiyle nüfuslarını fazla yazdır-maları yönünde telkinde bulunuyorlardı (BOA, Y. PRK. AZJ., nr. 4/54, 13 Rebîulâhir 1298/15 Mart 1881)

110 BOA, İrade Meclis-i Mahsus, nr. 3226, 7 Receb 1298/4 Haziran 1881.

111 Sivas, nr. 80, 10 Rebîulevvel 1299; B. N. Şimşir, Tarihte Ermeni Terörü ve Sivas Vilayeti, s. 89-92.; K. Kuzucu, İsmail Hakkı Paşa, s. 101.

112 Bu dönemde Samsun’dan Malatya’ya, Ünye’den Yozgat’a yüzlerce kilo-metrelik şose yollarla irili ufaklı yüzlerce köprü ve menfez yapılmıştır. Günümüzde de aynı amaçla kullanılmakta olan kâgir hükümet binası-nın yanı sıra, adliye binası, kadın ve erkek hapishanesi, mülkî ve askerî rüştiye mektepleri, darülmuallimîn okulu ve pek çok sağlık kurumu inşa edilmiştir (Salnâme-i Vilâyet-i Sivas, Defa 15, Sivas 1308, s. 71-74; Nurettin Birol, Halil Rıfat Paşa Dönemi ve İcraatları (1827-1901), İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Malatya 1999, s. 55-85).

113 BOA, İrade Dahiliye, nr. 93218, 18 Muharrem 1308/3 Eylül 1890.

114 Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Belge Yayınları, İstanbul 1976, s. 464-465; B. N. Şimşir, Tarihte Ermeni Terörü ve Sivas Vilayeti, s. 92-94.

115 BOA, ŞD., nr. 2614/8, 24 Receb 1309/23 Şubat 1892.

116 BOA, Y. PRK. AZN., nr. 4/51, 17 Muharrem 1308/2 Eylül 1890.

117 BOA, Y. MTV., nr. 46/142, 29 Rebîulâhir 1308/12 Aralık 1890.

118 E. Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, s. 466; N. Sevinç, Ermeni İddiaları ve Gerçekler, s. 15.

119 Ali Tuzcu, “Merzifon’da Ermeni Ayaklanmaları”, Belleten, LVII/220, Ankara 1994, s. 810-811.

120 Faruk Aburşu, “Sivas’ta Ermeni Patırtısına Dair İki Vesika”, Revak-1992, Sivas 1992, s. 58-59. Sivas Valisi Memduh Paşa, bildirinin iki par-çasını ele geçirdiğini, kendisinin çok üzüldüğünü, bu yüzden İstanbul’a göndermeye cüret edemediğini belirtmektedir (BOA, Y. EE., nr. 88/44, 21 Rebîulevvel 1310/6 Haziran 1893).

DİPNOTLAR252

121 BOA, Y. PRK. AZJ, nr. 26/94, 29 Zilhicce 1310/13 Temmuz 1893.

122 A. Tuzcu, Merzifon’da Ermeni Ayaklanmaları, s. 811.

123 B. N. Şimşir, Tarihte Ermeni Terörü ve Sivas Vilayeti, s. 96; Cevdet Küçük, Osmanlı Diplomasisinde Ermeni Meselesinin Ortaya Çıkışı 1878-1897, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayını, İstanbul 1986, s. 109; A. Yuvalı, Ermeni İsyanlarında Misyoner Okullarının Rolü, s. 213; A. Tuzcu, Merzifon’da Ermeni Ayaklanmaları, s. 813.

124 G. E. White, Merzifon Amerikan Koleji Hatıraları, s. 150; S. Deringil, İktidarın Sembolleri ve İdeoloji, s. 135.

125 Ermeni Komitelerinin âmâli ve Harekât-ı İhtilaliyyesi Meşrûtiyetden Evvel ve Sonra, yay. Hariciye Nezâreti, Matbaa-yı âmire, İstanbul 1332, s. 185-186; M. Hocaoğlu, Arşiv Vesikalarıyla Tarihte Ermeni Mezâlimi, s. 197; B. N. Şimşir, Tarihte Ermeni Terörü ve Sivas Vilayeti, s. 100-101.

126 BOA, İrade Hususiye, nr. 42/M1313.

127 BOA, Y. PRK. UM., nr. 29/25, 23 Receb 1311/30 Ocak 1894.

128 İbrahim Aykun, “Tokat’taki Ermeni Hınçak Cemiyeti ve Faaliyetleri”, Ermeni Araştırmaları I. Türkiye Kongresi, Ankara 2003, I, 511.

129 BOA, Y. EE., nr. 160/83, 8 Cemâziyelevvel 1312/7 Kasım 1894; İ. Aykun, Tokat’taki Ermeni Hınçak Cemiyeti, s. 512. Bu dönemde Sivas’ta meydana gelen olayların listesi büyük bir yekûn tuttuğu için, burada tek tek bahsedilmesine lüzum görülmemiştir. Söz konusu olaylar ve komitecilerden ele geçirilenlerin çarptırıldıkları cezalar hakkında bk. Hüseyin Nâzım Paşa, Ermeni Olayları Tarihi, haz. N. Aktaş - M. Oğuz - M. Küçük, Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayını, Ankara 1994, I, 15-46.

130 BOA, A. MKT. MHM., nr. 533/12; BOA, A. MKT. MHM., nr. 536/17, 18 Şaban 1313/2 Şubat 1896. İdama mahkum edilenlerin cezaları daha sonra müebbet hapse çevrildi.

131 BOA, MV., nr. 82/32, 19 Cemâziyelevvel 1312/17 Kasım 1894.

132 BOA, Y. EE., nr. 159/13, 2 Cemâziyelevvel 1312/30 Kasım 1894.

133 İbrahim Aykun, “Tokat ve Çevresinde Ermeni Olayları (1894-1897)”, Ermeni Araştırmaları 2. Türkiye Kongresi Bildirileri, Ankara 2007, I, 341; Tuğrul Özcan, II. Abdülhamid Döneminde Orta ve Doğu Karadeniz’de Meydana Gelen Ermeni Olayları, Akis Kitap, İstanbul 2007, s. 58.

134 H. Nâzım Paşa, Ermeni Olayları Tarihi, I, 186; S. Beyoğlu, Sivas’ta Ermeni Faaliyetleri, s. 197-198.

DİPNOTLAR 253

135 H. Nâzım Paşa, Ermeni Olayları Tarihi, II, 357-358; M. Hocaoğlu, Arşiv Vesikalarıyla Tarihte Ermeni Mezâlimi, s. 258-260; İ. Aykun, Tokat’taki Ermeni Hınçak Cemiyeti ve Faaliyetleri, s. 516; T. Özcan, Orta ve Doğu Karadeniz’de Meydana Gelen Ermeni Olayları, s. 68-69; S. Beyoğlu, Sivas’ta Ermeni Faaliyetleri, s. 198.

136 İ. Aykun, Tokat ve Çevresinde Ermeni Olayları, s. 344-345; T. Özcan, Orta ve Doğu Karadeniz’de Meydana Gelen Ermeni Olayları, s. 60-61.

137 H. Nâzım Paşa, Ermeni Olayları Tarihi, I, 165.

138 H. Nâzım Paşa, Ermeni Olayları Tarihi, I, 150-151. Serkomiserlik, bir-kaç gün sonraki raporunda Ermeni ölü sayısının 438’e ulaştığını açıkla-mıştır (s. 165).

139 Gürsoy Şahin, Osmanlı Devleti’nin Son Dönemlerinde Sivas ve Suşehri Bölgelerinde Ermeni Faaliyetleri, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul 2007, s. 108-109.

140 BOA, A. MKT. MHM., nr. 660/35.

141 BOA, Y. PRK. UM., nr. 33/81, 24 Cemâziyelevvel 1313/11 Aralık 1895.

142 A. Tuzcu, Merzifon’da Ermeni Ayaklanmaları, s. 815-818. Merzifon olayları hakkında bk. Ayhan Öztürk, “Merzifon’da Ermeni Olayları (1893)”, Dünden Bugüne Ermeni Meselesi Sempozyumu (23 Mayıs 2003), ed. R. Tosun, Konya 2003, s. 85-111.

143 BOA, HR. SYS., nr. 73/44.

144 N. Sakaoğlu, Köse Paşa Hanedanı, s. 275.

145 BOA, Y. PRK. KOM., nr. 8/27, 27 Safer 1310/19 Eylül 1892.

146 BOA, Y. PRK. HR., nr. 13/38, 28 Zilkade 1307/15 Temmuz 1890.

147 BOA, Y. EE., nr. 88/44, 21 Rebîulevvel 1310/6 Haziran 1893.

148 S. Deringil, İktidarın Sembolleri ve İdeoloji, s. 97.

149 BOA, Y. PRK. UM., nr. 24/62, 4 Şevval 1309/1 Mayıs 1892.

150 Salnâme-i Vilayet-i Sivas, Defa 15, s. 78-94. Memduh Paşa’nın Ermeni sorununa yaklaşımı ve bürokratik kişiliği hakkında özgün bir çalışma için bk. Abdülhamit Kırmızı, “Şikayât Tezâyüd Etmekte: Memduh Bey’in Sivas Valiliğinde Ermeni Politikası (1889-1892)”, Osmanlılar Döneminde Sivas Sempozyumu Bildirileri, Sivas 2007, I, 361-376.

DİPNOTLAR254

151 Selim Aslantaş, “Bir Osmanlı Bürokratı: Mehmed Memduh Paşa”, KÖK Sosyal ve Stratejik Araştırmalar Dergisi, c. III, S. 1 (Bahar 2001), Ankara 2001, s. 188.

152 BOA, İrade Dâhiliye, nr. 31/R 1310, 25 Rebîulâhir 1310/15 Kasım 1892.

153 Divriği telgraf hattının masrafının 40.000 kuruşluk kısmını ahali üst-lenmiş ve bunun 25.000 kuruşu hemen tahsil edilmiştir. Diğer kazalar hatları için de, sakinleri tarafından yeterli miktarda iane sözü verilmişti (BOA, Y. EE., nr. 159/10, 1 Cemâziyelâhir 1312/29 Kasım 1894).

154 Bu sırada Bursa valiliğine atandığı için sulamalı tarım girişimi sonuçsuz kalmıştır (A. Karaca, Anadolu Islahatı ve Ahmed Şâkir Paşa, s. 123).

155 A. Karaca, Anadolu Islahatı ve Ahmed Şâkir Paşa, s. 108.

156 BOA, İrade Dâhiliye, nr. 24/L 1314, 26 Şevval 1314/30 Mart 1897.

157 Musa Şaşmaz, “Ermeniler Hakkındaki Reformların Uygulanması (1895-1897)”, Osmanlı’dan Günümüze Ermeni Sorunu, ed. H. C. Güzel, Ankara 2000, s. 96. 1906 yılında Hafik kaymakamı Yorgi’nin Hıristiyanlar lehine tarafgir bir yönetim sergilediği gerekçesiyle azli-nin istenmesi için yapılan müracaatı değerlendiren hükümet, Yorgi’nin Rum olması ve somut bir delil bulunmaması üzerine azle yanaşma-mıştır (Mustafa Tekbaş, II. Meşrutiyet’ten Kurtuluş Savaşı’na Sivas’ta Gayrimüslimler, M. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2007, s. 47)

158 Örneğin Hafik kaymakamlığına Artin Aporniyan tayin edilmiştir (BOA, İrade Dâhiliye, nr. 26/Ş 1314, 16 Şaban 1314/20 Ocak 1897,).

159 BOA, Y. EE., nr. 81/21, 13 Cemâziyelevvel A 1313/18 Ekim 1895; Karaca, Anadolu Islahatı ve Ahmed Şakir Paşa, s. 108-109.

160 A. Karaca, Anadolu Islahatı ve Ahmed Şakir Paşa, s. 111-113.

161 Musa Şaşmaz, Ermeniler Hakkındaki Reformların Uygulanması, s. 102.

162 M. Şaşmaz, Ermeniler Hakkındaki Reformların Uygulanması, s. 99.

163 Ali Cevâd, Memâlik-i Osmâniyye’nin Tarih ve Coğrafya Lügati, s. 470. Sivas’taki Ermeni okullarından mezun olup Osmanlı bürokra-sisinde hizmet veren Ermeni memurlar hakkında bir değerlendirme için bk. Mustafa Murat Öntuğ-Serap Sunay, “Sivas Doğumlu Ermeni Memurlar (Sicill-i Ahvâl Defterlerine Göre)”, Osmanlılar Döneminde Sivas Sempozyumu Bildirileri, Sivas 2007, I, 393-417.

164 A. Karaca, Anadolu Islahatı ve Ahmed Şâkir Paşa, s. 116-124.

165 BOA, MV., nr. 87/60, 27 Zilkade 1313/10 Mayıs 1896.

DİPNOTLAR 255

166 M. Tekbaş, II. Meşrutiyet’ten Kurtuluş Savaşı’na Sivas’ta Gayrimüslimler, s. 39.

167 B. Kodaman, XX. Yüzyıl Başında Sivas Vilayeti, s. 183.

168 Tanin, nr. 48, 21 Şaban 1326/18 Eylül 1908.

169 BOA, Y. MTV., nr. 218/109, 8 Rebîulâhir 1319/25 Temmuz 1901; BOA, Y. PRK. UM., nr 62/44, 23 Zilhicce 1330/22 Mart 1903; BOA, Y. MTV., nr. 234/2, 1 Cemâziyelevvel 1320/4 Eylül 1902.

170 Ermeni Komitelerinin âmâli ve Harekât-ı İhtilaliyyesi, s. 184-185; Ahmet Hilmi Kalaç, Kendi Kitabım, Yeni Matbaa 1960, s. 94.

171 Dikran Kevorkyan, “Ermeni Meselesinde Tehcire Amil Olan Sebepler”, Tarih Boyunca Türklerin Ermeni Toplumu ile İlişkileri Sempozyumu, 8-12 Ekim 1984 (Erzurum), Ankara 1985, s. 299.

172 N. Sevinç, Ermeni İddiaları ve Gerçekler, s. 79.

173 Cinayetin gerekçesi açıktır: Osmanlı Devleti’nin Balkan savaşlarıyla meşgul olduğu bu dönemde, Avrupalı gözlemciler Anadolu’da incele-meler yapmaktaydı. İşte komiteciler, Türkleri cani, Türkiye’yi de güven-siz bir yer olarak göstermek amacıyla Horburg’u kurban seçmişlerdi (Ermeni Komitelerinin âmâli ve Harekât-ı İhtilaliyyesi, s. 185-186; A. H. Kalaç, Kendi Kitabım, s. 85-86).

174 Ermeni Komitelerinin âmâli ve Harekât-ı İhtilaliyyesi, s. 186.

175 G. Şahin, Sivas ve Suşehri Bölgelerinde Ermeni Faaliyetleri, s. 159.

176 Ermeni Komitelerinin âmâli ve Harekât-ı İhtilâliyyesi, s. 187-188; A. H. Kalaç, Kendi Kitabım, s. 98-99.

177 A. H. Kalaç, Kendi Kitabım, s. 100.

178 Muammer Demirel, “1915 Şebinkarahisar Ermeni İsyanı”, Şebinkarahisar I. Tarih ve Kültür Sempozyumu Bildirileri, İstanbul 2000, s. 83-84.

179 Ermeni Komitelerinin âmâli ve Harekât-ı İhtilâliyyesi, s. 277-278; Sadık Sarısaman, “Birinci Dünya Savaşında Şebinkarahisar Ermeni İsyanı”, Giresun Tarihi Sempozyumu 24-25 Mayıs 1996, İstanbul 1997, s. 203-206; G. Şahin, Sivas ve Suşehri Bölgelerinde Ermeni Faaliyetleri, s. 169-173.

180 Ermeni Komitelerinin âmâli ve Harekât-ı İhtilâliyyesi, s. 187-189; s. 279; Hocaoğlu, Arşiv Vesikalarıyla Tarihte Ermeni Mezâlimi, s. 580-581; M. Demirel, 1915 Şebinkarahisar Ermeni İsyanı, s. 85-88; G. Şahin, Sivas ve Suşehri Bölgelerinde Ermeni Faaliyetleri, s. 181-186.

DİPNOTLAR256

181 Ermeni Komitelerinin âmâli ve Harekât-ı İhtilâliyyesi, s. 191-192; Cemal Anadol, Tarihin Işığında Ermeni Dosyası, Turan Kitabevi, İstanbul 1982, s. 114-116.

182 Justin McCarthy, Ölüm ve Sürgün, çev. B. Umar, İnkılap Yayınları, İstanbul 1998, s. 202.

183 G. Şahin, Sivas ve Suşehri Bölgelerinde Ermeni Faaliyetleri, s. 160.

184 J. McCarthy, Ölüm ve Sürgün, s. 216.

185 Azmi Süslü, Ermeniler ve 1915 Tehcir Olayı, YYÜ Yayınları, Ankara 1990, s. 88.

186 Aynı tarihte Müslümanların nüfusu ise, 1.169.443’tü (E. Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, s. 143; N. Sevinç, Ermeni İddiaları ve Gerçekler, s. 72).

187 BOA, DH. ŞFR., nr. 54/87

188 Osmanlı Belgelerinde Ermeniler (1915-1920), Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayını, Ankara 1994, s. 102-103; Yusuf Halaçoğlu, Ermeni Tehciri ve Gerçekler, TTK, Ankara 2001, s. 57.

189 Abdurrahman İlhan, Arşiv Belgelerine Göre 1915 Yılındaki Tehcir Olayının Sivas’ta Uygulanması, D.E.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İzmir 2008, s. 97-99.

190 Bülent Bakar, Ermeni Tehciri, ATAM Yayınları, Ankara 2009, s. 110. Daha sonra 1917 yılında 400 bin, 1918 yılında da 1 milyon kuruş gön-derilmiştir (Aynı eser, s. 113-114; A. İlhan, Tehcir Olayının Sivas’ta Uygulanması, s. 123-126).

191 BOA, DH. İUM., nr. 32/15, 16 Ramazan 1333/29 Temmuz 1915.

192 Tehcire giden Ermenilere yanlış muameleden dolayı memleket çapında cezalandırılanların sayısı, 1.397 idi. (Süleyman Beyoğlu, “1915 Tehciri Hakkında Bazı Değerlendirmeler”, Ermeni Meselesi Üzerine Araştırmalar, haz. E. Afyoncu, TATAV Yayınları, İstanbul 2001, s. 191).

193 B. Bakar, Ermeni Tehciri, s. 130; G. Şahin, Sivas ve Suşehri Bölgelerinde ermeni Faaliyetleri, s. 209; A. İlhan, Tehcir Olayının Sivas’ta Uygulanması, s. 133-134; Hasan Babacan, “Birinci Dünya Harbi Döneminde Sivas ve Havalisinde Tehcir Uygulamaları”, Osmanlılar Döneminde Sivas Sempozyumu Bildirileri, Sivas 2007, I, 546-547.

194 BOA, MV., nr. 250/163. İsmail Kemal Bey Halep İngiliz kumandanının emriyle tutuklanmış, sonra da Haleb’e götürülmüştür. Bunu yaparken İstanbul hükümetine danışmaya bile gerek duymamışlardır (Feridun

DİPNOTLAR 257

Ata, İşgal İstanbul’unda Tehcir Yargılamaları, TTK, Ankara 2005, s. 144).

195 BOA, DH. KMS., nr. 49-1/89, 10Cemâziyelevvel 1337/22 Şubat 1918

196 Fuat Dündar, İttihat ve Terakki’nin Müslümanları İskan Politikası (1913-1918), İletişim Yayınları, İstanbul 2001, s. 63.

197 Osmanlı Belgelerinde Ermeniler, s. 10; Davut Kılıç, “1915’te Tehcir Edilmeyen Ermeniler”, Ermeni Araştırmaları I. Türkiye Kongresi, Ankara 2003, II, 113-117; Kemal Çiçek, Ermenilerin Zorunlu Göçü 1915-1917, TTK, Ankara 2005, s. 77-79; S. Beyoğlu, 1915 Tehciri Hakkında Bazı Değerlendirmeler, s. 192.

198 İbrahim Ethem Atnur, Türkiye’de Ermeni Kadınları ve Çocukları Meselesi (1915-1923), Babil yayıncılık, Ankara 2005, s. 55-56; G. Şahin, Sivas ve Suşehri Bölgelerinde Ermeni Faaliyetleri, s. 205-206 A. İlhan, Tehcir Olayının Sivas’ta Uygulanması, s. 120.

199 H. Babacan, Sivas ve Havalisinde Tehcir Uygulamaları, s. 543.

200 İ. E. Atnur, Türkiye’de Ermeni Kadınları ve Çocukları Meselesi, s. 83-84.

201 İ. E. Atnur, Türkiye’de Ermeni Kadınları ve Çocukları Meselesi, s. 101.

202 Y. Halaçoğlu, Ermeni Tehciri ve Gerçekler, s. 63; D. Kılıç, 1915’te Tehcir Edilmeyen Ermeniler, s. 115-117.

203 Y. Halaçoğlu, Ermeni Tehciri ve Gerçekler, s. 75; G. Şahin, Sivas ve Suşehri Bölgelerinde Ermeni Faaliyetleri, s. 204.

204 F. Dündar, İttihat ve Terakki’nin Müslümanları İskan Politikası, s. 160-161; A. İlhan, Tehcir Olayının Sivas’ta Uygulanması, s. 107.

205 Y. Halaçoğlu, Ermeni Tehciri ve Gerçekler, s. 68; K. Çiçek, Ermenilerin Zorunlu Göçü, s. 73.

206 BOA, DH. İUM., nr. 59-1/1-38, 4 Ramazan 1333/17 Temmuz 1915.

207 H. Babacan, Sivas ve Havalisinde Tehcir Uygulamaları, s. 544; A. İlhan, Tehcir Olayının Sivas’ta Uygulanması, s. 112.

208 BOA, DH. UMVM., nr. 76/43, 29 Şaban 1333/12 Temmuz 1915.

209 B. Bakar, Ermeni Tehciri, s. 183-185.

210 BOA, DH. KMS., nr. 50-2/43, 29 Zilkade 1337/26 Ağustos 1919; G. Şahin, Sivas ve Suşehri Bölgelerinde Ermeni Faaliyetleri, s. 218.

211 B. Bakar, Ermeni Tehciri, s. 197-198.

DİPNOTLAR258

212 BOA, DH. İUM., 19-10/1-16, 24 Rebîulevvel 1338/17 Aralık 1919. Osmanlı hükümeti, 1914 yılı verileri ile yabancı kaynakların bulgula-rını karşılaştırarak 14 Nisan 1919’da bir nüfus tahmini yayınlamıştır; buna göre Sivas vilayetinin toplam nüfusu 1.169.443’tu. Şehir merke-zinin nüfusu ise 43.000 civarındaydı (Tevfik Çavdar, Milli Mücadele Başlarken Sayılarla …Vaziyet ve Manzara-i Umumiye, Milliyet Yayınları, İstanbul 1971, s. 15-17).

213 Hikmet Özdemir v.dğr., Ermeniler: Sürgün ve Göç, TTK, Ankara 2004, s. 134.

214 H. Özdemir v.dğr., Ermeniler: Sürgün ve Göç, s. 142-143. McCarthy’ye göre 1923 yılının başında Anadolu Ermenilerinden 810.000’i Türkiye’yi terk etmişti. Kalanların sayısı ise sadece 70.000’di (B. Bakar, Ermeni Tehciri, s. 256).

215 Cumhuriyet dönemi Sivas’ında Türk-Ermeni ilişkileri hakkında nefis bir değerlendirme için bk. Ahmet Turan Alkan, “Sivaslı Ermenilere Dair”, Revak-1998, Sivas 1998, s. 6-15.

216 Ö. Turan, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Türkiye’de Protestan Misyonerlik Faaliyetleri, s. 207.

217 Seçil Akgün, General Harbord’un Anadolu Gezisi ve Ermeni Meselesine Dair Raporu (Kurtuluş Savaşı Başlangıcında), Tercüman Tarih Yayınları, İstanbul 1981, s. 11-113; Lord Kinross, Atatürk Bir Metlin Yeniden Doğuşu, çev. O. Sander, Altın Kitaplar Yayınevi, İstanbul 1994, s. 229-230. Mustafa Kemal ile Harbord arasında geçen konuşma hakkında bk. Ahmet Necip Günaydın, Milli Mücadelede Sivas ve Mustafa Kemal Paşa, Sivas 2000, s. 119-122.

218 S. Akgün, General Harbord’un Türkiye Gezisi, s. 143-149.

II. Bir Anlatı Çerçevesinde Şavşat’ta Türk - Ermeni İlişkileriProf. Dr. Yücel ÖZTÜRK

1 Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, c. VIII, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1983, s. 53-57.

2 Mustafa Sarı, Türkiye-Kafkasya İlişkilerinde Batum (1917-1921), Basılmamış Doktora Tezi, Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü 2010, s. 27, 28.

3 Bu anlatının sahibi Kazım Aydın’ın anlatısı içinde Batum ve Acara çok önemli bir yer tutar. XX. Yüzyılın başlarında, Birinci Dünya Savaşı sürecinde Kars, Ardahan, Artvin ve bütün Kazalarında yaşayan hal-kın Batum ve kırsal alanındaki Acara halkı ile çok yakın ilişkisi vardır.

DİPNOTLAR 259

Kazım Aydın’ın anlatısını değerlendiren bu satırların yazarı da, bir Şavşatlı olarak yakın geçmişinden Acara ile ilgili bir çok hadise, rivayeti bizzat dinlemiştir. Bu satırların yazarı, “Aç isen Acara’ya git” darb –ı meselini sık sık büyüklerinden duymuştur. Acara, Şavşat nüfusu ile canlı bir etnik ilişki içinde olduğu gibi, bütün Artvin halkının Trabzon’dan daha önemli bir antreposudur. Artvin, Batum’un Osmanlılarda olduğu dönemlerde bütün ticari, iktisadi faaliyetlerini bu limanla gerçekleştiri-yordu. Batum elden çıkınca yöre halkı nazarında Batum’un fonksiyon-ları Trabzon’a yüklenecektir.

4 Ayastefanos (Yeşilköy) Antlaşması’nın Doğu Karadeniz ve Doğu Anadolu vilayetleriyle ilgili 19. Maddesi şöyle idi : “…(Ardahan) ve (Kars) ve (Batum) ve (Bayezid) ile (Soğanlı)’ya kadar olan yerler terk edilecektir. Umumiyet itibariyle hatt – ı hudut Karadeniz sahilinden ayrılarak (Hopa) Çayı ile (Çoruh) Çayı’nı tefrik eden dağların tepe-sinden ve (Artvin) Şehri’nin cihet - i cenubiyesinden silsile – i cibalden geçerek (Alat) ve (Başacet) karyeleri kurbinde vaki (Çoruh) Çayı’na kadar gidecek ve badehu (Devrenigeki) ve (Horçezor) ve (Piçkindağ) nam cebellerin tepelerinden ve (Tortum) ve (Çoruh) nam çayların man-sablarını tefrik eden en yüksek tepeden ve (Yayla), (Vihin) kurbindeki tepelerden geçerek (Tortum Çay’ı üzerinde vaki (Vihin Kilisa) nam karyeye müntehi olacaktır ve oradan (Sivridağ) cibal – i meteselsilesin-den (Nariman) Köyü’nün cihet – i cenubiyesinden geçerek (Sivridağ) nam geçide kadar gidecektir. Badehu cenub – i Şarki cihetine çevrilerek (Zivin)’e gidecek ve oradan (Zivin)’den (Ardost) ve (Horasan) köylerine giden tarikin garb tarafına geçerek (Giliçman) Köyü’ne kadar (Soğanlı) Dağı’nın tepesinden ve (Hori) ve (Tendürek) tepelerinden (Bayezid) vadisinin cihet – i cenubiyesinden geçerek (Karlıgöl)’ün ciheti cenubi-yesinden (Eski İran) hududuna iltisak eyleyecektir.” İskender Yılmaz, Gümrü Antlaşması, Ankara 2001, s. 3.

5 Osmanlıca metinlerin bazı farklı okumalarının da etkili olabileceği farklılıklarla Berlin Antlaşması’nın 58. Bend’i şöyledir: “ Bab – ı âli Rusya imparatoruna âsyâ’da (Ardahan) ve (Kars) ve limanıyla beraber (Batum) arazisini ve eski Rusya hududiyle âtîde muharrer hat arasında bulunan bilcümle araziyi terk eder. Hudud – ı cedîde Ayâstefanos Mu ‘âhedesi’nde t ‘ayîn olunan hat mûcebince Karadeniz’den (Kûrdâ?)’nın cenûb – ı garbîsinde vâki ‘ vâki ‘ bir noktaya ve (Artvin) cenûbuna kadar Karadeniz’den hareketle hatt – ı müstakim üzere (Çoruk) Çayı’na kadar mümted olacak ve bu çayı geçüb ve (Eşmîşe?)’nin şark tarafından mürûr idüb hatt – ı müstakîm üzere Ayâstefanos Mu ‘âhedesi’nde t ‘ayîn olu-nan Rusya hududuna (Nârîmân)’ın cenûb tarafındaki bir noktada ve vâsıl olmak içün cenûb tarafına hatt – ı müstakîm üzere gidecek ve (Oltu) Şehri’ni Rusya’ya bırakacaktır ve (Nârîmân) kurbünde işâret olu-nan noktadan şarka çevrilüb Rusya’da kalacak olan (Tirnik)’den geçerek

DİPNOTLAR260

ve (Hîk? Çayı)’na kadar elerleyecektir. (Bârdûz)’a kadar bu çayı ta ‘kîb ve ba’dehu (Bâ –r -) dûz) [çizgi içindeki r harfi tarafımızdan eklenmiş-tir. Y. Ö. ] ve (Yeniköy)’ü Rusya’ya bırakarak cenûba doğru mütevec-cih olacaktır.” Aynı antlaşmanın altmışıncı bendine göre, Ayastefanos Antlaşması ile Rusya’ya bırakılan Eleşkirt Vadisi ve Bayezîd şehri Devlet – i Aliyye’ye iade edilecekti. Bkz. Mu ‘âhedât Mecmû ‘ası, V, Nşr. Tarih Kurumu, Ankara 2008, s. 138 – 139. Eleşkirt Vadisi ve Bayezîd Şehri’nin Türkiye’de kalmasında İngilizlerin büyük etkisi olmuştu. Bkz. Akdes Nimet Kurat,Türkiye ve Rusya, Ankara 1990, s. 89, 260 – 261; Enis Şahin, Trabzon ve Batum Konferansları ve Antlaşmaları (1917 – 1918), Ankara 2002, s. 10.

6 A. K. Badjelidze, Osnovnıye Voprosı Ekonomiki Adjarii (1878-1921 g.g.), Ġzdatelstvo Sabçota Adjara, Batum 1973, s. 46.

7 M. Adil Özder, Artvin ve Çevresi, 1828 – 1921 Savaşları, Ankara 1971, s. 77, 78; Halit Özdemir, Artvin Tarihi, Ankara 2002, s. 189, 190.

8 Özder, s. 79; Özdemir, s. 198, 199.

9 Özder, s. 79.

10 Özder, s. 83 vd.

11 Sarı, s. 31, 32, 35, 37.

12 Badjelidze, , s. 133-134.

13 Kurat, Türkiye ve Rusya, s. 267.

14 Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi: Kafkas Cephesi 3 üncü Ordu Harekâtı, c. I, Genelkurmay Basımevi, Ankara 1993, s. 344, 599-605; W. E. D. Allen ve Paul Muratoff, Kafkas Harekâtı (1828-1921): Türk-Kafkas Sınırındaki Harplerin Tarihi, Genelkurmay Basımevi, Ankara 1966, s. 230-231.

15 Kurat, Aynı eser, s. 267.

16 Detay için bkz. Kurat, Aynı eser, s. 272 – 279.

17 Kafkas Cephesi, c. I, , ss. 602-606.

18 Ayrıntı için bkz. Kurat, Aynı eser, ss. 285 – 295.

19 1917 Rus İhtilali’nden sonra Kafkasya’da kurulan Mavera – yı Kafkas Federasyonu, Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan’ın ortak teşebbüsü-nün ürünü olarak ortaya çıkmış, Trabzon ve Batum Konferansları aka-binde dağılmıştır. Bkz., Kurat, Aynı eser, s. 417; Şahin, s. 578 vd.

20 Brest-Litovsk Barışı müzakereleri döneminde, müzakereler ile siyasî ve askerî olayların ayrıntıları için bkz: Selami Kılıç, Türkiye-Sovyet

DİPNOTLAR 261

İlişkilerinin Doğuşu: Brest-Litovsk Barışı ve Müzakereleri (22 Aralık 1917-3 Mart 1918), Ülke Kitapları, İstanbul (tarihsiz), s. 140-380; Dursun Ali Akbulut, “Brest-Litovsk’ta ‘Arazi-i Meşgûle’ Meselesi”, Akademik Açı, Sayı: 1, (1996), ss. 1-10; Akdes Nimet Kurat, “Brest-Litovsk Müzakereleri ve Barışı ( 20 Aralık 1917-3 Mart 1918)”, Belleten, c. XXXI, no: 123, (Temmuz 1967), ss. 375-413; John W. Wheeler-Bennett, Brest-Litovsk The Forgotten Peace March 1918, Macmillan & Co. Ltd., London 1963.

21 Brest Litovsk Barışı’nın Türk ve Dünya kamuoyunda yarattığı tepkiler için bkz. Sarı, s. 84 vd.

22 Ruslar, daha Berlin Antlaşması sonrasında Artvin ve çevresinde kendi idarelerini kurdular. Oblast denilen Rus eyalet sistemine göre, Üç Sancak bölgesi, Kars ve Batum olarak iki oblast (askeri valilik)’a, ayrıl-mıştı. Rus eyalet sisteminde kazalara uçasko, nahiyelere istarşina deni-liyordu. Rus idaresi altında Artvin(Livana) ve Ardanuç uçasko (kaza), Şavşat ve Borçka ise istarşina statüsü ile Batum Oblastı’na bağlı idi. Şavşat sonradan kaza, Aratvin ise Okrok – Naçaliklik (Mutasarrıflık) haline dönüştürülmüştü. Özder, s. 94; Özdemir, s. 197. Yeni Rus ida-resi ile ilgili terimler farklı şekillerde ifade edilmektedir. Mesela, uçasko yerine bazı kaynaklarda uyezd kullanılmaktadır. Bkz. Candan Badem, Çarlık Rusyası Yönetiminde Kars Vilayeti, İstanbul 2010, s. 32.

23 Kendi imkanlarına göre yerli kaynakları kullanmak suretiyle 1914 tarih-lerinde Artvin, Ardanuç, Şavşat ve diğer yerlerdeki naçalik ve ağaların isimlerini veren Adil Özder, burada verilmekte olan isimlerin hiç biri-sinden bahsetmez. Anlatıcı Kazım Aydın’ın bu tarihteki atabey oldu-ğunu belirttiği Nuri Bey’in adına da bahis konusu kayıtlar arasında rastlamadım. Bkz. Özder, s. 94 vd.

24 Bu naçaliklik sisteminin yerel olaylara nasıl etki ettiği hususunu önem-siyoruz. Anlatıcımız, naçalikliği benimsiyor, zira kendi dedesi de bir naçalik olarak görev yapmıştı. Ancak, Adil Özder, bu naçaliklik siste-minin Türk milletini asimile etmek için kurulduğu düşüncesindedir. Özder, bu çerçevede, tayin edilen Naçaliklerin önemli kısmının Gürcü olmasını da bu iddiasına delil gösterir. Aynı kaynak, yerli ağaların bu Gürcü naçaliklere karşı belli bir direniş gösterdiğini de öne sürer. Bkz. Özder, s. 94. Anlatıcıda ise böyle bir Türk – Gürcü karşıtlığı yoktur. Bu noktada, 1914 harekatı sırasında fiili olarak Rusya’ya tabi ve yine 1914 harekatı çerçevesinde fiili olarak Kafkas harekatında yer alan Türk yerli idari unsurları arasında engellenemez bir zıtlaşmanın yaşandığı düşüne-bilir. Bu zıtlaşmanın Kafkas harekatı zamanı ile sınırlı olduğu ve orta-dan kalktığını da belirtelim.

25 Anlatıcı Kazım Aydın ve eleştirdiği Adil Özder’in haklarının teslim edilmesi açısından, yerel tarihin kaçınılmaz olarak doğurduğu bazı

DİPNOTLAR262

yanlışlıkları hatırlatmak isteriz. Yerel tarihte mikro ön plana çıkarken, makro adeta unutulur. Adil Özder, kendi imkanları doğrultusunda mahalli, yerli kaynaklara müracaat etmiş ve bunları kitabına yansıtmış-tır. Bahis konusu mahalli kaynaklardan birini teşkil eden Kazım Aydın ise kendi sahip olduğu haberlerin Adil Özer’de yer almamasına, naçalik sıfatıyla önemli şahsiyet olduğuna inandığı dedesi Mustafa Ağa ve onun yanında önemli roller oynayan ağalara yer vermemesine içerlemekte-dir. Esasında anlatıcı ile eleştirdiği Adil Özder’i bir birine rakip olarak görmek meseleyi anlamamak olacaktır. Anlatıcıyı Kazım Özder’in ver-mek istediği mahalli olayların içine dahil etmek en doğrusu olacaktır. Böylece, Adil Özder’in ortaya koymak istediği mahalli yapının eksik kalan bazı unsurları da genel resme eklenebilecektir. Görüldüğü gibi, birbirine tamamen zıt çerçevelerde öne sürülen iddialar, analitik çerçe-vede biribirinin tamamlayıcısı olabilmektedir.

26 Sahanın uzmanı tarihçilerin yorumuna göre Berlin Antlaşması’ndan 1914 Kafkas harekatına kadar geçen süre içinde Üç Vilayet çevresinde Rus idaresine karşı geniş çaplı bir direniş olmamıştır. Ancak, kronoloji bahsinde ele alındığı üzere, Teşkilat – ı Mahsusa marifetiyle örgütlenen direniş hareketleri başladıktan sonra Üç Vilayet çevresindeki olaylarda artık Osmanlı siyasi etkilerini göz önünde bulundurmak zorunludur. Teşkilat – ı Mahsusa’nın örgütlediği yeni hareketin bölgede Rus karşıtı yeni bir örgütlenme yaratması kaçınılmazdı. Bu durumda, Türkler ikiye bölünmüş oldular. Rus idaresine bağlı ağalar ile Ruslara karşı savaşan ağalar arasında ciddi bir ihtilaf ve düşmanlığın ortaya çıkması kaçınıl-maz idi. Anlatı içinde bunun izlerini görür gibiyiz.

27 Bu haber sadece anlatıcıya ait olup her hangi bir kaynak ile teyid edi-lebilmiş değildir. Gerçekten, Artvin tarihi ile ilgili yerel kaynaklarda özellikle anlatıcının alanına giren köyler hakkında umumi bir sessizlik hakimdir. Mesela, Turmanize ve onun civarındaki köylerin ağaları hak-kında bir bilgiye rastlayamıyoruz.

28 Anlatıcı daha sonra Okrobaget’in yeni adının Köprülü olduğunu teyid etti.

29 Burada onun dedesi derken, annemin dedesi Dursun Ağa’dan bahsediyor.

DİPNOTLAR 263

III. The Controversy Between Turks and Armenians in the Late Ottoman Period

Armand SAĞ

1 Aktan, Gündüz, ‘Devletler Hukukuna Göre Ermeni Sorunu’, in: Lütem, Ömer Engin (ed.), Ermeni Sorunu: Temel Bilgiler ve Belgeler (Ankara 2009), p. 149

2 Van Der Linde, Dirk, The Armenian Genocide Question & Legal Responsibillity (Utrecht 2011), 23 pages

3 Professor of Russian History at the Colorado University.

4 Conroy, Mary Schaeffer, ‘Review of Vahakn N. Dadrian, Warrant for Genocide: Key Elements of Turko-Armenian Conflict’, in: The Social Science Journal, vol. 37, no. 3, p. 483

5 Eelko Y. Hooijmaaijers is a historian at the State University of Groningen in the Netherlands.

6 Professor emeritus of Political Science at the University of Massachusetts-Amherst.

7 Guenter, Lewy, The Armenian Massacres in Ottoman Turkey: A Disputed Genocide (Utah 2005), p. 73

8 Dragomans were translators and merchants. Because banking and trade were seen as something ‘anti-islamic’, most of these professions were performed by the Ottoman Jews and Ottoman Armenians.

9 Janissaries were Christian-children that were collected with the devşirme-system through an Islamic tax. The most intelligent children were then trained in either battle skills (to form an elite Janissary Corps), music skills (to form the Military Mehter Bands), engineering skills (like the famous, most likely Armenian, Ottoman architect Mimar Sinan) or an education in languages and diplomatic skills. The latter is one of the reasons the Ottoman Empire had a staggering 29 paşa’s (highest commander-in-chief ), 22 ministers (including a minister of Foreign Affairs and a minister of Interior), 33 members of parliament, 7 ambassadors and 11 consuls (diplomats) of Ottoman-Armenian descent.

10 Öztuna, Yılmaz, ‘The Political Milieu of the Armenian Question’, in: Ataöv, Türkkaya, Armenians in the Late Ottoman Period (Ankara 2002), p. 49

11 Stanford J. Shaw, professor of Turkish history, worked at Harvard University, UCLA and Bilkent University until his death in 2006.

DİPNOTLAR264

12 Shaw, Stanford J., History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, Vol. 2/2 (Cambridge 1977), p. 315-317

13 Mantran, Robert, Histoire de la Turquie [The History of Turkey] (PUF 1952), p. 108-109

14 Erickson, Edward J., ‘Armenian Massacres: New Records Undercut Old Blame’, in: The Middle East Quarterly, Summer 2006, Vol. 13, No. 3

15 Zürcher, Erik-Jan, Turkey: A Modern History (London 2004), p. 127

16 Özger, Yunus, 1895 Bayburt Ermeni Ayaklanmaları [The 1895 Armenian Uprisings in Bayburt] (İstanbul 2007)

17 Lewis, Bernard, ‘There Was No Genocide: Interview with Professor Bernard Lewis’, in: Ha’aretz Weekly, January 23, 1998

18 Sachar, Howard M., The Emergence of the Middle East: 1914-1924 (New York 1969), p. 453

19 “Far from being a massacre orchestrated from on high, the deaths were a side-effect of the war, a consequence of epidemics or debilitation during the exodus, or a result of battles between armies and rival militias.”, from: Fargues, Phillip (a.o.), Christians and Jews under Islam (Tauris 1998), p. 110-111

20 Dyer, Gwynne, Armenia: The End of the Debate? (London 2009)

21 Zürcher, Erik-Jan, Turkey: A Modern History (London 2004), p. 128

22 Boekestijn, Arend-Jan, ‘Turkey, the World and the Armenian Question’, in: Turkish Policy Quarterly, Winter 2005, Vol. 4, No. 4

23 Dumont, Paul, ‘The Death of an Empire (1908-1923)’, in Robert Mantran (ed.), Histoire de l’Empire Ottoman (Paris 1989), p. 624-625

24 Yapp, Malcolm E., The Making of the Modern Near East: 1792–1923 (New York 1987), p. 269-270

25 Gilles Veinstein is professor of Turkish and Ottoman History at Collège de France in Paris, France.

26 Veinstein, Gilles, Trois questions sur un massacre, in: L’Histoire, no. 187 (April 1995)

27 According to Bernard Lewis, emeritus professor of Near Eastern Studies at Princeton University, the Catholic and Protestant Armenians were excluded from the relocations. Stephen Pope, however, states that only the “Greeks and the Catholic Armenian business community in Constantinople was spared, effectively restricting the order to Orthodox and Protestant Armenians”.

DİPNOTLAR 265

28 The ‘Tehcir Law’ was an century-old-law that was pretty common in the Ottoman Empire; it was only put to use when intern uprisings evolved to a general rebellion. One of the first known cases was that of the Turkish (and Muslim) tribe of Karamanoğulları, who were relocated from the province of Karaman to the frontier in Western Thrace and Rumeli (present day Bulgaria and Greece) after the Battle of Ankara in 1402. The general idea was that both possible outcomes would benefit the Ottoman Empire. Either the Karamanoğulları would be killed at the front, or they would defeat the Christians who were still constantly harassing and attacking the European Balkan provinces of the Ottoman Empire.

29 McCarthy, Justin, The Armenian Rebellion at Van (Utah 2006), p. 244

30 McCarthy, Justin, The Armenian Rebellion at Van (Utah 2006), p. 2

31 There are interesting sources (Stewart-Smith 121; Munoz 53-63) that speak of an intensive interaction between the Dashnakzutyun and the Nazi’s of Hitler-Germany. For example the so-called ‘Armenische Legion’; which was active in the years between 1941-1944 under the Nazi-armies. It constituted of a total of 9 regiments (808 till 816), as well as the brigades I/125, I/198, II/9 and another 22 volunteer units. These 9 regiments, 3 brigades, 22 volunteer units totaled at a staggering 43 battle divisions, numbering approximately 20.000 or 200.000 Armenians (the last nil is contested; Auron 238). Other examples are the proclamation of the Armenians as ‘official Arian refugees’ by the Nazi’s before the outbreak of WW II; the Armenian newspapers Azat Hayastan (“Free Armenia”) and Hayrenik (“Motherland”) that were published in Berlin and the establishment of a ‘Armenian National Committee’, all in the period between WW I and WW II in Nazi-Germany.

32 Michael M. Gunter is professor of Political Science at Tennessee Tech University in Cookeville, USA. He stated that “the Armenian claim that they were victims of a premeditated genocide, but that it does not ring true.”, from: Gunter, Michael M., Pursuing the Just Cause of Their People: A Study of Contemporary Armenian Terrorism (Greenwoord 1986), p. 17

33 Bakker, René (a.o.), Geschiedenis van Turkije [The history of Turkey] (Amsterdam 1997), p. 150

34 Dyer, Gwynne, Armenia: The End of the Debate? (London 2009)

35 Radu, Michael S., The Dangers of the Armenian Genocide Resolution (Foreign Policy Research Institute, 2007)

36 Jäckel, Eberhard, Genozid oder nicht? Hunderttausende Armenier kamen 1915/16 wohl ohne Absicht um [Genocide or not? Hundred

DİPNOTLAR266

thousands of Armenians died in 1915/16 without any intent], in: Frankfurter Allgemeine Zeitun, March 23, 2006

37 Dunér, Bertil, ‘What Can Be Done About Historical Atrocities? The Armenian Case’, in: The International Journal of Human Rights, Summer 2004, Vol. 8, No. 2

38 Stone, Norman, ‘What has this genocide to do with Congress?’, in: The Spectator, London 2007

39 “The Ottomans, moving south of Lake Van, then advanced on Van City. […] The Ottoman army reclaimed the city of Van then lost it again at the end of the month. Van was to be taken and retaken until the final Russian conquest on September 29, 1915. […] The Ottomans were at first occupied with losing their war elsewhere; but on April 6, 1918, they retook Van City.”, from: McCarthy, Justin, The Armenian Rebellion at Van (Utah 2006), p. 241-244

40 İdem 242

41 Lt.Col. Tverdohlebov was stationed in Erzurum during the end of 1917 and the first months of 1918, where he kept his journal and accuratly discribed what he saw: “The Armenians carried out massacres by dodging the Russian officers in the evening of February 26 [1918], in Erzurum. [...] The number of the massacred Muslims reached 3.000 that night.”, from: T.C. Genelkurmay Başkanlığı, Gördüklerim Yaşadıklarım (Ankara 2007)

42 Perinçek, Mehmet (ed.), Rus Kafkas Ordusu Kurmay Başkanı Tuğgeneral L. M. Bolhovitinov – 11 Aralık 1915 Tarihli Resmi Ermeni Raporu [Chairman of the Russian Caucasus Division, Brigadier General L. M. Bolhovitinov – The Official Armenian Report, dated December 11th 1915] (İstanbul 2009)

43 Zarcone, Thierry, La Turquie: De l’Empire Ottoman à la République d’Atatürk [Turkije: Het Osmaanse Rijk en de Republiek van Atatürk] (Paris 2005), p. 42-43

44 Henze, Paul, ‘The Roots of Armenian Violence. How Far Back Do they Extend?’, in: International Terrorism and the Drug Connection (Ankara 1984), p. 179-202

45 For more on the Russian role, see: Özkan, Zafer, The Armenian Question from terror to policy (Istanbul 2001), p. 17-31

46 Such as in Erzurum (1890) and Kumkapı, İstanbul (1890).

47 “[…] a militant Armenian nationalist movement had blossomed since the turn of the century, armed and encouraged by the Russians […]”,

DİPNOTLAR 267

from: Wheal, Elizabeth-Anne (a.o.), Dictionary of the First World War (New York 1996), p. 34-35

48 William L. Langer (1896-1977) worked at Harvard University from 1936 to 1942 and again in 1952 until 1977, where is expertise was Ottoman and Russian History.

49 Langer, William L., The Diplomacy of Imperialism (New York 1935), p. 157

50 Kazemzadeh, Firuz, The Struggle for Transcaucasia (Oxford 1952), p. 10

51 Kerem, Yitzchak, Online Interview by Luke Ford, on: lukeford.net (March 16th, 2009)

52 Gürün, Kamuran, Ermeni Dosyası (Ankara 1983), p. 160-161; Gürün, Kamuran, The Armenian File (İstanbul 2007), p. 195

53 “[…] Armenian fedayees attacked the Mazrik tribe, killing all the men and sparing only the women and children.”, translated from Armenian: Mihran Kurdoghlian, Badmoutioun Hayots, C. hador [Armenian History, volume III] (Athens 1996), p. 42-48

54 Karentz, Varoujan, Mitchnapert the Citadel: A History of Armenians in Rhode Island (iUniverse 2004), p. 166; Mesrobian, Arpena S., Like One Family: The Armenians of Syracuse (Gomidas Institute 2000), p. 222

55 Dadrian, Vahakn N., The History of the Armenian Genocide: Ethnic Conflict from the Balkans to Anatolia to the Caucasus (Oxford 1995), p 127-129

56 Erickson, Edward J., Ordered to Die: A History of the Ottoman Army in the First World War (Greenwood 2001), p. 95-104

57 Within the Ottoman Empire professions like banking and trade were left to religious minorities like the Jews and Armenians. Muslims (mostly Turks) were either peasant or soldier, or both. This had everything to do with the fact that Islam prohibited loan sharking, asking for interest and making big profits on trade. This was seen as ‘profiting from your fellowman’ and ‘unfit for a Muslim’.

58 Gürün, Kamuran, The Armenian File (İstanbul 2007), p. 213

59 Gürün, Kamuran, The Armenian File (İstanbul 2007), p. 188

60 Salt, Jeremy, The Unmaking of the Middle East: A History of Western Disorder in Arab Lands (California 2008), p. 62-63

61 idem

DİPNOTLAR268

62 An associate professor in İslamic, Middle-Eastern and Central Asian history at the University of Massachusetts in Dartmouth, USA.

63 Wiliams, Brain G., Letter to the Toronto District School Board ( January 31, 2008)

64 Cleveland, William L., A History Of The Modern Middle East (Westview 1994), p. 142

65 Mansfield, Peter, A History Of The Middle East (London 1991), p. 150

66 Zürcher, Erik-Jan, Turkey: A Modern History (London 2004), p. 125

67 Mango, Andrew, Atatürk: The Biography of the Founder of Modern Turkey (Cambridge 1999), p. 161

68 Radu, Michael S., The Dangers of the Armenian Genocide Resolution (Foreign Policy Research Institute, 2007)

69 Zeidner, Robert F., The Tricolor over the Taurus (Ankara 2005), p. 44-48

70 BBC/Discovery Channel, First World War: Jihad 1914 - 1916 (part 4 of 10) (2003)

71 Strachan, Hew, First World War, (New York 2004), p. 112-113

72 See: Şimşir, Bilal, The Deportees of Malta and The Armenian Allegations (Ankara 2003)

73 idem

74 idem

75 FO 371/6504/E.8515: Craigie, British Charge d’ Afaires at Washington, to lord Curzon, No.722 of 13.7.1921

76 Lewis, Bernard, Het Midden-Oosten: 2000 jaar culture en politieke geschiedenis [The Middle East: 2000 years of cultural and political history] (Amsterdam 2002), p. 332

77 Pope, Stephen (a.o.), Dictionary of the First World War (New York 1996), p. 34-35

78 Üngör, Uğur Ümit, ‘De Armeense genocide’ [The Armenian Genocide], in: De Helling, 2007/2

79 Akçam, Taner, De Armeense Genocide: een reconstructie (Amsterdam 2007)

DİPNOTLAR 269

80 Detrez, Raymond, ‘Tussen betrokkenheid en distantie: De Armeense genocide’, in: de leeswolf, No. 7, October 2007

81 idem

82 Üngör, Uğur Ümit, ‘Armeense Genocide en toetreding’, in: Friesch Dagblad, December 28, 2006

83 Şahin, Erman, ‘A Scrutiny of Akçam’s Version of History’, in: Journal of Muslim Minority Affairs, Vol. 28, No. 2, August 2008

84 Used in the fact sheet ‘Fact sheet: Armenian Genocide’, from the University of Michigan-Dearborn, April 3, 1996.

85 Segev, Tom, ‘Mozart and the Armenian genocide’, in: Haaretz Daily News, October 18, 2007

86 Lowry, Heath W., ‘The U.S. Congress and Adolf Hitler on the Armenians’, in: Political Communication and Persuasion, 1985, Vol. 3, No. 2

87 Picon, Leon, ‘Armenian “Hitler Quote” Proven To Be Fabrication’, in: ATA-USA, Fall 1985/Winter 1986

88 Gailly, Antoon & Vervloet, Luc (a.o.), Geschiedenis van Turkije [The history of Turkey] (Amsterdam 1997), p. 150-151

89 idem

90 Lowry, Heath W., The Story Behind Ambassador Morghentau’s Story (Isis Press 1990), p. 69-70

91 Tashji, Edward, Armenian Allegations – The Truth Must be Told (reprint by Rose 2005), p. 20

92 idem 21

93 Tashji, Edward, Armenian Allegations – The Truth Must be Told (reprint by Rose 2005), p. 22

94 idem 23

95 idem 25

96 idem

97 When the Ottoman Empire collapsed in 1918, it had endured fierce fighting’s, but was defeated nonetheless. What followed was the Armistice of Mudros (October 30, 1918). Some Turks did not accept the terms of a truce and decided to start the War of Independence (1919-1922). In the meanwhile did needed all the educated Anatolian

DİPNOTLAR270

Ottomans they could, do rebuild the devastated lands of the former Ottoman Empire.

98 Tashji, Edward, Armenian Allegations – The Truth Must be Told (reprint by Rose 2005), p. 28-29

99 Salt, Jeremy, ‘Forging the past: OUP and the ‘Armenian question’, in: Eurasia Critic ( January 2010)

100 Özgönül, Cem, Der Mythos eines Völkermordes: eine kritische Betrachtung der Lepsiusdokumente sowie der deutschen Rolle in Geschichte und Gegenwart der armenischen Frage [The myth of a Genocide: a critical examination of the Lepsius documents and the German role in history as well as present within the Armenian Question] (Köln 2006)

101 Toynbee, Arnold, The Western Question in Greece and Turkey: A Study in the Contact of Civilizations (Constable 1922), p. 71

102 Toynbee, Arnold, The Western Question in Greece and Turkey: A Study in the Contact of Civilizations (Constable 1922), p. 71-72

103 This debate took place on March 9th, 2006 at the Archimedes Teacher Education, Faculty of Education at Utrecht University in the Netherlands.

104 According to Kemal Karpat, professor of Ottoman History at Wisconsin University, “nearly one million Armenians migrated to the north, primarely the Causasus, together with the Russian army which withdrew from Anatolia in 1917.” He added that “this fact is accepted by Armenian historians as well, but they still think the pre-war population of Armenians living in Ottoman Anatolia was 2,5 million while it was in fact 1,4 million at most.”, from: Karpat, Kemal, ‘Bir milyon Ermeni 1917’de kuzeye göç etti’ [One million Armenians migrated to the north in 1917], in: IKTAM, June 1, 2009

105 Vardanyan, Sergey, Converted Hamshen Armenians’ Dialect, Folklore and Art of Singing (Yerevan 2009)

106 Mahçupyan, Etyen, ‘Türkiye’de bir milyon Ermeni var’ [There are one million Armenians in Turkey], in: Agos Newspaper, December 13, 2007

107 Halaçoğlu, Yusuf, Facts On The Relocation of Armenians: 1914-1918 (Ankara 2002)

108 Katchaznouni, Hovhannes, Dashnagtzoutiun has nothing to do anymore: Report Submitted tot he 1923 Party Convention (reprint İstanbul 2008)

DİPNOTLAR 271

IV. Bir Osmanlı Ermenisi’nin İrtitad Olayı ve Avrupa Devletlerinin Tepkisi

Yrd. Doç. Dr. Turgut SUBAŞI

1 “…cülûs-ı hümâyûnumuz rûz-ı firûzundan beru efkâr-ı hayriyet âsâr-ı mülûkanemiz dahi mücerret imar-ı memâlik-i Devlet-i âliye’mizin mevki-i cografîsine ve arazi-i münbitesine ve halkın kabiliyet ve isti-dâtlarına nazaran esbâb-ı lâzimesine teşebbüs olunduğu halde beş on sene zarfında bi-l-tevfikihi taâlâ suver-i matlûba hâsıl olacağı zâhir olmağla…” Gülhâne Hatt-ı Hümâyûnu orijinal metni için bakınız http://anayasametinleri.blogspot.com/2010/09/1839-gulhane-hatt-i-humayunu-orijinal.html.

2 “… saltanat-ı seniyemizden olan ehl-i İslâm ve milel-i saire bu müsaa-dât-ı şâhânemize bilâ-istisna mazhar olmak üzere can ve ırz ve nâmus ve mal maddelerinden hükm-i şer’î iktizasınca kâffe-i memâlik-i mah-rusâmız ahalisine taraf-ı şâhânemizden emniyet-i kâmile verilmiş… “

3 “… keyfiyet-i meşrûha usûl-i atikayı bütün bütün tagyir ve tecdit demek olacağından işbu irade-i şâhânemiz Der-saâdet ve bil-cümle memâlik-i mahrusâmız ahalisine ilân ve iaşe olunacağı misillû düvel-i mütehabbe dahi bu usûlün inşallâhı Taâlâ ile-l-ebed bekâsına şahid olmak üzere Der-saâdet’imizde mukim bil-cümle süferâya dahi resmen bildirilsin”.

4 M. Zwemer, The Law of Apostasy in İslam, Vol. 14 (1924)

5 R. Peters and G. J.J. De Vries, “Apostasy in İslam”, Die Welt Des İslams, Vols. 16–17, (1975–77), s. 1–25.

6 İslam’da Mürted meselesi ile ilgili detaylı bilgi için bkz. A.A. An-Naim, “The İslamic Law of Apostasy and its Modern Applicability”, Religion, Vol. 16, 1986, s. 197–224; R. Peters and G. J.J. De Vries, “Apostasy in İslam”, Die Welt Des İslams, Vols. 16–17, 1975–77, s. 1–25; M. Zwemer, The Law of Apostasy in İslam, Vol. 14, 1924; F. H. Ruxton, “The Convert status in Maliki Law”, Moslem World, Vol. 3, 1913, s. 37–40.

7 Canning’ten Aberdeen’e, 27 Ağustos 1843, British Public Record Office, Foreign Office (Bundan sonra FO olarak kısaltılacaktır) FO 78 /52, No. 180.

8 Alison’un raporu, Canning’ten Aberdeen’e, 27 Ağustos 1843, FO78/52, No. 180.

9 G. De Nerval, Oeuvres Completes, 2 Vols, (Paris, 1984), II, ss. 1370–72.

10 Nerval, Oeuvres, ss. 1400–3.

DİPNOTLAR272

11 “Mes’ele: Zeyd-i müslimin zevci Hind-i müslimeye zina eden Amr-i zimmîye şer’an ne lazım?

Elcevap: İslama gelirse katilden halas olur. Hind recm olunur, tai’aten ise. (B.94.a)”, M. E. Düzdağ, Şeyhülislam Ebusuud Efendi Fetvaları, İstanbul, 1983, s. 103, Fetva No. 449.

12 Bu kayıt A. Bakkalcıoğlundan alınmıştır, “ A Case of Murtadd During The Reign Of Abdülmecid based on the Accounts of Gerard De Nerval”, Boğaziçi Üniversitesi Dergisi, 3, 1975, s. 19–25.

13 Patrik hataya düşmüştür; bu sırada şeyhülislam Mekki zade Mustafa Asım Efendi’dir (1833–46), İ. Hami Danişmend, İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi cilt 5, İstanbul, 1971, s. 153. Belki muhalefet liderlerinden Rıza Paşa’yı kastetmiştir.

14 Osmanlı kaynakları, Avakim’in İngiliz elçiliğinde çalışan bir hizmetçi-nin akrabası olduğunu ifade eder, dipnot 18’e bakınız.

15 Başbakanlık Arşivi, Mesail-i Mühimme İradeleri (Bundan sonra M. M. I. Olarak kısaltılacaktır), No. 1825. kaynaklardan sadece bir tanesi tam bir tarih verir, 13 Receb 1259 (20 Ağustos 1843).

16 “İlam-ı şer’iyede Masturu’l isim Avakim veled-i ağyanın ba’del İslam irtidatı cihetiyle emhal olunub intikal ettiği nasraniyetden teberri ile taib olur ise febima eğer irtidatında ısrar ve islamdan iba ve imtina ider ise bila tevakkuf katl olunmak iktiza ideceği.” M.M. I., No. 1825, tarihsiz.

17 Kaynaklarda İngiltere Elçiliğinde çalışan hizmetçilerin isimleri ya da Avakim ile olan akrabalıklarından bahsetmez, Canning’in biyografi-side bundan bahsetmez. Canning bu olayı ilk kez Avakim’im akraba-larından bazıları arabasının önüne atlayarak kendisinden yardım etmesi için yalvardıklarında öğrenmiştir. S. Lane-Poole, The Life of the Right Honourable Straford Canning: Viscount Straford de Redcliffe, 2 Vols., London 1888, II, s. 90.

18 “Ermeni taifesinden ve çizmeci esnafından Avakim nam-ı zimmi sene-i sabıka şehr-i Muharreminde Huzur-u şer’i şerifde akil ve baliğ olduğu halde cemi-i edyan-ı batıladan teberri itmiş ve şeref-i İslam ile müşerref olarak ismi kendi talebi ile mehmed tesmiye olunmuşken bu defa mer-kum elyaizubillah-i ta’ala islamdan rucu birle mürtet olub bildef ’at şüp-hesi kesf ve imhal olundukda adem-i kabul ile irtidatında ısrar itmekle müretd-i mesfurun şer’en katli lazım geldiğini mutazammın verilen ilamo şer’i fetva-i hanedana celb olunan fetva-i şerif işbu Cumartesi günü Meclis-i umumiden sonraca akd olunan Meclis-i Hass-ı Vükelada tezekkür ve kıraat ve mersum İngiltere Sefareti hademesinden biri-nin akrabasından olmasıyla hakkında merhamet-i şeriyye-i şehriyari

DİPNOTLAR 273

buyurulması Mösyö Canning canibinden savb-ı aciziye ve Nezaret-i Hariciye makamına eylediği halde dahi tevbesi makbul olacağına mümaileyh Canning bu suretle iltimas itmiş idüğüne binaen anın dahi diyecek kalmamak için mersum bir kere dahi Meclis-i Valaya irtida-tında ısrar eylediği halde hükm-ü şer’i mucibince katl ve idam olunacağı kendisine ifade olunarak yine ısrar ider ise ber muceb-i ilam-ı şer’i bila-tehir katl ve idamı zımmında...” M.M.I., No. 1825, Tarihsiz.

19 Aberdeen’den Canning’e, 4 Eylül 1843, FO 78/514, No.123.

20 Canning’ten Aberdeen’e, 17 Aralık 1843, FO 78/523, No.267.

21 Ek in Canning’ten Pisani’ye, 16 Aralık 1843, FO 78/523, No.267; ve M.M.I., No. 1826.

22 M.M.I., No. 1826’da İngiltere ve Fransa’nın yazılı olarak, Rusya ve Prusya’nın sözlü olarak protesto ettiğini ifade etmiştir.

23 Aberdeen’den Canning’e, 16 Ocak 1844, FO 78/552, No.4, Canning tarafından 5 Şubat 1844’te alınmıştır.

24 “İngiltere Devleti şimdiden daimi olmak üzere taraf-ı Devlet-i Aliyyeden bu usul-u kerihenin terk olunmasını taleb eder”, M.M.I., No. 1828, Aberdeen’in Canning’e gönderdiği Talimatname No.4’ün tüm çevirisini içerir.

25 “Vükela-i Devlet-i Aliyye ye iş’ar eyliyesinizki o cevab İngiltere Devletinin intizar kerdesi olan vechile olmadığı takdirde huzur-u şaha-neye çıkmağa izin istemeğezat-ı hümayunlarına İngiltere Devletinin te’sirat-ı derunelerini ve te’sirat-ımezkureye istihkak-ı izhar olunduğu halde Saltanat-ı Seniye hakkında ondan neş’et idecek netayic-i mazarra-i elfaz-ı ekide ile arz ve işar etmeğe memursunuz,” M.M.I., No. 1828.

26 M.M.I., Nos. 1827 ve 1828; Canning’ten Aberdeen’e, 10 Şubat 1844, FO 78/554, No.27. görüşme 9 Şubat 1844’te gerçekleşmiştir, The Times 27 Mart 1844.

27 The Times 27 Mart 1844.

28 Canning’ten Aberdeen’e, 29 Şubat 1844, FO 78/554, No.36.

29 Öneriler için bkz. “Osmanlı Devletinin cevabı”.

30 Sturmer’den Metternich’e, 21 Şubat 1844, Ek 1’ Gordon’dan Aberdeen’e, 8 Mart 1844, FO 7/316, No.15, “Gizli”.

31 Lane-Poole’de alıntı yapılan Canning’in biyografisi, The Life of, II, p.92.

32 Canning’ten Aberdeen’e, 6 Mart 1844, FO 78/555, No.42; cf. M.M.I., No.1828: “... şimdiye kadar vaki olan tedkikata nazaran buna müsaade-i

DİPNOTLAR274

mümkün-i şeriyye bulunamayacağı ve o cihetle Devlet-i Aliye bir mevki-i müşkülde kalacağı nümayan olmağla şunun bir ortası bulunarak saltanat-ı seniyyenin derkar olan mecburiyet-i diniye ve müşkülat-ı şeriyyesiyle devletlerin arzu ve iddiaları tevfik olunmak üzere halisane müzakere olunması... saltanat-ı seniyyenin Avrupa ile olan münasebat-ı salimiyesi ve kendü milletiyle olan irtibatının bekası derece-i nezaketde iki göze teşbih olunsa kişi hiç birisini kendi eliyle çıkaramayacağı cihetle işte Devlet-i Aliyye şu mevki-i müşkülde bulunduğundan ne Avrupayı ve ne milletini feda etmiyeceğinden bu iki suret-i tevfik etmek üzere diğer bir suret tesviye bulunması...”.

33 M.M.I., No. 1828: “Canning birkaç defa sefaretle nezd-i saltanat-ı seniyyede bulunduğundan bizim halkımızın ahvalini tahsil ettikleri vukuf ve Avrupaca olan tecarub ve malumatları hasebiyle fasl-ı dava kendi reyine havale kılınarak şu müşkülata göre memureyn-i Devlet-i Aliye sırasında tutulsa nasıl rey iderler”, M.M.I.; No. 1828. Reşid aynı ricayı Guizot’a da yapar, bkz. Reşid’den Rıfat Paşa’ya, 27 Safer 1260 (18 Mart 1844) ve 3 Rebiülevvel (23 Mart 1844), Kaynar, Mustafa Reşid, ss. 562–3 ve 564–5.

34 M.M.I., No. 1828.

35 Bourqueney ayrıca bu fikri vurgulamıştır: Rıfat Paşa’nın Bourqueney ile gerçekleştirdiği görüşmenin raporu, M.M.I., No. 1828, Tarihsiz.

36 Rıfat Paşa’nın Bourqueney ile görüşmesinin raporu (11 Şubat 1844), M.M.I., No. 1828, Tarihsiz.

37 Rıfat Paşa’nın Bourqueney ile görüşmesinin raporu (11 Şubat 1844), M.M.I., No. 1828, Tarihsiz.

38 “II vaudrait mieux que vous ayez perdu une province que d’avoir assa-sine I’ Armenien qui a peri hier.” Bourqueney’den Guizot’a, 27 Ağustos 1843, Nerval, Oeuvres, 2, s. 1559.

39 Stuart de Rothsay’dan Aberdeen’e, 7 Eylül 1843, FO 65/292, No.130.

40 Stuart de Rothsay’dan Aberdeen’e, 14 Eylül 1843, FO 65/292, No.133.

41 Nesselrode’dan Titow’a, 15/ 27 Şubat 1844, FO 881/185, s. 30; M.M.I., 1829.

42 Aberdeen’den Canning’e, 16 Ocak 1844, FO 78/552, No.4.

43 Gordon’dan Aberdeen’e 16 Şubat 1844, FO 7/316, No.8

44 Gordon’dan Aberdeen’e 8 Mart 1844, FO 7/316, No.15, “Gizli”.

45 Gordon’dan Aberdeen’e 15 Mart 1844, FO 7/316, No.21.

DİPNOTLAR 275

46 Sturmer’den Metternich’e, 21 Şubat 1844, Gordon’dan Aberdeen’e içer-sinde Ek 1, 8 Mart 1844, FO 7/316, No.15, “gizli”.

47 M.M.I.., No. 1826.

48 “Ali Efendi ve Nafi Efendi doğrusu pek yolunda ifade-i madde itmiş ve İngiltere ve Fransa Umur-u Ecnebiye Nazırlarının tadil-i lisanına ve bu babda olan iddiaların savuşturulmasına hayli çalışmış oldukları halde tesirat-ı müşahade olunamıyarak...”, M.M.I.., No. 1826, Tarihsiz.

49 The Times muhabiri raporunda heyecanlı bir dil kullanmıştır. Örneğin, o, Avakim’in islama hakaret ettiği için idam edildiğini ifade etmiştir, bu suretle, İslama karşı gerçekleşmiş küçük hataların ölümle cezalandırıl-dığını ifade etmiştir (The Times, 26 Aralık 1843); başka bir vesile ile GizliGggggAvakim’in idamı için bağnaz bir cinayet olarak bahsedil-miştir (The Times, 6 Ocak 1844).

50 Ali Efendi Aberdeen’e aynı argümanı kullanmıştır, bkz. Ali Efendi’den Rıfat Paşa’ya Selh-i Şaban 1259 (16 Eylül 1843), M.M.I., No. 1826.

51 M.M.I., No. 1826. Ayrıca Ali Efendi’den Rıfat Paşa’ya 24 Muharrem 1260 (14 Şubat 1844); ve Rıfat Paşa’nın Canning ile görüşmesinin raporu, M.M.I., No. 1828.

52 M.M.I., No. 1828.

53 Ali Efendi’den Rıfat Paşa’ya Selh-i Şaban 1259 (16 Eylül 1843), M.M.I., No. 1826. Ayrıca aynı dosyada tarihsiz başka bir dosya, M.M.I., No. 1826: “ Her nasıl ise Avrupaca husus-u mezbure ilişilmiş ve idam olunan habisin Frenk elbise ve şapkası ile idamını bütün bütün tahkire hamil iderek.... vakia merkumun bu makule elbise-i efrenci ile katlinde bu güne mecburiyeti şer’iyye olmaması cihetiyle bundan sehv vuku bulmuş ve bunun bugüne kasda makrun olmadığını avrupaca dahi ilan sureti ile siyaset memurlarından bazı kavasın... Zahir-i tedibi hatıra gelerek fakat arasından hayli geçmesi hasebi ile teskin ve tahvil-i efkâra pekde kâfi görünmemiş”.

54 “bundan böyle mevadd-ı merkumeye dair bugüne istid’a ve ifade vuku-uyla evrak-ı Meclis-İ Vala-I Ahkam-I Adliyye ye verildikde şöylece fetvahaneye gönderilmeyerek tedkikat-ı kanuniye ve nizamiye icra ve zaruret-i haliyesi layıkı ile müteala ve if ’a olunduktan sonra o makule evrak makam-ı celil-i de meşihat penahiye havale olunmak üzere taraf-ı saderete ifade olunması Derssadette vuku bulacak mevad ol vecihle huzurda rüüyyet olunacağı cihetle civar-ı asitane-i saadette kain mahal-lerde zuhur edecek aynı maddenin dahi rüüyyet ve münafasi kezalik huzura mahsus ve münhasır olması dersaadette ba’dice olan yerlerde dahi tedkikat-ı maklube husulüne medar olmamak için maddeler müşi-ran-ı eyalet huzurunda büyük meclislerde ulema ve müfti ve nukaba

DİPNOTLAR276

mevcut bulundukalrı halde garazsızca ru’yet ve icab-ı sıhhat-ı vechile ba i’lam ve tahrirat enhar-ı işaret kılınması ve bazı taşralarda icra-i mahke-matında şüphe olunur şey vuku bulur ise o makulenin dahi Dersaadet-i celile tedkikat-ı lazımesine bakılması hususlarındadır”, M.M.I., No. 1826, “tarihsiz”.

55 M.M.I., No. 1827, Tarihsiz; “ ... Keyfiyet evvelemirde bazı münasib Ulema ile daire-i mahremiyede bir kere müzakere ve mecburiyet-i şer’iye ve nezaket-i asriye ile beraber icab-ı mütala’a olunmak üzere...”.

56 Pisani’den Canning’e, 3 Kasım 1843, FO 78/523, No. 249.

57 Ali Efendi’den Rıfat Paşa’ya, 14 Şubat 1844, M.M.I., No. 1828; Rıfat Paşa’nın Bourqueney ile görüşmesinin raporu (11 Şubat 1844), M.M.I., No. 1828, Tarihsiz.

58 Ali Efendi’den Rıfat Paşa’ya, 14 Şubat 1844, M.M.I., No. 1828; Rıfat Paşa’nın Bourqueney ile görüşmesinin raporu (11 Şubat 1844), M.M.I., No. 1828, Tarihsiz.

59 Canning’ten Aberdeen’e, 17 Kasım 1843, FO 78/523, No.237.

60 Canning’ten Aberdeen’e, 10 Şubat 1844, FO 78/554, No.27.

61 Ali Efendi Aberdeen’e aynu üslubu kullanmıştır, bkz. Ali Efendi’den Rıfat Paşa’ya, 14 Şubat 1844, M.M.I., No. 1828.

62 Canning’ten Aberdeen’e, 10 Şubat 1844, FO 78/554, No.27; Ayrıca Rıfat Paşa’nın görüşme raporu, M.M.I., No. 1828, Tarihsiz.

63 Herhalde, Rıfat Paşa Bab-ı Ali’de hâsıl olan Avrupalı güçlerin impara-torluğu parçalayacakları inancını ima ediyor.

64 Rıfat Paşa’nın görüşme raporu, M.M.I., No. 1828, Tarihsiz, “ bu keyfi-yet elçi Beg cenablarına inandırılamıyor ve kendisi buna mesağ-ı şer’i var ise de ketm olunmuyor zuumunda bulunuyor. Hâlbuki kendi görüş-tüğü ve belki sefaretde istihdam eylediği zevatın ekserisi elsine-i Türkiye ve Arabiyye ye aşına olduklarından bir kere onlardan dahi sual etsinler ve sair mahallerden dahi tahkik eylesinler...”.

65 Rıfat Paşa’nın Canning ve Bourqueney ile görüşme raporu, M.M.I., No. 1828, Tarihsiz.

66 Reşid’den Rıfat Paşa’ya, 28 Muharrem 1260 (18 Şubat 1844), Kaynar, Mustafa Reşid, s. 556.

67 The Times yazarı 27 Mart 1844 tarihli bir makalede Bab-ı Ali’nin sadece Gülhane Hatt-ı Hümayun’unda belirtildiği temayüller çer-çevesinde dost olduğu devletlerin iç işlerine uygun bir şekilde müda-

DİPNOTLAR 277

hale edebileceği ancak onların bunu ihlal etmedikleri açıklamasını desteklemektedir.

68 Reşid’den Rıfat Paşa’ya, 27 Safer 1260 (18 Mart 1844), Kaynar, Mustafa Reşid, s. 563.

69 Cowley’den Aberdeen’e, 18 Mart 1844, FO 27/694, No.150, “gizli”.

70 Reşid’den Rıfat Paşa’ya, 27 Safer 1260 (18 Mart 1844), Kaynar, Mustafa Reşid, s. 563.

71 Cowley’den Aberdeen’e, 18 Mart 1844, FO 27/694, No.150, “gizli”.

72 Sturmer’den Metternich’e, 21 Şubat 1844, Gordon’dan Aberdeen’e içer-sinde Ek 1, 8 Mart 1844, FO 7/316, No.15, “gizli”.

73 M.M.I., No. 1828.

74 M.M.I., No. 1828. ayrıca bkz. Pisani’den Canning’e içersinde Ek 3, 26 Şubat 1844, FO 78/554, No. 36; ve Testa’dan Sturmer’e, 27 Şubat 1844, Gordon’dan Aberdeen’e içersinde Ek 3, 15 Mart 1844, FO 7/316, No.21.

75 Lt.-Barnett’den Aberdeen’e, 20 Mart 1844, FO 881/185, gizli.

76 Canning’ten Aberdeen’e, 3 Mart 1844, FO 78/555, No.41.

77 Canning’ten Aberdeen’e, 23 Mart 1844, FO 78/555, No.49.

78 21 Mart 1844, Canning’ten Aberdeen’e içersinde Ek 1, 23 Mart 1844, FO 78/555, No.4.

79 Canning’ten Aberdeen’e, 23 Mart 1844, FO 78/555, No.49.

80 Canning’ten Aberdeen’e, 23 Mart 1844, FO 78/555, No.52. “... Resmi takrir ve müzakere suretinde olmamak üzere şöylece pusula gibi birer varakaya terkim-i birle mezkûr sefaretlere verilmesi cümleten ve müte-madiyyen tensib ve işbu mazbata-i bendeganemiz bilkabul tasdik ve temhir olunmak...” M.M.I., No. 1828, Tarihsiz.

81 M.M.I., No. 1828, Tarihsiz.Osmanlı belgeleri bunun Bab-ı Ali’ye yapı-lan başvurulara ilk cevaptır, ancak belgeleri tarihlendirmek oldukça zordur.

82 22 Mart 1844, Canning’ten Aberdeen’e içersinde Ek 2, 23 Mart 1844, FO 78/550, No.19.

83 The Times, 8 April 1844.

84 ‘The friends of humanity throughout the civilised world may congratu-late themselves on the signal success which appears to have attended the efforts of our Ambassador to the Sublime Porte to put an end to those

DİPNOTLAR278

excesses of fanatical bigotry against professors of the Christian faith. ... If anything could add to the gratification we derive from the triump-hant conclusion it would be that we find he was most ably seconded and assisted in his measures by the Minister of France at the Porte, the Baron Bourqueney. It is an ennobling spectable to see the representati-ves of two mighty Powers sinking all conflicting pretensions ... and thus making common cause in a vigorous and successful appeal on behalf of outraged humanity. The Times, 15 April 1844. Journal des Debats’dan alıntı.

85 Canning’ten Aberdeen’e, 1 Nisan 1844, British Library, Manuscripts, 43139.

86 Canning’ten Aberdeen’e, 1 Nisan 1844, British Library, Manuscripts, 43139.

V. Osmanlı Devleti ve Ermeni TeşekkürnâmeleriProf. Dr. Besim ÖZCAN

1 Osmanlıların uyguladığı fetih siyaseti hakkında Bk: Halil İnalcık, “Türkler (Osmanlılar)”, İslâm Ansiklopedisi (İA), Ankara 1970, XII/2, s. 291-293.

2 Abdülkadir Şener, “İslâm Hukukunda Gayrimüslimler”, Türk Tarihinde Ermeniler, Dokuz Eylül Üniversitesi Türk Tarihinde Ermeniler Sempozyumu, Tebliğler ve Panel Konuşmaları, İzmir 1983, s. 41-43.

3 İstanbul’da yaşamakta olan Bizanslıların ve mutaassıp Ortodoksların “İstanbul’un içinde Türk sarığını görmek, Lâtin serpuşunu görmekten daha iyidir” ifadesini kullanmaları, Osmanlıların evvelden beri takip etmekte oldukları vicdan hürriyetine karşı müsamahalı siyasetlerinin güzel bir neticesi ve Türk hâkimiyetini, Katolik hâkimiyetine tercih ettiklerinin de bir göstergesidir. Bilgi için bk. İ. Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, Ankara 1972, I, s. 467.

4 M. Hüdai Şentürk, Osmanlı Devleti’nde Bulgar Meselesi (1850-1875), Ankara 1992, s. 8.

5 Stanford Shaw, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Azınlık Sorunu”, Tanzimattan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi (TCTA), İstanbul 1985, IV, s. 1003.

6 Cevdet Küçük, “Osmanlı İmparatorluğunda Millet Sistemi ve Tanzimat”, Mustafa Reşid Paşa ve Dönemi Semineri, Bildiriler, (Ankara 13-14 Mart 1985), Ankara 1987, s. 12.

DİPNOTLAR 279

7 Cevdet Küçük, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Millet Sistemi ve Tanzimat”, s. 12-13.

8 Bir baş vergisi olan Cizye; deliden, kadın ve çocuklardan, cizye vere-meyecek kadar fakir olan kimselerden, havra, kilise ve manastırlarda inzivâya çekilmiş bulunan din adamlarından alınmazdı. Miktarı ise senelere ve bölgelere göre değişmekteydi. Geniş bilgi için bk. Halil İnalcık, “Osmanlılarda Cizye”, Türk Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (TDVİA), İstanbul 1993, VIII, s. 45-48.

9 Gayrimüslim teb´adan alınan resimleri ifade eden haracın iki çeşidinden biri Harac-ı Ruûs olup Cizye de denmektedir. İkinci çeşit ise Harac-ı Arazi olup, devlet için topraktan alınan vergi veya hâsılatından alınan hissedir. Bu da iki kısma ayrılır; a) Harac-ı mukasama: Arazinin hasılâ-tından yerin tahammülüne göre 1/10, 1/5, 1/4, 1/3, 1/2 gibi, b) Harac-ı Muvazzafa: Ziraate elverişli arazide yerin tahammülüne göre tayin olunan ve her sene ödenmesi gereken vergidir. Bk. Ebûl’ala Mardin, “Harac”, İA, İstanbul 1977, V/1, s. 223.

10 Abdülkadir Şener, “İslâm Hukukunda Gayrimüslimler”, s. 43-45.

11 Bilal Eryılmaz, Osmanlı Devleti’nde Millet Sistemi, İstanbul 1992, s. 40.

12 Roderic H. Davison, Osmanlı İmparatorluğu’nda Reform 1856-1876 (çev. Osman Akınhay), İstanbul, 1997, I, s. 24.

13 Eugene Morel, Türkiye ve Reformları (çev. S. Belli), İstanbul 1984, s. 11.

14 Gülnihal Bozkurt, Alman-İngiliz Belgelerinin ve Siyasi Gelişmelerin Işığı Altında Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukukî Durumu, Ankara 1989, s. 214.

15 Enver Koray, Türkiye’nin Çağdaşlaşma Sürecinde Tanzimat, İstanbul 1991, s. 19-27.

16 Salahi R. Sonyel, “Tanzimat ve Gayrimüslim Uyruklar”, Tanzimat’ın 150. Yıldönümü Uluslararası Sempozyumu (Ankara: 31 Ekim-3 Kasım 1989), Ankara 1994, s. 346-348.

17 Musa Çadırcı, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yapıları, Ankara 1991, s. 209-236.

18 İngiliz elçisi Bulwer’in, 11 Haziran 1860’da Osmanlı ülkesindeki İngiliz konsoloslarına gönderdiği yazıda, cevaplanmasını istediği 24 soru ve konsolosların bu sorulara verdikleri cevapların tafsilâtı hakkında bk. Bilal N. Şimşir, İngiliz İdarelerinde Osmanlı Ermenileri (1856-1880), (çev. Şinasi Orel), Ankara 1986, s. 51-66.

DİPNOTLAR280

19 Konunun değerlendirilmesi için ayrıca bk. Salahi R. Sonyel, “Tanzimat and its effect on the non-muslim subject of the Ottoman Empire”, Tanzimat’ın 150. Yıldönümü Uluslararası Sempozyumu (Ankara: 31 Ekim-3 Kasım 1989), Ankara 1994, s. 378-388.

20 A. Cevad Eren, “Tanzimat”, İA, Ankara 1970, XI, s. 729.

21 Ahmet Cevdet Paşa, Tezâkir 1-12, Ankara 1986, s. 68.

22 Bilal Eryılmaz, Osmanlı Devleti’nde Gayrimüslim Teb´anın Yönetimi, İstanbul 1990, s. 51-52.

23 İlber Ortaylı, “Osmanlı İmparatorluğunda Millet”, TCTA, İstanbul 1985, IV, s. 999-1000.

24 Kâmuran Gürün, Ermeni Dosyası, Ankara 1993, s. 55.

25 Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, İstanbul 1987, s. 149.

26 Nejat Göyünç, Osmanlı İdaresinde Ermeniler, İstanbul 1983, s. 49-54.

27 Ercüment Kuran, “Ermeni Meselesinin Milletlerarası Boyutu (1877-1897)”, Tarih Boyunca Türklerin Ermeni Toplumu İle İlişkileri (Erzurum 8-12 Ekim 1984), Ankara 1985, s. 19.

28 S. Shaw- Ezel Kural Shaw, Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye (çev. Mehmet Harmancı), İstanbul 1983, II, s. 163.

29 Bilal Eryılmaz, Osmanlı Devleti’nde Gayrimüslim Teb´anın Yönetimi, s. 63-65.

30 S. Shaw-E. K. Shaw, Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye, II, s.163.

31 M.A. Ubıcını, 1855’te Türkiye (çev. Ayda Düz), İstanbul 1977, II, s. 88.

32 Recep Şahin, Tarih Boyunca Türk İdarecilerinin Ermeni Politikaları, İstanbul 1988, s. 160-163.

33 Cevdet Küçük, “Erzurum”, TDVİA, İstanbul 1995, 11, s. 324.

34 Ahmed Lütfi Efendi, Vak‘anüvis Ahmed Lütfi Efendi Tarihi (yeni yazıya aktaran: Yücel Demirel, Tamer Erdoğan), İstanbul 1999, 2-3, s. 371.

35 Kemal Beydilli, 1828-1829 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Doğu Anadolu’dan Rusya’ya Göçürülen Ermeniler, Ankara 1988, s. 407-408.

36 Rumeli bölgesinden gerçekleştirilen göçün tafsilatı için bk. Ufuk Gülsoy, 1828-1829 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Rumeli’den Rusya’ya Göçürülen Reâyâ, İstanbul 1993.

DİPNOTLAR 281

37 Kâmuran Gürün, Ermeni Dosyası, s. 57.

38 Enver Konukçu, Selçuklulardan Cumhuriyete Erzurum, Ankara 1992, s.704.

39 Ahmet Cevat Eren, “Tanzimat”, İA, XI, s 730.

40 BOA, Hatt-ı Hümayun, Nr. 43212-A.

41 BOA, Hatt-ı Hümayun, Nr. 43294-A.

42 Gregoryan Ermeniler, XVIII. yüzyıldan sonra ortaya çıkan Katolik Ermeniler ve XIX. yüzyıldan sonra İngilizlerin gayretiyle guruplaşan Protestan Ermenileri hiçbir zaman aynı millet olmamışlar, toplumsal olarak da birbirlerine karışmamışlardır.

43 BOA, İrâde-Meclis-i Vâlâ (İ. MV), Nr. 11099, Leffi (L) : 2.

44 BOA, İ. MV., Nr. 11099, L. 3.

45 BOA, İ. MV., Nr. 11099, L. 4.

46 BOA, İ. MV., Nr. 11099. Mustafa Paşa’nın bu arzından Erzurum’da yaşayan gayrimüslimlerden Ermenilerin (çoğunluğu Gregoryen ve bir miktarı da Katolik) nüfusça kalabalık oldukları ve az sayıda da Rumların yaşadığı anlaşılmaktadır.

47 BOA, İ. MV., Nr. 11099, L. 1.

48 BOA, Hariciye- Mektubi Kalemi (HR. MKT.), Nr. 82/93.

49 BOA, HR. MKT., Nr. 89/95.

50 Ufuk Gülsoy, 1828-1829 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Rumeli’den Rusya’ya Göçürülen Reâyâ, s. 83-89.

51 Enver Konukçu, Selçuklulardan Cumhuriyete Erzurum, s. 704.

52 B. Sıtkı Baykal, “Makamât-ı Mübareke Meselesi ve Babıâli”, Belleten XXIII/90, Ankara 1959, s. 243.

53 Tarihe Kırım Harbi diye de geçen 1853-1856 Osmanlı-Rus Harbi için bk. Hayreddin, 1270 Muharebesinin Tarih-i Siyasisi, İstanbul 1326; Fevzi Kurtoğlu; 1853-1855 Türk-Rus Harbi ve Kırım Seferi, İstanbul 1927; Besim Özcan, “Kırım Savaşı (1853-1856)”, Osmanlı, Ankara 1999, II, s. 97-112.

54 Gülnihal Bozkurt, Alman-İngiliz Belgelerinin ve Siyasi Gelişmelerin Işığı Altında Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukukî Durumu, s. 52-53. İstanbul Ermeni Patriği Agop Beskobos’a gönderilen fer-mânda; Ermeni milletine bahşedilmiş olan imtiyâzların devam ve istik-rarı teyid edilmiş, böylece verilen yeni hakların yanısıra eski imtiyâzların

DİPNOTLAR282

da devam ettiği belirtilmiştir. BOA, Yıldız Esas Evrakı, kısım 18, Evrak No: 553/1.

55 BOA, İ. HR., Nr. 5147.

56 BOA, İ. HR., Nr. 5106, L.2.

57 BOA, İ. HR., Nr. 5161, L. 2.

58 BOA, İ. HR., Nr. 5355 ve lefleri.

59 BOA, İ. HR., Nr. 5001.

60 Mâbeyn başkâtipliğine yazılan arz tezkiresinin ekinde çıkmayan Ermeni milletinin arizası Takvim-i Vakayi, Def´a: 494’te bulunmaktadır.

61 New-York Daily Tribune, Nr. 3809, 1 Temmuz 1853.

62 BOA, İ. HR., Nr. 5049.

63 BOA, İ. HR., Nr. 5084.

64 BOA, İ. HR., Nr. 5084, L. 3.

65 BOA, İ. HR., Nr. 5084, L. 4.

66 BOA, İ. HR., Nr. 5084, L. 4.

67 BOA, İ. HR., Nr. 5084, Leffi 2, 4.

68 BOA, HR. MKT., 80/21.

69 1855 yılı içinde bu depremlerin meydana gelişi, yapmış olduğu tahribat ve kayıplar için bk. Besim Özcan, Bursa âfetleri (1326-1900), Erzurum 2002, s. 63 vd.

70 Kevork Pamukciyan, “Ermenice Yazma Bir Kaynağa Göre Bursa’nın 1855 Yılı Büyük Depremi”, Tarih ve Toplum, İstanbul 1968, VI, sayı: 31, s. 25.

71 Pamukciyan, Ermenice Yazma Bir Kaynağa Göre Bursa’nın 1855 Yılı Büyük Depremi”, s. 26.

72 BOA, İ. MV., Nr. 14251.

73 BOA İ. MV., Nr. 14251 leffi.

DİPNOTLAR 283

VI. Revan Hanlığı ve HanlarıDr. Hasan OKTAY

1 Başbakanlık Osmanlı Arşivleri (BOA), Hattı Hümayun, (HH). nr. 156;153; 224; 225/b.

2 Anadolu Beylikleri için bkz. Uzunçarşılı, Anadolu Beylikleri, Ankara, 1994.

3 B. Ögel, Türk Kültürünün Gelişme Çağları, Ankara1979, s. 211; İ. Kafesoğlu, Türk Milli Kültürü, İstanbul 1984, s. 236-245.

4 Abbasgulu Ağa Bakihanov, age, s. 159.

5 Abdullayev, Azerbaidzhan v XVIII veke i Vzaimootnosheniiakh Rossici, Bakü 1965, s. 86,

6 Azerbaycan Hanlıkları için bak, Z. Bünyadov, Azerbaycan Tarihi, Bakü 1994, s.522-568; Reşitbey İsmailov, Azerbaycanm Tarihi, Bakü 1993, s.77- 89; Azerbaycan Tarihi, En eski devirlerden XX. asrın evveline-dek, Bakü 1993. s. 195; A. Caferoğlu, Azerbaycan, İstanbul 1940, s. 18-22; Ayn. Müel, “Azerbaycan Türkleri”, Türk Kültürü, Ankara 1966, yıl V, sayı 54; Abdullayev, age, s. 85-119;R. Şabanoğlu, Azerbaycan Hanlıkları, Bakü 1926, s. 35-75; H. delili, XVIII. asrın ikinci yarısında cenubi Azerbaycan Hanlıkları, Bakü 1979, s. 45-112; Butkov, Materyalı Alya Novoy İstoryKafkaza, Petersburg1869; Bournoutson, Eastern Armenia in the Last Desades of Persia Rule 1807-1828a Politıcıaland socıaeconomic Study of the Khanete Malibu 1982;Osmanlı Devletiyle Azerbaycan Türk Hanlıklarını Arasındaki Münasebetlere Dair Arşiv Belgeleri, I-II, Ankara 1992.

7 Алиeв Ф.М. Антииранскиe выступлeния и боръба против турeцкой оккупации в Азeрбайджанe в пeрвой половинe KВЫЫЫ вeка. Баку, 1975, s .221.

8 Tadhkirat-al-muluk, A manuel of Safavid administration (circa 1137) 1725. Translated and expained by V.Minorsky. London, 1943. s .93.

9 Revan Hanlığının Rusya tarafından işgalinden sonra tertip olunmuş haritalarda Hanlığın arazisinin Araz çayının her iki sahilinde yerleşti-ğini görmek mümkündür.

10 S. Esedov, age, s. 125.

11 Hasan Ali Delili, Cenubi Azerbaycan Hanlıkları Bakü, 1984, s, 111.

12 Mirza Cevanşir Karabaği, Karabağ Tarihi, Bakü, 1989, s, 161.

DİPNOTLAR284

13 Armyano-russkie otnoşeniya vo vtorom tridçatileii Veka, Sbornik Dokumentov, İzdatelstvo Arm. SSR, Erivan, 1978, s, 241

14 Армяно-русскиe отношeния во втором тридцатилeтии KВЫЫЫ вeка. Сборник докумeнтов. т. ЫЫЫ., Изда-во АН А р м .ССР, Eриван, 1978, s.241.

15 Армяно-русскиe отношeния во втором тридцатилeтии KВЫЫЫ вeка. Сборник докумeнтов. т. ЫЫЫ., Изда-во АН Арм.ССР, Eриван, 1978, s.239.

16 Zeynaloğlu C. Muhtasar Azerbaycan tarihi, Bakı, 1992, s, 75; Бутков П.Г. Матeриалы для новой истории Кавказа с 1722 по 1803 г.г. в 3-k т. СПб., 1869, c.1, 236-237.

17 Армяно-русскиe отношeния во втором тридцатилeтии KВЫЫЫ вeка. Сборник докумeнтов. т. ЫЫЫ., Изда-во АН Арм.ССР, Eриван, 1978, s, 239; Бутков П.Г. Матeриалы для новой истории Кавказа с 1722 по 1803 г.г. в 3-k т. СПб., 1869., c.1, 387-388.

18 Karabaği Mirza Camal Cavanşir, Karabağ tarihi, Karabağnameler, I kitap, Bakı, 1989, s, 111.

19 Эсадзe С. Историчeская записка об управлeнии Кавказом. Т.1, Тифлис, 1907, s, 13; Кикодзe Г. Ираклий второй. Тблиси, Изд-во, «Заря Восток», 1945, s, 33.

20 Шопeн И. Историчeский памятник состаяния Армянской об-ластии в эпоkу ee присоeдинeния к Российской импeрии. СПБ, 1852, s, 162; Кишмишeв С.О. Поkоды Надир шаkа в Гeрат, Кандагар, Индию и событя в Пeрсии послe eго смeрти. Тифлис, Из-во Воeнно-историчeским отд., 1889, s, 47.

21 Hasanali Delili Azerbaycan’ın güney hanlıkları (XVIII. asrın ikinci yarısında). Bakı, 1979, s, 109.

22 Шопeн И. Историчeский памятник состаяния Армянской об-ластии в эпоkу ee присоeдинeния к Российской импeрии. СПБ, 1852, s, 162; Эсадзe С. Историчeская записка об управлeнии Кавказом. Т.1, Тифлис, 1907, s , 13.

23 Hasanali Delili Azerbaycan’ın güney hanlıkları (XVIII. asrın ikinci yarısında). Bakı, 1979, s , 117.

24 Hasanali Delili Azerbaycan’ın güney hanlıkları (XVIII. asrın ikinci yarısında). Bakı, 1979, s, 109.

25 Шопeн И. Историчeский памятник состаяния Армянской об-ластии в эпоkу ee присоeдинeния к Российской импeрии. СПБ, 1852, s, 163.

DİPNOTLAR 285

26 Бутков П.Г. Матeриалы для новой истории Кавказа с 1722 по 1803 г.г. в 3-k т. СПб., 1869. c.1, s.238.

27 Кишмишeв С.О. Поkоды Надир шаkа в Гeрат, Кандагар, Индию и событя в Пeрсии послe eго смeрти. Тифлис, Из-во Воeнно-историчeским отд., 1889, s, 48.

28 Musevi M. Orta esr Azerbaycan tarihine dair Fars dilli belgeler, Bakı, 1977, s, 237.

29 Шопeн И. Историчeский памятник состаяния Армянской об-ластии в эпоkу ee присоeдинeния к Российской импeрии. СПБ, 1852, s, 163.

30 Давид. Краткая история Грузии, с прeдисл. К.Н.Бeгичeва. Тифлис, 1893. s, 47. Бутков П.Г. Матeриалы для новой истории Кавказа с 1722 по 1803 г.г. в 3-k т. СПб., 1869, c.1, s, 238.

31 Бутков П.Г. Матeриалы для новой истории Кавказа с 1722 по 1803 г.г. в 3-k т. СПб., 1869. c.1, s, .238.

32 rehin, savaşta ve ya yapılan barışta güvenlik için verilen kişi, ve ya kişi-lere girov verme denir. Azerbaycan coğrafyasında bu tür ilişkiler sık sık kullanılmaktadır

33 Eриванци С.Джанбр, Москва, ”Из-во Восточной литeрату-ры”, 1958, s , 207

34 Сборник матeриалов для описания мeстнотeй и плeмeн Кавказа, выпуск 1. Тифлис, 1881. s, 5.

35 Бакиkанов А. Гюлистан-и Ирам. Баку, 1991, s.156; Mirza Adıgüzel bey, Karabağname Karabağnameler, I kitab, Bakı, 1989, s , 42; İsmailov R. Azerbaycan tarihi. Bakı, 1993, s, 78; Лeвиатов В.Н. Очeрки из истории Азeрбайджана в KВЫЫЫ вeкe. Из-во АН Азeрб. ССР, Баку, 1948, s , 123.

36 Лeвиатов В.Н. Очeрки из истории Азeрбайджана в KВЫЫЫ вeкe. Из-во АН Азeрб. ССР, Баку, 1948, s, 124.

37 Reşitbey İsmailov, Azerbaycan tarihi, Bakı, 1993, s, 15; Musevi M. Orta esr Azerbaycan tarihine dair Fars dilli belgeler,

Bakı, 1977, s , 43; Лeвиатов В.Н. Очeрки из истории Азeрбайджана в KВЫЫЫ вeкe. Из-во АН Азeрб. ССР, Баку, 1948, s , 123; Revan eyaletinin icmal defteri. Araştırma, tercüme, kayt ve İlavelerin müellif-leri akademik Z.Bünyadov ve t.e.n. Memmedov H (Karamanlı). Bakı, 1996, s, 57-58.

DİPNOTLAR286

38 Араратский Артeмий. Жизнъ Артeмия Араратского, (двe части в одном томe). Москва, Изда-во «Наука», 1981, s, 10 Очeрки истории СССР, KВЫЫЫ в. Вторая оловина. Москва, ИЗД-во АН СССР, 1956, s, 720; Кикодзe Г. Ираклий второй. Тблиси, Изд-во, «Заря Восток», 1945, s , 37-38.

39 Шопeн И. Историчeский памятник состаяния Армянской об-ластии в эпоkу ee присоeдинeния к Российской импeрии. СПБ, 1852, s , 161.

40 Eриванци С.Джанбр. Москва, «Из-во Восточной литeрату-ры», 1958, s , 207-208.

41 BOA, HH, nr. 324-G.

42 BOA, HH, nr. 860. 13 ZA 1198/28 eylül 1784de Çıldır Valisi vezir Süleyman Paşa tarafından varid olan tahriratın hülasasıdır.

43 BOA, HH, nr. 324-G.

44 BOA, HH, nr. 324-J.

45 N. Gvosdev, “The Russian Empire and the Georgian Orthodokx Church in the FırstDecades of Imperial Rule, 1801-30”, Central Asian Survey, XIV, 1995, s. 409.

46 H. İnalcık, “Osmanlı-Rus Rekabetinin Menşei ve Don-Volga Kanal Teşebbüsü”, Belleten XII/46, Ankara 1948, s. 319

47 BOA, HH, nr., 324-B.

48 BOA, HH, nr. 860.

49 BOA, HH, nr. 860.

50 BOA, Ali Emiri Tasnifi, , I. Abdulhamid, nr. 552

51 BOA, HH, nr. 860.

52 BOA, Ali Emiri Tasnifi, , I. Abdulhamid, nr. 552.

53 BOA, HH, nr. 860.

54 BOA, HH, nr. 860.

55 BOA, HH, nr.12634

56 BOA, Name-i Hümayun Defteri, nr, 9, s.215-216.

57 BOA, HH, nr.12634

58 Cl. Huarrt, “ Kerim Han Zend”, İ.A., VI, 588.

59 F. Sümer, “ Ağa Muhammed Han “, T.D.V.İ.A, I, 455.

DİPNOTLAR 287

60 Cl. Huart, “Ağa Muhammed Han “, İ.A., I, 148.

61 Bu olaylar için bkz. F. Sümer, “ Ağa Muhammed Han “, T.D.V.İ.A, I, 455.

62 Mahdevi Huşşang, Tarih-i Revabıt-ı Harici İran, s. 106; F. Ghaziha, Muahedat-ı Türkmençey, Tahran, 1995, s. 5; A. N.Kurat, Rusya Tarihi, Ankara1987, s. 291; Ayn. Müel., Türkiye ve Rusya, Ankara1990, s. 34.

63 BOA, Name-i Hümayun Defteri, nr, 9, s. 148.

64 Osmanlı Devleti bu sıralarda Küçükkaynarca anlaşmasının uygulan-masından kaynaklanan bazı sıkıntılarla uğraşıyordu. Ruslarla karade-nizin kuzeyinde devam eden bir savaş hali vardı. bkz. M.C. Baysun, “Abdülhamit I”, İ.A., I, s. 73-76.

65 BOA, HH, nr. 9932.

66 Ahmet Cevdet Paşa, Tarih-i Cevdet, neşr. Mümin Cevik) İstanbul 1993, III, s. 1577; Y. Kalantari, Feth-Ali Şah Zamanında Osmanlı İran Münasebetleri, İstanbul 1976, s. 16 (İ.Ü. Ed. Fak. basılmamış Doktora Tezi); C. Gökce, Kafkasya ve Osmanlı İmparatorluğunun Kafkasya Siyaseti, İstanbul 1979, s.180; F. Sümer, TDVİA, I, 456; M. Budak, “ Osmanlı -Rus İlişkilerinde Kafkasya”, Avrasya Etütleri, Ankara 1995, cilt I, sayı IV, s.110.

67 Yılmaz Karadeniz, İranda Sömürgecilik Mücadelesi ve Kaçar Hanedanı (1795-1925) İstanbul 2006, s. 71-73; C. Gökçe, age, s. 89; S. Işıktan, 1783-1828 Osmanlı Dağıstan Münasebetleri, İstanbul 1987, s. 93.

68 W.E.D. Allen, Paul Muradof, 1828-1921 Türk Kafkas Sınırındaki Harplerin Tarihi, Ankara 1966, s. 18.

69 Hasan Oktay, Revan Hanlığı, yayınlanmamış doktora tezi, Malatya 1997, s. 46.

70 M.C. Baysun, “Abdülhamit I”, İ.A., I, s. 73-76.

71 C. Gökçe, age, s. 88.

72 BOA, HH, nr., 6677-A

73 BOA, HH, nr. 6748-A, B, C, D, E, F; HH, nr. 9932; Ömer Halis, “Rus İran Münasebetleri”, Mecmuayı Askeriye, İstanbul 1341, sayı 58, s. 188; T.M. Musevi, Ortaasır Azerbaycan Tarihine Dair Farsdilli Senedleri, Bakü 1985, s.61; İzzet Metçiko, Kafkasya Tarihi, İstanbul 1330, s. 79.

74 Y. Kalantari, Feth-Ali Şah Zamanında Osmanlı İran Münasebetleri, İstanbul 1976, s. 16 (İ.Ü. Ed. Fak basılmamış Doktora Tezi); C. Gökce, Kafkasya ve Osmanlı İmparatorluğunun Kafkasya Siyaseti, İstanbul 1979, s.180; F. Sümer, TDVİA, I, 456; M. Budak, “Osmanlı-Rus

DİPNOTLAR288

İlişkilerinde Kafkasya”, Avrasya Etütleri, Ankara 1995, cilt I, sayı IV, s.110.

75 K. Saferzadeh, XVIII. Yüzyılın Sonlarında Kaçar Hanrdanı ve İran Rusya Münasebetleri, İstanbul 1976 s.12 ( İ.Ü. Ed. Fak. Tarih blm. basılmamış mezuniyet tezi); J. F. Baddeley, Rusların Kafkasyayı İstilası ve Şeyh Şamil, İstanbul 1989, s. 79; İzzet Metçiko, Kafkasya Tarihi, İstanbul 1330, s. 87; M. İsmailov, Azerbaycan Tarihi, Bakü 1992, S. 191; T. M. Musevi, Ortaasır Azerbaycan Tarihine Dair Farsdilli Senetler, Bakü 1978, s. 61;N. Gvosdev, agm, s. 409.

76 Osmanlı devleti küçükkaynarca anlaşmasının maddelerini uygulama konusundaki hassasiyeti bölge ile ilgilenmesini engellemiştir.

77 Mesela Ruslar Ananur yolunu açıp Gürcistan’a girdiklerini bildirip aci-len tedbirler alınmasını bildiren Çıldır valisi Süleyman Paşa ile Erzurum valisi hakkında Bayazıd Mutasarrıfı İshak paşa Ananur yolunun kesin-likle açılamayacağını bildirip adı geçen Paşaların Devletten para sızdı-racağını bildirmesi bu raporların sıhhat derecesini zayıflatmaktadır. bkz.( BOA, HH, nr. 437.)

78 Emine Pakrevan, Abbas Mirza ve Azerbaycan, Bakü, 2008, s. 18;Cl. Huart, “Abbas Mirza “, İ.A, I, 16; “ Abbas Mirza”, TDVİA, I, 27; A. Audrey, age, s. 17.

79 Fransız inkılabının Fransada ve Avrupada meydana getirdiği olaylar için bkz., A.Aulard, Fransa İnkılabının Siyasi Tarihi, I-III, Ankara 1987.

80 BOA, HH, nr6702-B.

81 Рапортъ гeн.м. Портнягина кн. Цицианову, от 25-го июня 805 года, №592, А.К.А.К., т.ЫЫ, д.1252, стр. , 625; Отношeниe кн. Цицианова к гр. Мусину-Пушкину, от 13-го июня 1804 года, №510, А.К.А.К., т. ЫЫ, д.1228, стр.614-615., 625; Доносeниe юзбаши Габриeла Эриванского кн. Цицианова, от 15-го августа 1805. А.К.А.К, т. ЫЫ, д.1256, 626.

82 Nasir Necmi, Abbas Mirza. Bakı, 1993, s, 29.

83 Kубов E. Описаниe достопамятныkъ проишeствий в Армeнии. СПб, 1811, s, 113.

84 Писъмо к.р.Аршакова к гeн.м. Нeсвeтаeву, от 21-го октября 1806 года. А.К.А.К, т.ЫЫЫ, д.792, стр. 421.

85 Доносeниe юзбаши Габриeла Эриванского кн. Цицианова, от 15-го августа 1805. А.К.А.К, т. ЫЫ, д.1256, стр.626-627; Всeподданнeйший рапортъ гeн.л Кнорринга, от 26-го марта 1802 года, за №9, АКАК, т. Ы, д.1019, стр, s, 628; Доносeниe гeн.м

DİPNOTLAR 289

Нeсвeтаeва кн. Цицианову, от 7-го сeнтяб-ря 1805 года, АКАК, т. ЫЫ, д.1261, стр. s, 628-629.

86 Azerbaycan Milli Elmler Akademiyası A.Bakıhanov adına Tarih İnstitutunun Elmi Arşivi (AMEA Tİ EA): İş 7747 (3) , 289; Писъмо кн. Цицианова к Мамeд kану, от 2-го сeнтября 1804 года, №364. А.К.А.К., т. ЫЫ, д. 1242, стр.618-619. , 369.

87 Присоeдинeниe восточной Армeнии к России, сборник до-кумeнтов, т.1, (1801-813). Из-во Акадeмии наук Армянской ССР. Eрeван 1972, 369-370.

88 Присоeдинeниe восточной Армeнии к России, сборник до-кумeнтов, т.1, (1801-813). Из-во Акадeмии наук Армянской ССР. Eрeван 1972, s, 380.

89 Присоeдинeниe восточной Армeнии к России, сборник до-кумeнтов, т.1, (1801-813). Из-во Акадeмии наук Армянской ССР. Eрeван 1972, s, 376.

90 Писъмо к.р.Аршакова к гeн.м. Нeсвeтаeву, от 21-го октября 1806 года. А.К.А.К, т.ЫЫЫ, д.792, стр.421; Писъмо Макинского kана к Джафар-кули kану Kойскому, 1806 года. А.К.А.К., т.ЫЫЫ, д.801, стр., 429. ; Присоeдинeниe восточной Армeнии к России, сборник до-кумeнтов, т.1, (1801-813). Из-во Акадeмии наук Армянской ССР. Eрeван 1972, s, 380.

91 Hasan Oktay, Revan Hanlığı, s. 49.

92 Грибоeдов А.С. Полноe собраниe сочинeний А.С.Грибоeдова (прозаичeския статъи и пeрeписка). Т.1, СПб, 1889, s, 50.

93 Писъмо Kусeйн kана сардаря Эриванского к гeн.Ртищeву, А.К.А.К, т.В, д.653, стр. 548-549; Шопeн И. Историчeский памятник состаяния Армянской об-ластии в эпоkу ee присоeдинeния к Российской импeрии. СПБ, 1852, s, 167.

94 Соколов А.E. Днeвныe записки о путeшeства Российско- импeраторскаго осолъства в Пeрсии в 1816 и 1817 годаk. Москва, 1910, s , 37; Грибоeдов А.С. Полноe собраниe сочинeний А.С.Грибоeдова (прозаичeския статъи и пeрeписка). Т.1, СПб, 1889, s, 42.

95 Шопeн И. Историчeский памятник состаяния Армянской об-ластии в эпоkу ee присоeдинeния к Российской импeрии. СПБ, 1852, s, 450; Кавказский сборник, т.KKВЫЫЫ, Тифлис, 1908, s, 448.

DİPNOTLAR290

96 Шопeн И. Историчeский памятник состаяния Армянской об-ластии в эпоkу ee присоeдинeния к Российской импeрии. СПБ, 1852, s, 167.

97 Грибоeдов А.С. Полноe собраниe сочинeний А.С.Грибоeдова (прозаичeския статъи и пeрeписка). Т.1, СПб, 1889, s, 42.

98 Шопeн И. Историчeский памятник состаяния Армянской об-ластии в эпоkу ee присоeдинeния к Российской импeрии. СПБ, 1852, s, 449.

99 Revan Hanlığının askeri teşkilatı ve Hüseyin Hanın askeri faaliyetleri için bkz. Hasan Oktay, Revan Hanlığı, s.111.

100 Грибоeдов А.С. Полноe собраниe сочинeний А.С.Грибоeдова (прозаичeския статъи и пeрeписка). Т.1, СПб, 1889, s, 403.

101 Шопeн И. Историчeский памятник состаяния Армянской об-ластии в эпоkу ee присоeдинeния к Российской импeрии. СПБ, 1852, s, 449.

102 Шопeн И. Историчeский памятник состаяния Армянской об-ластии в эпоkу ee присоeдинeния к Российской импeрии. СПБ, 1852, s, 449.

103 Yakubovsky, Altınordu ve Çöküşü, s. 41vd.

104 Daha geniş bilgi için bkz, “I. Petronun 1725 yılında yazdığı vasiyetna-mesi”, T, K, XXVIII/323, Ankara 1990, s. 160-163.

105 Baddeley, age, s. 20; Tuncay Öğün, Osmanlı-Rus Harplerinde Sarıkamış ve Sarıkamış Kasabasının Ortaya Çıkışı, Malatya 1992 (Basılmamış Yüksek lisans tezi)

106 A. Özkan, Gürcistan, İstanbul 1968, s. 73.

107 Osmanlı devletinin Gürcistan politikası için bak, Ş.Altundağ, “Osmanlı İdaresi ve Gürcistan”, IV. TTK Kongresi, Ankar 1952; Aynı müellif, “Osmanlı İdaresi ve Gürcüler”, A.Ü.D.T.C.F. Dergisi, Ankara 1952, X, 1-2,

108 D. M. Lang, A Modern Hıstory of Georgıa, London 1962, s. 354.

109 N. Gvosdev, agm, s. 409.

110 A. N. Kurat, age, s. 144.

111 Baddeley, age, s. 49.

112 BOA, HH, nr. 333-B; 437; Cevdet Dahiliye, nr. 15122.

113 Lang, age, s. 358.

DİPNOTLAR 291

114 Mirza Bala, “Gürcistan “, İ.A., IV, s. 842.

115 Hindistan ve Afganistandaki Rus İngiliz çekişmesi için bkz. O. Yazıcı, Afganistan’da Rus İngiliz Nüfuz Mücadelesi, Malatya 1996. (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi)

116 Vrede hatıratını yayınlamıştır. Fakat biz bu hatırata ulaşamadığımız için bölge ile ilgili neler yazdığını bilemiyoruz.

117 İran’ın Revan ‘da yaptığı tahkimat için Rus Generali Gudoviç’in Moskova’ya yazdığı rapor, Azerbaycan Merkezi Devlet Harbi Tarihi Arşivi, sened, 4265, varak, 49.

118 Baddeley, age, s. 105

119 Abbasgulu Ağa Bakihanov, age, s. 191;F. Ghaziya, age, s. 10.

120 Gudoviç’in biraz da kendini beyenerek Tsitsianof ’a karşı üstün özel-liklerini sıraladığı beyannamenin önemli kısımları metinde verilmiştir. bkz. Baddeley, age, s. 98.

121 M.D.H.T.A., senet, 42645, varak. 8-19; H. Sadıkov, age, s. 78; Ruslar Azeriler arasından asker seçerek bölge halkının direncini sempatiye çevirmeyi hedefliyorlardı. Aynı zamanda merkezden uzaklaşan ordu-ları için taze kuvvet olarak bu insanlardan istifade ediliyordu. Bkz. (F.İ. Süleymanov, “1828-1829.çi ıllarda Rus-Türk Muharibesinde İştirak Eden Azerbaycan Alaylarına Verilmiş Bayraklar Hakkında”, Azerbaycan Tarihine Dair Materyallar, Bakü 1962, s. 86.)

122 J. F. Baddeley, age, s. 98.

123 BOA, HH, nr., 36676; Bu ittifak teklifi için bkz. BOA, Cevdet Hariciye, (C.H), nr. 2623.

124 Ahmed Cevdet Paşa, age, V, 2400.

125 BOA, HH, nr., 36669.

126 BOA, HH, nr., 22.

127 BOA, HH, nr., 36857-A

128 H. Sadıkov, age, s. 87.

129 Ahmed Cevdet Paşa, age, V, 2397; H. Sadıkov, age, aynı yer.

130 A. Arslan, “Rusyanın Kırım ve Gürcistanı İlhakından Sonra Osmanlı Devletinin Çerkes Kabileleri ile Münasebetleri”, Kafkas Araştırmaları, İstanbul 1987, I, 47;Sema Işıktan, 1783-1829 Osmanlı Dağıstan Münasebetleri, İstanbul 1987, s. 85.( İ.Ü. Ed. Fak. Tarih Blm. basılma-mış yüksek lisans tezi)

DİPNOTLAR292

131 Avriyanof, XIX asırda Türkiye Rusya ve İran Muharebeleri, İstanbul 1926, s.14-16.

132 Ahmed Cevdet Paşa, age, V, 2400.

133 H. Sadıkov, age, s. 90.

134 M.D.H.T.A., sened, 6192, varak 77-78.

135 M.D.H.T.A., sened, 6192, varak 69, 70.

136 Ömer Halis, agm, s. 195.

137 M.D.H.T.A., sened, 2889, varak 73-74; BOA, HH, nr. 37177;J.F. Baddeley, age, s. 101; H. Sadıkov, age, s. 93.Y. Kalantari, agt, s. 80-84.

138 Minorsky, “Kürtler”, İ.A., XI; N.Sevgen, “Kürtler”, BTTD., I-III., İstanbul.

139 İ. H. Danişmend, İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, İstanbul 1965, IV, 100.

140 Avriyanof, age, s. 17.

141 İorga, Osmanlı Tarihi, s.325

142 C.Seignobos, Avrupa Milletlerinin Mukayeseli Tarihi, İstanbul 1960, s.31-vd.

143 K. Seferzade, age. s. 34; O.Yazıcı, ag.e., s.40; Archbold, “Afganistan, Rusıa and Parsıa” The Cambrıdge History of Indıia, V. New Delhi, 1958, s.490; F.Kazemzade, The Struqle For Transkafkasya, Oxford 1951, s.16; keza, Russıa and Britain In Persia, London 1968, s.12

144 F.J. Baddeley, age, s. 109.

145 Karabağ yakınlarında bulunan Gülistan kasabasında gerçekleştirildiği için bu ismi almıştır. Ömer Halis, “ Rus İran Münasebetleri”, Mecmua-i Askeriye, numara 58, s. 191; WED Allen P. Muradof, age, s. 19; Gülistan anlaşması maddeleri:

1- savaştaan sonra İran ile Rusya arasındaki düşmanlık sona ereckti. Bu anlaşma ile İran Han’ı ile Rus İmparatoru arasında dostluk kuruldu.

2- Rusyanın aldığı yerlerRuslarda kalacak, İran’ın aldığı yerler İranda kalacak.

3-İran hanı ve veliahdları adına Rusyaya Karabağ, Gence, Şirvan, Derbend, Bakü, Dağıstan ve Gürcistan’ın tüm topraklarını bıraktı.

DİPNOTLAR 293

4- Rus İmparatoru İran veliahdı padişah olacağı zaman Ona yardım edecekti. Hanın oğulları arasında anlaşmazlık olursa Rusya bu işe karışmayacaktı.

5-Rus gemileri eskiden olduğu gibi Hazar limanlarında serbestce dolaşabileceklerdi. Buna göre İrtan gemileride serbestce Rus limanla-rına girebilecek, başka bir ülkenin savaş gemisi kesinlikle bu denizde bulunmayacaktı.

6-Savaşta alınan esirler 3 ay içinde serbest bırakılacak.

7- Karşılıklı daimi elçilik tesis edilecek.

8-Bu anlaşmaya göre iki devlet tüccarlerı serbestce ticaret yapabilecekler.

9-Bu anlaşma iki devletin hakimleri tarafından imzalanacaktır.

146 İngiltere Hindistan sömürgesi için İran’ı önemli bir atlatma taşı ola-rak gördüğünden bölge ile ilgileniyordu. Bkz. K. Seferzade, age. s. 34; O.Yazıcı, ag.e., s.40; Archbold, “Afganistan, Rusıa and Parsıa” The Cambrıdge History of Indıia, V. New Delhi, 1958, s.490; F.Kazemzade, The Struqle For Transkafkasya, Oxford 1951, s.16; keza, Russıa and Britain In Persia, London 1968, s.12

147 Abbasgulu Ağa Bakihanov, age, s. 198; F. Ghazıha, age, s. 22.

148 Z. Bünyadof, Azerbaycan Tarihi, Bakü 1995, s. 576; Ömer Halis, agm. s. 198; T. Swıetochowskı, Rus Azerbaycanı, s. 23.

149 F. Kazemzadeh, Russıa and Brıtaın in Persıa 1864-1914, London 1968, s. 5.

150 Firuz Kazemzadeh, age, s. 12.

151 Azerbaycan Hanlıkları ahalisi arasından Ruslar gönmüllü alaylar oluş-turarak Osmanlı devletine karşı kullanmışlardır. Bak. ( F. İ. Süleymanov, “1828-1829 .çi iller Rus Türk Muharebesinde İştirak eden Azerbaycan Alaylarına Verilmiş Bayraklar Hakkında”, Azerabaycan Tarihine Dair Materyallar, Bakü 1962, V, 86-98.

152 BOA, HH, nr., 762.

153 T. Swıetochowskı, Rus Azerbaycanı, s. 22.

154 R. İsmailov, age, s. 121; K.Beydilli, a.g.e., s.12-vd.

155 H. Sadıkov, age, s. 130.

156 A.N. Kurat, Rusya Tarihi, Ankara 1987, s. 319.

157 H. Sadıkov, age, s. 136; R. İsmailov, age, s. 122; Ömer Halis, agm, s. 200.

DİPNOTLAR294

158 Aşiretlerin Osmanlı-İran sınırında meydana getirdiği karışıklık ve Revan Hanlığının bu işteki rolü ile Haç meselesi hakkında geniş bilgi için bkz., Hasan Oktay, Revan Hanlığı, s74-80.

159 Y. Kalantari, agt, s. 113

160 Yorga, Osmanlı Tarihi, Ankara 1948, V, s. 275.

161 Yahya. Kalantari, agt, s. 129.

162 İran şehzadesi Cinhangir Mirza aynı zamanda bir tarihçidir. Cihangir Mirza, Tarih-i Nev, Tahran 1327, s. 5-6.Hüseyingulu hanın başına buy-ruk davranması ve Revan hanlığını bağımsız olarak devam ettirmeye çalışması neticesinde bu tür dedikoduların çıkmasına sebep olmuştur.

163 BOA, HH, nr. 37302

164 Y. Kalantari, agt, s. 130.

165 BOA, HH, nr. 37404- E/1

166 BOA, HH, nr. 37302- 0/1

167 BOA, HH, nr. 37413-İ

168 BOA, HH, nr. 37298-İ

169 Y. Kalantari, agt, s. 140.

170 BOA, HH, nr. 36817-B

171 BOA, HH, nr. 36178-C

172 Y. Kalantari, agt, s. 154.

173 BOA, HH, nr. 36991; İ. Aykun, agt, s. 75.

174 Gnş. bilgi için bkz. İ.Aykun, Erzurum Konferansı (1843-47) Osmanlı-İran Hudut Anlaşması, Erzurum 1995.

175 Baddeley, a.g.e., s.148.

176 Ömer Halis, Rus İran Harbi, İstanbul 1932, s. 7.

177 Baddeley, a.g.e., s.148.

178 Ömer Halis, a.g.e, s.8.

179 Ömer Halis, age, s. 9.

180 Baddeley, age, s. 166.

181 BOA, HH, nr., 760.

182 K.Saferzadeh, a.g.e., s.41.

DİPNOTLAR 295

183 M.Bala, “Erivan”, İ.A., Iv., 313, K.Safarzade, a.g.e., s.41; Ömer Halis, a.g.m., s.203.

184 K. Firuzzade, agt, s. 41.

185 Baddeley, a.g.e., s.173.

186 Baddeley, a.g.e., s.176.

187 K.Beydilli, a.g.e., s.25.

188 K.Safarzade, a.g.e., s.43.

189 J. Baddeley, age, s. 175.

190 Baddelley, a.g.e., s.176.

191 Ömer Halis, agm, s. 208.

192 O.Araslı, Karapapaklar, İstanbul 1989, s.50.

193 BOA, HH, nr. 36136.

194 Puşkin, Erzurum Yolculuğu, İstanbul 1982, s.16

195 J. Baddeley, age, s. 176; Mirza Bala, İ.A., IV, 313; WED Allen, P. Muradov, age, s. 20.

196 Puşkin, a.g.e., s.17.

197 Ömer Halis, age, s. 19.

198 A. Arslan , “Rusların Güney Kafkasya’da Yayılmalarında Ermeni Üçkilise Katogigosluğunun Rolü”, Kafkas Araştırmaları, II, İstanbul 1996, s. 22.

199 BOA, HH, nr., 36207-D

200 BOA, HH, nr. 40705-A.

201 J. Baddeley, age, s. 177; M. İsmailov, age, s. 204,

202 Ömer Halis, agm, s. 211.

203 Ömer Halis, agm, s. 212.

204 J. Baddeley, sge, s. 179.

205 Ömer Halis, age, s. 30.

206 Ömer Halis, age, s. 30,

207 J. Baddeley, age, s. 180.

208 K. Saferzade, agt, s. 43.

DİPNOTLAR296

209 J. Baddeley, age, s. 180; Ömer Halis, age, s. 31; Aynı müellif, agm, s. 213.

210 BOA, HH, nr. 43265

211 F. Ghazıha, age, s. 22; Badelle, age., s.180.

212 BOA, HH, nr. 37130-B; Hüseyin Hanın Tebrize kaçtığı ve oradan da doğum yeri olan Kazvin’e gittiği ve orada öldüğü hakkında bkz., Шопeн. сторичeский памятник состаяния Армянской об-ластии в эпоkу ee присоeдинeния к Российской импeрии. СПБ, 1852, s, 170.

213 WED Allen. P. Muradof, age, s. 20; J. Baddeley, age, s. 180; Ömer Halis, age, s. 32; Aynı Müellif, agm, s. 214; K. Saferzade, agt, s. 43;

214 BOA, HH, nr. 37130

215 BOA, HH, nr. 37130-B

216 Rusya ile İran arasında yapılan anlaşmalardan siyasi olanının maddeleri şöyledir:

1- bugünden itibaren Rus İmparatoru ile İran Şahı ve veliahtler ve halk-ları arasında sulh ve devamlı dostluk tesis edilecektir.

2- İki devlet arasındaki düşmanlık son bulacak ve Gülistan Anlaşmasının yerine yeni bir anlaşma ikame edilecektir.

3- İran Şahı Revan ve Nahçivan şehirleri ile Aras nehrine kadar olan toprakları Ruslara bırakıyordu. İran devleti altı aya kadar bu iki şehre (hanlığa) ait senetleri Rus memurlarına teslim edecekti.

4- Bu madde ile iki devlet arasındaki sınır yeniden çizilmişti. Buna göre Rus İran sınırı, Osmanlı-Rus-İran sınırının kesiştiği Küçük Ağrı dağının doğusunda Aras nehrini takip ederek Hazar denizine dökülen Astara nehrinde son buluyordu.

5- İran Şahı bir önceki maddede çizilen sınırlar Ruslara bırakılan top-raklardaki ahalinin bundan böyle Ruslara tabi olmalarını kabul ediyordu.

6- İran savaş tazminatı olarak Ruslara 20 milyon gümüş ruble verecekti. 7- Ruslar İran şahından sonra tahta geçecek olan oğlu bugünkü veliaht

Abbas Mirza’yı tanıyacaktı. 8- İki devlet arasındaki dostluğu kuvvetlendirmek için karşılıklı elçiler

bulundurulacaktı. 9- Aras nehrinin ötesinde gayrimenkülü bulunan kişiler üç yıl içinde bu

mallarını ya satacak ya da mübadele edeceklerdi. 10- Esirler karşılıklı olarak serbest bırakılacaktı. 11- Savaş esnasında bir ülkeden diğerine iltica edilenler iade

edileceklerdi. F.h Ghaziha, age, s. 24.

DİPNOTLAR 297

217 Doğuanadolu’dan göçürülen Ermeniler için bak, K. Beydilli, 1828-1829 Osmanlı Rus Savaşında Doğuanadolu’dan Rusyaya Göçürülen Ermeniler, Ankara 1988; İran’dan göçürülenler için bak, Mirza Bala, Ermeniler ve İran, İstanbul 1227.Revan Hanlığı ve Hanları ismini ver-diğimiz bu çalışmada kısa bir tarihi kronolojiyle Hanların tesbiti yapıl-mıştır. Hanlık hakkında askeri sistem, vergi, ekonomi, halk ve bir çok bilgiyi içeren yayınlanma aşamasına gelen Revan Hanlığı kitabımızda yer almaktadır.

VII. XVI. Asırda Ayntâb Şehri ve ErmenilerProf. Dr. Bilgehan PAMUK

1 Ayntab ismi, VIII. yüzyıldan beri Araplar tarafından kullanılmaktaydı. Araplar, yeni karşılaştıkları bazı yabancı yer isimlerini tanımlarken veya telâffuz ederken ismin başına “ayn veya an ” eki getirerek hem kelimeyi kendi söyleyişlerine uydurdukları ve hem de orijinal ismi muhafaza etmişlerdi. Muhtemelen Hz. Ömer Döneminde Müslüman Arap ordu-ları, sağlam kalesinden dolayı “Teba” yerleşmesini “Ayn Teba ” (Teba’nın gözü/içi/kendisi vb.) veya “An Teba ” (Teba’ya ait, Teba’nın içi, Teba’nın olduğu yer vb.) şeklinde anmışlardır. Rıfat Ergenç, “Şehr-i Ayıntab ve Hayat Hikâyesi (3)”, Gaziantep Tarih ve Kültür Dergisi, sayı.23, İstanbul 2009, s.11-12.

2 Rıfat Ergenç, “Gaziantep Kalesi”, Cumhuriyetin 75. Yılına Armağan, Gaziantep 1999, s.296.

3 M. Canard – Cl. Cahen, “Diyarbakr”, Encylopaedia of Islam II, Leiden E. J. Brill 1965, s.344.

4 Bilgehan Pamuk, Bir Şehrin Direnişi: Antep Savunması, İstanbul 2009, s.34-50.

5 Mehmet Altay Köymen, Selçuklu Devri Türk Tarihi, Ankara 1993, s.259-262.

6 Gelibolulu Mustafa âli Efendi, Kitabü’t-Târih-i Künhü’l-Ahbâr, c. I/II Kısım, (Haz. Ahmet Uğur - Mustafa Çuhadar - Ahmet Gül - İbrahim Hakkı Çuhadar), Kayseri 1997, s. 935.

7 İdris-i Bidlisi, Selim Şahnâme, (Haz. Hicabi Kırlangıç), Ankara 2001, s.305.

8 Hoca Sa‘deddin Efendi, Tacü’t-Tevârih II, İstanbul 1279, s.331.

9 Leslie Peirce, Ahlak Ounları – 1540-1541 Osmanlı’da Ayntab Mahkemesi ve Toplumsal Cinsiyet, (Çev. Ülkün Tansel), İstanbul 2005, s.26.

DİPNOTLAR298

10 Ömer Lütfi Barkan, “Tarihî Demografi Araştırmaları ve Osmanlı Tarihi”, Türkiyat Mecmuası, Sayı. X, İstanbul 1953, s.11.

11 Hüseyin Özdeğer, Onaltıncı Asırda Ayıntâb Livası, İstanbul 1988, s.14-15.

12 İsmail Altınöz, “Dulkadir Eyâletinin Kuruluşunda Antep Şehri (XVI. Yüzyıl)”, Cumhuriyetin 75. Yılına Armağan, Gaziantep 1999, s.116.

13 Hüseyin Çınar, 18. Yüzyılın İlk Yarısında Ayıntab Şehri’nin Sosyal ve Ekonomik Durumu, İstanbul Üniversitesi Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 2000, s.15.

14 Gaziantep Büyükşehir Belediyesi Arşivi.

15 M. Canard, “Ayntab”, Encylopaedia of Islam I, Leiden E. J. Brill, 1986, s.791.

16 Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA) Tahrir Defteri(bundan sonra TD) 186, s.27; BOA. TD. 373, s.45.

17 BOA, TD, 186, s.7- 27.

18 Barkan, “Tarihi Demografi Araştırmaları ve Osmanlı Tarihi”, s.12; Feridün M. Emecen, XVI. Asırda Manisa Kazâsı, Ankara, 1989, s.55; Mübahat S. Kütükoğlu, XV ve XVI. Asırlarda İzmir Kazasının Sosyal ve İktisadi Yapısı, İzmir, 2000, s.25.

19 BOA, TD, 186, s.7 - 27.

20 BOA, TD, 186, s.7 - 27.

21 BOA, TD, 186, s.7 - 27.

22 BOA, TD, 373, s.45.

23 Peirce, Ahlak Oyunları – 1540-1541 Osmanlı’da Ayntab Mahkemesi ve Toplumsal Cinsiyet, s.59.

24 Tapu Kadastro Kuyûd-ı Kâdime Arşivi Tapu Defteri (TKKATD) 161, v.21–22.

25 TKKATD, 161, v.21–22.

26 TKKATD, 161, v.21–22.

27 Hüseyin Özdeğer, “XVI. Yüzyıl Tahrir Defterlerine Göre Antep’in Sosyal ve Ekonomik Durumu”, Türk Dünyası Araştırmaları, sy.16, İstanbul 1982, s.115; Nejat Göyünç, “XVI. Yüzyılda Güney-Doğu Anadolu’nun Ekonomi Durumu (Kanunî Süleyman ve II. Selim Devirleri)”, Türkiye İktisat Tarihi Semineri- Metinler /Tartışmalar (8-10 Haziran 1973), Ankara 1975, s.78.

DİPNOTLAR 299

28 Özdeğer, “Antep’in Sosyal ve Ekonomik Durumu”, s.115.

29 Ramazan Erhan Güllü, Antep Ermenileri (Sosyal-Siyasi ve Kültürel Hayatı), İstanbul 2010, s.59.

30 Levon Panos Dabağyan, Paylaşılamayan Belde Konstantiniyye, İstanbul 2003, s.237.

31 Levon Panos Dabağyan, Türkiye Ermenileri Tarihi, İstanbul 2004, s.69–72.

32 Bilgehan Pamuk, “Osmanlılar Zamanında Rum-Ermeni Kiliseleri Arasındaki İlişkiler (Kudüs Örneği)”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, sayı.16, Erzurum 2001, s.235.

33 BOA, TD, 186, s.27; BOA. TD. 373, s.45.

34 Zülfiye Koçak, Ayntab Şehri’nin Sosyal ve Ekonomik Yapısı (1600–1650), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi, Erzurum 2010, s.102.

35 İbrahim Etem Çakır, XVI. Yüzyılda Ayntab Şehri, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi, Erzurum 2010, s.78,81.

36 Peirce, Ahlak Oyunları – 1540-1541 Osmanlı’da Ayntab Mahkemesi ve Toplumsal Cinsiyet, s.192-193; Celal Pekdoğan, “Antep ve Ermeniler”, Gaziantep Tarih ve Kültür Dergisi, sayı.1, İstanbul 2006, s.37.

37 Yusuf Oğuzoğlu, “XVII. Yüzyılda Türklerin Ermeni Toplumu İle İlişkileri Hakkında Bazı Bilgiler”, Tarih Boyunca Türklerin Ermeni Toplumu İle İlişkileri Sempozyumu (8–12 Ekim 1984), Ankara 1985, s.265.

38 Bilgehan Pamuk, “Harmonious Life in Seventeenth Century Erzurum: Turkish-Armenian Togetherness”, Turkish Review of Eurasian Studies, Annual 2007, sayı. 7, İstanbul 2008, s.96.

39 Vincent Germain, Gravürle Türkiye / Anadolu - 2, Ankara 2002, s.1.

40 Dabağyan, Türkiye Ermenileri Tarihi, s.59–60.

41 Metin Akis, “XVI. Yüzyılda Kilis ve Antep Sancaklarında Ermeniler ile Türkler Arasında Sosyal ve Kültürel İlişkiler”, Hoşgörü Toplumunda Ermeniler, c. III, Kayseri 2007, s.238.

42 Peirce, Ahlak Oyunları – 1540-1541 Osmanlı’da Ayntab Mahkemesi ve Toplumsal Cinsiyet, s.247.

43 Peirce, Ahlak Oyunları – 1540-1541 Osmanlı’da Ayntab Mahkemesi ve Toplumsal Cinsiyet, s.80-81.

DİPNOTLAR300

44 Peirce, Ahlak Oyunları – 1540-1541 Osmanlı’da Ayntab Mahkemesi ve Toplumsal Cinsiyet, s.81.

45 Peirce, Ahlak Oyunları – 1540-1541 Osmanlı’da Ayntab Mahkemesi ve Toplumsal Cinsiyet, s.392.

46 BOA, TD, 186, s.26.

47 Gaziantep Şeriyye Sicili 42/113.

48 Çakır, XVI. Yüzyılda Ayntab Şehri, s.81-82.

49 Ali Nadi Ünler, Türkün Kurtuluş Savaşında Gaziantep Savunması, İstanbul 1969, s.12.

50 Nusret Çam, Şeyh Fethullah Külliyesi, Ankara 1989, s. 45-46.

51 Nadir Topkaroğlu, “Gaziantep Fethullah Camii ve Zaviyesi”, Vakıflar Dergisi, sayı. XIX, Ankara 1985, s.209.

52 Cemil Cahit Güzelbey, Gaziantep Evliyaları, Gaziantep 1964, s.66.

53 Güllü, Antep Ermenileri (Sosyal-Siyasi ve Kültürel Hayatı), s.68-69.

54 Akis, “XVI. Yüzyılda Kilis ve Antep Sancaklarında Ermeniler İle Türkler Arasında Sosyal Ve Kültürel İlişkiler”, s.238.

55 Ahmet Kal‘a, İstanbul Esnafı Birlikleri ve Nizamları I, İstanbul 1998, s.34–39.

VIII. Osmanlı Döneminde Kayseri’de Yaşayan Ermeniler (XVI. ve XVII. Yüzyıl)Prof. Dr. Mehmet İNBAŞI

1 Abdulkadir Yuvalı, “Moğol Harekâtının Anadolu’nun Demografik ve Dini Yapısı Üzerindeki Etkileri”, XIII ve XIV Yüzyıllarda Kayseri’de Bilim ve Din Sempozyumu (30–31 Mayıs 1996, Kayseri), Ankara 1998, s. 61; Ahmet Akşit, “Selçuklular Devrinde Kayseri Şehri’nin Nüfus ve Etnik Durumu”, I. Kayseri ve Yöresi Tarih Sempozyumu Bildirileri, Kayseri 1997, s. 11–12.

2 Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Tapu Tahrir Defteri (TD) 38.

3 BOA, Maliyeden Müdevver Defterleri (MAD) 20; BOA, TD, 33.

4 BOA, TD, 387.

5 BOA, TD, 976.

6 Tapu Kadastro Genel Müdürlüğü (TK) Kuyûd-ı Kadime Arşivi (KKA), TD, 136.

DİPNOTLAR 301

7 BOA, MAD, 20, vr. 19a–21b; M. Tayyib Gökbilgin, “XVI. Asır Başlarında Kayseri Şehri ve Livası”, 60. Doğum Yılı Münasebetiyle Zeki Velidi Togan’a Armağan, İstanbul 1950–55, s.97.

8 Ronald C. Jennings, “The Population, Society and Economy of the Region of Erciyes Dağı In The Sixteenth Century”, Contr’butions a Histoire Economique et Sociale de I’Empire Ottoman, Paris 1983, s. 149–250; “Urban Population In Anatolia In The Sixteenth Century; A Study of Kayseri, Karaman, Amasya, Trabzon and Erzurum”, International Journal of Middle East Studies (IJMES), vol: VII/I January 1976, s. 21–57; Suraiya Faroqhi, Stories of Otoman Men and Women, İstanbul 2002, s. 204; Mehmet İpşirli, “Kayseri”, Diyanet İslam Ansiklopedisi (DİA.), c. 25, Ankara 2002, s. 98–99.

9 BOA, MAD, 20, vr. 19a–21b.

10 BOA, MAD, 20, vr. 21b.

11 BOA, TD, 387 s. 200.

12 BOA, TD, 976 s. 20–22.

13 BOA, TD, 976 s. 23.

14 TK, KKA, TD, 136, s. 9.

15 TK, KKA, TD, 136, s. 28–32

16 TK, KKA, TD, 136.

17 TK, KKA, TD, 136, 34–35.

18 TK, KKA, TD, 136, 35–36.

19 TK, KKA, TD, 136, s. 36–37.

20 TK, KKA, TD, 136, s. 37–38.

21 TK, KKA, TD, 136, s. 38–41.

22 TK, KKA, TD, 136, s. 41.

23 BOA, MAD, 1208, s. 52.

24 BOA, MAD, 1208, s. 52–55.

25 “İşbu zikr olunan Çebni ve Karaözü ve Gemerek ve Rumdiken nam karyelerin kefere cizyeleri kadimden Kayseriye keferesi cizyesine tabi olub deftere mülhak olmağın ber muceb-i defter-i atik yine Kayseriye keferesi cizyesi defterine ilhak olunduğu defter olundu.” MAD, 1208, s. 55.

26 BOA, MAD, 1208, s. 57.

DİPNOTLAR302

27 BOA, MAD, 3659, s. 6–20.

28 “Zikr olunan Tomarza ve Ketha ve Korkorin ve Sarı Mehmedlu Kayseriye’de cami-i şerif ve imaret vakf-ı Merhum Ahmed Paşa’nın vakfı olub vakfın kadimden seksen cizye hanesi olub beher sene canib-i vakfı mezbure otuz beşer virüb bakisini cami içeriye olanlar miri için ahz u kabz eyleyüb hala dahi vech-i meşruh ve üslub-ı kadim üzere amel olunmak babında emr-i şerif varid olmağın deftere kayd olundu.” MAD, 3659, s. 49.

29 Şehirdeki Müslümanların meslekleri hakkında bkz. Mehmet İnbaşı, “XVI. Yüzyılda Kayseri’nin İktisadî Yapısı ve Esnaf Teşkilatı”, I. Kayseri Yöresi Tarih Sempozyumu Bildirileri (11–12 Nisan 1996, Kayseri), Kayseri 1997, s.129–140.

30 Suraiya Faroqhi, Osmanlı’da Kentler ve Kentliler, İstanbul 1993, s. 168, 178–179, 184; Halil İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu; Toplum ve Ekonomi, İstanbul 1993, s. 260–261.

31 Mustafa Akdağ, Türkiye’nin İktisadi ve İctimai Tarihi, II, Ankara 1979, s. 209–211.

32 Polonyalı Simeon’un Seyahatnamesi, 1608–1619, Hrand D. Andreasyan, İstanbul 1964, s. 158–161.

33 BOA, MAD, 7063, s. 1.

34 Mehmet İnbaşı, “Kayseri Kalesi”, Osmanlı Tarih Araştırma Ve Uygulama Merkezi Dergisi OTAM, sayı:11, Ankara 2000, s. 825-848.

35 Ronald C. Jennings, “Kaysariyya, “El2 Leiden 1978; “The Population, Society and Economy of the Region of Erciyes Dağı In The Sixteenth Century”, Contr’butions a Histoire Economique et Sociale de I’Empire Ottoman, Paris 1983, s. 149–250; “Urban Population In Anatolia In The Sixteenth Century; A Study of Kayseri, Karaman, Amasya, Trabzon and Erzurum” International Journal of Middle East Studies (IJMES), vol: VII/I January 1976, s. 21–57; “Kadı, Court, And Legal Procedure In 17th. C. Ottoman Kayseri”, Studia Islamica, Vol: XLVIII, Paris 1978, s. 133-172; “Limitations of The Judical Powers Of The Kadı In 17th C. Ottoman Kayseri”, Studia Islamica, Vol: L, Paris 1979 s. 151-184, “Sakaltutan Four Centuries Ago”, IJMES. 9/1; “Loans and Credit in Early 17th. Century Ottoman Judical Powers: The Sharia Court of Anatolian Kayseri”, Journal of the Economic and Social History of the Orient ( JESHO), vol: XVI/II-III. Jennings’in kullandığı defterler üzerinde yaptığımız çalışmada köylerde, Ermenilerle birlikte oturan Müslüman nüfustan bahsedilmediği görülmüştür. Geniş bilgi için bkz. Mehmet İnbaşı, XVI. Yüzyıl Başlarında Kayseri, Kayseri 1992.

DİPNOTLAR 303

IX. Osmanlılar Zamanında Erzurum Şehri’nde Ermeniler (XVI-XVIII. Yüzyıllar)Prof. Dr. Bilgehan PAMUK

1 Enver Konukçu, Selçuklulardan Günümüze Erzurum, Ankara 1992, s.21.

2 Bilgehan Pamuk, “İpek Yolu Ticareti ve Erzurum”, Tarih İncelemeleri Dergisi, cilt. XXII, sayı.2, İzmir 2007, s.129.

3 Gelibolulu Mustafa âli Efendi, Kitabü’t-Târih-i Künhü’l-Ahbâr, c. I/II Kısım, (Haz. Ahmet Uğur - Mustafa Çuhadar-Ahmet Gül - İbrahim Hakkı Çuhadar), Kayseri 1997, s. 935.

4 Dündar Aydın, Erzurum Beylerbeyliği ve Teşkilatı Kuruluş ve Genişleme Devri(1535–1566), Ankara 1999, s.45.

5 Bilgehan Pamuk, XVII. Yüzyılda Bir Serhad Şehri Erzurum, İstanbul 2006, s.27,61.

6 Matrakçı Nasuhü’s-Silahi, Beyân-ı Menâzil-i Sefer-i Irakeyn-i Sultan Süleyman Hân, (Haz. Hüseyin G.Yurdaydın), Ankara 1976, s.23b.

7 Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA) Tahrir Defteri(bundan sonra TD) 387, v.436.

8 BOA, TD, 387, v.436; BOA, TD, 966, s.78.

9 BOA, TD, 205, s.15–24.

10 Bilgehan Pamuk, “Osmanlılar Zamanında Erzurum (XVI-XVIII Yüzyıllar)”, EKEV Akademi Dergisi, sayı.33, Erzurum 2007, s.179.

11 BOA, TD, 205, s.15; TD, 199, s. 3–10.

12 Ronald Jennings “Urban Population in Anatolia in the Sixteenth Century A Study of Kayseri, Karaman, Amasya, Trabzon and Erzurum”, International Journal Of Middle East Studies v.7, 1976, s.49.

13 Tapu Kadastro Kuyûd-ı Kâdime Arşivi Tapu Defteri (TKKATD) 41, v.10–13.

14 TKKATD, 41, v.13; İncelemeler neticesinde şehirde, 549 nefer olup bunların 224’ünün Müslüman ve 325’inin zimmîlerden oluştuğu tespit edilmiştir.

15 Pamuk, XVII. Yüzyılda Bir Serhad Şehri Erzurum, s. 122.

16 TKKATD, 41, v.10–13.

DİPNOTLAR304

17 Jennings, “Urban Population in Anatolia in the Sixteenth Century A Study of Kayseri, Karaman, Amasya, Trabzon and Erzurum”, s.49; Dickran Kouymjian, “The Decline and Revival of Erzurum: Sixteenth-Eighteenth Centuries”, Armenian Karin/Erzerum, California 2003, s.127.

18 TKKATD, 41, v.10–13; Jennings, “Urban Population in Anatolia in the Sixteenth Century A Study of Kayseri, Karaman, Amasya, Trabzon and Erzurum”, s.49; Kouymjian, “The Decline and Revival of Erzurum: Sixteenth-Eighteenth Centuries”, s.127.

19 Jennings, “Urban Population in Anatolia in the Sixteenth Century A Study of Kayseri, Karaman, Amasya, Trabzon and Erzurum”, s.49.

20 Bilgehan Pamuk, “XVII. Yüzyılda Erzurum Şehri’nde Uyumlu Bir Yaşam: Türk-Ermeni Birlikteliği”, Hoşgörü Toplumunda Ermeniler I, s.463.

21 Nejat Göyünç, Türkler ve Ermeniler, Ankara 2005, s.61; Mehmet Ali Ünal, XVI. Yüzyılda Harput Sancağı (1518–1566), Ankara 1989, s.61–62.

22 Linda Darling, Revenue-Raising and Legitimary Tax Collection and Finance Administration in the Ottoman Empire 1560–1660, Leiden 1996, s.100–108; Oktay Özel, “17. Yüzyıl Osmanlı Demografi ve İskan Tarihi İçin Önemli Bir Kaynak: Mufassal Avârız Defterleri”, XII. TTKong. (12–16 Eylül 1994) III, Ankara 1999, s.738–739.

23 Jean Baptiste Tavernier, Les Six Voyages de Jean Baptiste Tavernier, Ecuyer Baron Daubonne Qu’il a farten Turquie en Perse et aux. Indes c.I, Paris 1676, s.19; Evliya Çelebi, Evliya Çelebi Seyahatnâmesi II, İstanbul 1335, s.210,213; Josep P. De Tournefort, A Voyage into Levant II, London 1718, s.195; Par K. Kostaneants, “Erzeroum Ou Topographie De La Haute Armenie - De Hakoub Karnetsi ( XVII. Siecle)”, Journal Asiatique, tome. XIII, Paris 1919, s.156; Hrand D. Andreasyan, Polonyalı Simeon’un Seyahatnamesi 1608–1619, İstanbul 1964, s.153–154; Kouymjian, “The Decline and Revival of Erzurum: Sixteenth-Eighteenth Centuries”, s.128–129.

24 Evliya Çelebi, Evliya Çelebi Seyahatnâmesi II, s.210.

25 Tournefort, A Voyage into Levant II, s.195.

26 Pamuk, “XVII. Yüzyılda Erzurum Şehri’nde Uyumlu Bir Yaşam: Türk-Ermeni Birlikteliği”, s. 464.

27 BOA, Maliyeden Müdevver Defter (MAD) 5152, s. 2–75.

28 BOA, MAD, 6422, s.6.

DİPNOTLAR 305

29 Darling, Revenue-Raising and Legitimary Tax Collection, s.100.

30 Cevdet Küçük, “Tanzimat’ın İlk Yıllarında Erzurum’un Cizye Geliri ve Reâya Nüfusu”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, sayı. 31, İstanbul 1978, s.199.

31 Boris Christoff Nedkoff, “Osmanlı İmparatorluğunda Cizye”, Çev. Şinasi Altundağ, Belleten, sayı. VIII, Ankara 1944, s.623.

32 BOA, MAD, 4621, s.4–5,7–12; MAD, 2929. s.13–16; MAD, 15633, s.1.

33 Pamuk, “XVII. Yüzyılda Erzurum Şehri’nde Uyumlu Bir Yaşam: Türk-Ermeni Birlikteliği”, s.465.

34 BOA, MAD, 2929, s.440.

35 BOA, MAD, 2929, s.6–19; MAD, 4621, s.2–15.

36 BOA, MAD, 2765, s.128.

37 BOA, MAD, 15633, s.1.

38 Kostaneants, “Erzeroum Ou Topographie De La Haute Armenie - De Hakoub Karnetsi (XVII. Siecle), s.156.

39 Tournefort, A Voyage into Levant II, s.195.

40 Pamuk, XVII. Yüzyılda Bir Serhad Şehri Erzurum, s.134.

41 Yavuz Ercan, “Tarihi Belgeler Işığında Ermeni İddiaları”, Tarih Boyunca Türklerin Ermeni Toplumu ile İlişkileri Sempozyumu (8–12 Ekim 1984), Ankara 1985, s.204,211; Levon Panos Dabağyan, Paylaşılamayan Belde Konstantiniyye, İstanbul 2003, s.237.

42 Levon Panos Dabağyan, Türkiye Ermenileri Tarihi, İstanbul 2004, s.69–72.

43 Bilgehan Pamuk, “Osmanlılar Zamanında Rum-Ermeni Kiliseleri Arasındaki İlişkiler (Kudüs Örneği)”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, sayı.16, Erzurum 2001, s.235.

44 Yusuf Oğuzoğlu, “XVII. Yüzyılda Türklerin Ermeni Toplumu İle İlişkileri Hakkında Bazı Bilgiler”, Tarih Boyunca Türklerin Ermeni Toplumu İle İlişkileri Sempozyumu (8–12 Ekim 1984), Ankara 1985, s.269.

45 BOA, İbnü’l-Emin Tevcîhât 746.

46 Bilgehan Pamuk, “Harmonious Life in Seventeenth Century Erzurum: Turkish-Armenian Togetherness”, Turkish Review of Eurasian Studies, Annual 2007/7, Bigart 2008, s.98.

DİPNOTLAR306

47 Evliya Çelebi, Evliya Çelebi Seyahatnâmesi II,, s.214; Tavernier, Les Six Voyages de Jean Baptiste Tavernier, s.19; Kouymjian, “The Decline and Revival of Erzurum: Sixteenth-Eighteenth Centuries”, s.128–130; Christina Maranci, “The Architecture of the Karin/Erzerum Region”, Armenian Karin/Erzerum, California 2003, s.96–100.

48 BOA, MAD, 5152, s.7,57.

49 BOA, MAD, 5152, s.2,57.

50 Evliya Çelebi, Evliya Çelebi Seyahatnâmesi II, s.214.

51 Tournefort, A Voyage into Levant II.

52 Kostaneants, “Erzeroum Ou Topographie De La Haute Armenie - De Hakoub Karnetsi (XVII. Siecle)”, s.155–156.

53 BOA, MAD, 6269, s.136.

54 Kouymjian, “The Decline and Revival of Erzurum: Sixteenth-Eighteenth Centuries”, s.129.

55 Kostaneants, “Erzeroum Ou Topographie De La Haute Armenie - De Hakoub Karnetsi (XVII. Siecle)”, s.154–156.

56 Oğuzoğlu, “XVII. Yüzyılda Türklerin Ermeni Toplumu İle İlişkileri Hakkında Bazı Bilgiler”, s.265.

57 BOA, MAD, 5152, s.2-74; MAD, 4621, s.2-3.

58 BOA, MAD, 2774, s.32; MAD, 5152, s.7, 25, 54, 56, 73, 75; MAD, 2929. s. 13–16; MAD, 4621. s. 8-10; MAD, 14739, s.2–3; MAD, 15633, s.1.

59 Richard G. Hovannisian, Armenian Karin/Erzerum, California 2003, s.14.

60 BOA, MAD, 4621, s.4,6; MAD, 15633, s.1.

61 BOA, MAD, 5152, s.43.

62 BOA, MAD, 4621, s.8.

63 BOA, MAD, 5152, s.75.

64 BOA, MAD, 4621, s.15; MAD, 14739, s.2

65 Evliya Çelebi, Evliya Çelebi Seyahatnâmesi II, (Haz. Zekeriyya Kurşun, Seyyit Ali Kahraman, Yücel Dağlı), İstanbul 1999, s.110–111.

66 BOA, Kamil Kepeci Ahkâm (bundan sonra KKA.) 70, s.332.

DİPNOTLAR 307

67 BOA, MAD, 5568, s.204; KKA, 70, s.218,586,603,611; MAD, 3260, s.120.

68 BOA, KKA, 70, s.603.

69 Göyünç, Türkler ve Ermeniler, s.61.

70 Halil İnalcık, “Adaletnâmeler”, Osmanlı’da Devlet, Hukuk, Adalet, İstanbul 2000, s.78–79.

71 Mücteba İlgürel, “XVII. Yüzyıl Balıkesir Şer‘iyye Sicillerine Göre Subaşılık Müessesesi”, VIII. TTKong. II, Ankara 1981, s.1277.

72 BOA, MM, 79, s.109; MM, 89, s.54; MM, 100, s.109.

73 Kostaneants, “Erzeroum Ou Topographie De La Haute Armenie - De Hakoub Karnetsi (XVII. Siecle)”, s.154–156; Dabağyan, Türkiye Ermenileri Tarihi, s.59-60.

74 BOA, MM, 90, s.94.

75 Hans George Majer, Das Osmanische Registerburch der Beschwerden (Şikâyet Defteri), Von Jahre 1675 Österreichische National bibliothek cod. mixt. 638 Wien 1984, s.93a.

76 BOA, KKA, 71, s.494.

77 BOA, MAD, 5712, s.91.

78 Andreasyan, Polonyalı Simeon’un Seyahatnamesi 1608–1619, s.153–154; Kostaneants, “Erzeroum Ou Topographie De La Haute Armenie - De Hakoub Karnetsi ( XVII. Siecle)”, s.199.

79 BOA, MAD, 3449, s.50.

80 1622 ile 1628 tarihleri arasındaki hazine kayıtlarında gümrük mukataa-sıyla ilgili herhangi bir kayıt yoktur., Pamuk, XVII. Yüzyılda Bir Serhad Şehri Erzurum, s.268.

81 BOA, MAD, 752, s.6–7.

82 Kostaneants, “Erzeroum Ou Topographie De La Haute Armenie - De Hakoub Karnetsi (XVII. Siecle)”, s.199.

83 BOA, MAD, 9829, s.12,14,123,125; MAD, 7382, s.6–35; MAD, 4383, s.26,114,160; MAD, 3779, s.1-2.

84 Kostaneants, “Erzeroum Ou Topographie De La Haute Armenie - De Hakoub Karnetsi (XVII. Siecle)”, s.200.

85 Kostaneants, “Erzeroum Ou Topographie De La Haute Armenie - De Hakoub Karnetsi (XVII. Siecle)”, s.201–202.

DİPNOTLAR308

86 Andreasyan, Polonyalı Simeon’un Seyahatnamesi 1608–1619, s.153–154.

87 BOA, MAD, 2475, s.5,233.

88 Bilgehan Pamuk, “The Silk Road and Erzurum in the Ottoman Periods (16-17th Centuries)”, 1st Internetional Silk Road Symposium 25–27 June 2003 Tbilisi/Georgia, İzmir 2004, s.176.

89 Kostaneants, “Erzeroum Ou Topographie De La Haute Armenie - De Hakoub Karnetsi (XVII. Siecle)”, s.204.

90 Ahmet Kal‘a, İstanbul Esnafı Birlikleri ve Nizamları I, İstanbul 1998, s.34–39.

91 BOA, MAD, 5152, s.56.

92 BOA, MAD, 2929, s.14.

93 BOA, MAD, 5152, s.2-74.

94 BOA, MAD, 5152, s.2-74; MAD, 2929, s.6-19; MAD, 4621, s.2-15.

95 BOA, MAD, 5152, s.5,10,13,22,30,40,45,67,71.

96 BOA, MAD, 5152, s.8,47,57.

X. XVII. Yüzyılda Manisa ErmenileriDoç. Dr. Mehmet GÜNAY

1 Feridun Emecen, XVI. Asırda Manisa Kazası, Ankara 1989, s. 55-63.

2 XVII. Yüzyılda Manisa hk. bkz. Mehmet Günay, XVII. Yüzyılın İkinci Yarısında Manisa’nın Sosyal ve Ekonomik Durumu (1650-1675), İ.Ü Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul 2000.

3 Suraiya Faroqhi, Osmanlıda Kentler ve Kentliler, İstanbul 1993, s. 338.

4 İzmir’in bu gelişimiyle ilgili olarak bkz. Daniel Goffman, İzmir ve Levanten Dünya (1550-1650),İstanbul 1995.

5 Robert Mantran, “XVI. ve XVII. Yüzyıllarda Osmanlı İmparatorluğu ve Asya Ticareti,” Çev. Zeki Arıkan, Belleten, Cilt LI, Sayı 201, Ankara 1988, s. 1439. (1433-1443).

6 Nejat Göyünç, “ Türk Ermeni İlişkileri ve Ermeni Soykırımı İddiaları”, Ermeni Sorunu ve Bursa Ermenileri, Ed. Saime Yüceer, Bursa 2000, s. 1-16.

7 Agos Gazetesindeki kaynağı belli olmayan bilgiye nazaran Manisa’ya gelen Ermenilerin ilkönce Kasaba’ya yerleştikleri bilâhere Manisa’da

DİPNOTLAR 309

ikâmet ettikleri zikrediliyorsa da (bkz. www.Agos. com.tr. Mayıs 2004) döneme ilişkin belgelerde bu durumu destekleyen herhangi bir bilgi yer almamaktadır. Bkz. F. Emecen, “Bir Osmanlı Kasabasının Kuruluşu ve Yükselişi; Turgutlu (1500-1700)”, Arab Historical Rewiew For Ottoman Studies, October 1999, s. 263-268.

8 Manisa Şer’iyye Sicilleri (MŞS), Def. No. 12, Sayfa 31, Hüccet No: 1.

9 Balıkesir Şer’iyye Sicillerindeki Ermenilere ait olduğu iddia edilen (zımmî olarak geçiyor) ilk kayıt 1012/1603 tarihlidir. Abdulmecit Mutaf, “Balıkesir’de İskân Edilen Ermenilerin Yönetim ve Müslüman Halkla İlişkileri”, Celal Bayar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Dergisi, Bahar Sayısı 2003/1, s. 73-74.

10 29 Zilka’de 1059/4 Aralık 1649 tarihli bir hüccette Katip Yusuf Efendinin 1030 senesinde Liva-yı Saruhan’ın hâne-i avarızı tahririne memur edildiği anlaşılmaktadır. MŞS, 98/55-2. 1070/1660 yılında Vezir İsmail Paşa tarafından yapılan avarız tahririne kadar özellikle vergi konusundaki anlaşmazlıklarda Katip Yusuf Efendinin tahririndeki veriler delil olarak kabul edilmişti.

11 “Medine-i Mağnisa hısnı hâricinde vâki’ Ermeniyân-ı Bâlâ mahal-lesi....”, MŞS, 118/116-3; Yine “Medine-i Mağnisa hısnı hâricinde vâki’ Ermeniyân-ı Suflâ mahallesi....”, MŞS, 118/72-2, MŞS, 120/147-2.

12 Nitekim, Yukarı Ermeniler mahallesinden Asmayil ermeninin evi bir gece aniden yıkılmış kızı ve torunu da dahil olmak üzere yıkıntıların altında kalan üç kişi yara almadan kurtarılmıştır. MŞS, 112/138-1.

13 BOA, KK, Nr. 2631 s. 16A-16B.

14 20. Receb 1064 tarihli bir sicil kaydında, Manisa bağları civarında cesedi bulunan Ali b. Abdullah isimli maktulün katilleri bulunamadığından diyetinin ne şekilde ödeneceği konusunda anlaşmazlık çıkınca maktülün cesedinin bulunduğu yerin “...Ermeniler mahallesi ve Horos karyesine avaz işidilir karîb yer ...” olduğu iddiası tahkikat sonucu çürütülmüştür. MŞS, 106/7-1. Bu olay Horos karyesi ile Aşağı Ermeniler mahallesinin birbirine komşu olmasına rağmen aralarında hayli mesafe bulunduğunu göstermektedir.

15 BOA, KK, Nr. 2631, s. 16B.

16 MŞS, 110/77-4.

17 “...kazâ-yı mezbûrda vâki’ ermeni mahallâtından mahalle-i bâlâ ve mahalle-i suflâ nâm mahalleleri Vezir İsmail Paşa tahrîr eyledikde yet-miş ikişer ermeni taifesini müceddeden cizye defterine kayd eyleyip lâkin içlerinde nice ermeni taifesi tahrir olunmayıp hâriç ez-defter kal-mağın...”, MŞS, 119/86-1.

DİPNOTLAR310

18 MŞS, 119/181-2.

19 MŞS, 119/182-4.

20 MŞS, 126/143-1.

21 BBA, MM, 14672’den naklen Daniel Goffman, İzmir ve Levanten Dünya (1551-1650), İstanbul 1995, s. 75.

22 İlber Ortaylı, “Millet Kimliği”, Türkiye Günlüğü Dergisi, Mart-Nisan 1998, s. 82.

23 Kevork B. Bardakjıan, “İstanbul Ermeni Patrikliği’nin Doğuşu”, Ermeni Sorunu ve Bursa Ermenileri, Ed. Saime Yüceer, Bursa 2000, s. 99-103.

24 MŞS, 126/270-1, Gurre-i Şaban 1077/ 27 Ocak 1667.

25 Daha sonraki yüzyıllarda Aşağı mahallede Surp Sion, Surp Krikor ve Surp Hripsizun kiliseleri, Yukarı mahallede de Surp Krikor Lusavoriç kiliseleri olmak üzere kilise sayısı dört’e çıkmıştı. Bu dönemlerde Manisa’daki Ermeni Cemaatinin nüfusu da artmış ve 2875’e ulaşmıştı. Bkz. www. Agos. com. tr. Mayıs 2004.

26 BOA, KK, 2631, s. 16A-16/B.

27 “ ...mahallemizde vâki’ olan keniselerde kadimden biz beş nefer papaz olup...”, MŞS, 131/35-2.

28 MŞS, 128/29-3, 3. Ca. 1077/

29 MŞS, 128/30-2, Gurre-i Ca. 1077.

30 MŞS, 120/147-2.

31 MŞS, 105/7-3.

32 MŞS, 107/13-3.

33 MŞS, 116/123-3.

34 MŞS, 124/52-3.

35 MŞS, 113/38-4.

36 MŞS, 102/103-2.

37 İlber Ortaylı, bu benzerliği ifâde ederken “Meselâ dünyada pederşâhîlik, ırz ve namus mefhumları ve kanunlarla da iki cins arasındaki ayırım yönünde hiçbir benzerlik Ermeni ve Türk ailesinin benzerliğiyle muka-yese edilemez.” demektedir. Bkz. İlber Ortaylı, Osmanlı Toplumunda Aile, İstanbul 2000, s. 6.

DİPNOTLAR 311

38 Meryem’in mahalleden ihrâcını Mahalle sâkinlerden Haçok veled-i Avanos Papas, Agop veled-i Ogaz, Serkiz veled-i Haçok, kethüda Karabet veled-i Kırlı vs. istemişti. MŞS, 102/35-3.

39 MŞS, 18/12-6.

40 MŞS, 102/25-1.

41 MŞS, 99/8-2.

42 MŞS, 113/275-2.

43 MŞS, 120/268-1.

44 MŞS, 102/194-5; Karahisar Mahallesinden müteveffa Abdurrahman Efendi’nin varislerinin Aşağı Ermeniler mahallesinden müteveffa Avannis Papasdaki 26 guruşun tahsili talebi. MŞS, 112/222-1.

45 MŞS, 113/247-2.

46 MŞS, 103/111-1.

47 Kara Yunus mahallesinden Mustafa bey b. Ahmed, Aşağı Ermeniler mahallesinden İkop veled-i Karaş’ın mestâne gelerek kendisinden duhan alıp hîn-i veznde “bir hoş çek din ve imanını .....” diye küfr etti-ğini şikâyet etmiştir. MŞS, 116/35-2.

48 MŞS, 104/104-2. Bu dönemde Manisalıların sağlık hizmetlerin-den yararlanmaları hk. bkz. Mehmet Günay, “XVII. Yüzyılda Manisa Şehrinde Sağlık Hayatı”, 38. Uluslar arası Tıp Tarihi Kongresi Bildirileri 1-6 Eylül 2002.

49 Atik Şikâyet Defterleri, Def. No, 3, Sayfa 26, hüküm 258, Atik Şikâyet Def. 3/93-316.

50 MŞS, 103/179-1.

51 MŞS, 110/13-2.

52 Karabet veled-i Delvet tacirin Mustafa b. Hamza’daki boğasi ve dülbend bahası alacağı hk. MŞS, 105/24-8.

53 Yukarı mahalleden Sahak veled-i Asador’un, Aşağı mahalleden olup Denizli’de vefat eden Begos’daki emtia, acem esvabı ve darâyî bahasın-dan alacağı olan yüz on iki kıt’a riyâlî guruşun tahsili. MŞS, 120/82-1.

54 Manisa yakınlarındaki Keçili köye geldiklerinde baskına uğramışlar, bir-çok ermeni yaralanmış mallar ve paraları da çalınmıştı. MŞS, 114/5-1.

55 MŞS, 118/49-1.

56 MŞS, 122/121-1.

DİPNOTLAR312

57 MŞS, 119/51-1, 2.

58 MŞS, 122/140-1.

59 MŞS, 112/290-4.

60 S. Faroqhi, Osmanlıda Kentler ve Kentliler, İstanbul 1993, s. 65.

61 MŞS, 112/196-2.

62 MŞS, 116/16-2.

63 MŞS, 98/7 ve MŞS, 98/24.

64 MŞS, 102/47-1.

65 MŞS, 103/119-3.

66 MŞS, 110/225-1.

67 Bu ev borç para karşılığı rehin olarak verilmiştir. MŞS, 119/177-1.

68 MŞS, 120/44-3.

69 MŞS, 128/102-1.