Upload
others
View
1
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
Private Bag X9059Pietermaritzburg, 3200
Telephone: (033) 343 8070Fax: (033) 343 8147
Qinisekisa Ukuthi Imfuyo Yakho Iphilile
Izelu leko zoku- Izelu leko zoku-
Lishicilelwe abomnyango wakwa KZN DAEARD neMRDT 2011
Qinisekisa Ukuthi Imfuyo Yakho Iphilile
Izelu leko zoku-
Lishicilelwe abomnyango wakwa KZN DAEARD neMRDT 2011
2 � Izeluleko�zokuqinisekisa�ukuthi�imfuyo�yakho�iphilile
Izeluleko zokuqinisekisa ukuthi imfuyo yakho iphilile
Ntulikazi 2007 (Labuyekezwa ngo2011)
Lishicilelwe UMnyango: weZolimo, ezeMvelo nokuThuthukiswa kweMiphakathi yase Makhaya kanye noMdukatshani Rural Development Trust
Ababambe iqhaza kulencwadi:Rauri Alcock (Mdukutshani Rural Development Trust)
Hannes de Villiers (DAEARD)
Trevor Dugmore (DAEARD)
Sibongiseni Gcumisa (DAEARD)
Sibusiso Gumede (DAEARD)
Donna Hornby
Brigid Letty (INR)
Joanne Mann (DAEARD)
Gugu Mbatha (MRDT)
Sikhumbuzo Mbizeni (DAEARD)
Keith Perret (DAEARD)
Alan Rowe (DAEARD)
Izithombe esisoqwembeni: Rauri Alcock, Sibongiseni Gcumisa noBrigid Letty
Ukuhunyushwe: Mbongeni Zondi
Imifanekiso idwetshiwe: Stefan de Vos (DAEARD), Kathy Arbuckle
Ukuhlelwa nokwendlalwa: Tangerine Design
Ulwazi lucashunwe ngelezincwadi zimfuyo ezibhalwe ngenzansi: Handbook on Stock Diseases (1989) Monnig and Veldman, Tafelberg Publishers Ltd, ISBN 0 624 02819 4
3Izeluleko�zokuqinisekisa�ukuthi�imfuyo�yakho�iphilile
Okuqukwethwe yilelibhuku
Isingeniso ............................................................................................................................................................5
Ngabe lelibhuku limayelana nani? ....................................................................................................................5
Okuqukethwe yilelibhuku ..................................................................................................................................5
Kufanele ulisebenzise kanjani lelibhuku ..........................................................................................................6
1. Impilo Yemfuyo ........................................................................................................................................7
Kubaluleke ngani ukugcina izilwane ziphilile? ................................................................................................7
Kungani ibalulekile impilo yomhlambi? ..........................................................................................................7
Ubona kanjani uma isilwane siphilile? ..............................................................................................................7
Yini egcina imfuyo iphilile? ................................................................................................................................8
Yingani ukudla kubalulekile? ..........................................................................................................................10
Kungani kubalulekile ukuhlanzeka nobunono? ...........................................................................................11
Ukunqanda ukuthelelana ngezikelemu ..............................................................................................................................11
Ukunqanda ukusabalala kwezifo ............................................................................................................................................13
2. Izifo/ukugula .............................................................................................................................................14
Kungani kumele ngiyiqonde imbangela yezifo? ............................................................................................14
Yini ebangela izifo/ukugula? ..........................................................................................................................14
Amagciwane ..................................................................................................................................................................................14
Izimuncagazi eziphila ngaphakathi noma ngaphandle komzimba wemesilwane sakho ..................................15
Ngingakunqanda kanjani ukusabalala kwezimuncagazi? ...........................................................................16
Ukuqanda izimuncagazi ngokusebenzisa idiphu neminye imithi yemfuyo ..........................................................16
Izindlela zokulawula ukwanda kwezikelemu .....................................................................................................................17
Izindlela zokunqanda ukusabalala kwemikhaza ..............................................................................................................18
Yiziphi izimpawu zezifo ezikhona? ..................................................................................................................20
Ngabe izinga lokushisa komzimba wempahla ngilihlola kanjani? ...............................................................21
Kungabe ngibona ngani uma imfuyo isilahlekelwa yigazi? ..........................................................................21
Kungabe ngizihlola kanjani izinkomo, izinja kanye namahhashi ukuthi azinaso isifo sokulahlekelwa yigazi? ................................................................................................................................................................21
Kungabe ngibona ngani uma izimvu noma izimbuzi zinesifo sokulahlekelwa igazi? .........................................22
4 � Izeluleko�zokuqinisekisa�ukuthi�imfuyo�yakho�iphilile
3. Ukwelashwa nokuvikelwa kwezifo/ukugula ........................................................................23
Yiziphi izinhlobo zokwelapha ezikhona? .......................................................................................................23
Yikuphi okumele ucabange ngakho uma welapha imfuyo? .........................................................................24
Yimuphi umuthi okumele ngiwuthenge? .......................................................................................................27
Ngingawubeka kanjani umuthi? .....................................................................................................................28
Ngazi kanjani ukuthi iziphi izilwane ezigula njalo? .......................................................................................29
Kumele ngiyiphathe futhi ngiyisebenzise kanjani imijovo yokugoma? .....................................................29
Izinto okumele uziqaphele uma ugoma izinkomo, izimvu kanye nezimbuzi ........................................................29
Izinto okumele uziqaphele uma ugoma izinkukhu .........................................................................................................30
Ngingayiphatha kanjani imithi yokugoma? ........................................................................................................................30
Imiphi imithi ebalulekile nezinsiza kusebenza okumele ngihlale nginazo? ...............................................30
Izinto zokwelapha ezibalulekile ...............................................................................................................................................30
Imithi ebalulekile .........................................................................................................................................................................32
4. Imininingwane yezifo nokwelashwa kwazo .......................................................................33
Izifo nokugula okungahlasela izinhlobo ezihlukene zemfuyo ....................................................................33
Izifo nokugula okuhlasela kakhulu izinkomo ................................................................................................39
Izifo nokugula okuhlasela kakhulu izinkomo nezimbuzi .............................................................................48
Izifo nokugula okuhlasela kakhulu izimbuzi nezimvu ..................................................................................49
Izifo eziphatha izingulube ................................................................................................................................55
Izifo ezihlasela izinkukhu ................................................................................................................................57
Ukugula/Izifo eziphatha amahhashi ...............................................................................................................63
5. Uhlelo lokugoma imfuyo ....................................................................................................................66
6. Ithebula lokusiza ngezikalo zomuthi ........................................................................................68
Izithombe zicashunwe kulezindawo ezilandelayo .................................................................69
5Izeluleko�zokuqinisekisa�ukuthi�imfuyo�yakho�iphilile
Isingeniso
Ngabe lelibhuku limayelana nani?Lelibhuku linikeza abafuyi nabantu ababasekayo ulwazi mayelana nokuthi imfuyo igcinwa kanjani iphilile, nokuthi bangazinakekela kanjani izilwane ezigulayo.
Okuqukethwe yilelibhuku• Impilo yemfuyo
• Ukugula/Izifo
• Ukulapha nokuvikela izifo/ukugula
• Ulwazi oluqondene nezifo/ukugula
• Izinhlelo zokugoma imfuyo
• Indlela yokukala umuthi.
Isihloko esikhuluma ngezempilo yezilwane simayelana nezindlela zokulekelela izilwane ukuthi imizimba yazo ikwazi ukulwa nezifo ngokwayo. Ibuza umbuzo wokuthi ngabe yini isilwane esinempilo futhi sigcinwa kanjani sinempilo? Ibheka ukuthi iziphi izindlela eziqondile zokupha izilwane ukudla nokubaluleka kwenhlanzeko ukuze kugwenywe ukuthelelana nokwanda kwezifo nezimbungulu.
Ngaphansi kwesihloko lapho kukhulunywa khona ngokugula/izifo sigxile kakhulu kwizimbangela zokugula. Sikunikeza ulwazi ngezimbangela zezimbungulu kanye nezindlela zokuzinqanda. Lesi sihloko sichaza ngezimpawu kanye nezindlela umfuyi angazisebenzisa ukubona ukuthi iziphi izifo eziphethe imfuyo yakhe. Kukhona nencazelo yokuthi kuhlolwa kanjani ukufudumala komzimba kanye nezimpawu zesifo sokuphelelwa yigazi.
Kulesi sihloko esikhuluma ngokwelapha kuchazwa ngezinto umfuyi okumele azibheke uma efuna ukwelapha imfuyo. Lezo zinto ekumele zibhekwe kubalwa kuzona izinhlobo zokwelapha ezingalandelwa, ukuthi usithatha kanjani isinqumo sokuthi ulandela yiphi indlela yokwelapha, ukugcinwa komuthi, ukukala kanye nokuthi izonikwa kanjani imfuyo lomuthi. Lesi sigaba sibuye sichaze ngokubaluleka kokuthi umfuyi ahlale enebhokisi lokwelapha ngazo zonke izikhathi ukuze ahlale ekulungele ukwelapha imfuyo yakhe. Sibuye sichaze ngokuphathwa nokusetshenziswa kwemithi ngendlela eqondile.
6 � Izeluleko�zokuqinisekisa�ukuthi�imfuyo�yakho�iphilile
Isingeniso
Isihloko esikhuluma ngezinhlobo ezithile zokugula/izifo sichaza ngezinhlobo zokugula nezifo eziningi ezingahlasela imfuyo. Kubuye kuchazwe kabanzi ngezimpawu zesifo ngasinye kanye nezindlela zokugwema lezifo nangendlela yokuzelapha.
Kufanele ulisebenzise kanjani lelibhukuQala nje ngokufunda ingxenye yokuqala yaleli bhuku lapho uchazelwa khona ngokubaluleka kokugcina imfuyo yakho iphilile nokuthi kwenziwa kanjani lokhu. Izihloko ezilandelayo zizokuzisa ukuthi uqonde izimbangela zokugula kwemfuyo nangolwazi lokwelapha imfuyo yakho ehlaselwe ukugula.
Isihloko esilandelayo sikunikeza incazelo egcwele mayelana nezimpawu kanye nezindlela zokwelapha ukugula/izifo ezihlasela imfuyo yakho.
Kuvezwe izithombe ezikhombisa uhlobo lwemfuyo okukhulunywa ngayo kanye nezithombe ezizokusiza ubone izimpawu zalesosifo noma ukugula okukhulunywa ngakho.
7Izeluleko�zokuqinisekisa�ukuthi�imfuyo�yakho�iphilile
Impilo Yemfuyo
Kubaluleke ngani ukugcina izilwane ziphilile? Isilwane esiphilile siyakwazi ukumelana nazo zonke izifo ezisihlaselayo futhi siyakwazi nokusheshe silulame uma kwenzekile sangenwa ukugula. Uma ugulelwa isilwane ulahlekelwa imali nesikhathi. Umfuyi ogulelwa isilwane kumele athenge izinaliti, imijovo kanye nemithi. Kuyacaca ukuthi kungcono ukuthi izilwane zihlale ziphilile ngaso sonke isikhathi futhi zingangenwa ukugula.
Ukwelashwa kwemfuyo kusebenza kangcono uma kwenziwe kusaqala nje ukugula, isilwane singakaguli kakhulu ngendlela yokuthi nemithi awusasebenzi. Lokhu kuchaza ukuthi umfuyi kumele akwazi ukubona kusaqala ukugula ukuthi unesilwane esingaphilile, ukuthi singenwa ikuphi ukugula nokuthi yini angayenza ukunqanda lokho.
Kungani ibalulekile impilo yomhlambi? Isilwane esisodwa esigulayo singasulela umhlambi wonke. Lokhu futhi kungaba yimbangela yokuthi noma sesiluleme isilwane ebesigula, siphinde sisuleleke futhi.
Uma umfuyi, noma umakhelwane wakhe, enezilwane eziningi emhlambini wakhe ezigulayo, kuchaza ukuthi isifo sivamile kakhulu kuleyo ndawo. Kulukhuni ukugcina isilwane ngasinye siphilile uma kuvame izifo endaweni.
Ngokunjalo uma kukhona izilwane ezinemuncagazi ezibanga izifo, njengamazenze/imikhaza nezikelemu, kulukhuni ukunqanda ukuthi lezi zinambuzane zihlasele wonke umhlambi.
Ngakho-ke ngaphambi kokuba sibheke ukuthi singazelapha kanjani izifo, kungcono sicabange ukuthi singazibona kanjani izilwane eziphilayo nokuthi singazigcina kanjani ziphilile.
Ubona kanjani uma isilwane siphilile?Uma ukwazi ukubona ukuthi isilwane sakho siphilile lokho kuzokuzisa ekutheni ukwazi ukuhlala ubona isimo semfuyo yakho nokuyigcina iphilile.
Iningi labafuyi asebenesikhathi eside befuye izilwane, libona ngokushesha uma imfuyo yabo ingaphilile. Kubalulekile ukuthi sichaze ukuthi imfuyo enempilo siyibona kanjani ukuze sikwazi ukuchaza ukuthi uma imfuyo ingaphilile siyibona
1Lesi sihloko sichaza ngempilo yesilwane ngasinye kanye nempilo yomhlambi wonke.
8 � Izeluleko�zokuqinisekisa�ukuthi�imfuyo�yakho�iphilile
Impilo Yemfuyo
kanjani. Lokhu kusisiza ukuthi sikwazi ukubona ukuthi yini eyinkinga kuleso naleso silwane ngoba izifo ezahlukahlukene zinezimpawu ezingafani.
Imfuyo ephilayo enalokhu okulandelayo:
4 Idla ukudla ngendlela ejwayele ukukudla ngayo.
4 Ihlala ihamba emini ifuna ukudla, amanzi kanye nomthunzi.
4 Ihamba nezinye izilwane uma kunomhlambi, ayimi noma ilale yodwa eceleni.
4 Iyetshisa.
4 Iphefumula ngokukhululeka ayikhombisi ukuba nephika noma ukubambeka uma iphefumula.
4 Ayixhugi noma ayigobisi umhlane ngesikhathi ihamba noma imile.
4 Ayinayo indawo eqothukile.
4 Inezimpaphe noma uboya obungaxhathuki, obungasongelene futhi ayinyanyisi noma iphunga elibi uma uyithinta noma uyihogela.
4 Inamehlo acwebezelayo futhi acacile.
4 Inolwelwesi ngaphakathi emakhaleni olunombala ocishe ube bomvu, hhayi omhlophe.
4 Inekhala elimanzi kancane uma kuyinkomo kanti lomile uma kuyimbuzi.
4 Inamakhala angavuzi amafinyila kanti namehlo ayo awanazo izimbici.
4 Inobulongwe nomchamo obungahlukile kokujwayelekile kanti nombala wayo ungojwayelekile. Isilwane sichama sizikhulule ngokujwayelekile.
Loluhla lunganezelelwa ngokwezilwane ozifuyile. Isibonelo nje, uma unezingulube, uzokwazi ukubona ukuthi zinempilo ngokukhombisa ukukhuthala nokukhathalela yonke into eziyibonayo. Uzokwazi ukuthi aziphilile uma zinesikhumba esiwugqinsi futhi esingasulekile. Qaphela ukuthi imfuyo yakho ibukeka kanjani uma iphila ukuze ukwazi ukubona ukuthi yini engalungile lapho ingenwa ukugula. Lokhu kukusiza ukuthi wazi ukuthi yini imbangela yesifo.
Yini egcina imfuyo iphilile?Amasosha omzimba agcina imfuyo iphilile. Zonke izilwane, njengabantu, zinamasosha omzimba.
Umsebenzi wamasosha omzimba ukulwa namagciwane ahlasela isilwane angabanga ukuthi sigule. Amasosha omzimba afana nebutho laso silwane, elihlala lilindele ukulwisana nolokho okuhlasela isilwane kubeke impilo yaso engozini.
9Izeluleko�zokuqinisekisa�ukuthi�imfuyo�yakho�iphilile
Impilo Yemfuyo
Amasosha omzimba atholakala kuwo wonke umzimba wesilwane. Akhandwe ngezicubu zomzimba ezincane kakhulu ukuthi ungazibona ngamehlo enyama. Uma amagciwane engena emzimbeni, lamasosha aphuma ngobuningi bawo alwisane namagciwane. Uma lamasosha ekunqoba ukufa, isilwane sihlala siphila. Uma lamasosha ehluleka ukuvikela isilwane, kuvame ukuthi sigule okwenza sidinge ukwelashwa. Amasosha akhiqizwa emnkantsheni bese esabalala umzimba wonke.
Amasosha omzimba ayakwazi ukubona isifo uma eseke alwa naso phambilini. Amasosha omzimba kunezifo akwazi ukuzibona impilo yesilwane sonke, njengokuphunza okuthelelanayo. Amasosha omzimba kunezifo akwazi ukuzibona kuphela uma zijwayele ukuhlasela leso silwane kodwa uma sekunesikhathi leso sifo sagcina ukuhlasela leso silwane amasosha omzimba awabe esakwazi ukusibona.
Izifo zaloluhlobo ezijwayelekile ilezo ezisatshalaliswa imikhaza. Yingakho-ke izilwane zigula kakhulu uma kusangena ihlobo ngoba kusuke kusabalele imikhaza okuyinto engajwayelekile ebusika. Uma amasosha omzimba kuleso silwane eseyijwayele imikhaza, isilwane asibe sisagula kakhulu.
Abafuyi abahlala ezindaweni lapho isifo umqhaqhazelo (Heartwater) sivame khona kumele baqaphele uma bethenga imfuyo kwezinye izindawo ngoba imfuyo evela kwezinye izindawo kungenzeka amasosha omzimba ayo angakwazi ukumelelana nale sifo okungenza leyomfuyo igule cishe igcine ife nokufa.
Kubalulekile ukuqonda ukuthi njengombutho wezempi, amasosha omzimba nawo ahlukene ngokwezifo akwazi ukulwisana nazo. Isibonelo nje, ingxenye yamasosha omzimba elwisana nesifo umbendeni angeke ikwazi ukulwisana nomqhaqhazelo. Lokhu kuchaza ukuthi akusho ukuthi ngoba amasosha omzimba esilwane ayakwazi ukulwisana nohlobo oluthize lwesifo azokwazi ukulwisana nezinye izifo.
Indlela yokwenza isilwane singenwe isifo kodwa esingenawo amandla ukusigoma. Ukugoma akufani, okunye kumele kwenziwe minyaka yonke kanti okunye kwenziwa kanye nje kuphela empilweni yesilwane. Enye indlela yokukhuliswa kwamasosha omzimba esilwane ukuthi ngesikhathi leso silwane sizalwa sizalwe namasosha omzimba esiwathathe kunina. Uma izinyane noma inkonyane noma nje isiphi esinye isilwane esincelayo sincele ubisi kunina maduzane nje emva kokuzalwa ngoba lolobisi lusuke lugcwele amasosha omzimba asuka kunina.
Imfuyo engachithi sikhathi esiningi izama ukuzifudumeza noma ukuzipholisa ilulama kalula lapho ingenwe ukugula. Yingakho-ke kubalulekile ukukhoselisa izilwane ezigulayo endaweni ezozivikela emoyeni kanye nemvula ukuze lezozilwane zihlale zifudumele futhi zithokomele.
10 � Izeluleko�zokuqinisekisa�ukuthi�imfuyo�yakho�iphilile
Impilo Yemfuyo
Yingani ukudla kubalulekile?Akunandaba ukuthi isilwane siphile kangakanani, uma sihlala silambile futhi sondile, nakanjani sizogula. Lokhu kwenziwa ukuthi amasosha omzimba esilwane esizacile awakwazi ukulwa nezifo ezahlukene ezahlukene ezisihlaselayo. Amasosha omzimba esilwane esilambile agcina enqotshiwe isifo esisodwa noma izifo ezinye eziningi, okwenza ukuthi singakwazi ukuzivikela nakwezinye izifo.
Kungcono ukuthi uzame ukuhlala uyipha ukudla ngendlela eyiyo imfuyo yakho ukuze ihlale iphilile. Uma leso silwane singenwa ukugula, kulula ukuthi silulame ngokushesha kunesilwane esondile esihlala silambile. Isilwane esihlale sithola ukudla okwanele kwezinye izikhathi sizilulamela sona ngaphandle kokwelashwa.
Kubalulekile ukuthi izilwane zihlale zinokudla okwanele ukuze zihlale zinempilo futhi zikwazi ukumelana nezifo. Isilwane esidla ukudla okwanele kujwayeleke ukuthi sihlale siphilile. Ngezikhathi zasebusika lapho kunokusweleka kokudla okusezingeni eligculisayo, izilwane zingenwa ukugula kalula.
Imfuyo edla ngokwanele ikhiqiza kangcono, ihlala inobisi oluningi futhi ikhula masisha futhi ishesha ikulungele ukukhwelwa maduzane nje emva kokukuzala.
Ukudla okushoda ngezakha-mzimba (amavithamini) kanye nezinye izinto ezidingwa umzimba ukuthi uhlale usesimweni (njenge calcium ne phosphorus) kwenza lesosilwane singagculisi (isibonelo nje, leso silwane kungenzeka singathathi lapho sikhwelwa, sikhule kancane noma singabi nobisi oluningi. Ukushoda kwezinye izinhlobo zomsoco emzimbeni kuholela ekutheni izilwane zigule noma zingenwe ukugula, ziphunze. Uma kushoda umsoco othize emzimbeni, izilwane ziye zibonakale ziququda amathambo noma zidla umhlabathi noma ucwazi ngoba zisuke zizama ukuthola lowomsoco eziwudingayo.
Abafuyi kumele baqinisekise ukuthi imfuyo yabo ayishodelwa umsoco ngokuthi ayinikezwa izinsiza mzimba ikakhulukazi ebusika. Ukunikeza izinsiza mzimba ilapho unezezela umsoco nezakha mzimba ezingekho ekudleni kwemfuyo.
Imfuyo ikhothiswa izinto ezihlukene ngezikhathi ezihlukene zonyaka ukuze kunezelelwe lokho okushodayo ekudleni ngaleso sikhathi sonyaka. Ngokujwayelekile ukuze lezi zinsiza zisebenze kumele imfuyo ibe nokudla okwanele njengotshani noma amabhele, ngaphezu kwalezi zinsiza mzimba. Ukusekele umsoco umfuyweni kunganikezelwe ngokukhotisa itswayi. Itswayi linganikezwa liyigeqele noma ukuzixubela nokudla. Uma imfuyo ikhothiswa noma idla izinsiza ezixutshwe nokudla kuyenza yomiwe ngakhoke kubalulekile ukuqinisekisa ukuthi kuhlala kukhona amanzi okuphuza zikhathi zonke.
11Izeluleko�zokuqinisekisa�ukuthi�imfuyo�yakho�iphilile
Impilo Yemfuyo
Imfuyo ephekelwa ngendlela eyiyona ijwayele ukukhiqiza kakhulu, ikhiqiza ubisi oluningi, ikhula ngokushesha futhi iyashesha ukukhwelwa emva ngokuzala amankonyane.
Kungani kubalulekile ukuhlanzeka nobunono? Inhlanzeko noma ubunono kuyinto ebaluleke kakhulu ekugcineni imfuyo yakho nawe unempilo. Amagciwane kanye nezinye izinto ezibanga izifo nokugula zingasulelana kalula phakathi kwezilwane eziphilayo kanye nezigulayo uma ungaqapheli. Kuchazwa kabanzi lapha ngezansi ngezinye zezikhathi lapho kubaluleke khona ukuhlanzeka.
Ukunqanda ukuthelelana ngezikelemu Izikelemu zinganda phakathi kwemfuyo yakho enempilo ithelelwa ileyo esinazo izikelemu. Kunezinhlobo zezikelemu ezisulelanayo phakathi kwezinhlobo ezihlukene zemfuyo kanti ezinye izikelemu kuyenzeka zisuke kubantu zingene kwimfuyo noma zisuke kwimfuyo zithelele abantu. Ezikelemu ezingamabhande enye yezinhlobo zezikelemu ephila impilo yayo ezinhlobeni ezihlukene zezilwane. Kunezinhlobo ezimbili zezikelemu, okokuqala nje, ilezo ezisuka kubantu zingene ezingulubeni noma ezinkomeni noma ezisuka ezingulubeni noma ezinkomeni zingene kubantu. Okwesibili kuba ilezo zikelemu ezisuka ezimbuzini noma ezimvini zingene ezinjeni noma zisuka ezinjeni zingene ezimbuzini noma ezimvini.
Umfanekiso 1: Impilo yezikelemu ezingamabhande yedlula kubantu nezinkomo noma izingulube.
Umuntu bese engenwa noma atheleleke ngezikelemu ezingamabhande
Abantu badla inyama ehlaza noma engaphekisisiwe
enezinhlumba
Izilwane zidla indle noma utshani ubunendle enamaqanda bese zitheleleka ngezikelemu ezingamabhande
Izicucwana zezikelume kwindle yabantu
Izinhlumba zezikelemu ezingamabhande ziyakhandeka
ezicutshini zesilwane
Uma abantu bengasebenzisi izindlu zangasese,
babasencupheni yokutheleleka
Ukungahlanzeki kungaba
umthelela wokuthi abantu begcine beziphindaphinda bezithelela ngezikelemu
lokhu okungabanga izinhlumba ebuchosheni
12 � Izeluleko�zokuqinisekisa�ukuthi�imfuyo�yakho�iphilile
Impilo Yemfuyo
Uma siqala ngokubheka izikelemu ezithelelanayo phakathi kwezinkomo, izingulube kanye nabantu, sizobona ukuthi izingulube noma izinkomo ezidedeliwe zingadla amaqanda ezikelemu uma zidla indle yabantu enalamaqanda. Abantu bona bahlangana namaqanda ezikelemu uma bedla inyama yenkomo noma eyengulube enezikelemu engaphekisisiwe. Kuyacaca ke uma sibheka lokhu ukuthi kumele senze izinto ezimbili ukuze sinqande ukwanda kanye nokuthelelana kwezikelemu:
4 Siqinisekise ukuthi inyama siyipheka ngendlela yokuthi singatheleleki uma kuwukuthi inazo izikelemu
4 Siqinisekise ukuthi sisebenzisa izindlu zangasese noma singavumeli izinkomo/izingulube ukuthi ziphumele ngaphandle lapho zizothola khona indle yabantu.
Umfanekiso 2: Impilo yezikelemu ezingamabhande yedlula kwizinja nezimvu noma izimbuzi.
Sidinga nokuthola izindlela zokunqanda ukuthelelana ngezikelemu phakathi kwezinja, izimbuzi kanye nezimvu. Uma izinja ziphiwa ukudla okungaphekisisiwe, ikakhulukazi izinhloko nobuchopho bezimbuzi nezezimvu, kuyenzeka zithole ukungenwa izikelemu. Uma sezithelelekile nazo zandisa izikelemu ngoba indle yazo isuke inamaqanda ezikelemu. Izimvu kanye nezimbuzi zingenwa izikelemu uma zidla utshani obuthintwe ileyo ndle enamaqanda ezikelemu. Loluhlobo lwesikelemu luzenza isikhwanyana samanzi
Izicucwana ezinamaqanda zezikelemu ezingamabhande endleni
Izinhlumba ziphenduka izikelu ezingamabhande emathunjini enja
Amaqanda ezikelemu ezingamabhande anamathela etshanini
Inja iyazikhulula
bese kuphuma indle enezicucwana
ezimhlophe
Izimbuzi/izimvu zidla utshani futhi zigwinye namaqanda ezikelemu ezingamabhande ezikhula zibe izinhlumba, ngikujwayelekile ebuchosheni
Izinja zidla ubuchopho bezimbuzi/izimvu obungaphekiwe besezigwinya nomazithole izinhlumba zezikelumu ezingamabhande
13Izeluleko�zokuqinisekisa�ukuthi�imfuyo�yakho�iphilile
Impilo Yemfuyo
kuyenzeka kwezinye izilwane sihlale ebuchosheni bembuzi noma bemvu okudala ukuthi ikhombise ukulimala ngokomqondo (okubonakala uma ihamba idilaya).
Ukuze ukwazi uvikela lokhu ezimbuzini nezimvu zakho:
4 Ungalinge uphakela izinja ubuchopho noma ikhanda lemvu noma lembuzi elingaphekisisiwe noma elingaphekiwe
4 Phuzisa njalo izinja umuthi wezikelemu (okungenani kabili ngonyaka).
Ukunqanda ukusabalala kwezifoIzifo eziningi zidalwa amagciwane asabalalisa izifo uma singawaqapheli. Isibonelo nje, uma silapha ithumba esilwaneni kumele senze isiqiniseko sokuthi ubomvu siyabushisa noma sibugqibe ukuze bungangcolisi indawo lapho buzotholwa khona ezinye izilwane bese zihlaselwa amathumba.
Kubalulekile ukuthi sikhumbule ukuthi uma isilwane siphunza umbungu waso nalokho okusala emva kokuzala kwaso kungenzeka ukuthi kugcwele amagciwane okuyiwo adale ukuthi leso silwane siphunze. Ngakho ke uma sishiya lezinto nje phansi zingagcina ngokuthelela ezinye izilwane. Uma isilwane siphunzile kumele sikugqibe noma sikushise konke okuphumayo nokusalayo emva kokuba sesiphunzile.
Ukuze unqande ukusabalala kwezifo phakathi kwezilwane kumele ugeze izandla ngensipho namanzi emva kokuthinta isilwane esigulayo. Ngokunjalo noma kade usenga, kumele ugeze izandla ngaphambi kokusenga inkomo elandelayo ukuze ugweme ukusabalalisa isifo semibele.
Okubaluleke kakhulu ukuthi nawe uzivikele ekungenweni izifo ezithathenalayo namagciwane uma uthinta imfuyo. Uma uthinta izilwane ezigulayo noma umbungu kumele ugqoke amaglavu (gloves) noma uvikele izandla ngokugqoka iphakethe likacwazi ezandleni ukuze umzimba wakho ungathintani naleyonto enokugula. Uma usuqedile kemele uhlanze amaglove obuwasebenzisa ukuze unqande noma ugweme ukusabalala kwaleso sifo.
Uma ungenawo amaglavu noma okunye kokuzivikela okungenani kumele uqinisekise ukuthi lapho usuqedile ukuthinta leso silwane noma lokho okunokugula uyazigeza izandla zakho usebenzise insipho namanzi ngaphambi kokuba uthinte ukudla, uxhawule omunye umuntu noma uthinte omunye umuntu.
14 � Izeluleko�zokuqinisekisa�ukuthi�imfuyo�yakho�iphilile
Izifo/ukugula
Izifo/ukugula
Kungani kumele ngiyiqonde imbangela yezifo?Umfuyi owaziyo ukuthi yini ebangela ukuthi isilwane sakhe sigule kuye kube lula ukuthi akwazi ukusilapha noma athole iseluleko sokuthi angasilapha kanjani.
Uma umfuyi eyiqonda imbangela yesifo noma ukugula uyazi futhi ukuthi ngabe imfuyo yakhe isengcupheni yini yokungenwa ileso sifo. Isibonelo uma isilwane sihlaselwe imikhaza eminingi sinamathuba amaningi okuthi sihlaselwe izifo ezibangwa imikhaza – yize umkhaza owodwa onesifo ungaluma isilwane ungabanga isifo esinjengo mbendeni.
Ukuqonda ukuthi yini imbangela yesifo kungasiza umlimi ukuthi athathe isinqumo ngokuthi ngesilwane ukuthi singabeki umhlambi wakhe engcupheni. Inkomo engenwe isifo sohudo olunamagciwane iyawasabalalisa lawo magciwane ngobulongo bayo okungatheleleka ezinye izinkomo. Uma umfuyi ekwazi lokhu, uyilapha ngokushesha leyo nkomo futhi ayihlukanise nomhlambi wakhe ukuze kungasabalali ukugula kubulale izilwane ezisencane.
Yini ebangela izifo/ukugula? Imfuyo ingagula kuphela uma kunento eyibangela ukuthi igule. Zintathu izimbangela ezinkulu zezifo emfuyweni, amagciwane izimuncagazi ezinjengemikhaza, ukhuphe/izintwala nezikelemu kanye nezifo zokuvedleka amathambo.
Amagciwane Kunezigidigidi zezinhlobo ezahlukene zamagciwane ezingabanga izinhlobo zezifo ezahlukene. Lamagciwane atholakala yonke indawo, emoyeni, emanzini nasemhlabathini kodwa mancane kakhulu ukuthi singawabona ngamehlo enyama. Amasosha omzimba ahleze elwa namagciwane adala izifo, kodwa awakwazi ukunqoba kahle hle uma kunohlobo olulodwa oluningi endaweni lapho kuhlala khona imfuyo noma uma amasosha omzimba engekho esimweni esihle. Kulezizimo, impahla isengcupheni enkulu yokuba ingenwe ilezi zifo ezibangwa amagciwane.
Imfuyo nabantu abagulayo banamagciwane amaningi ngaphakathi kwabo okuyikhona okubanga ukuthi bagule. Singathelela ezinye izilwane nabantu
2Lesi sihloko sibheka izimbangela ezahlukahlukene zezifo nezimpawu noma izindlela ongabona ngazo ukuthi yini egulisa imfuyo.
15Izeluleko�zokuqinisekisa�ukuthi�imfuyo�yakho�iphilile
Izifo/ukugula
ngamagciwane ngamathe, umphefumulo, ubulongwe noma ubomvu, kuba sekutheni uhlobo luni lwegciwane. Nezinye izifo, njengalezi ezibangwa imikhaza, isifo siyasebalala uma umkhaza usuka emfuyweni egulayo uluma enye.
Ezinye izifo ezibangwa amagciwane zilapheka kalula ngemithi uma umfuyi ekwazi ukubona ukuthi yini engahambi kahle kwimfuyo yakhe. Kodwa kunezinhlobo zezifo ezingalapheki ngemithi yesiLungu uma imfuyo ike yatheleleka. Ezinye zalezi zifo uma zingene imfuyo amasosha omzimba aleyo mfuyo ayakwazi ukuthi ayivikele esikhathini esilandelayo uma ingenwa ileso sifo. Kubalulekile ukuvikela imfuyo ngokuyigoma ukuze ingangenwa ilezi zifo.
Amanye alamagciwane abanga lezizifo ayingozi kakhulu kangangoba kuthi uma kubonakala ukuthi imfuyo isingenwe ukufa, uhulumeni uyalela umfuyi ukuba ayibulale (njengesifo samatele). Ezinye zalezifo ziyingozi kangangokuba imfuyo eguliswa yizona akuvunyiwe ukuthi idliwe lapho isifile kodwa iyagqitshwa noma ishiswe ukuvimba amagciwane ukuthi angabhebhetheleki kwenye imfuyo.
Izimuncagazi eziphila ngaphakathi noma ngaphandle komzimba wemesilwane sakhoKunezimuncagazi ezihlala ngaphandle kwempahla njengemikhaza nezintwala. Kukhona nezinye izimuncagazi ezihlala ngaphakathi kwemizimba yemfuyo, njengezikelemu.
Izimuncagazi ezinjenge ngezikelemu, imikhaza azifani namagciwane ngoba zona zinkulu ngendlela yokuthi siyakwazi ukuzibona ngamehlo enyama. Kodwa-ke kunezimuncagazi ezincane kakhulu ukuthi singazibona, njengotwayi olubanga izifo zesikhumba.
Izimuncagazi zibanga ukugula ngezindlela eziningi empahleni okubalwa kuzo lokhu:
• Iphila ngokuncela igazi lesilwane size silahlekelwe igazi uma ubheka imbedumehlwana ibemthuthusi.
• Iyayilimaza imfuyo ngesikhathi iyiluma. Imikhaza uma iluma imbele yenkomazi encelisayo iyayilimaza leyombele kwezinye isikhathi idale umonakalo kangangoba inkomo ingabe isakwazi ukuncelisa inkonyane yayo. Izinhlobo ezihlukene zemikhaza zidala izinhlobo ezihlukene zomonakalo. Isibonelo nje ngomkhaza onkone unomlomo omude odala izilonda, kodwa umkhaza obizwa nge-Brown ear tick wona uhlasela impahla ngayinye ngobunini bawo udale umonakalo omkhulu kakhulu. Eminye imikhaza yona iluma isikhumba okushiya impahla iqothukile.
16 � Izeluleko�zokuqinisekisa�ukuthi�imfuyo�yakho�iphilile
Izifo/ukugula
• Ezinye izimuncagazi angena emfuyweni ngesikhathi ziyincela igazi. Yilapho-ke lamagciwane edala khona izifo. Imikhaza ifana netekisi lamagciwane abanga umbendeni, umqhaqhazelo kanye nesifo senyongo ezinkomeni nasezimbuzini.
Bheka Umfanekiso 3 ukuze ubone izithombe zeminye imikhaza.
Umfanekiso 3: Umkhaza onkone (kwesokunxele) ufafaza isifo somqhaqhazelo kanti umkhaza i-Blue ticks (kwesokudla) ubanga isifo umbendeni
(Icashunwe: Jenny Turton (1999) Tick borne diseases in ruminants) http://www.nda.agric.za/docs/Ticks/ticks.htm)
Ngingakunqanda kanjani ukusabalala kwezimuncagazi? Izimuncagazi zingalawulwa ngalokhu:
• Ngokusebenzisa imithi nangezindlela zokuphatha umhlambi (isibonelo; idiphu noma imithi yokukhipha izikelemu)
• Ukusebenzisa izindlela zokuvikela.
Ukuqanda izimuncagazi ngokusebenzisa idiphu neminye imithi yemfuyo Izimuncagazi zinganqandwa ngokusebenzisa imithi. Kunemithi ehlukene yokwenza lokhu – ileyo njediphu noma imithi yokukhipha izikelemu kanye nemithi yokujova ekwazi ukubulala izikelemu nemikhaza.
Uma ungazisebenzisi ngendlela lezizinto zokunqanda izimuncagazi, azibe zisasebenza ngendlela efanele futhi aziyibulali imikhaza kanye nezimbungulu. Lokhu kudalwa ukuthi izimbungulu nezikelemu sezikwazi ukumelana nemithi okufanele engabe iyazibulala. Imbangela enkulu yalokhu ukusetshenziswa kwemithi exutshwa ngaphansi kwesilinganiso esibhaliwe. Kumele ulandele isikali esibekiwe sokuxuba imithi njengoba kuyaleliwe. Uma ubona ukuthi uhlobo lomuthi olusebenzisayo alusasebenzi ngendlela elindelekile, kumele ushintshele komunye umuthi owakhiwe ngezinye izithako.
17Izeluleko�zokuqinisekisa�ukuthi�imfuyo�yakho�iphilile
Izifo/ukugula
Ukuze izikelemu zingawujwayeli umuthi okuzenza zigcine sezikwazi ukumelana nawo, kubalulekile ukuthi kulashwe impahla ekhombisa izimpawu zokungenwa ukugula kuphela. Kunezimpawu ezinhlanu ozithola ezimbuzini nezimvu uma sezihlaselwe izikelemu:
• Ingaphakathi lomlomo nekhala libamhlophe okudalwa uhlobo oluthile lwezikelemu.
• Ukuvuvuka ngezansi komhlathi okudalwa eziyizicaba.
• Ukuhuda okudalwa izikelemu.
• Ukuba buthaka okudalwa isikelemu ezenza isilwane sizace.
• Ukujuza amafinyila okudalwa yithuku.
• Izinqamu zezikelemu ezingamabhande ezibonakala ebulongweni.
Uma ubona enye yalezi zimpawu ezingenhla kumele usebenzise umuthi olapha izifo eziningi. Emva kwezinsuku ezimbalwa kumele usihlole isilwane ukuze ubone ukuthi sesiluleme yini.
Imithi yokulapha imihlambi njengediphu iyasiza ukuqeda izimuncagazi kanti imithi yona ilapha impahla eguliswa izifo ezisabalaliswa izimuncagazi. Uma impahla ingenwa ukugula okuthwalwa imikhaza kumele ilashwe ngoba ingagcina ngokufa.
Izindlela zokulawula ukwanda kwezikelemu Imithi iyodwa ngeke ilwisane nazo zonke izimuncagazi. Kubalulekile ukusebenzisa izindlela eziphazamisa ukuqhubeka kwempilo yazo izikelemu. Uma ufuye izimbuzi, izinkomo kanye nezimvu ungakuphazamisa ukuqhubeka kwempilo yezikelemu emfuyweni yakho ngokushintsha amadlelo imfuyo yakho edla kuwona.
Izikelemu zibekela amaqanda ahlala kwindle aze achamiseleke. Uma ulapha impahla yakho kubalulekile ukuthi uzivikele zingadli lapho kusanda kuchamiseleka amaqanda ezikelemu ngoba imfuyo yakho izophinda itheleleke ngezikelemu. Uma usuziphuzisile kufanele uzisuse uyozifaka edlelweni elihlanzekile lapho zingeke zitheleleke futhi. Izinye izindlela zokulawula ukutheleleka ngezikelemu ezinkomeni, izimvu nezimbuzi kubandakanya ukujwayela ukuphuzisa izinja nabantu umuthi wezikelemu.
18 � Izeluleko�zokuqinisekisa�ukuthi�imfuyo�yakho�iphilile
Izifo/ukugula
Umfanekiso 4: Impilo yesikelemu eziyizinsungulu.
Izindlela zokunqanda ukusabalala kwemikhaza Uma unokuqonda ngempilo yemikhaza uba nolwazi ngobungozi yayo kanye nokuthi ungakunqanda kanjani ukusabalala kwayo emfuyweni yakho. Izibonelo nje, ukuthi ezinye izinhlobo zemikhaza ziphila impilo yazo yonke esilwaneni esisodwa (njengama blue ticks) kanti ezinye izimuncagazi ziphila ngokushintsha zisuka kwesinye isilwane ziya kwesinye njengama njengomkhaza onkone. Lemikhaza iyingozi ngoba ifafaza izifo izisusa kwimpahla iyozifaka kwenye okwenza kubaluleke ukuthi nomakhelwane bakho nabo bazithathe izinyathelo zokuqeda imikhaza emfuyweni yabo. Bheka umfanekiso we5 ukuze uthole ezinto ezimqoka ekulawuleni imikhaza.
Kubalulekile ukuthela inkomo ebulewe isifo semikhaza ngediphu ngoba yonke imikhaza esuka kuleyonkomo nayo ithwele lokufa. Uma umfuyi ethela lesosilwane ngediphu uzobe ebulala leyomikhaza ngoba uma engakwenzi lokho izothelela imfuyo yakhe.
Amasosha omzimba empahla agcina esekwazi ukumelana nalesisifo emva kwesikhathi. Imizimba yempahla ikwazi ukwenza lokhu uma impahla iyekwa ukuthi ibe nemikhaza embalwa nje engeke iyigulise kakhulu kangangokuthi ingaze igule kakhulu. Ukuze amasosha omzimba akwazi ukumelana nalezi zifo,
Izinkomo zidla utshani bese ziyatheleleka ngezikelemu
Amaqanda ayachamiseleka
kube yimbungwana khuphuka ngotshani
Amaqanda ezikelemu aphuma nobulongwe
Amaqanda ezikelemu
Kwakheka umbungu eqandeni
Izinkomo ziyazikhulula
19Izeluleko�zokuqinisekisa�ukuthi�imfuyo�yakho�iphilile
Izifo/ukugula
umfuyi kumele angawafaki kwidiphu amankonyane akhe aze abe nezinyanga eziyisithupha. Amabele ezinkomazi kanye nezinye izitho zomzimba ezigcwala imikhaza zona zingafakwa idiphu. Kubalulekile ukuthi umfuyi angayidiphi njalo imfuyo yakhe ukuze ibe nayo imikhaza embalwa emzimbeni wayo kodwa ingabi miningi ngendlela yokuthi isidala umonakalo.
Izilwane zokudabuka ziyakwazi ukumelana nemikhaza nezifo ezifafazwa imikhaza. Kodwa uma lemfuyo, ngisho kungeyokudabuka, ithuthelwa kwenye indawo enezinselelo ezihlukene kuyenzeka igule kwesinye isikhathi ife nokufa.
Zama ukusebenzisa elingabulalli izinyoni ezidla imikhaza njengoba zisiza ukulawula imikhaza.
Uma uxova noma uxhuba idiphu qikelela ukuthi usebenzisa idiphu elinamandla afanele ngoba elilula angeke lisebenze futhi elimandla ngokweqile lingashisa isikhumba noma libulale isilwane.
Zama ukuthi ungasebenzisi idiphi elithelwa emqolweni emankonyaneni (angaphansi kwezinyanga eziyi6 ubudala) ngoba ayadinga ukulunya imikhaza ukuze avikeleke/ agomeke ezifweni ezithwalwa imikhaza.
Okungenani gcoba ugilisi wemikhaza ezingxenyeni ezihlaselwe kakhulu imikhaza, kakhulu emibeleni yezithole.
Qikelela ukusebenzisa isikali esifanele uma usebenzisa idiphu elithelwa emqolweni. Ungalokothi ufake isikali esingaphansi kwesifanele ngoba lizoyeka ukusebenza futhi ungeqisi esikalini esifanele ngoba lokho kungalimaza isikhumba noma kwenze isilwane sigule.
Uma imikhaza iyinkinga enkulu endaweni yakho, kufanele udiphe yonke imfuyo yakho ngasekupheleni kukaNtulikazi, uziphinde futhi ngoMbasa nangoLwezi. Lokhu kuzovimbela ukwanda kwemikhaza. Usangadinga ukudipha imfuyo yakho uma ubona imikhaza iminingi ezilwaneni zakho.
Ungavumeli lokhu kwenzeke esilwaneni sakho. Umbele wenkomo okulesisimo ungalimala kakhulu, isemathubeni okuthi ingenwe ukugula futhi ingafa nokufa.
!A
RC-O
nder
step
oort
Vet
erin
ary
Inst
itute
Umfanekiso 5: Izinto ezimqoka ukulawula imikhaza.
20 � Izeluleko�zokuqinisekisa�ukuthi�imfuyo�yakho�iphilile
Izifo/ukugula
Yiziphi izimpawu zezifo ezikhona?Izimpawu ziyasisiza ekutheni sibone ukuthi imfuyo iguliswa yini. Izimpawu zingaba ukushisa, umchamo obomvu, nezinye. Njengomfuyi, kumele ubheke izimpawu nezinye izinto ezingasiza ekuhloleni imbangela yesifo.
Izinto ongahlola ngazo kungaba:
• Inani lemikhaza
• Isikhathi sonyaka (uma kuvumbuka imikhaza eminingi noma kuba notshani obuluhlaza kakhulu)
• Ngabe imfuyo igule isigubhukane noma ngabe igule kancane isikhathi eside?
• Ngabe omakhelwane bake baba ne mfuyo egulayo?
• Kungabe ubulongwe noma indle kusesimweni esinjani?
Kunezifo ezenza ukuthi impahla ibe nezimpawu ezibonakala kalula. Isibonelo nje, impahla enombendeni ngoba yona ichama umchamo obomvu.
Kodwa kunezifo ezingazibonakalisi noma ezinezimpawu ezingabonakali kalulula. Kwesinye isikhathi isilwane sivele singathandi ukudla, sivilaphe. Lesilwane kungenzeka ukuthi siyagula kodwa kunzima ukwazi ukuthi siguliswa yini ngoba izimpawu azicacile. Yilapho-ke kusiza khona umfuyi ukuthi azi ngezimpawu nokuthi zingasho ukuthini. Emva kwesikhathi, abafuyi bazofunda kakhudlwana ngokubheka izimpawu nezinto abangahlola ngazo ukuze kusize ekutheni bakwazi ukukhomba ukuthi yisiphi isifo esihlasele imfuyo kusenesikhathi.
Baningi abafuyi nodokotela bezilwane abangakutshela ngokukhulu ukushesha ukuthi impahla iguliswe yini uma isifile. Bangayihlinza bebheke ubuchopho, isibindi, noma isisu bese besho uhlobo lwesifo esiyibulele. Kuyasiza lokhu ngoba uyayazi imbangela.
Isexwayiso!Kenezifo ezinjenge Siqimu, lapho odokotela beluleka khona abafuyi ukuba bangasihlinzi isidumbu sesilwane, kodwa basishise. Ngokuyisika uyivule inyama yempahla ebulewe uNqasha/isiqimu, umfuyi uvumela onke amagciwane esiqimu ukuba angene emhlabathini, esilungele ukuthelela enye imfuyo nabantu ngesinye isikhathi.
!
21Izeluleko�zokuqinisekisa�ukuthi�imfuyo�yakho�iphilile
Izifo/ukugula
Ngabe izinga lokushisa komzimba wempahla ngilihlola kanjani?Uma usola ukuthi impahla yakho iyagula kumele uyihlole izinga lokushisa komzimba wayo. Izinga lokushisa komzimba wempahla elijwayelekile liphakathi kuka 38oC no 39.5oC. Uma izinga lokushisa komzimba wempahla lingaphezu kwalokhu kusuke kuyinkomba yokuthi ingenwe ukugula kuzomele ukulaphe. Uma izinga lokushisa komzimba lingaphansi kunalokhu okujwayelekile, lokho kuyinkomba yokuthi leyompahla iyagula kakhulu futhi cishe izofa.
Kumele ube nesikali sokushisa sesimanjemanje (digital thermometer) ukuze uhlole izinga lokushisa komzimba wempahla. Izilwane eziningi zihlolwa amazinga okushisa ngokushutheka lesi sikali ezinqeni zaso. Isikali kumele usifunde emuva kokulinda umzuzu siphakathi esilwaneni. Khumbula ukuthi uma ufaka isikali ungasishutheki ngendluzula ngoba lokho kungalimaza isilwane sibe nezilonda ezizongenwa amangciwane.
Umfanekiso 6: Lihlolwa kanjani izinga lokushisa komzimba wesilwane?
Kungabe ngibona ngani uma imfuyo isilahlekelwa yigazi?Kunezifo nezimuncagazi eziningi ezahlukene ezidala isifo sokulahlekelwa yigazi. Isifo sokulahlekelwa yigazi yilapho isilwane singenwa ukugula okwenza igazi lingajiyi ngokwanele. Ezinye izifo zenza igazi lingashubi ngokwanele. Ezinye izikelemu eziphila emathunjini esilwane zincela igazi okwenza imfuyo ibe negazi elincane emzimbeni elingajiyile ngokwanele.
Kungabe ngizihlola kanjani izinkomo, izinja kanye namahhashi ukuthi azinaso isifo sokulahlekelwa yigazi?Isifo sokulahlekelwa yigazi siyinkomba yezifo eziningi ezithwalwa imikhaza eziphatha kakhulu izinja, amahhashi (isibonelo nje, isichenene) kanye nezinkomo (isibonelo nje; umbendeni noma isifo senyongo). Uyakwazi ukubona uma impahla ingenwe ilesifo ngokuyihlola ngokuhlola imbedumehlwana nezinsini. Izinsikazi uyakwazi ukubona ngokuhlola ingaphakathi lesikhumba sikateletele.
22 � Izeluleko�zokuqinisekisa�ukuthi�imfuyo�yakho�iphilile
Izifo/ukugula
Kungabe ngibona ngani uma izimvu noma izimbuzi zinesifo sokulahlekelwa igazi?Izimbuzi nezimvu ziphathwa isifo sokulahlekelwa igazi ikakhulukazi uma zingenwe izikelemu eziyinsungulo. Uma isilwane sihlaselwe ilezi zikelemu kakhulu singagula size sife. (Kubalulekile ukwazi ukuthi zikhona ezinye izinhlobo zezikelemu ezingena impahla kodwa zingasidali isifo sokulahlekelwa igazi nazo okumele zinqandwe).
Ungahlola ingaphakathi lesikhumba eduze kwamehlo esilwane ukuze ubone ukuthi sinaso yini lesi sifo sokulahlekelwa igazi. (Umfanekiso 7). Uma amehlo enombala ogqamile obomvu noma ozenza sakuba bomvu, leso silwane siphilile kodwa uma kunokuphaphatheka noma kumhlophe qwa, leso silwane siyagula futhi sidinga ukulashelwa izikelemu (Umfanekiso 8).
Umfanekiso 7: Uhlola isilwane ukuthi asinaso sifo sokulahlekelwa igazi ngokubheka amehlo.
1 2 3 4
Umfanekiso 8: Umbala wembedumehlwana ukhombisa amazinga okulahlekelwa igazi – umbala omhlophe qwa (1) ucishe ube bomvu (2) okukhomba ukuthi isilwane sidinga ukulashwa (3) sibomvu kakhulu (4) asidingi ukwelashwa.
(Malan F.S., Van Wyk J.A. and Wessels C.D., 2001. Clinical evaluation of anaemia in sheep: Early Trials. Onderstepoort Journal of Veterinary Research, 68, 165-174.).
23Izeluleko�zokuqinisekisa�ukuthi�imfuyo�yakho�iphilile
Ukwelashwa nokuvikelwa kwezifo/ukugula
Ukwelashwa nokuvikelwa kwezifo/ukugula
Yiziphi izinhlobo zokwelapha ezikhona? Eminye imithi iyayivikela imfuyo ekutheni ingenwe izifo kanti eminye ilapha lezo zifo uma seziyingenile imfuyo.
Ukugoma kuyayivikela impahla ekuguleni ngokuyinika isikali esincane segciwane elibanga isifo esithize, eselincishiwe amandla okugulisa. Lokhu kusiza impahla ukuthi yandise amasosha ayo omzimba ngokwayo ukuze ikwazi ukulwa nalesi sifo ngokuzayo kodwa ingabeki impilo yayo engcupheni yokugula kakhulu. Eminye yalemijovo yokugoma kumele inikwe imfuyo njalo kanye ngonyaka njengomjovo womkhonywana, nesifo samaqhuqhumba. Eminye imijovo isetshenziswa kanye kuphela umjovo usebenza impilo yonke yempahla, njengomgomo mphunzo othathelanayo.
Abafuyi bangaxhumana nodokotela bezilwane abaqashwe nguhulumeni, bathole imininingwane ngemigomo etholakala mahhala engabasiza ukunqanda izifo ezithize. Isibonelo nje, umgomo i-Blanthrax ivikela umkhonywana ne Anthrax kanti umgomo i-RB51 igomela umphunzo othathelanayo.
Kunezifo ezingavikelwa ngezinhlelo zokuvikela izifo, njengokuthi umfuyi angavikela umbendeni ngokudipha izinkomo ngendlela okuyiyo nangezikhathi ezifanele, ngesikhathi semikhaza, noma sesidlulile isikhathi semikhaza. Uhlelo lokuvikela izifo lungasbenzisana neminye imithi yokwelapha. Njengokuthi, umfuyi angayithutha impahla ayise edlelweni elisha lapho kungekho khona izikelemu bese eyijovela izikelemu njalo emva kwezinyanga ezimbalwa ukuze avikele izifo ezibangwa izikelemu.
Umfanekiso 9: Umnxumo osetshenziselwa ukuphuzisela izikelemu.
3 Lesi sigaba sibheka izinhlobo zokwelapha zesiLungu. Abafuyi abaningi basebenzisa umuthi weSintu ngempumelelo. Imithi yesiLungu ingalekelela empilweni yemfuyo. Abafuyi abasanda kuqala ukufuya kumele baqinisekise ukuthi bayazi ukuthi umuthi weSintu nowesiLungu usebenza kanjani. Okunye okumele bakwazi ukuthi kumele uyinike isikali esingakanani uma igula imfuyo, nokuthi ungayinika ngaziphi izindlela.
Lesi sigaba sinikeza izeluleko zokuthi ungayisebenzisa kanjani imithi yesiLungu nokuthi yingani kumele isetshenziswe ngendlela okushiwo ngayo kuphela.
24 � Izeluleko�zokuqinisekisa�ukuthi�imfuyo�yakho�iphilile
Ukwelashwa nokuvikelwa kwezifo/ukugula
Uma isifo singalapheki ngomgomo noma ngohlelo lokuvikela, kujwayelekile ukuthi silashwe ngomuthi. Kunezinhlobo eziningi ezahlukene zemithi futhi kubalulekile ukuthi umfuyi azi ukuthi yini engalhambi kahle empahleni yakhe ngaphambi kokuba athenge umuthi, awusebenzise. Umuthi osetshenziswa kakhulu ongesiwo umgomo uyisibulali magciwane-uzifozonke, njenge-Terramycin. Lemithi isebenza ezifweni ezibuyayo, njengokufa kwemibele noma izilonda ezinobomvu obuningi.
Yikuphi okumele ucabange ngakho uma welapha imfuyo?Kungenzeka ukuthi engabe uvikela imfuyo yakho ekuguleni noma engabe welapha imfuyo evele isigula. Uma welapha imfuyo egulayo, kumele ube wazi ukuthi yini engahambi kahle kuyo ukuze uyelaphe ngokuphelele. Uma sewazi ngezimbangela zokugula kwemfuyo yakho, udinga ukuthi ucabange ngalokhu okulandelayo:
• Yimiphi imithi edingekayo? Qinisekisa ukuthi uthenga noma uthola umuthi okuyiwo wokwelapha imfuyo yakho. Umuthi okungesiwo, ngeke uyisize imfuyo.
• Kumele uyinike umuthi ongakanani? Imithi eminingi inikwa ngokwezikali ezihambelana nesisindo sesilwane. Isilwane esincane sinikezwa umuthi omncane kuthi leso esikhulu sona sinikwe othe xaxa. Kubalulekile ukuthi wazi isisindo sesilwane osilaphayo ukuze wazi ukuthi kufanele usinike umuthi ongakanani. Umuthi omningi, njengowokwelapha imfuyo enombendeni, ungayibulala kalula imfuyo yakho, kanti eminye imithi ilahlekelwa amandla uma kungafakwanga isikalo esanele ukubulala amagciwane.
Umfuyi angathenga isikali esizomnika indlela eqondile yokukala isisindo semfuyo. Isikali sebhande singasebenza ezinkomeni, ezingulubeni, nasemahhashini. Ibhande libekwa likekelezele isifuba semfuyo ngemva kwamahlombe bese isikali sifundwe ebhandeni, njenge tape-measure yabathunga izingubo.
Ekugcineni kwaleli bhuku kukhona ithebula elizokunikeza incazelo ngesilinganiso sesisindo sezilwane nokuthi kufanele uzinike isilinganiselo esingakanani somuthi.
Umfanekiso 10: Ukufundwa ibhande lokukala isisindo ukuze kubhekwe ukuthi imbuzi yakho isinda kangakanani.
25Izeluleko�zokuqinisekisa�ukuthi�imfuyo�yakho�iphilile
Ukwelashwa nokuvikelwa kwezifo/ukugula
Umfanekiso 11: ukusebenzisa ibhande lokukala isisindo sezinkomo ukuze uthole isisindo sesilwane.
• Unganikwa kanjani umuthi? Imithi ehlukene inikezwa ngezindlela ezahlukahlukene. Kunemithi enikezwa kuphela emlonyeni, eminye idinga imi jovo eminye kumele ibekwe nga phandle komzimba wesilwane. Kuba lulekile ukwazi ukuthi usetshenziswa kanjani umuthi ngoba eminye ingayi siza imfuyo uma ijovwa esikhumbeni, kodwa ibe ingozi uma uyifaka emlo nyeni.
• Ijovwa kuphi impahla? Zintathu izinhlobo zemijovo ezingasetshenziswa, kuba semuthini owusebenzisayo.
Uhlobo lokuqala lomjovo ujovwa esicutshini, okumele inikezwe ngokujulile esicutshini (intramuscular injection). Uma sidinga isikali esingaphezu kuka 20ml ngesikhathi esisodwa, impahla kumele ijovwe ezindaweni ezimbili ezahlukene. Lomjovo uvamise ukunikwa esinqeni sempahla lapho kunezicubu zenyama eziningi khona kodwa uqheliswe emgogodleni.
Umfanekiso 12: Ujova kuphi nendawo futhi kanjani uma ujova esicutshini.
26 � Izeluleko�zokuqinisekisa�ukuthi�imfuyo�yakho�iphilile
Ukwelashwa nokuvikelwa kwezifo/ukugula
Uhlobo lwesibili lomjovo ilolu olufakwa ngaphansi kwesikhumba. Lolu lubizwa nge-(subcu taneous injection). Inalidi ingagoba kancane, isikhumba usincinze phakathi kweminwe wenzele uku khuphula isikhumba ukuze inalidi ikwazi ukuya ngaphansi kwaso ngaphandle kokuthi iye esicutshwini. Lomjovo uvamise ukunikwa entanyeni lapho kutholakala khona isikhumba esiningi nesilengayo.
Umfanekiso 13: Uwufaka kanjani umjovo phansi kwesikhumba kodwa ungangeni esicubini.
Umjovo wesithathu obizwa nge-intravenous, lokhu kujovwa ngqo emthanjeni wesilwane. Lolu hlobo lomjovo luwuhambisa emzimbeni wonke umuthi ngokukhula ukushesha. Nokho ke, kungumjovo olukhuni ukuwusebenzisa ngoba kunzima ukuthola umthambo esilwaneni esigulayo futhi kumele lowo ojovayo angawuphushi kakhulu. Lokhu kungayibulala impahla. Kanti uma imfuyo igula isivele ilele phansi, ilapho kufanele khona umfuyi ukuthi ayinikeze i-intravenous injection ngoba eminye imijovo ingathatha isikhathi eside ukuthi isebenze. Kunemithambo emikhulu entanyeni yesilwane naseduze kwemibele yenkomazi.
• Uhlobo luni lwenalidi nesipetu okumele ngilusebenzise? Kumele usebenzise inalidi ebukhali nezipetu ezintsha noma zifakwe emanzini abilayo. Inalidi engcolile izothelela isilwane osijovayo ngesifo sesilwane ogcine ukusijova ngaleyo nalidi. Isipetu esingcolile naso singakhinyabeza umuthi owusebenzisayo. Ngalendlela, esikhundleni sokwelapha, ungathelela imfuyo ngezinye izifo. Izinalidi nezipetu ezibilisiwe angasetshenziswa ngaphandle kwengozi. Kepha kumele kubiliswe ngokushesha emva kokuthi kusetshenzisiwe. Umfuyi kumele abheke ukuthi inalidi ayigqwali, okwenzeka uma isibiliswe izikhathi ezingaphezu kwezintathu. Inalidi egqwalile kumele ilahlwe kude ngokucophelela ukuze izingane nezinye izilwane zingakwazi ukuyithinta.
Imijovo yokugoma kumele inikezwe ngezinalidi ezintsha ukuze ukuthomba kungalimazi umgomo:
• Uma ujova izinkomo, sebenzisa isipetu esingu 20cc nenalidi engu 18 geji.
• Uma ujova izimbuzi, sebenzisa isipetu esingu 10cc nenalidi engu 18 geji.
27Izeluleko�zokuqinisekisa�ukuthi�imfuyo�yakho�iphilile
Ukwelashwa nokuvikelwa kwezifo/ukugula
• Uma ujova izinkukhu, sebenzisa isipetu esingu 2cc nenalidi engu 20 geji.
• Uma ujova izingulube, sebenzisa isipetu esingu 20cc nenalidi engu 18 geji kwizinsikazi, izinduna nezinsikazi ezisencane.
• Uma ujova izingulube, sebenzisa 10cc noma 2cc ne 18 geji noma 20 geji inalidi uma ujova amachwane namaqwangu (kuya ngokushiyana kobukhulu bezingulube).
Izinalidi nezipetu ezifanele ukugoma, ilezi ezimfishane zangaphansi kwesikhumba, ezakhiwe ngensimbi, ezinenalidi enguhhafu we-inch enesilinganiso sika 15 wesipetu esiwumshini ozishintshayo. Lokhu kwenza ukugoma kube umsebenzi olula. Kanti, ukugoma kungenziwa ngezinalidi nezipetu njengoba kushiwo ngenhla.
Yimuphi umuthi okumele ngiwuthenge?Ziningi izinto okumele uzicabange uma uthenga umuthi. Nansi imibuzo ebalulekile: Imuphi umuthi engiwudingayo walezizifo ezihlasela impahla yami? Ngabe lo oshibhile iwona ongcono? Ngabe lomuthi kumele ugcinwe endaweni epholile? Ngabe uzophelelwa nini yisikhathi? Ngabe uzosebenza kangaki lo okulelibhodlela?
Kunezinhlobo ezimbili zozifozonke. Uhlobo lokuqala ulusebenza ngokushesha (Short Acting – 100 noma 120). Lomuthi unceleka ngokushesha egazini kodwa awuhlali isikhathi eside egazini lokho kusho ukuthi kufanele isilwane sijovwe kanye ngosuku kuze kuphele izinsuku ezintathu okungenani. Lo othatha isikhathi esincane kumele unikezwe impahla enezifo ezisheshayo ukwanda egazini, njengomqhaqhazelo. Uhlobo lwesibili olunceleka kancane egazini (Long Acting – LA), kodwa usebenza isikhathi eside. Kwesinye izimo umjovo owodwa ungahle wanele, kanti kwesinye isikhathi kudingeka uphindwe umjovo emva kwezinsuku ezintathu. Lenhlobo kazifozonke ingasetshenziselwa izifweni ezisabalala kancane kancane, njengesifo samakhaza noma isifo semibele.
Kwesinye isikhathi uma umfuyi ethenga umuthi wokugoma, umthengisi uzomnika iphakethe leqhwa azophatha ngalo umuthi eyanawo ekhaya. Lokho kusho ukuthi umuthi akumele ugcinwe ngaphandle kwesiqandisi ngaphazu kwamanithi ambalwa ngesikhathi. Uma umfuyi engenaso isiqandisi sokubeka umuthi, kumele awusebenzise empahleni ngalo lelolanga. Imithi egcinwa ibanda akufanele igcinwe esiqandisini esineqwa (freezer) kodwa kulengxenye epholile yesiqandisi ngoba uyafa umgomo.
Ziningi izitolo ezithengisa amabhodlela emithi engalapha izinkomo eziningi, kepha kumele usetshenziswe wonke uma usuvuliwe. Umfuyi angazibonela ukuthi ulahla imali uma ethenga lomuthi uma engenazo izinkomo iziningi. Kulesi simo umfuy kumele acele noma abuze esitolo ukuthi kunganjani uma bengamthengisela ngengxenye yawo. Kodwa-ke izitolo eziningi azikwenzi
28 � Izeluleko�zokuqinisekisa�ukuthi�imfuyo�yakho�iphilile
Ukwelashwa nokuvikelwa kwezifo/ukugula
lokhu. Kulesi simo, ningasebenzisa ibhodlela elilodwa nomakhelwane abanele ukuthi umuthi uphele ngesikhathi esifanele ungakonakali.
Ngakhoke uma uthenga umuthi, bheka lezizinto ezilandelayo ngaphambi kokuba uthathe isinqumo:
• Umuthi ongakanani okumele ufakwe emjovweni owodwa?
• Ngabe umjovo owodwa uzothatha isikhathi esingakanani?
• Yiluphi uhlobo lukazifozonke oludingekayo?
• Ngabe umuthi ungabekwa ekhabetheni noma udinga indawo ebanda kakhulu?
• Zingaki izilwane ezingajovwa ngomuthi osebhodleleni?
• Uzophelelwa nini isikhathi lomuthi?
Kwesinye isikhathi isifo aselapheki ngozifo zonke abatholakala ezitolo zabalimi kungafanele uvakashele udokotela wempahla ukuze uthole umuthi ohlukile kodwa odayiswa odokotela bemfuyo kuphela.
Ngingawubeka kanjani umuthi?Okubaluleke kakhulu ngokubeka umuthi ukuthi umfuyi abe nesiqiniseko sokuthi izingane ezincane azisondeli lapho kubekwe khona imithi yemfuyo. Eminingi yawo iyingozi kakhulu, ingabagulisa abantwana bafe nokufa. Ngakho ke kumele ibekwe ekhabetheni lapho izingane zingeke zikwazi ukufinyelela khona noma endlini ehlala ikhiyiwe ngaso sonke isikhathi.
Okunye okumele ukukhumbule ngokugcina imithi ukuthi lapho kunokukhanya okuningi khona noma ilanga kuyayibulala ingxenye yomuthi obuzosebenza ukwelapha imfuyo. Ngakho ke imithi kumele ibekwe endaweni enjengamakhabethe noma endlini engezushiswa ilanga kuyo.
Futhi kubalulekile kumfuyi ukuthi abheke usuku lokuphelelwa isikhathi ukuze angayiniki impahla ongeke usayisiza.
Kukhona eminye ke imithi edinga indawo ebanda kakhulu, ikakhulukazi imigomo exutshwa namanzi. Lena kumele igcinwe kwisiqandisi noma ikekezelwe ngeqhwa esikhwameni seziqandisi (Qikelela akufanele ibekwe kwingxenye yesiqandisi ebanda kakhulu ebaneqhwa). Kumele ugcinwe ethunzini, hhayi elangeni ngenkathi umfuyi elungiselela ukuwusebenzisa uma engakezukuwusebenzisa ngalesosikhathi.
Kubalulekile ukuthi amabhodlela agcina imithi abhalwe kucace, ikakhulu uma imithi icathazelwe emabhodleni okungewona awomuthi. Kumele abhalwe ngegama lomuthi, nosuku ozophelelwa ngawo yisikhathi.
29Izeluleko�zokuqinisekisa�ukuthi�imfuyo�yakho�iphilile
Ukwelashwa nokuvikelwa kwezifo/ukugula
Ngazi kanjani ukuthi iziphi izilwane ezigula njalo?Kumele umfuyi abe nophawu noma umaka wokubona isilwane ngasinye ukuze akwazi ukugcina imininingwane ngezilwane ezilashiwe. Uma kunezinkomba zokuthi uchitha imali eningi welapha isilwane esisodwa, ungacabanga ukusidayisa.
Kumele ngiyiphathe futhi ngiyisebenzise kanjani imijovo yokugoma?
Izinto okumele uziqaphele uma ugoma izinkomo, izimvu kanye nezimbuzi 4 Qinisekisa ukuthi umuthi wokugoma owuthengile uhanjiswe wagcinwa
ngendlela efanele ngoba uma kungenjalo ungase ungasebenzi kahle noma ungasebenzi kwanhlobo.
4 Landela indlela ebekiwe lapho ujova izilwane.
4 Uma usuwuxubile, sigome masinyane isilwane.
4 Bheka ukuthi lowomuthi kumele uhlale egazini lesilwane isikhathi esingakanani ngaphambi kokuba silungele ukudliwa.
4 Bulala amagciwane kwisyringe nezinalidi ngokuzibilisa imizuzu eyishumi nanhlanu.
4 Kumele ungasebenzisi inalidi eyodwa ezilwaneni ezihlukene ukuze ungafafazi ukugula.
4 Uma ugoma izilwane ezimithi bheka imiyalelo ebhaliwe ngoba kungenzeke ziphune uma zigonywa.
4 Ungalinge ugome izilwane ezigulayo.
4 Yisebenzise yonke imijovo njengokuyalelwa nangezikhathi ezibekiwe (uma ugoma isifo samahhashi noma i-blue tongue.)
4 Beka imithi yakho yokugoma kwisiqandisi, hhayi kwi freezer!
4 Ungawusebenzisi umuthi wokugoma emva kwesikhathi esibhaliwe kuwona.
4 Kuleyo mithi efika noketshezi lokuyixuba, ungasebenzi amanzi ngoba ngeke usasebenze lowo muthi.
4 Qinisekisa ukuthi imithi yokugoma awuyigcini endaweni eshisayo nokuthi ayihlatshwa ilanga.
4 Landela izindlela eziyaleliwe zokusebenzisa lowomuthi.
30 � Izeluleko�zokuqinisekisa�ukuthi�imfuyo�yakho�iphilile
Ukwelashwa nokuvikelwa kwezifo/ukugula
Izinto okumele uziqaphele uma ugoma izinkukhu Ngaphezu kwalezindlela ezibhalwe ngenhla kumele ulandele lemiyalelo:
4 Goma zonke izinkukhu endlini eyodwa kanye kanye.
4 Ungawuvuli uwuxube umuthi wokugoma uma ungakakulungeli ukuwusebenzisa.
4 Ungasebenzisi izitsha zensibi lapho uxuba umuthi wokugoma – sebenzisa izitsha zaplasiki.
4 Sebenzisa amanzi ahlanzekile abandayo angaphumi empompini uma uxuba umuthi wokugoma.
4 Kumele ube nezistsha ezanele ukuze izinkukhu ziphuze ngesikhathi esifanayo.
4 Ukuze izinkukhu uzithole zinxaniwe ngosuku lokugoma, ziphuce amanzi ngobusuku obandulela usuku ozozigoma ngalo.
4 Ibhodlela lomuthi wokugoma livulele emanzini.
4 Ungalinge uwubeke ulangeni umuthi wokugoma.
4 Ungaziniki lutho olunye lokuphuza izinkukhu kuze kuphele umuthi.
4 Uma usebenzisa amanzi kampompi ukuxova umuthi wokugoma faka ubisi oluyimphuphu olungenamafutha (skim milk powder).
Ngingayiphatha kanjani imithi yokugoma?Imithi yokugoma kumele igcinwe ibanda kodwa iyonakala uma iphenduka iqhwa. Uma uhamba nomuthi wokugoma kumele uwusonge ngephepha, uwufake kucwazi esikhwameni sokubandisa kanye neqhuzu leqhwa.
Imiphi imithi ebalulekile nezinsiza kusebenza okumele ngihlale nginazo?Kubalulekile ukuthi imithi esebenza njalo nezinto zokulapha imfuyo zihlale zikhona eduzane ukuze imfuyo yakho ihlale inempilo futhi ukwazi ukulapha impahla yakho egulayo ngokusheshe ukuze ingafi.
Izinto zokwelapha ezibalulekileLezi zinto zokwelapha ezilandelayo zibalulekile uma uzokwazi ukugcina imfuyo yakho iphilile:
• Isifutho esigaxwa ehlombe- sisetshenziselwa ukufutha izimuncagazi ezihlala ngaphandle komzimba wezilwane ikakhulukazi imikhaza.
• Isikali sesisindo noma ibhande lokukala isisindo – ukuze ukwazi ukubona isisindo semfuyo yakho.
31Izeluleko�zokuqinisekisa�ukuthi�imfuyo�yakho�iphilile
Ukwelashwa nokuvikelwa kwezifo/ukugula
• Into yokubheka izinga lokufudumala kwempahla eshuthekwa ezinqeni ukuze ubone ukuthi iyagula yini (thermometer).
• Izipetu (5cc, 10cc, 20cc) – ubukhulu bushiyana ngokuthi iluphi uhlobo lwempahla.
• Izinalidi ezintsha – ukuze ujove izilwane (18 geji izinkomo, 20 geji izimbuzi nezimvu).
• Amagloves kacwazi noma izikhwama ezingocwazi – zokubamba izilonda ezigcwele ubomvu noma uma inkomo iphunzile.
• Umnxumo wokuphuzisa umuthi.
• Ibhokisi lokufaka imithi yakho.
Lezinto ezilandelayo kungakuhle ube nazo uma ufuye impahla:
• I-Burdizzo – eyokuthena izilwane zezinduna.
• Isiklilingi (elastrator) – eyokuthena izimvu kanye namachwane asemancane (angakaqedi izinsuku eziyishumi ezalwe) ibuye isetshenziselwe ukunquma imisila yezimvu.
• Umshini wokufaka amacici endlebeni (ear tag).
• Isikelo sokucwecwa izinselo uma sezikhule kakhulu.
• Umshini wokumaka isikhumba – usetshenziswa ukwenza omaka esikhumbeni sezingulube, izimbuzi nezimvu.
• Insimbi yokushisa umaka esikhumbeni senkomo.
• Isipetu esiyisibhamu sokuphuzisela izikelemu – owokukhipha izikelemu ezinkomeni, izimvu nasezimbuzini.
• Isipetu esikhulu sokuphuzisa izimvu/izimbuzi (20cc, 50cc).
• Amaglavu afika ezindololwaneni owagqoka lapho usiza insikazi ukuthi
• Umnxumo – ulisebenzisela ukuncelisa amachwane.
• Ibhodlela lokuncelisa – elokuncelisa ubisi amachwane afelwe onina noma izimvu namachwane abuthaka.
Lezinto ezilandelayo zidingwa kakhulu abafuyi bezingulube:
• Impintshisi yokuqunda amazinyo – isetshenziselwa ukunqunda amazinyo amachwane ezingulube.
• Isikele sokunquma imisila.
• Ubisi oluyisithubi lokuncelisa amazinyane asanda kuzalwa olusetshenziswa uma amazinyane engalutholi ubisi konina emva kwehora ezelwe.
32 � Izeluleko�zokuqinisekisa�ukuthi�imfuyo�yakho�iphilile
Ukwelashwa nokuvikelwa kwezifo/ukugula
Imithi ebalulekile Umfuyi kumele ahlale enayo lemithi elandelayo esandleni:
• Umuthi obulala izinhlobo eziningi zezikelemu.
• Umuthi oyimpuphu oyisibulala magciwane wamehlo.
• I-Diphu (le ethelwa ezilwaneni noma le ejwayelekile exutshwa namanzi).
• Isifutho sezilonda esixosha nezimpukane – sokulapha izilonda namadlebe emva kokufakwa amacici nokunye.
• Imithi engozifozonke efakwa ngomjovo njenge Terramycin noma Hi-Tet.
• Umjovo wokulapha umbendeni.
• Umuthi owomjovo one sulphur – owokulapha i-Coccidiosis/uhudo, isifo samaphaphu kanye nokubola kwezinselo.
• Isifutho se iodine – sifuthwa emzimbeni ukwelapha wamachwane ukwelapha amaqhuqhumba, izilonda, ukubola kwezinyawo kanye nezinkaba.
33Izeluleko�zokuqinisekisa�ukuthi�imfuyo�yakho�iphilile
Imininingwane yezifo nokwelashwa kwazo
Im
inin
ingw
ane
yezi
fo n
okw
elas
hw
a kw
azo
Izifo
nok
ugu
la o
kun
gah
lase
la iz
inh
lobo
ezi
hlu
ken
e ze
mfu
yo
4 Igam
a le
sifo
Izim
paw
uO
koku
vike
laO
kokw
elap
ha
Isifo
sam
atel
e
(Foo
t and
mou
th d
isea
se)
Um
fane
kiso
14:
Izi
lond
a em
lom
eni w
embu
zi k
anye
na
sezi
nsel
wen
i zen
kom
o i .
Izilo
nda
emlo
nyen
i na
sezi
nsel
wen
i, uk
ugxa
za
kwam
athe
kan
ye n
okuv
ilaph
a kw
esilw
ane.
Uku
gom
a ku
vum
elek
e uk
uthi
ku
guny
azw
e uh
ulum
eni
ngap
hans
i kw
emib
ande
la.
Asi
laph
eki –
laph
o si
thol
akal
a kh
ona
kum
ele
sibi
kwe
mas
isha
bes
e ku
thi i
mih
lam
bi
ethi
ntek
ayo
igon
ywe
nom
a ib
ulaw
e uh
ulum
eni
ngok
ushe
sha
ukuz
e ku
nqan
dwe
ukw
anda
kw
aso
lesi
fo.
34 � Izeluleko�zokuqinisekisa�ukuthi�imfuyo�yakho�iphilile
Imininingwane yezifo nokwelashwa kwazo
Igam
a le
sifo
Izim
paw
uO
koku
vike
laO
kokw
elap
ha
Uku
gula
kw
amap
haph
u
(lung
infe
ctio
ns)
Uku
khw
ehle
la,
ukug
xaza
am
afiny
ila
noku
phef
umul
a ka
nzim
a.
Kung
atsh
enzi
swa
umut
hi o
hlan
gani
se
izith
ako
ezah
luke
ne
ukuv
ikel
a iz
ilwan
e uk
uze
zing
ahla
selw
a ilo
khu
kugu
la
ezim
buzi
ni
nakw
izim
vu.
Izilw
ane
ezig
ulay
o zi
ngal
aphe
ka n
gohl
obo
lozi
fozo
nke
aba
wum
nden
i weo
xyte
trac
yclin
e ok
unga
ba y
i Ter
ram
ycin
nom
a i H
i-Tet
.
Isik
ali s
e H
i-Tet
200
LA
:
• 1m
l/10k
g w
esilw
ane
esip
hila
yo.
• Ph
inda
futh
i em
va k
wez
insu
ku e
zint
athu
.
Am
athu
mba
(abs
cess
es)
Um
fane
kiso
15:
Ith
umba
em
hlat
hini
w
embu
zi ii .
Uku
vuvu
ka
okus
hisa
yo,
okun
obom
vu fu
thi
okub
uhlu
ngu.
Kw
ezin
ye iz
ikha
thi
ayaq
hum
a aj
uze
ubom
vu.
Nqa
nda
ukw
anda
kw
emik
haza
uq
ikel
ele
isim
o se
nhla
nzek
o.
Sebe
nzis
a in
sing
o eb
ilisi
we
uma
inda
la u
kusi
ka
ithum
ba, l
isik
e is
ipha
mba
no. F
utha
nga
man
zi
asith
uku
axut
shw
e no
saw
oti (
abili
siw
e af
akw
a us
awot
i is
ipun
i sik
awot
i enk
omis
hini
eyo
dwa
enam
anzi
ab
ilayo
) no
ma
ufak
e i i
odin
e es
ilond
eni.
Futh
a ng
esifu
tho
sezi
lond
a nj
enge
-Wou
ndse
pt P
lus
uma
usul
ikha
mile
wal
ihla
nza.
Shi
ya is
ilond
a si
vule
kile
uk
uze
som
e. S
hisa
oku
sebe
nzis
e ku
lelo
thum
ba n
goba
ku
ngat
hele
la a
bant
u ne
zilw
ane.
Bili
sa in
sing
o nj
alo
unga
kayi
sebe
nzis
i.
ISEX
WAY
ISO
! U
ma
isilw
ane
sina
mat
hum
ba a
mab
i kak
hulu
no
ma
amat
hum
ba a
man
ingi
at
husa
yo n
oma
sith
andw
a am
athu
mba
nja
lo, k
umel
e si
nqun
ywe.
!
35Izeluleko�zokuqinisekisa�ukuthi�imfuyo�yakho�iphilile
Imininingwane yezifo nokwelashwa kwazo
Igam
a le
sifo
Izim
paw
uO
koku
vike
laO
kokw
elap
ha
Uku
qunj
elw
a (B
loat
)Is
isu
sesi
lwan
e si
yaqu
mba
. Is
ilwan
e si
khom
bisa
uk
unga
khul
ulek
i nok
unge
phili
, ku
yenz
eka
ilale
pha
nsi,
ihlu
leka
uk
uphe
fum
ula
futh
i kuy
enze
ka
ife.
Ung
avum
eli i
mpa
hla
idle
ul
ucer
ne o
luhl
aza,
iclo
ver
nom
a ez
inye
izits
halo
ezi
dala
uk
uqun
jelw
a. K
umel
e zi
nike
zwe
ulur
cern
e ka
ncan
e ka
ncan
e zi
ze z
ijway
ele
bese
zi
nike
zwe
utsh
ani o
buni
ngi
ngap
ham
bi k
okuy
odla
iluc
erne
is
ikha
thi e
sifis
hane
. Um
bila
na
wo
uyak
udal
a uk
uqun
jelw
a.
Qin
isek
isa
ukut
hi a
kukh
o oc
waz
i nez
ingc
ingo
laph
o ku
dla
khon
a im
fuyo
yak
ho.
Iphu
zise
am
afut
ha o
kuph
eka
ukal
akat
eni (
uhha
fu w
elith
a um
a ku
yink
omo)
nom
a um
uthi
w
okuq
eda
ukuq
unje
lwa
obiz
wa
ngeb
loat
gua
rd.
Ung
ayiv
umel
i ila
le p
hans
i. U
ma
ilele
ivus
e im
e ng
ezin
yaw
o, ih
ambe
ize
ibho
dle.
Um
a is
imo
sesi
ying
ozi i
gwaz
e ng
ombe
se o
hlan
zeki
le o
cijil
e ku
leyo
nda
wo
equm
bile
uku
ze
kuph
ume
umoy
a.
36 � Izeluleko�zokuqinisekisa�ukuthi�imfuyo�yakho�iphilile
Imininingwane yezifo nokwelashwa kwazo
Igam
a le
sifo
Izim
paw
uO
koku
vike
laO
kokw
elap
ha
Uku
fa k
wem
ibel
e (M
asti
tis)
Um
fane
kiso
16:
Uku
fa k
wem
ibel
e ok
unga
laph
eki iii
.
Um
bele
ow
odw
a no
ma
emin
ingi
iyav
uvuk
ala
futh
i ib
uhlu
ngu.
Um
bele
ukh
ipha
am
anzi
an
sund
u no
ma
ubis
i ol
wam
anzi
olu
nega
xa
ezin
obom
vu o
buph
uzi n
oma
obum
hlop
he.
Kung
enza
uku
thi i
mib
ele
ife
nom
a is
ilwan
e uq
obo
lwas
o si
fe u
ma
umbe
le u
ngal
ashw
a.
Um
a nj
e in
kom
o is
ike
yaph
athw
a uk
ufa
kwem
ibel
e
isis
engc
uphe
ni y
okup
hind
a ip
hath
we
ilesi
sifo
.
Khum
bula
uku
thi i
mik
haza
em
inin
gi e
mib
elen
i w
enko
maz
i nom
a is
ithol
e un
gaw
ulim
aza
umbe
le.
Kum
ele
imib
ele
yezi
nkom
azi
nezi
thol
e id
ishw
e nj
alo
uma
kubo
naka
la u
kuth
i im
ikha
za
min
ingi
.
Imib
ele
enge
nwe
isifo
sok
ufa
kwem
ibel
e ab
ayim
bang
ela
enku
lu y
okut
hele
leka
kw
emin
ye
imib
ele
nezi
nkom
azi.
Nga
khok
e in
kom
azi e
nale
sisi
fo k
umel
e ku
gcin
we
ngay
o uk
usen
gwa
futh
i kuq
alw
e ng
emib
ele
ephi
layo
uku
seng
wa.
Lok
hu
kuya
siza
ukw
ehlis
a lo
kwan
da
kwal
esis
ifo. G
eza
izan
dla
nem
ibel
e nj
alo
uma
usen
ga.
Qik
elel
a uk
ugez
isis
a iz
andl
a ne
mib
ele
uma
uzos
enga
.
Seng
a iz
inko
maz
i ezi
nobi
si
olun
ingi
kun
alol
o ol
udin
gwa
inko
nyan
e. U
mbe
le o
gcw
ele
kakh
ulu
ubis
i ung
adal
a is
ifo
sem
ibel
e.
Laph
a iz
ilond
a ez
isem
ibel
eni
nges
ifuth
o se
Iodi
ne.
Vum
ela
inko
nyan
e lin
cele
um
a us
uqed
ile u
kuse
nga
ukuz
e ug
wem
e is
ifo s
okuf
a kw
emib
ele.
Uku
ze u
kwaz
i uku
faka
um
uthi
em
bele
ni o
noku
fa k
ufan
ele
uqal
e uw
usen
ge. G
ezis
isa
low
ombe
le o
noku
fa n
gesi
pirit
hi
nom
a am
anzi
abi
lisiw
e as
hisa
yo.
Sebe
nzis
a is
hubh
u el
ilodw
a ku
mbe
le n
gam
unye
. Um
uthi
w
ushu
thek
e w
onke
ung
ene
ebel
eni u
poto
poto
ze u
mbe
le
kanc
ane
wen
yuke
naw
o uk
uze
umut
hi u
ngen
e ka
hle
yonk
e in
daw
o em
bele
ni. L
okhu
kul
ashw
a ku
ngap
hind
wa
kath
athu
ku
land
elan
a um
a ku
nesi
ding
o.
Ung
ayijo
va in
kom
azi n
gom
uthi
ow
uzifo
zon
ke o
ncel
eka
kanc
ane
mzi
mbe
ni w
esilw
ane
obiz
wa
nge
Te
rram
ycin
LA
nom
a i H
i-Tet
200
LA
.
Isik
ali s
e H
i-tet
200
LA
:
• U
ma
uyijo
va e
sicu
tshi
ni:
• 1m
l/10k
g w
esis
indo
.
• Ph
inda
um
jovo
em
va
kwez
insu
ku e
zint
athu
um
a un
gabo
ni u
bung
cono
.
• Kh
umbu
la u
kujo
va u
ngad
luli
ku 2
0ml e
ndaw
eni e
yodw
a,
bese
ujo
va le
eny
e in
gxen
ye
ngom
uthi
ose
le.
ISIX
WAY
ISO
! U
ngal
uphu
zi
ubis
i olu
phum
a ez
inko
maz
ini e
zila
shiw
e –
linda
isik
hath
i esi
beki
we
ngap
ham
bi k
okub
a ul
udle
kod
wa
inko
nyan
e in
gaqh
ubek
a in
cele
.
!
37Izeluleko�zokuqinisekisa�ukuthi�imfuyo�yakho�iphilile
Imininingwane yezifo nokwelashwa kwazo
Igam
a le
sifo
Izim
paw
uO
koku
vike
laO
kokw
elap
ha
Uhu
do o
luna
mag
ciw
ane
(S
cour
s or
dia
rrho
ea)
Um
fane
kiso
17:
Izi
mpa
wu
zesi
fo so
hudo
.
Uku
huda
kun
gaba
in
kom
ba y
esifo
.
Zini
ngi i
zim
bang
ela
zohu
do e
zilw
anen
i, na
luph
i nal
uphi
lung
adal
a iz
inhl
obo
zohu
do
ezah
luke
ne. O
kufa
ka l
ezi
ezin
genz
ansi
:
• U
hudo
olu
man
zi
olut
ham
bile
.
• U
hudo
olu
mhl
ophe
ol
utha
mbi
le.
• U
hudo
olu
mhl
ophe
ol
unez
inhl
asiy
ana
zeny
ama.
• U
hudo
ulu
bom
vu n
oma
olun
sund
u ok
unga
chaz
a uk
uthi
kun
genz
eka
ukut
hi k
uneg
azi k
ulo.
Um
a is
ilwan
e si
hlal
a si
lash
elw
a iz
ikel
emu
sing
avik
elek
a ku
hudo
ol
udal
wa
izik
elem
u.
Kuca
bang
e no
kugo
mel
a
ipar
atyp
hoid
(isi
fo
sehu
do).
Lokh
o ku
ngas
iza
ukun
qand
a uh
udo
emaz
inya
neni
na
sem
anko
nyan
eni
anen
yang
a ey
odw
a ku
ya k
wez
imbi
li. O
kuny
e on
gakw
enza
uku
gom
a on
ina
ngeE
-Col
i sek
usel
e in
yang
a ey
odw
a ba
zale
uk
uvik
ele
aman
kony
ane
nam
azin
yane
uku
thi
ange
nwe
isifo
soh
udo.
Um
a ku
mel
e uw
ance
lisel
e w
ena
aman
kony
ane,
am
achw
ane
nam
anzi
nyan
e ku
yasi
za
ukut
hi u
gcin
e yo
nke
into
oyi
sebe
nzis
ayo
ihla
nzek
ile.
Indl
ela
yokw
elap
ha e
sebe
nza
kahl
e uk
uxub
a is
ipun
i esi
sodw
a si
kasa
wot
i, iz
ipun
i ezi
ngu
8 zi
kash
ukel
a ka
nye
nelit
ha e
lilod
wa
lam
anzi
afu
dum
ele.
U
ma
uzol
apha
izilw
ane
ezis
enca
ne
ezin
gaka
yeki
swa
ukun
cela
, zi
phuz
ise
lokh
u ka
bili
ngos
uku
unga
zinc
elis
i ub
isi
(kod
wa
unga
dlul
isi i
zins
uku
ezin
tath
u).
Um
a uh
udo
luda
lwa
ukug
ula
kwes
isu,
(u
ma
ubon
a ig
azi e
bulo
ngw
eni),
sijo
ve
leso
silw
ane
ngom
uthi
ow
uzifo
zonk
e on
cele
ka k
anca
ne k
anca
ne e
mzi
mbe
ni
nom
a us
iphu
zise
uzi
fozo
nke
oyim
puph
u
terr
amyc
in(p
owde
r) u
wux
ube
nam
anzi
.
Isik
ali s
e H
i-Tet
200
LA
: •
Um
a uj
ova
esic
utsh
ini.
• 1m
l/10k
g w
esis
ndo
esip
hila
yo.
• Ph
inda
em
va k
wez
insu
ku e
zint
athu
.
Isik
ali s
empu
shan
a ye
-Ter
ram
ycin
:•
Xuba
nam
anzi
uku
phe
isilw
ane
siph
uze.
• Is
ipun
i esi
ncan
e es
inga
gqon
gile
/7kg
ng
esis
indo
ses
ilwan
e.•
Phin
da e
mva
kw
ezin
suku
ezi
ntat
hu k
uya
kwez
inhl
anu.
Am
aphi
lisi i
-Imm
odiu
m iz
insu
ku e
zint
athu
ku
ya k
wez
inhl
anu:
• A
man
kony
ane:
am
aphi
lisi a
mab
ili
ngos
uku
• A
maz
inya
ne: u
hhaf
u w
ephi
lisi n
gosu
ku.
38 � Izeluleko�zokuqinisekisa�ukuthi�imfuyo�yakho�iphilile
Imininingwane yezifo nokwelashwa kwazo
Igam
a le
sifo
Izim
paw
uO
koku
vike
laO
kokw
elap
ha
Isifo
soh
udo
olun
amag
ciw
ane
(Coc
cidi
osis
) Is
ilwan
e es
iphi
layo
Lokh
u ku
fa k
ujw
ayel
e uk
uhla
sela
izilw
ane
ezis
enca
ne.
Isilw
ane
sikh
ipha
ok
usal
uket
shez
i, uh
udo
olun
egaz
i nge
nxa
yoku
thi i
sifo
si
hlas
ela
inga
phak
athi
lesi
su,
amat
hum
bu, a
map
haph
u no
mlo
mo.
Isilw
ane
siza
ca n
goku
shes
ha
siph
elel
we
ngam
andl
a,
futh
i ing
apha
kath
i lam
ehlo
, um
lom
o ka
nye
neng
emuv
a kw
alo
liba
mhl
ophe
nge
nxa
yoku
lahl
ekel
wa
yiga
zi.
Isilw
ane
esifi
le
Am
asha
shaz
i am
anca
ne
anok
ubam
pung
a no
kum
hlop
he a
bona
kala
ol
wel
wes
ini l
wam
athu
mbu
am
anca
ne. I
sisu
esi
gcw
ele
uket
shez
i neg
azi.
Idal
wa
ukuh
lala
end
awen
i es
wak
eme
ngak
hoke
igci
ne
yom
ile.
Inik
e i-s
ulfa
zine
16%
nj
enge
siph
uzo.
Isik
ali:
Sulfa
zine
16
wam
amili
litha
:
• U
ma
usaq
ala:
Sin
ike
14m
l/10k
g w
esis
indo
ses
ilwan
e es
iphi
layo
• Em
va k
wal
okho
inik
e u7
ml/1
0kg
izin
suku
ezi
mbi
li zi
land
elan
a.
Ezin
ye iz
indl
ela
zokw
elap
haIm
mod
ium
izin
suku
3-5
• A
man
kony
ane:
Am
aphi
lisi
amab
ili n
gosu
ku.
• A
maz
inya
ne: U
hhaf
u w
ephi
lisi
ngos
uku
Veco
xan:
• A
maz
inya
ne e
zim
vu: 1
ml/2
.5kg
w
esis
indo
ses
ilwan
e e
siph
ilayo
um
a si
nam
ason
to a
man
e ku
ya
kway
isith
upha
siz
alw
e. L
apha
w
onke
am
azin
yane
ezi
mvu
em
hlam
bini
.
• A
man
kony
ane:
1m
l/2.5
kg
wes
indo
esi
phila
yo e
nike
zwe
kany
ekan
ye (e
mva
kw
ezin
suku
ez
ingu
14
ufike
end
awen
i en
tsha
oku
ngen
zeka
ibe
nobu
ngoz
i).
39Izeluleko�zokuqinisekisa�ukuthi�imfuyo�yakho�iphilile
Imininingwane yezifo nokwelashwa kwazo
Izifo
nok
ugu
la o
kuh
lase
la k
akh
ulu
izin
kom
o
Igam
a le
sifo
Izim
paw
uO
koku
vike
laO
kokw
elap
ha
Unq
asha
/Usi
qim
u (A
nthr
ax)
Inko
mo
ephi
layo
Isilw
ane
sifa
ngo
kush
esha
, si
ngak
hom
bisi
zim
paw
u ng
isho
em
ahor
eni a
mba
lwa
pham
bi
koku
thi s
ife.
Inko
mo
esifi
le
Igaz
i liy
ajiy
a, li
be m
nyam
a lip
hum
e em
akha
leni
na
ngem
uva.
Lenk
omo
akum
ele
idliw
e ng
oba
lesi
sifo
sih
lase
la n
aban
tu.
Kufa
nele
ishi
swe
nom
a ig
qits
hwe.
Isid
umbu
sen
kom
o es
inal
ezi
zim
paw
u ak
umel
e si
hlin
zwe
nom
a si
vulw
e, n
goba
lokh
u ku
zode
dela
am
agci
wan
e as
abal
ale.
Gom
a iz
inko
mo
nge-
Blan
thra
x ez
oziv
ikel
a ku
Siqi
mu/
iNqa
sha
nom
khon
yana
.
Isik
ali s
omjo
vo iB
lant
hrax
:
• U
mjo
vo o
fakw
a ng
apha
nsi
kwes
ikhu
mba
:
• 2
ml n
gaph
ansi
kw
esik
hum
ba
Uph
inde
lom
jovo
kan
ye
ngon
yaka
.
• Jo
va in
kom
o ok
uqal
a is
enez
inya
nga
eziy
isith
upha
um
a un
ina
way
egon
yiw
e no
ma
uyijo
ve is
enga
phan
si
kwez
inya
nga
eziy
isth
upha
um
a un
ina
enga
gony
wan
ga.
Kujw
ayel
eke
ukut
hi s
inga
bibi
kho
isik
hath
i esa
nele
sok
wel
apha
impa
hla
ekun
gene
ni k
wes
ifo k
uya
ekuf
eni
kway
o. Y
inga
kho
kuba
lule
kile
uk
ugom
a.
Isex
way
iso!
Lesi
sifo
sih
lase
la
naba
ntu
usiv
ule
isid
umbu
sa
lenk
omo.
!Is
exw
ayis
o! U
ngal
inge
us
ihlin
ze n
oma
usiv
ule
isid
umbu
sa
lenk
omo.
!
40 � Izeluleko�zokuqinisekisa�ukuthi�imfuyo�yakho�iphilile
Imininingwane yezifo nokwelashwa kwazo
Igam
a le
sifo
Izim
paw
uO
koku
vike
laO
kokw
elap
ha
Uku
thel
elan
a ng
okup
hunz
a
(Con
tagi
ous
abor
tion
(CA
)/ B
ruce
lla)
Um
fane
kiso
18:
In
kony
ane
el
iphu
nziw
e iv.
Inko
mo
ephi
layo
Lesi
sifo
sib
anga
uku
phun
za
emhl
ambi
ni.K
uvam
e ez
inko
men
i ezi
nezi
nyan
ga
ezin
e ku
ya k
wez
iyi-7
zim
ithi,
kant
i kok
unye
inko
mo
izal
a ith
ole
bese
liya
fa.
Sibo
naka
la n
gom
hlap
ho
onga
jway
elek
ile.
Um
a is
ifo s
esin
esik
hath
i in
kom
o ib
onak
ala
ngok
uvuv
ukal
a ok
unam
anzi
ed
olw
eni n
oma
wom
abili
.
Izin
kunz
i zin
gaph
elw
a in
zalo
.
Izith
ole
kum
ele
zigo
nyw
e.
Gom
a iz
ithol
e ez
inez
inya
nga
ezin
e ku
ya k
wez
iyis
ikho
mbi
sa
nge-
Bruc
ella
S19
(jov
a ka
nye
kuph
ela)
Ung
azijo
vi iz
ithol
e ez
inez
inya
nga
ezin
gaph
ezu
kwez
iyi-9
. Im
iphu
mel
a yo
kuxi
long
a iz
othi
in
kom
o in
ales
ifo k
anti
ayin
aso.
Isik
ali s
e-Br
ucel
la S
19:
• Xu
ba u
kets
hezi
nep
hilis
i•
Jova
nga
ma
5ml n
gaph
ansi
kw
esik
hum
ba.
Olu
nye
uhlo
bo lo
mjo
vo i-
RB51
–
enga
jova
izin
kom
azi z
anom
a iy
iphi
imin
yaka
kod
wa
ezim
ithi
zing
aphu
nza.
Isik
ali s
e-RB
51:
• Xu
ba u
kets
hezi
nep
hilis
i
• Jo
va u
2ml p
hans
i kw
esik
hum
ba.
• U
ma
inko
nyan
e lij
ove
emin
yake
ni e
min
e ku
ya
kwey
isith
upha
libe
sel
inik
wa
I boo
ster
um
a se
linez
inya
nga
12 k
uya
ku16
, kum
ele
lijov
e m
inya
ka y
onke
. Izi
thol
e
Asi
laph
eki.
Izin
kom
o ez
ithel
elek
ile
kum
ele
zibe
kwe
upha
wu
nom
a zi
bula
we
ukuz
e zi
ngat
hele
li ez
inye
kan
ye
naba
ntu.
Isex
way
iso!
Lesi
sifo
sit
hele
la n
aban
tu. I
zim
paw
u ku
bant
u ku
ba u
kush
isa,
uku
julu
ka
noku
phel
a kw
aman
dla.
Kod
wa
akuh
olel
i ek
uphu
phum
eni k
wes
isu.
Imijo
vo y
okug
oma
inga
bagu
lisa
aban
tu,
ipha
the
ngok
uqap
hela
! Uku
gom
a iz
itho
le
ezin
ezin
yang
a ez
inga
phez
u kw
ezin
yang
a ez
i8 k
wen
ziw
a ng
emvu
me
kado
kote
la
kahu
lum
eni k
uphe
la.
!
41Izeluleko�zokuqinisekisa�ukuthi�imfuyo�yakho�iphilile
Imininingwane yezifo nokwelashwa kwazo
Igam
a le
sifo
Izim
paw
uO
koku
vike
laO
kokw
elap
ha
Um
khon
ywan
a
(Bla
ck q
uart
er/ Q
uart
er e
vil)
Um
fane
kiso
19:
Izi
cubu
zen
yam
a ye
silw
ane
esin
genw
e um
khon
yane
esi
buke
ka si
ntof
onto
fo v .
Isilw
ane
esip
hila
yo
Ihla
sela
izin
kom
o ez
isen
cane
ez
inez
inya
nga
ezin
tath
u ku
ya k
wes
iyi-6
. Izi
nkom
o ez
inga
phez
u kw
emin
yaka
em
ithat
hu a
zihl
asel
wa
yile
si
sifo
.
Ziba
nok
uvila
pha,
zis
hise
ng
okw
eqile
futh
i zix
huge
. U
mle
nze
owod
wa
uvam
ise
ukuv
uvuk
ala
kube
sen
gath
i uy
atho
foze
la.
Inko
mo
enge
nwe
ilesi
sifo
iyaf
a ng
okus
hesh
a.
Kwes
inye
isik
hath
i ink
omo
egul
ayo
ibuk
eka
seng
athi
ya
shay
wa
umba
ni e
mle
nzen
i.
Inko
mo
esifi
le
Ivuz
a am
anzi
abo
mvu
ans
undu
la
pho
ivuv
ukel
e kh
ona.
Kun
uka
njen
gam
afut
ha a
bolil
e, u
ma
uyih
linza
izin
yam
a za
yo z
iba
nam
agw
ebu,
ano
kum
nyam
a ok
utho
foze
layo
.
Lesi
sifo
usu
vike
la n
goku
gom
a.
Uku
vike
la u
mkh
onya
na
kum
ele
izin
kom
o ez
inca
ne
ezin
ezin
yang
a ez
inez
inya
nga
eziy
isith
upha
kum
ele
zigo
nyw
e ng
omjo
vo o
fana
neB
lant
hrax
, ng
apha
ndle
um
a un
ina
enga
gony
iwe
okus
ho u
kuth
i le
yo n
kom
o ku
mel
e ig
onyw
e is
enez
inya
nga
ezim
bili
kuya
kw
ezin
tath
u ku
be s
ekup
hind
wa
emva
kw
enya
nga.
Isik
ali:
• U
mjo
vo o
ngam
a 2
ml
ngap
hans
i kw
esik
hum
ba.
• U
phin
de u
mjo
vo k
anye
ng
onya
ka in
kom
o iz
e ib
e ne
min
yaka
em
ithat
hu
ubud
ala.
Gqi
ba n
oma
ushi
se in
yam
a ye
nkom
o eb
ulew
e yi
lesi
sifo
uk
uvik
ela
umhl
ambi
. Iny
ama
yakh
ona
inga
bagu
lisa
aban
tu.
Ukw
elap
ha a
kuva
mile
uk
uphu
mel
ela.
Um
fuyi
an
gajo
va in
kom
o ng
e pe
ncill
in
etho
laka
la k
odok
otel
a be
zilw
ane.
42 � Izeluleko�zokuqinisekisa�ukuthi�imfuyo�yakho�iphilile
Imininingwane yezifo nokwelashwa kwazo
Igam
a le
sifo
Izim
paw
uO
koku
vike
laO
kokw
elap
ha
Vibr
iosi
sLe
si s
ifo s
ithel
elan
a ng
esik
hath
i so
kukh
wel
a. S
inga
mag
ciw
ane
aban
ga u
buny
umba
ok
wes
ikha
shan
a ng
enxa
yo
kuph
unza
okw
enze
ka
inko
maz
i isa
nda
kum
itha.
Aku
nake
ki lo
khu
kuph
unza
, um
fuyi
ubo
na n
je e
nam
atho
le
amba
lwa
kuno
kulin
dele
kile
.
Izin
kom
o ez
ithel
elek
ile
zing
amith
a em
va k
wez
inya
nga
eziy
i-5 k
uya
kwez
iyi-6
, bes
e zi
ngap
hind
e zi
hlus
hwe
yile
si
sifo
, yiz
e zi
ngat
hele
la e
ziny
e.
Izin
kunz
i azi
hlus
hwa
yile
si s
ifo,
ziya
sifa
faza
nje
.
Sivi
kelw
a ng
okug
oma.
Gom
a ng
e-Vi
bro/
Lept
ofer
m 5
Vac
cine
.
Sebe
nzis
a u-
2ml/e
silw
anen
i ng
asin
ye, u
jove
esi
cuts
hini
.
Gom
a ku
sase
le in
yang
a no
ma
ezim
bili
ngap
ham
bi k
okut
hi
zikh
wel
we
nom
a ng
apha
mbi
ko
kufa
ka im
fuyo
ent
sha
emhl
ambi
ni.
Kuyi
su e
lihle
uku
gom
a m
inya
ka
yonk
e iz
ithol
e ne
zink
omo
eziz
alay
o. U
mut
hi w
okug
oma
kufa
nele
ube
kwe
kwis
iqan
disi
.
Ozi
fozo
nke
bang
aset
shen
zisw
a uk
ulap
ha iz
inko
mo
ezith
elel
ekile
kod
wa
kung
cono
uku
sivi
kela
lesi
fo
kuno
kuse
laph
a.
43Izeluleko�zokuqinisekisa�ukuthi�imfuyo�yakho�iphilile
Imininingwane yezifo nokwelashwa kwazo
Igam
a le
sifo
Izim
paw
uO
koku
vike
laO
kokw
elap
ha
Um
bend
eni
(Red
wat
er)
Um
fane
kiso
20:
Isi
lwan
e es
esig
ulis
we
umbe
nden
i isi
khat
hi e
side
(Qap
hela
um
cham
o ob
omvu
).
Inko
mo
ephi
layo
Inko
mo
egul
ayo
inyu
kelw
a iz
inga
loku
shis
a lifi
nyel
ele
ku 4
0oC
kuya
ku
42oC
futh
i ay
ikut
hand
i uku
dla.
Iyak
hath
ala,
ihla
la il
ele
phan
si
futh
i iph
efum
ulel
a ph
ezul
u.
Um
a se
siha
mbe
kak
hulu
lesi
si
fo, u
mlo
mo,
am
ehlo
kan
ye
note
lete
le k
uyap
haph
athe
ka
ngok
usaq
anda
.
Inko
mo
icha
ma
umch
amo
obom
vu. E
ziny
e iz
ilwan
e zi
ba
nola
ka.
Um
a uk
ugul
a ku
qhub
eka,
uk
ushi
sa k
uya
ngok
weh
la n
jalo
ku
ze k
ufike
laph
o in
kom
o ifa
kh
ona.
Inko
mo
esifi
le
Igaz
i lal
eyon
kom
o efi
le a
lijiy
i. In
gaph
akat
hi la
yo li
ba p
huzi
es
ikhu
ndle
ni s
okub
a bo
mva
na.
Isib
indi
, iny
ongo
kan
ye
nobu
bend
e bu
yakh
ukhu
mal
a.
Izilw
ane
zing
agon
ywa
kodw
a ku
lukh
uni u
kube
ka n
gend
lela
um
uthi
wok
ugom
a.
Uku
vike
la u
mbe
nden
i, za
ma
ukus
iza
amas
osha
om
zim
ba
enko
mo
ukut
hi a
sebe
nze
ngok
uyiy
eka
ibe
nam
akhi
zane
am
balw
a em
zim
beni
.
Uku
diph
a iz
inko
mo
okun
gena
ni
kany
e ng
enya
nga
kung
asiz
a uk
weh
lisa
lesi
sifo
.
Am
anko
nyan
e az
alel
we
enda
wen
i ena
lesi
sifo
aw
afi u
ma
enga
zuku
dish
wa
esem
anca
ne.
Um
a is
ilwan
e si
bula
we
umbe
nden
i sifa
ke id
iphu
em
zim
beni
was
o uk
ubul
ala
amak
hiza
ne. U
ma
unga
wab
ulal
i, az
olum
a le
zi
zink
omo
ezip
hila
yo a
zith
elel
e ng
esifo
naz
o zi
gule
zife
.
Um
a in
kom
o in
genw
a uk
ugul
a ko
mbe
nden
i ku
mel
e ila
shw
e ng
oba
izof
a.
Aku
nank
inga
um
a ab
antu
bed
la in
yam
a eb
ulaw
e um
bend
eni i
nqob
o nj
e um
a be
zokw
enza
lokh
o ng
enhl
anze
ko.
Laph
a ng
okuj
ova
ngem
ithi e
njen
ge-D
izen
e,
Bere
nil R
TU n
oma
i-Im
izol
e.
Bere
nil R
TU:
• U
mjo
vo a
wus
hone
ezi
cuts
hini
Jova
ng
o5m
l/100
kg is
isnd
o es
iphi
layo
.
• U
ma
ujov
a un
geqi
si k
u-10
ml e
ndaw
eni
eyod
wa.
• D
izen
e: 7
ml/
100k
g.
I-Im
izol
e:
• U
ma
ulap
ha u
mbe
nden
i kup
hela
seb
enzi
sa
u-1m
l/100
kg U
kuvi
kela
um
bend
eni u
laph
e no
kugu
la k
wen
yong
o.
• 2.
5ml/1
00kg
. Isex
way
iso!
Isilw
ane
sing
afa
uma
sijo
vwe
ngom
uthi
ow
eqile
.
!
ARC-Onderstepoort Veterinary Institute
44 � Izeluleko�zokuqinisekisa�ukuthi�imfuyo�yakho�iphilile
Imininingwane yezifo nokwelashwa kwazo
Igam
a le
sifo
Izim
paw
uO
koku
vike
laO
kokw
elap
ha
Isifo
sen
yong
o (G
alls
ickn
ess)
In
kom
o ep
hila
yo
Izim
paw
u zi
fana
nez
ikam
bend
eni n
gaph
andl
e ko
kuth
i aw
ukho
umch
amo
obom
vu. I
silw
ane
siny
ukel
wa
ukus
hisa
kom
zim
ba (4
0-44
oC) f
uthi
si
ngav
umi u
kudl
a.
Siya
khat
hala
, sila
le p
hans
i sip
hefu
mul
ele
phez
ulu.
Izin
kom
azi z
inga
yeka
nok
ukhi
pha
ubis
i ziz
ace.
Inga
phak
athi
lom
lom
o, is
ikhu
mba
esi
duza
ne
nam
ehlo
kan
ye n
otel
etel
e ku
shin
tsha
um
bala
us
uka
ube
mhl
ophe
ugc
ine
usuq
anda
.
Isilw
ane
sihl
ala
siso
ngel
ene
sino
bulo
ngw
e ob
uqan
da n
okun
sund
u ob
uqin
ile.
Um
a se
sigu
la k
akhu
lu u
kush
isa
kuye
hla
kube
ok
ujw
ayel
ekile
, kug
cine
sek
weh
le k
akhu
lu.
Inko
mo
esifi
le
Igaz
i lal
enko
mo
aliji
yi.
Inga
phak
athi
lesi
fuba
liba
um
bala
oqa
nda,
no
ma
kube
khon
a uk
uba
bom
vana
nob
a uk
uba
bom
vu o
kugq
amile
.
Inya
ma
iyap
haph
athe
ka.
Isib
indi
siy
avuv
uka
sibe
saw
olin
tshi
um
bala
.
Isik
hwam
a se
nyon
go s
iyav
uvuk
ala
kant
i uk
etsh
ezi l
wen
yong
o lu
yash
ints
ha lu
be
umba
la o
luhl
aza
ngok
ugqw
alile
.
Ubu
bend
e bu
yavu
vuka
la b
utha
mbe
.
Am
anko
nyan
e ag
ula
kanc
ane
bese
aya
sind
a fu
thi a
yago
mek
a um
a ez
alel
we
enda
wen
i
enam
ikha
za a
thw
ala
lesi
sifo
. U
ngaw
adip
hi a
man
kony
ane
aman
cane
. Kum
ele
atho
le
ukul
unyw
a am
ikha
za
esem
anca
ne k
anca
ne k
odw
a uq
haph
ele
ukut
hi u
mbe
le
wam
atho
le a
wul
imal
i.
Izilw
ane
zing
agon
ywa
kodw
a ku
nzim
a uk
ugci
na u
mjo
vo
ngak
ho-k
e ku
balu
leki
le u
kuth
i uy
ivum
ele
imfu
yo y
akho
ibe
nem
ikha
za u
kuze
am
asos
ha a
yo
omzi
mba
akw
azi u
kum
elan
a ne
zifo
.
Izilw
ane
zidi
phe
uma
kune
sidi
ngo
ngap
hand
le
ngap
hand
le u
ma
kugc
wal
e am
akhi
zane
em
ibel
eni n
goba
iy
alim
ala.
Um
a is
ilwan
e si
bula
we
isifo
se
nyon
go d
ipha
um
zim
ba w
aso
ukuz
e ub
ulal
e am
akhi
zane
ng
oba
uma
unga
kwen
zi lo
khu,
am
akhi
zane
azo
thel
ela
ezin
ye
izilw
ane.
Laph
a in
kom
o ng
okuy
ijova
esi
cuts
hini
ng
ozifo
zonk
e os
eben
za n
goku
shes
ha
njen
ge Te
rram
ycin
100
nom
a i
Hi-T
et 1
20, i
zins
uku
ezin
tath
u no
ma
useb
enzi
se u
mut
hi o
njen
ge Te
rram
cyn
LA e
sebe
nza
isik
hath
i esi
de e
ncel
eka
kanc
ane
kanc
ane.
Izik
ali a
zifa
ni, z
iya
ngoh
lobo
lom
jovo
ow
uthe
ngile
.
Isik
ali s
e H
i-Tet
120
:
• U
mjo
vo o
jovw
a es
icut
shin
i.
• 1m
l/10k
g w
esis
indo
esi
phila
yo.
• Jo
va iz
insu
ku e
zint
athu
zila
ndel
ana.
• Kh
umbu
la u
kung
ajov
i won
ke
umjo
vo e
ndaw
eni e
yodw
a. –
U
ngam
ane
ujov
e ng
o 20
ml i
ndaw
o ng
ayin
ye u
be u
sujo
va k
wen
ye.
Emin
ye im
ithi
yok
wel
apha
I-Im
izol
e: 2
.5m
l/100
kg, i
laph
a ne
sifo
se
nyon
go. I
mith
i ele
kele
layo
: Vita
min
B
com
plex
.
Imith
i evu
sele
la u
mzi
mba
nje
nge
Phos
amin
e no
ma
iMet
astim
izoq
inis
a am
athu
ba o
kuth
i isi
lwan
e si
lula
me.
Kum
ele
isilw
ane
sina
keke
lwe.
Asi
nikw
e um
phem
e uk
uze
sing
atho
lwa
ilang
a ne
zim
vula
, kuh
lale
kuk
hona
am
anzi
am
anin
gi a
hlan
zeki
le o
kuph
uza.
45Izeluleko�zokuqinisekisa�ukuthi�imfuyo�yakho�iphilile
Imininingwane yezifo nokwelashwa kwazo
Igam
a le
sifo
Izim
paw
uO
koku
vike
laO
kokw
elap
ha
Imfu
dum
alo
(S
wea
ting
sic
knes
s)
Um
fane
kiso
21:
Inko
mo
enes
ifo se
mfu
dum
alo
iba
iman
zi e
duze
kw
amad
lebe
nas
ebus
wen
i lap
ho
isila
hlek
elw
e kh
ona
uboy
a vi
.
Lesi
sifo
sid
alw
a ub
uthi
ob
utho
laka
la k
wim
ikha
za
ethi
ze. I
zink
omo
ziya
gula
bes
e zi
ba n
okus
hisa
.
Izilw
ane
ziba
nes
ikhu
mba
es
ivun
dile
em
va k
wen
dleb
e,
nang
emuv
a kw
aman
qina
na
phak
athi
kw
emile
nze
enge
muv
a. Z
iqot
huka
ub
oya
zivu
vuka
le e
mlo
nyen
i na
sem
ehlw
eni.
Lesi
sifo
sidl
ange
ka
khul
u ku
suka
nge
nyan
ga
kaM
asin
gana
kuy
a ku
Nda
sa.
Lobu
man
zi o
buse
- silw
anen
i ak
uwon
a um
julu
ko.
Lesi
sifo
sip
hath
a ka
khul
u iz
ilwan
e ez
inen
yang
a ey
odw
a ku
ya k
wez
ingu
-9.
Isik
hum
ba s
onke
kuy
enze
ka
sith
inte
ke. I
sikh
umba
si
yaxe
buka
kuv
uze
ubom
vu
esik
hum
beni
esi
bhib
hile
.
Um
a in
kom
o ya
kho
inge
nwa
ilesi
sifo
kus
ho u
kuth
i uyi
yeka
ib
e ne
mik
haza
em
inin
gi
kakh
ulu.
Les
isifo
sid
alw
a im
ikha
za.
Kum
ele
imfu
yo y
akho
ibe
nem
ikha
za k
odw
a hh
ayi e
yeqi
le.
Dip
ha iz
ilwan
e za
kho
uma
zine
mik
haza
em
inin
gi n
oma
kany
e ng
enya
nga
phak
athi
ku
kaJa
nuw
ari k
uya
kuN
dasa
ok
uyis
ikha
thi o
kuva
me
ngas
o im
ikha
za.
Ijove
ezi
cuts
hini
ngo
zifo
zon
ke
i- Te
rram
ycin
LA
nom
a i-H
itet
200
LA, i
-Met
astim
kan
ye n
e Vi
tam
in B
com
plex
.
• Is
ikal
i seM
etas
tim: 5
ml
• Is
ikal
i seV
it B
com
plex
: 5m
l.
• Is
ikal
i seV
it A
or M
ultiv
ite: 2
ml
Isik
ali s
eHi-T
et 2
00 L
A:
• U
jovo
ezi
cuts
hini
.
• 1m
l/10k
g is
isin
do e
siph
ilayo
.
• Ph
inda
um
jovo
em
va
kwez
insu
ku e
zint
athu
um
a ku
nesi
ding
o.
Khum
bula
uku
ngaj
ovi
ngap
hezu
kuk
a-20
ml e
ndaw
eni
eyod
wa,
jova
um
uthi
osa
lilile
kw
enye
ingx
enye
yom
zim
ba.
Gci
na iz
ilwan
e em
thun
zini
, uz
iphe
am
anzi
ahl
anze
kile
ns
ukuz
onke
. Sus
a yo
nke
imik
haza
enk
one
ngez
andl
a,
unga
khoh
lwa
ngap
hans
i ko
msi
la.
46 � Izeluleko�zokuqinisekisa�ukuthi�imfuyo�yakho�iphilile
Imininingwane yezifo nokwelashwa kwazo
Igam
a le
sifo
Izim
paw
uO
koku
vike
laO
kokw
elap
ha
Isifo
sam
aqhu
qhum
ba
(Lum
py s
kin
dise
ase)
Um
fane
kiso
22:
Ink
onya
ne e
lines
ifo
sam
aqhu
qhum
ba vi
i .
Isilw
ane
siya
shis
a si
julu
ke.
Am
aqhu
qhum
ba a
linga
nise
lwa
kuhh
afu
kuya
kum
asen
timith
a am
ahla
nu a
vum
buka
es
ikhu
mbe
ni s
esilw
ane.
Izilw
ane
ezin
alok
hu k
ugul
a zi
ba
nem
ilenz
e eb
uhlu
ngu
futh
i zi
xhug
e. A
maq
hubu
ayo
ma
abe
izin
gweg
qwe,
ezi
xebu
kayo
.
Izilo
nda
ezin
gam
aqhu
qhuv
a em
asen
deni
zin
gaqe
da in
zalo
, ka
nti i
ngab
ulal
a iz
ingx
enye
no
ma
yonk
e im
ibel
e.
Am
aqhu
bu a
ngap
haka
thi
esilw
anen
i aba
nge
isifo
sa
map
haph
u.
Izin
kom
o ku
mel
e zi
gony
we
min
yaka
yon
ke n
gom
uthi
w
okug
omel
a is
ikhu
mba
es
inam
aqhu
bu (L
umpy
Ski
n D
isea
se V
acci
ne).
Um
jovo
kub
a u5
ml n
gaph
ansi
kw
esik
hum
ba.
Lesi
sifo
asi
laph
eki k
odw
a un
gavi
kela
uku
thi i
silw
ane
sing
enw
e ok
unye
uku
gula
ng
okus
ijova
nge
pen
cilli
n et
hola
kala
kud
okot
ela
wez
ilwan
e no
ma
kuse
tshe
nzis
e i T
erra
myc
in e
sebe
nza
isik
hath
i es
ide
etho
laka
la e
mak
hem
isi
emfu
yo.
Izilw
ane
ezig
ulay
o ku
mel
e zi
nikw
e um
phem
e, a
man
zi
aman
ingi
kan
ye n
okud
la
okul
uhla
za o
kuqu
kete
iz
iqin
isam
zim
ba u
Vita
min
A.
Um
jovo
weV
itam
in A
: 2m
l
47Izeluleko�zokuqinisekisa�ukuthi�imfuyo�yakho�iphilile
Imininingwane yezifo nokwelashwa kwazo
Igam
a le
sifo
Izim
paw
uO
koku
vike
laO
kokw
elap
ha
Izin
sum
pa (W
arts
)
Um
fane
kiso
23:
Izi
nsum
pa e
khal
eni l
enko
mo
viii .
Zim
bili
izin
hlob
o za
maq
huqh
umba
ez
ijway
elek
ile. E
linye
libu
keka
liq
inile
kan
ti el
inye
libu
keka
lin
tofo
ntof
o.
Lezi
zin
sum
pa z
ithol
akal
a em
qale
ni y
ezin
kom
o ez
isen
cane
kan
ye n
asem
ibel
eni
yezi
nkom
azi,
ikak
hulu
kazi
lezo
ez
imith
i oko
kuqa
la.
Lezi
zin
sum
pa z
izip
hele
la
ngok
waz
o.
Izilw
ane
ezin
ingi
zig
cina
zi
ngas
amilw
a ila
maq
hubu
um
a zi
khul
a ka
nti a
ziph
elel
ela
won
a.
Sika
idla
nzan
a le
zins
umpa
uk
uze
zoph
e uk
uze
igci
wan
e liz
onge
na k
wim
gudu
ye
gazi
. Lok
hu k
usuk
umis
a am
asos
ha o
mzi
mba
oku
yiw
o aw
asha
bala
lisay
o.
48 � Izeluleko�zokuqinisekisa�ukuthi�imfuyo�yakho�iphilile
Imininingwane yezifo nokwelashwa kwazo
Igam
a le
sifo
Izim
paw
uO
koku
vike
laO
kokw
elap
ha
Um
qhaq
haze
lo
(Hea
rtw
ater
)
Um
fane
kiso
24:
Uku
gula
oku
jway
ele
ukub
onak
ala
esilw
anen
i esi
ngen
we
umqh
aqha
zelo
ix.
Isilw
ane
esip
hila
yo
Am
agci
wan
e ad
ala
lesi
sifo
af
afaz
wa
imik
haza
enk
one.
Am
azin
yane
afa
em
va k
osuk
u ku
ya e
zins
ukw
ini e
zim
bili
kuya
kw
ezin
hlan
u um
a is
inge
nwe
ilesi
sifo
.
Ekug
cine
ni ik
hom
bisa
izim
paw
u zo
kudl
uthu
leka
nok
unya
kaza
kw
emile
nze
seng
athi
isho
va
ibha
yise
kili,
ikha
nda
lidon
sele
ka
emuv
a la
pho
isilw
ane
siya
phan
si.
Isilw
ane
eses
ifile
U
kets
hezi
olu
ning
i esi
khw
amen
i se
nhliz
iyo,
em
apha
shin
i, es
ifube
ni k
anye
nas
esis
win
i.
Uku
vike
la u
mqh
aqha
zelo
, za
ma
ukun
akek
ela
izilw
ane
ngok
uthi
zib
e ne
mik
haza
em
balw
a ez
oba
khon
a ng
aso
sonk
e is
ikha
thi.
Uku
diph
a ka
nye
ngen
yang
a um
a si
nem
ikha
za e
min
ingi
ku
zosi
za u
kuvi
kela
um
qhaq
haze
lo.
Am
anko
nyan
e az
alel
we
enda
wen
i ene
sifo
so
mqh
aqha
zelo
aya
gom
eka
uma
nje
enga
dish
elw
anga
im
ikha
za e
sem
anca
ne.
Um
a is
ilwan
e si
bule
we
umqh
aqha
zelo
, sid
iphe
uk
uze
ubul
ale
imik
haza
em
zim
beni
was
o ng
oba
inga
se it
hele
le e
ziny
e iz
ilwan
e.
Yela
pha
isilw
ane
sing
akak
hom
bisi
iz
impa
wu
zoku
gula
.
Sebe
nzis
a um
uthi
onc
elek
a ng
okus
hesh
a eg
azi w
enhl
obo
ye-O
xyte
trac
yclin
e nj
enge
Te
rram
ycin
100
izin
suku
ezi
ntat
hu
zila
ndel
ana
nom
a um
uthi
om
usha
ob
izw
a ng
eDox
ycyl
ine.
Jova
em
than
jeni
um
a un
gakw
azi k
odw
a un
gajo
va n
asez
icub
ini.
Isik
ali s
omjo
vo a
sifa
ni k
uya
ngok
uthi
use
benz
isa
mup
hi
umjo
vo.
Isik
ali s
eDox
ycyl
ine:
4m
l/100
kg
Isik
ali s
eHi-T
et 1
20:
• U
mjo
vo o
jovw
a ez
icut
shin
i.
• 1m
l/10k
g is
isin
do e
siph
ilayo
.
• Jo
va iz
insu
ku e
zila
ndel
anay
o ez
inta
thu.
Khum
bula
uku
thi u
ngaj
ovi i
ndaw
o ey
odw
a ng
awo
won
ke u
mut
hi
enda
wen
i eyo
dwa
– ku
ngco
no
useb
enzi
se u
20m
l end
awen
i ng
ayin
ye.
Izifo
nok
ugu
la o
kuh
lase
la k
akh
ulu
izin
kom
o n
ezim
buzi
49Izeluleko�zokuqinisekisa�ukuthi�imfuyo�yakho�iphilile
Imininingwane yezifo nokwelashwa kwazo
Igam
a le
sifo
Izim
paw
uO
koku
vike
laO
kokw
elap
ha
Isifo
sez
inso
(Pul
py k
idne
y)Is
ilwan
e es
iphi
layo
Le
si s
ifo s
idal
wa
igci
wan
e el
ihla
la li
khon
a es
isw
ini s
emvu
kod
wa
elid
ala
ukug
ula
ngap
hans
i kw
ezim
o ez
ithiz
e nj
engo
kush
ints
ha
kwed
lelo
, uku
khat
hala
, kan
ye n
okus
hint
sha
koku
dla
noku
fakw
a um
uthi
wez
ikel
emu.
Lelig
ciw
ane
elis
esis
win
i lik
hiqi
za u
phoy
izen
i os
ibul
alay
o is
ilwan
e.
Izim
paw
u az
ifani
– k
wez
inye
izik
hath
i iz
imvu
zith
olak
al s
eziv
ele
zizi
fele
, kw
ezin
ye
izkh
athi
zib
ukek
a zi
khat
hele
, zik
hom
bise
uk
ukhu
baze
ka, z
iqul
eke,
nom
a zi
phef
umul
e ka
nzim
a, z
ijuze
am
athe
futh
i zih
ude.
Oku
nye
ziba
nez
impa
wu
zoku
ngaz
inzi
, zid
luth
uke
umzi
mba
, zig
aye
amaz
inyo
, ziju
ze a
mat
he,
kuny
akaz
e iz
icub
u zo
mzi
mba
kuz
e ku
be z
iyaf
a.
Isilw
ane
esifi
leIs
idum
bu s
ibol
a m
asin
yane
kan
ti ku
ba
noko
pha
kwen
hliz
iyo
nom
qala
. Am
apha
phu
aba
nega
zi e
linin
gi is
ikhw
ama
senh
liziy
o ku
yenz
eka
sibe
nok
etsh
ezi.
Izin
so z
ibuk
eka
zikh
ukhu
mel
e, z
iwum
bala
obo
mvu
ogq
wal
ile
nom
a ne
zins
undu
oku
phap
hath
ekile
zib
olile
. Ku
yenz
eka
zigc
wal
e ig
azi.
Gom
a am
azin
yane
ng
eEnt
erot
oxae
mia
Vac
cine
(u
land
elis
e ng
omjo
vo
onez
isek
eli m
zim
ba.)
ube
usup
hind
a uk
ugom
a yo
nke
imin
yaka
.
Nik
a 1m
l isi
lwan
e ng
asin
ye
phan
si k
wes
ikhu
mba
.
Asi
laph
eki l
esis
ifo –
siv
ikel
e ng
okug
oma.
Izifo
nok
ugu
la o
kuh
lase
la k
akh
ulu
izim
buzi
nez
imvu
50 � Izeluleko�zokuqinisekisa�ukuthi�imfuyo�yakho�iphilile
Imininingwane yezifo nokwelashwa kwazo
Igam
a le
sifo
Izim
paw
uO
koku
vike
laO
kokw
elap
ha
Uku
qoth
uka
kwem
vu
(She
ep s
cab)
Um
fane
kiso
25:
Izi
mpa
wu
zoku
qoth
uka
kwem
vu.
Lesi
isifo
sez
imvu
esi
thel
elan
a ka
lula
sid
alw
a iz
imun
ca g
azi
ezin
cane
(Pso
ropt
es o
vis)
ez
ihla
la e
sikh
umbe
ni.
(Idal
a ut
way
i ezi
mbu
zini
)
Isilw
ane
esip
hila
yoIz
intw
ala
ezin
cane
ez
inga
bona
kali
ngam
ehlo
en
yam
a lu
phila
ngo
kudl
a is
ikhu
mba
, lus
enze
silu
me,
ku
qoth
uke
uboy
a, s
ixeb
uke
futh
i siz
ace.
Qik
elel
a uk
uthi
izim
buzi
ne
zim
vu e
zina
lesi
fo a
zizu
li zi
hlal
a nd
awon
ye u
kuze
zi
ngas
abal
alis
i isi
fo.
Gci
na i
zim
vu n
ezim
buzi
es
ezila
shiw
e ku
mas
hedi
na
mad
lelo
ang
athe
lele
kile
ng
okuf
a
Hla
nza
zonk
e iz
into
ez
ithel
elek
ile iz
ithut
hi, i
msh
ini
yoku
gund
a ub
oya
bezi
mvu
ne
zim
pahl
a zo
kugq
oka
zabe
lusi
ng
esib
ulal
i mag
ciw
ane.
Laph
a zo
nke
izilw
ane
ezig
ulay
o (n
ezilw
ane
ezik
e za
hlan
gana
na
lezo
ezi
gula
yo) n
gom
uthi
ob
halis
iwe.
Sebe
nzis
a im
ithi e
bhal
isiw
e ku
balw
a ku
yo le
na e
land
elay
o;
amad
iphu
afa
na n
e Ta
ktik
TR
Catt
le D
ip k
anti
nem
ijovo
efa
na
no P
aram
ax n
o D
ecto
max
eq
uket
he i-
Iver
mec
tin n
ayo
iyas
eben
za.
ARC-Onderstepoort Veterinary Institute
51Izeluleko�zokuqinisekisa�ukuthi�imfuyo�yakho�iphilile
Imininingwane yezifo nokwelashwa kwazo
Igam
a le
sifo
Izim
paw
uO
koku
vike
laO
kokw
elap
ha
Uku
xhug
a ok
uham
bisa
na
nam
athu
mba
nok
ubol
a kw
ezin
selo
(L
impi
ng a
ssoc
iate
d w
ith
absc
esse
s an
d fo
ot ro
t)
Uku
vuvu
ka e
zins
elw
eni
okus
hisa
yo, o
kuno
bom
vu fu
thi
okub
uhlu
ngu.
Kw
ezin
ye iz
ikha
thi
lam
athu
mba
aya
qhum
a aj
uze
ubom
vu.
Ung
aziv
umel
i izi
mbu
zi n
ezim
vu
zim
e em
anzi
ni n
oma
odak
eni
isik
hath
i esi
de
Dip
ha iz
inse
lo u
kuze
ubu
lale
im
ikha
za
Jway
ela
ukuh
lola
izim
buzi
ne
zim
vu z
akho
uku
thi a
zina
yo
yini
imik
haza
, ika
khul
ukaz
i lez
o ez
ixhu
gayo
.
Kany
e ng
enya
nga
hlan
za iz
ibay
a.
Vula
ithu
mba
ulik
hiph
e bo
nke
ubom
vu u
ma
selin
omba
la o
qand
a no
ma
uma
selit
ham
bile
.
Sebe
nzis
a ira
zor e
bilis
iwe
ukus
ika
ithum
ba. S
eben
zisa
isip
etu
nom
a ut
hele
am
anzi
abi
lisiw
e af
udum
ele
anos
awot
i om
ning
i (is
ipun
i si
kasa
wot
i enk
omis
hini
) nom
a uf
ake
i iod
ine
esilo
nden
i.
Futh
a ns
ukuz
onke
nge
sifu
tho
sezi
lond
a nj
enge
Wou
ndse
pt P
lus
nom
a io
dine
. Sig
cine
siv
ulek
ile
isilo
nda
ukuz
e so
phe
bonk
e ub
omvu
.
Shis
a no
ma
ugqi
be o
kuse
benz
isile
us
ula
ubov
u ng
oba
kung
athe
lela
ez
inye
izilw
ane
naba
ntu.
Bilis
a in
sing
o nj
alo
ngap
ham
bi
koku
ba u
yise
benz
ise
uma
isik
e ya
sets
henz
isw
a.
Laph
a ng
okus
eben
zisa
i-o
xyte
trac
yclin
e et
hath
a is
ikha
thi e
side
nom
a i-T
erra
myc
in
(1m
l/10k
g) u
ma
isim
o si
sibi
ka
khul
u.
52 � Izeluleko�zokuqinisekisa�ukuthi�imfuyo�yakho�iphilile
Imininingwane yezifo nokwelashwa kwazo
Igam
a le
sifo
Izim
paw
uO
koku
vike
laO
kokw
elap
ha
Izik
elem
u ez
ihla
sela
ub
ucho
pho
(T
apew
orm
cys
ts in
the
brai
n)
Kune
zink
omba
zok
uthi
im
pahl
a ili
mel
e um
qond
o,
isib
onel
o nj
e, ih
amba
id
ilaya
.
Nqa
mul
a im
pilo
yez
ikel
emu
ezin
gam
abha
nde.
U
ngal
okot
hi u
phak
ele
izin
ja z
akho
ubu
chop
ho
nom
a ik
hand
a el
inga
phek
iwe
nom
a el
inga
phek
isis
iwe.
Phuz
isa
izin
ja z
akho
um
uthi
wez
ikel
emu
okun
gena
ni n
jalo
em
va k
wez
inya
nga
eziw
u 6.
El
apha
won
ke u
mhl
ambi
wak
ho n
gom
uthi
of
anel
e um
a ku
nezi
mpa
wu
zoku
gula
ozi
bona
yo.
Asi
laph
eki l
esi s
ifo u
ma
seku
bona
kala
izim
paw
u.
Nga
khok
e gc
ina
izim
vu,
izim
buzi
kan
ye n
ezin
ja
zakh
o zi
ngen
azo
izik
elem
u.
Utw
ayi/
ukhw
ekhw
e (M
ange
)
Imfa
neki
so 2
6: I
zim
paw
u zo
tway
i x .
Utw
ayi l
wen
za iz
ilwan
e zi
qoth
uke.
Vike
la le
si s
ifo n
goku
diph
a ng
edip
hu e
fane
le
uma
kune
zim
paw
u zo
tway
i end
awen
i.Jo
va is
ilwan
e es
inge
nwe
ukug
ula
ngem
ithi
enje
nge
Dec
tom
ax n
oma
udip
he n
ge T
riatix
Kub
e am
athi
sipu
ni a
mab
ili
ngam
anzi
ang
ango
5 lit
ha
nom
a D
azze
l.
53Izeluleko�zokuqinisekisa�ukuthi�imfuyo�yakho�iphilile
Imininingwane yezifo nokwelashwa kwazo
Igam
a le
sifo
Izim
paw
uO
koku
vike
laO
kokw
elap
ha
Am
agon
wan
ana
(Orf
)
Um
fane
kiso
27:
Izi
mpa
wu
zam
agon
wan
ana
xi.
Izilo
nda
ezifa
na
nezi
nsum
pa e
zind
eben
i na
sekh
alen
i nas
eduz
ane
kom
lom
o ik
akhu
luka
zi
emaz
inya
neni
ezi
mvu
ne
zim
buzi
kan
ye
nase
mib
elen
i yon
ina.
Aku
gony
we
won
ke a
maz
inya
ne
uma
sezi
zale
zon
ke iz
ilwan
e ku
leso
sikh
athi
.
Indl
ela
yoku
gom
a:
that
ha in
alid
i ew
ugqi
nsi (
18ge
ji)
uyifa
ke e
mut
hini
, ube
usu
jova
is
ilwan
e ph
ansi
kw
esik
hum
ba
ekhw
aphe
ni.
Futh
a in
gxen
ye y
omzi
mba
ehl
asel
ekile
ng
esifu
tho
se io
dine
nsu
kuzo
nke.
A
mak
hekh
eba
ezilo
nda
anga
than
jisw
a ng
ovas
elin
a no
ma
igle
selin
a uk
uze
isilw
ane
sikw
azi u
kudl
a.
Isex
way
iso!
Gqo
ka a
mag
lavu
ng
oba
lesi
sifo
si
yam
thel
ela
umun
tu e
zand
leni
.
!
54 � Izeluleko�zokuqinisekisa�ukuthi�imfuyo�yakho�iphilile
Imininingwane yezifo nokwelashwa kwazo
Igam
a le
sifo
Izim
paw
uO
koku
vike
laO
kokw
elap
ha
Ulim
u ol
uhla
za
(Blu
eton
gue)
Izim
vu z
inge
nwa
kalu
la y
ilesi
fo k
odw
a iz
imbu
zi z
iyam
elan
a na
so.
Um
fane
kiso
28:
Izi
nkom
ba z
esifo
solim
u O
luhl
aza
xii .
Uku
phef
umul
ela
phez
ulu
ngen
xa y
esifo
sam
apha
phu
okuh
olel
a ek
ushi
ntsh
eni
kom
bala
olw
elw
esin
i lw
esik
hum
ba lu
belu
hlaz
a ku
hle
kwes
ibha
kabh
aka.
Izin
daw
o ez
ishi
ntsh
a um
bala
inga
phak
athi
la
mak
hala
, ise
duze
kw
ameh
lo
kany
e ne
ngap
haka
thi l
omlo
mo
okug
cina
ngo
kuth
i nal
o ul
imu
lush
ints
he u
mba
la.
Am
ajoy
inti
abuh
lung
u,
ikak
hulu
kazi
imile
nze
nom
gogo
dla.
Kuy
enze
ka is
ilwan
e si
gaqe
nga
mad
olo
sihl
ale
sile
le
phan
si.
Isilw
ane
siya
yeka
uku
dla
nesi
su
siye
ke u
kuny
akaz
a.
Isilw
ane
siya
lizw
ela
ilang
a am
adle
be a
hlal
e ef
udum
ele
futh
i ep
huzi
.
Gom
a ik
akhu
luka
zi iz
imvu
za
kho
ukuz
ivik
ela
kule
sisi
fo
yonk
e im
inya
ka e
ntw
asah
lobo
ng
oba
lesi
sifo
sifa
fazw
a uh
lobo
lu
kam
iyan
e.
Ham
bisa
izim
vu n
ezim
buzi
ez
inda
wen
i ezi
phak
eme
laph
o om
iyan
e be
ngeb
anin
gi k
hona
.
Laph
a is
ifo s
amap
haph
u ng
omut
hi o
nguz
ifo z
zonk
e –
njen
ge Te
rram
ycin
ese
benz
a is
ikha
thi e
side
enc
elek
a ka
ncan
e uy
iphi
nde
ngem
uva
kwez
insu
ku
ezin
tath
u si
ze s
ilula
me
isilw
ane.
Isik
ali:
Im
vu e
ndal
a/im
buzi
5m
l em
va
kwez
insu
ku e
zint
athu
nja
lo
ezic
utsh
ini.
Ubu
hlun
gu u
ngab
uqed
a ng
e as
pirin
(am
aphi
lisi a
mab
ili
ngos
uku)
Nom
a us
eben
zise
um
jovo
w
esic
ubu
i-Phe
nylb
utaz
one
u-5m
l ng
osuk
u.
Laph
a is
isu
nge
Met
astim
nom
a i P
hosa
min
e St
imul
ans
5ml
ngos
uku,
ula
phe
noku
zwel
a ila
nga
ngok
ubek
a is
ilwan
e em
thun
zini
.
55Izeluleko�zokuqinisekisa�ukuthi�imfuyo�yakho�iphilile
Imininingwane yezifo nokwelashwa kwazo
Igam
a le
sifo
Izim
paw
uO
koku
vike
laO
kokw
elap
ha
Utw
ayi (
Man
ge)
Isik
hum
ba s
esilw
ane
sibu
keka
si
mah
oloh
olo,
silu
nyw
a fu
thi
siph
apha
thek
ile.
Laph
a iz
ingu
lube
ezi
gula
yo
uzih
luka
nise
nez
iphi
layo
.La
pha
ngom
uthi
ofa
nele
, pha
kath
i ko
mjo
vo (i
sibo
nelo
, i-Iv
omec
1m
l no
33kg
nga
phan
si k
wes
ikhu
mba
) no
ma
ophu
zway
o no
ma
idip
hu.
Erys
ipel
as
(Dia
mon
d sk
in d
isea
se)
Um
fane
kiso
29:
Ind
lela
am
asha
nda
abuk
eka
ngay
o xi
ii .
Izim
paw
u ku
balw
a ku
zo
okus
amas
hand
a am
isis
e ok
wed
ayim
ane
amak
hulu
ab
omvu
esi
khum
beni
.
Ingu
lube
iba
nom
khuh
lane
.
Gom
a iz
ingu
lube
nge
Far
row
sure
Pl
us B
(isi
kalo
5m
l) no
ma
iSuv
axyn
PL
E+B
(isik
ali 5
ml)
– lo
khu
kugo
ma
kula
pha
izifo
ezi
ntat
hu.
Amac
hwan
e ez
ingu
lube
: wag
ome
enez
inya
nga
eziy
isith
upha
, uw
aphi
nde
emva
kw
enya
nga.
Izin
kunz
i ezi
khul
ile: Z
igom
e nj
alo
emva
kw
ezin
yang
a ez
iyis
ithup
ha.
Izim
anzi
: Zig
ome
futh
i pha
kath
i kw
eson
to e
lilod
wa
nam
atha
thu
ziza
lile.
Gci
na iz
indl
u zi
hlan
zeki
le,
uhlu
kani
se iz
ilwan
e ez
iphi
layo
kw
ezig
ulay
o.
Laph
a ng
ezila
pha
mag
ciw
ane
(P
enic
illin
).
Izifo
ezi
phat
ha
izin
gulu
be
56 � Izeluleko�zokuqinisekisa�ukuthi�imfuyo�yakho�iphilile
Imininingwane yezifo nokwelashwa kwazo
Igam
a le
sifo
Izim
paw
uO
koku
vike
laO
kokw
elap
ha
Lept
ospi
rosi
sIz
impa
wu
umkh
uhla
ne
onok
ushi
sa, u
kung
afun
i uku
dla,
uk
uphu
nza,
uku
lahl
ekel
wa
igaz
i, am
achw
ane
aphu
nzw
a es
eqin
ile,
ukun
gam
ithi/u
kung
abam
bi
ezin
sika
zini
.
Gom
a iz
ingu
lube
nge
Far
row
sure
Plu
s B
(isik
alo
5 m
l) no
ma
iSuv
axyn
PLE
+B (i
sika
lo
5 m
l) –
lom
uthi
wok
ugom
a ul
apha
izifo
ez
inta
thu.
Gom
a iz
ingu
lube
nge
Far
row
sure
Plu
s B
(isik
alo
5ml)
nom
a iS
uvax
yn P
LE+B
(isi
kalo
5m
l) –
lokh
u ku
gom
a ku
laph
a iz
ifo e
zint
athu
.
Amac
hwan
e ez
ingu
lube
: wag
ome
enez
inya
nga
eziy
isith
upha
, uw
aphi
nde
emva
kw
enya
nga.
Izin
kunz
i ezi
khul
ile: Z
igom
e nj
alo
emva
kw
ezin
yang
a ez
iyis
ithup
ha.
Izim
anzi
: Zig
ome
futh
i pha
kath
i kw
eson
to
elilo
dwa
nam
atha
thu
ziza
lile.
Laph
a ng
ezila
pha
mag
ciw
ane.
Porc
ine
parv
ovir
us
Iman
zi e
gula
yo n
geke
imith
e ko
dwa
izol
okhu
ikho
mbi
sa
ukul
unge
la u
kukh
wel
wa.
Gom
a iz
ingu
lube
nge
Far
row
sure
Plu
s B
(isik
alo
5ml)
nom
a iS
uvax
yn P
LE+B
(isi
kalo
5m
l) –
lokh
u ku
gom
a ku
laph
a iz
ifo e
zint
athu
.
Amac
hwan
e ez
ingu
lube
: wag
ome
enez
inya
nga
eziy
isith
upha
, uw
aphi
nde
emva
kw
enya
nga.
Izin
gulu
be ze
zind
una:
Zig
ome
njal
o em
va
kwez
inya
nga
eziy
i6.
Izim
anzi
: Zig
ome
futh
i pha
kath
i kw
eson
to
elilo
dwa
nam
atha
thu
ziza
lile.
Gci
na iz
indl
u zi
hlan
zeki
le, u
hluk
anis
e iz
ilwan
e ez
iphi
layo
kw
ezig
ulay
o.
Asi
laph
eki l
esi s
ifo.
57Izeluleko�zokuqinisekisa�ukuthi�imfuyo�yakho�iphilile
Imininingwane yezifo nokwelashwa kwazo
Igam
a le
sifo
Izim
paw
uO
koku
vike
laO
kokw
elap
ha
Uvo
lom
isa
/ Iny
ukha
sela
(N
ewca
stle
Dis
ease
)
Um
fane
kiso
30:
Izi
nkom
ba z
esifo
uVo
lom
isa/
uSig
adla
xiv .
Ilesi
sifo
kup
hela
ese
nza
izin
kukh
u zi
hleh
lele
ny
ova
maz
iham
ba.
Izin
kukh
u zi
phef
umul
a ka
nzim
a ng
emilo
mo
zikh
amis
ile.
Am
afiny
ila a
nam
fuka
yo
aphu
ma
emlo
mye
ni
futh
i kuy
enze
ka z
ikak
e iz
itibh
ili e
zinc
ombo
.
Emva
kw
esik
hath
i in
kukh
u iy
akhu
baze
ka.
Izin
kukh
u ez
inin
gi
ezin
genw
a ile
sifo
ziy
afa.
Gom
a ng
e La
Sot
a no
ma
i- N
D
Clon
e 30
.
Indl
ela
yoku
gom
a:
• Bi
lisa
20 w
amal
itha
aman
zi
uwal
inde
aph
ole.
• N
cibi
likis
a ip
hilis
i lok
ugom
a:
– Ku
5 w
amal
itha
uma
izin
kukh
u zi
ngap
hans
i ku
ka 5
0
– 10
wam
alith
a um
a iz
inku
khu
ziph
akat
hi k
uka
50 n
o100
.
– 20
wam
alith
a um
a iz
inku
khu
zing
aphe
zu k
uka
100
bird
s.
• Vu
mel
a iz
inku
khu
ziph
uze
lokh
u ok
uxub
ile e
ngak
aphe
li am
ahor
a am
abili
uku
xubi
le.
• Va
lela
izin
kukh
u ng
ayiz
olo
ebus
uku
uzin
cish
e am
anzi
uk
uze
zinx
anw
e zi
wup
huze
w
onke
um
uthi
.
Ayila
phek
i inu
khas
eli/v
olom
isa.
Izin
kukh
u ez
igul
ayo
kuye
nzek
a zi
ngen
we
ezin
ye iz
ifo z
ona
ezila
phek
ayo.
Ezin
ye iz
inku
khu
ezin
ovol
omis
a/ny
ukha
seli
ziya
lula
ma.
Uku
zisi
za z
ilaph
e ng
e iT
erra
myc
in P
owde
r nom
a i-C
osum
ix P
lus
nom
a i-C
olip
rim.
Isik
ali s
eTer
ram
ycin
Pow
der:
• Xu
ba 4
am
athi
sipu
ni a
ngaq
ongi
le k
umal
itha
angu
7 a
man
zi.
• Yi
pha
izin
kukh
u ka
nye
nam
anzi
oku
phuz
a iz
insu
ku e
ziyi
sith
upha
em
va k
okuz
inci
sha
aman
zi n
jalo
eku
seni
.
Isik
ali s
eCos
umix
Plu
s:
• U
ma
uzop
ha iz
inku
khu
ezik
hulil
e xu
ba u
-1.5
g na
man
zi a
ngu-
1.5
wam
alith
a (it
hisp
uni
eliq
ongi
le k
umal
itha
amah
lanu
am
anzi
).
• Ip
ha iz
inku
khu
izin
suku
ezi
suka
kw
ezin
tath
u ku
ya k
wez
iyis
ithup
ha, n
jalo
uqa
le
ngok
uzin
cish
a am
anzi
eku
seni
am
ahor
a am
balw
a.
Colip
rim:
• Ith
isip
uni e
lilod
wa
kum
alith
a am
abili
am
anzi
.
• Iip
huzi
swa
izin
kukh
u iz
insu
ku e
zint
athu
kuy
a kw
eziy
isith
upha
em
anzi
ni o
kuph
uza,
em
va
koku
zinc
isha
am
anzi
nja
lo e
kuse
ni.
Izifo
ezi
hla
sela
izin
kukh
u
58 � Izeluleko�zokuqinisekisa�ukuthi�imfuyo�yakho�iphilile
Imininingwane yezifo nokwelashwa kwazo
Igam
a le
sifo
Izim
paw
uO
koku
vike
laO
kokw
elap
ha
Upo
kisi
(Fow
l Pox
)
Um
fane
kiso
31:
Ink
ukhu
eno
poki
si xv
.
Izilo
nda
zith
olak
ala
ezin
daw
eni
ezih
luke
ne e
zine
sikh
umba
eb
usw
eni.
Kuqa
la k
unga
mac
hash
aza
apha
phat
heki
le k
utsh
ints
he k
ube
ncom
bo k
ube
seku
vuvu
kala
ng
apha
mbi
kok
uba
kom
e ku
be
uqw
eqw
e.
Izilo
nda
ezim
bi e
ziqa
nda
ziya
mila
em
lony
eni n
akuq
hoqh
oqho
. Lo
khu
kuyi
ngoz
i kun
gada
la
noku
thi s
ilwan
e si
cina
ne s
ife.
Vike
la is
ifo n
goku
gom
a ng
e Fo
wl
Pox
Vacc
ine.
Sebe
nzis
a is
ipet
u uk
uxub
a uk
utsh
ezi k
anye
nom
uthi
oy
iqhw
a. C
obho
za in
alid
i eng
u 14
/15
igej
i em
uthi
ni u
be u
sujo
va
inku
khu
etha
ngen
i ung
asho
ni
ukud
lula
3m
m.
Kuph
akan
yisw
a uk
uthi
izin
kukh
u zi
gony
we
zise
nam
ason
to
amat
hath
u ku
ya k
wan
gu 1
2 ko
dwa
nezi
nkuk
hu e
zind
ala
zing
agon
ywa.
Um
a zi
gony
iwe
ziyo
vike
leka
impi
lo y
azo
yonk
e.
Hlu
kani
sa iz
inku
khu
ezig
ulay
o uk
uze
kung
asab
alal
i isi
fo.
Ung
agom
i nge
sikh
athi
so
kubh
ebhe
thek
a no
ma
uma
kusa
nda
kudl
ula
lesi
fo.
Asi
laph
eki l
esifo
kod
wa
umfu
yi
anga
sebe
nzis
a is
ifuth
o se
-Iodi
ne
ezilo
nden
i uku
nqan
da u
kuhl
asel
a kw
ezin
ye iz
ifo.
59Izeluleko�zokuqinisekisa�ukuthi�imfuyo�yakho�iphilile
Imininingwane yezifo nokwelashwa kwazo
Igam
a le
sifo
Izim
paw
uO
koku
vike
laO
kokw
elap
ha
Gum
boro
I-G
umbo
ro ic
inde
zela
am
asos
ha
omzi
mba
bes
e na
yo in
kukh
u ik
hom
bise
uku
phat
hwa
ezin
ye
izifo
.
Gom
ela
i-Gum
boro
.La
pha
izifo
ezi
ngen
a ng
enxa
ye
Gum
boro
ngo
kuse
benz
isa
imith
i efa
na n
o Co
liprim
nom
a i-C
osum
ix P
lus.
Uhu
do lw
ezin
kukh
u (D
iarr
hoea
in fo
wls
)Ik
hole
ra y
ezin
kukh
u:Iz
inku
khu
ziya
shis
a zi
qhaq
haze
le.
Ziph
uza
aman
zi a
man
ingi
. A
mafi
nyila
aph
uma
ngom
lom
o.
Zihu
da is
itibh
ili e
size
nza
sam
anzi
es
ineg
azi.
Kuva
me
ukut
hi z
iphi
le
usuk
u ol
ulod
wa
kuya
kw
ezin
e.
Ezig
ula
isik
hath
i esi
de s
iba
nezi
nkom
ba z
omkh
uhla
ne,
ukuv
uvuk
ala
kwam
ajoy
inti
amap
hiko
kan
ye n
awe
mile
nze.
Ziya
xhug
a na
map
hiko
ale
nge.
Uhu
do (C
occi
dios
is):
Uku
gula
kw
esis
u kw
enza
uhu
do
lube
neg
azi.
Izin
kukh
u zi
yaze
la
zing
ayin
geni
eyo
kudl
a.
Hlu
kani
sa e
zigu
layo
kw
ezip
hila
yo
ukuz
e un
qand
e uk
wan
da k
wes
ifo.
Laph
a ng
e Co
sum
ix P
lus
nom
a Co
liprim
.
Isik
alo
se C
osum
ix P
lus:
• Iz
inku
khu
ezin
dala
: xub
a 1.
5g
kum
alith
a an
gu 1
.5 a
man
zi.
(ithi
sipu
ni e
liqon
gile
lixu
tshw
a na
mal
itha
amah
lanu
am
anzi
).
• N
ikez
a iz
inku
khu
izin
suku
ez
inta
thu
kuya
kw
eziy
isth
upha
ix
utsh
we
nam
azi e
mva
ko
kuzi
ncis
ha a
man
zi a
mah
ora
amba
lwa
ekus
eni.
Colip
rim:
• Ith
isip
uni e
lilod
wa
kum
alith
a am
abili
am
anzi
.
• Iip
huzi
swa
izin
kukh
u iz
insu
ku
ezin
tath
u ku
ya k
wez
iyis
ithup
ha
eman
zini
oku
phuz
a, e
mva
ko
kuzi
ncis
ha a
man
zi n
jalo
ek
usen
i.
60 � Izeluleko�zokuqinisekisa�ukuthi�imfuyo�yakho�iphilile
Imininingwane yezifo nokwelashwa kwazo
Igam
a le
sifo
Izim
paw
uO
koku
vike
laO
kokw
elap
ha
Am
abat
ha
(Bum
ble
foot
)
Um
fane
kiso
32:
Am
abat
ha xv
i .
Inku
khu
iyax
huga
ngo
nyaw
o ol
ulod
wa
okud
alw
a uk
uvuv
ukal
a kw
enga
phan
si k
onya
wo
lway
o.
Kuth
olak
ala
uqw
eqw
e ol
unsu
ndu
map
haka
thi n
enga
phan
si
lony
awo,
nob
ovu
kuye
nzek
a bu
vuze
kul
eyon
daw
o.
Uku
hlan
zeka
kub
alul
ekle
. Iz
inku
khu
ezig
ulay
o ku
mel
e zi
gcin
we
zodw
a, e
mva
kok
uhla
nza
izin
yaw
o za
zo, k
umel
e us
hise
no
ma
ugqi
be lo
kho
obuk
usen
zisa
uk
uze
unga
fafa
zi u
kugu
la.
Uqw
eqw
e ku
mel
e lu
susu
swe
kuhl
anzw
e na
lend
awo
evuv
ukel
e ifa
kwe
i-iod
ine
nom
a is
ipiri
thi.
Ubo
mvu
kum
ele
bukh
anyw
e es
ilond
eni –
ung
avul
a im
bobo
um
a ku
khon
a Is
idin
go. F
aka
i-iod
ine
kule
yom
bobo
.
Boph
a is
ilond
a uv
alel
ele
inku
khu
ehho
kwen
i elin
otsh
ani.
Ung
ashi
ntsh
a ib
hand
ishi
em
va
kwez
insu
ku e
zint
athu
kuy
a kw
ezin
e. Ij
ove
ngo-
½m
l ngo
zifo
zo
nke
once
leka
kan
cane
ega
zini
on
jeng
e-Te
rram
ycin
LA
ese
benz
a ka
ncan
e ez
icut
shin
i jov
a et
hang
eni l
enku
khu.
61Izeluleko�zokuqinisekisa�ukuthi�imfuyo�yakho�iphilile
Imininingwane yezifo nokwelashwa kwazo
Igam
a le
sifo
Izim
paw
uO
koku
vike
laO
kokw
elap
ha
Okh
upe
(Mit
es)
Um
fane
kiso
33:
Uny
awo
lwen
kukh
u ed
liwa
okhu
phe
xvii .
Kune
zinh
lobo
ezi
mbi
li zo
khup
he,
ilezi
ezi
hlal
a em
lenz
eni w
enku
khu
nale
zo e
zihl
ala
emzi
mbe
ni w
ayo.
Okh
uphe
olu
hlal
a em
lenz
eni
wen
kukh
u ng
apha
nsi
kwes
ikhu
mba
say
o lu
yenz
e ib
e m
ahol
ohol
o fu
thi i
xhug
e.
Ukh
uphe
olu
bom
vu lu
ncan
e ka
khul
u, lu
bona
kala
lulu
hlaz
ana
nom
a lu
bova
na u
ma
selu
ncel
e ig
azi l
enku
khu.
Luhl
ala
ezin
dlin
i, lu
cash
e em
ifant
win
i.
Hla
nza
indl
u ye
zink
ukhu
nja
lo,
uyifu
the
nge
Karb
aspr
ay.
Gco
ba i-
Benz
yl b
enzo
ate
emile
nzen
i. U
ngay
ithen
ga
ekhe
mis
i lap
ho y
aziw
a ng
e A
scab
iol,
eset
shen
zise
lwa
ukul
apha
utw
ayi e
zing
anen
i.
Vuvu
zela
iKar
badu
st e
zink
ukhw
ini
bese
ufu
tha
nge
Karb
aspr
ay.
Izin
kukh
u un
gazi
laph
a ng
okuv
uvuz
ela
iKar
badu
st
esak
eni,
uzifa
ke p
haka
thi k
odw
a ik
hand
a lib
e ng
apha
ndle
kw
esak
a.
Ung
azifu
thi
izin
kukh
u ng
e Ka
rbas
pray
.
!
62 � Izeluleko�zokuqinisekisa�ukuthi�imfuyo�yakho�iphilile
Imininingwane yezifo nokwelashwa kwazo
Igam
a le
sifo
Izim
paw
uO
koku
vike
laO
kokw
elap
ha
Imik
haza
yez
inku
khu
(Tam
pans
)
Um
fane
kiso
34
: Is
ithom
be
sohl
obo
lwek
hiza
ne
olut
hola
kala
en
kukh
win
i xviii
.
Inku
khu
iyap
haph
athe
ka,
kwen
zeke
ikhu
baze
ke.
Am
atam
pan
izim
unca
gazi
ez
ihlo
bene
nem
ikha
za.
Iluhl
azan
a ok
usam
pung
a ic
asha
en
dlin
i yez
inku
khu.
Ihla
sela
eb
usuk
u ku
phel
a.
Hla
nza
indl
u ye
zink
ukhu
nja
lo
uyifu
the
nge
Karb
aspr
ay.
Sebe
nzis
a i-K
arba
dust
bes
e ut
hela
i-K
arba
spra
y en
dlin
i yez
inku
khu
uma
kuna
lem
ikha
za.
Izin
kukh
u un
gazi
laph
a ng
okuv
uvuz
ela
iKar
badu
st e
sake
ni
loku
dla,
uzi
fake
pha
kath
i kod
wa
ikha
nda
libe
ngap
hand
le k
wes
aka.
Th
ela
ikar
badu
st e
sake
ni b
ese
uziv
uvuz
ela.
Am
azen
ze a
lum
ayo
(Bit
ing
lice)
Um
fane
kiso
35
: Is
ithom
be
sokh
uphe
obu
lum
a
izin
kukh
u xi
x .
Izim
paph
e zi
yaqo
thuk
a, in
kukh
u iq
othu
ke e
mzi
mbe
ni w
onke
.H
lanz
a in
dlu
yezi
nkuk
hu n
jalo
uy
ifuth
e ng
e Ka
rbas
pray
. Se
benz
isa
i-Kar
badu
st b
ese
uthe
la
i-Kar
basp
ray
endl
ini y
ezin
kukh
u um
a ku
nale
mik
haza
.
Izin
kukh
u un
gazi
laph
a ng
okuv
uvuz
ela
iKar
badu
st e
sake
ni
loku
dla,
uzi
fake
pha
kath
i kod
wa
ikha
nda
libe
ngap
hand
le k
wes
aka.
Ung
azifu
thi
izin
kukh
u ng
e Ka
rbas
pray
.
Ung
azifu
thi
izin
kukh
u ng
e Ka
rbas
pray
.
! !
63Izeluleko�zokuqinisekisa�ukuthi�imfuyo�yakho�iphilile
Imininingwane yezifo nokwelashwa kwazo
Igam
a le
sifo
Izim
paw
uO
koku
vike
laO
kokw
elap
ha
Isim
oliy
a
(Afr
ican
Hor
se S
ickn
ess)
Um
fane
kiso
36:
Ihha
shi e
linok
ugul
a kw
amah
hash
i liv
uvuk
ele
ngen
hla
kwam
ehlo
xx.
Lesi
isifo
esi
thw
alw
a iz
inam
buza
ne
ezin
cane
ezi
lum
ayo.
Les
i sifo
si
vam
e um
a se
kuyo
phel
a ih
lobo
no
ma
ekw
indl
a.
Isifo
sib
onak
ala
ngez
indl
ela
ezah
luke
ne, o
kung
aba
ukus
hisa
, uk
ophe
la n
gaph
akat
hi o
lwel
esin
i ol
usem
lony
eni,
ukuv
uvuk
ala
ngap
hans
i kw
esik
hum
ba e
khan
da
(ikak
hulu
nga
phez
u kw
ameh
lo)
nam
anzi
em
apha
shin
i (ok
uban
ga
ikhi
qize
am
agw
ebu
emak
hale
ni,
ihha
shi l
inga
phef
umul
i kah
le).
Imva
ma
ihha
shi l
igci
na n
goku
fa.
Gom
a m
inya
ka y
onke
ngo
mjo
vo
wok
ugom
a le
si s
ifo.
Um
gom
o ud
ayis
wa
ngem
ijovo
em
ibili
ehl
uken
e (A
HS
I ne
AH
S II)
ok
umel
e uj
ove
ugqa
gqan
ise
ngam
ason
to a
mat
hath
u. U
jova
ng
apha
nsi k
wes
ikhu
mba
.
Am
ahha
shi a
kum
ele
agom
e ek
uqal
eni k
weh
lobo
(ngo
-Mfu
mfu
ku
ya k
u Lw
ezi).
Kod
wa
qini
seki
sa
ukut
hi u
yaw
agom
a am
ahha
shi
min
yaka
yon
ke n
oma
ngab
e se
sidl
ulile
isik
hath
i esi
beki
we.
Um
jovo
kum
ele
uhla
le
kwis
iqan
disi
kw
ingx
enye
eph
olile
ye
siqa
ndis
i.
Kulu
khun
i ukw
elap
ha, f
uthi
ku
yabi
za. I
hhas
hi e
linal
esi s
ifo
aliv
amile
uku
sind
a. L
esi s
ifo
asiq
edw
a ng
emijo
vo e
ngoz
ifo
zonk
e.
Uku
gula
/Izifo
ezi
phat
ha
amah
has
hi
64 � Izeluleko�zokuqinisekisa�ukuthi�imfuyo�yakho�iphilile
Imininingwane yezifo nokwelashwa kwazo
Igam
a le
sifo
Izim
paw
uO
koku
vike
laO
kokw
elap
ha
Am
arab
i (Ra
bies
)
Um
fane
kiso
37:
Inj
a en
amar
abi xx
i .
Iyas
hint
sha
indl
ela
inja
ezi
phat
ha
ngay
o, ib
a no
laka
nom
a ib
e na
mah
loni
.
Ezin
ye iz
impa
wu
ilezi
:
• U
kung
akw
azi u
kudl
a no
kugw
inya
.
• U
kuvu
za a
mat
he.
• U
kuhl
ala
ikha
mis
ile.
• U
kuxh
uga
noku
ngak
waz
i uk
uzim
ela.
• U
kufa
pha
kath
i kw
ezin
suku
ezi
nhla
nu k
uya
kwez
iyis
khom
bisa
.
Um
gom
o iw
ona
wod
wa
ovik
ela
lesi
sifo
.
Imid
lwan
e ku
mel
e ig
onyw
e is
enez
inya
nga
ezin
tath
u ku
ya
kwez
iyis
ithup
ha ib
uya
inik
we
imith
i yok
uyis
imam
isa
(boo
ster
) zi
ngak
aphe
li iz
inya
nga
eziy
i-9
emva
kok
ugon
ywa.
Zonk
e iz
inja
kum
ele
zigo
nyw
e m
inya
ka y
onke
.
Lesi
sifo
siy
abul
ala.
Asi
laph
eki.
Use
kela
(Dis
tem
per)
Izin
ja e
zing
enw
e uk
ugul
a zi
khom
bisa
lezi
zim
paw
u ez
iland
elay
o. A
mafi
nyila
aph
uma
emeh
lwen
i na
sem
akha
leni
:
• U
hudo
.
• U
kuny
akaz
a nj
alo
kwez
icub
u zo
mzi
mba
.
• U
kuph
elel
wa
aman
dla
noku
fa.
Izin
ja e
zinc
ane
zing
enw
a um
khuh
lane
, ziy
eke
ukud
la.
Awuk
ho u
mut
hi w
okug
omel
a le
si
sifo
esi
fafa
zwa
imik
haza
.
Lesi
sin
ganq
andw
a ng
okug
eza
inja
ikhi
shw
e zo
nke
izim
unca
gazi
.
Xhum
ana
nodo
kote
la b
ezilw
ane
mas
isha
uku
ze u
thol
e is
elul
eko
njen
goba
lesi
sifo
sid
lond
loba
la
mas
isha
.
Le s
ifo s
iyaj
ovel
wa
kuph
ela
kodw
a um
a kw
eqis
we
isik
ali i
yafa
leyo
nja.
Lesi
sifo
si
hlas
ela
ezin
ye iz
ilwan
e ka
nye
naba
ntu
– uh
ulum
eni
ophe
the
ukul
awul
wa
kwal
esi s
ifo.
!
65Izeluleko�zokuqinisekisa�ukuthi�imfuyo�yakho�iphilile
Imininingwane yezifo nokwelashwa kwazo
Igam
a le
sifo
Izim
paw
uO
koku
vike
laO
kokw
elap
ha
Isic
hene
ne (B
iliar
y)
Lesi
sifo
sip
hath
a zo
nke
izin
ja
akun
anda
ba u
kuth
i zin
emin
yaka
em
inga
ki. I
sifo
esi
vele
siq
ham
uke
nje
futh
i sin
aman
dla.
Izin
kom
ba il
ezi:
• U
kung
akut
hand
i uku
dla.
• U
kuny
uka
kwam
azin
ga o
kush
isa
omzi
mba
.•
Izin
sini
ezi
phap
hath
ekile
.•
Uku
ba b
utha
ka.
• U
kufa
.
Awuk
ho u
mut
hi
wok
ugom
ela
lesi
sifo
es
ifafa
zwa
imik
haza
.
Lesi
sin
ganq
andw
a ng
okug
eza
inja
ik
hish
we
zonk
e iz
imbu
ngul
u.
Xhum
ana
nodo
kote
la w
ezilw
ane
mas
isha
uk
uze
utho
le is
elul
eko
njen
goba
lesi
sifo
si
dlon
dlob
ala
mas
isha
.
Le s
ifo s
iyaj
ovel
wa
kuph
ela
kodw
a um
a kw
eqis
we
isik
ali i
yafa
leyo
nja.
Parv
o Vi
rus
Izin
ja e
zise
ncan
e ez
inga
kago
nyw
a iz
ona
ezis
engo
zini
yok
unge
nwa
ilesi
sifo
.
Izim
paw
u yi
lezi
:
• U
mkh
uhla
ne.
• U
kung
akut
hand
i uku
dla.
• U
kuph
alaz
a ka
khul
u.•
Uhu
do o
lunu
kayo
olu
gcin
a se
lune
gazi
.•
Uku
phel
elw
a am
anzi
em
zim
beni
.•
Uku
ba b
utha
ka.
• Si
fe.
Uku
gom
a iy
ona
ndle
la e
ngco
no
kuna
zo z
onke
yo
kugw
ema
lesi
sifo
.
Gom
a in
ja
isen
ezin
yang
a ez
imbi
li ku
ya
kwez
inta
thu
uphi
nde
emva
kw
enya
nga
eyod
wa.
Inja
egu
layo
kum
ele
inik
we
okup
huzw
ayo
okun
ama
elec
trol
ytes
kuf
akw
e ng
e dr
iphu
no
ma
iphu
zisw
e ng
omlo
mo.
Um
uthi
ow
enzi
wa
ekha
ya w
okub
uyis
ela
aman
zi e
mzi
mbe
ni:
• Ith
isip
uni e
lilod
wa
likas
awot
i na
mat
hisp
uni
angu
8 k
ashu
kela
elit
heni
lam
anzi
. Nik
eza
10
kuya
ku
20m
l nja
lo n
ge h
ora
emlo
nyen
i.•
Inja
kum
ele
ipha
thw
e ka
hle
ihla
le if
udum
ele.
• A
map
heph
a as
hint
shw
e nj
alo
ngen
xa
yohu
do.
Utw
ayi
Bhek
a is
igab
a es
ikhu
lum
a ng
ezifo
ez
ipha
tha
izim
buzi
nez
imvu
.
66 � Izeluleko�zokuqinisekisa�ukuthi�imfuyo�yakho�iphilile
Uhlelo lokugoma imfuyo
Uhlelo lokugoma imfuyo
Uhlelo lokugoma izinkomo
Lolu uhlelo lokugoma lulandelwa kumhlambi oyekeleliwe.
5
Inyanga Uhlobo Lomgomo
January/Masingana
February/Nhlolanja • Nika amankonyane umuthi wezikelemu ikakhulu izingcili (tapeworm) nama-roundworm.
March/Ndasa • NgoMashi 15: Goma amankonyane ezinsikazi azalwe ngokuqala kukaJulayi noDisemba wonyaka odlule ngomgomo wokuvikela ukuphunza okuthelelanayo – umuthi i-Brucella S19 ungasetshenziswa ezilwaneni eziphakathi kwezinyanga ezine kuya kweziyi-8.
• Thena amathole ongeke uwasebenzisele ukwandisa umhlambi (sebenzisa i-Burdizzo).
April/Mbasa • Goma zonke isilwane ngomgomo womkhonywana nonqasha
• Phinda ugome amankonyane ngemva kwezinyanga ezintathu ngomgomo womkhonywana
• Phuzisa amankonyane umuthi wezikelemu ezingamabhande neziyizinsugulo
• Phuzisa zonke izinkomo umuthi wezikelemu zesibindi ngaphandle kwamankonyane
• Phuzisa zonke izinkomazi ezizacile ngomuthi wezikelemu eziyizinsungulo
• Qala ukuphakela itswayi lasebusika.
May/Nhlaba
June/Nhlangulana
July/Ntulikazi
August/Ncwaba • Goma zonke izilwane ngomjovo wamaqhuqhumba esikhumba (lumpy skin).
• Isincomo: Sebenzisa umgomo oxube i-vibrosis ne leptospira emhlambini wonke.
September/Mandulo • Mhlaka 15 Septhemba: Goma izithole ezizalwe kusuka ngoJanuwari kuya kuJuni ngomjovo wokuphunza okuthelelanayo (umjovo i-Brucella S19 usetshenziswa ezitholeni ezinezinyanga ezine kuya kwezingu-8).
• Thena amathole ongeke uwasebenzisele ukwandisa umhlambi (sebenzisa i-Burdizzo).
• Nika umhlambi wonke – ngaphandle kwamankonyane – phuzisa umuthi wezikelemu zesibindi.
• Phuzisa izinkomo ezondile umuthi we-zikelemu eziyinsungulo.
October/Mfumfu • Qala ukunika imfuyo ukudla kwasehlobo.
November/Lwezi
December/Zibandlela
(Lusungulwe nguJoanne Mann, DAEARD)
Qaphela: Kungadingeka ukuba ugomele ezinye izifo, ngokwezifo ezivame endaweni ofuye kuyo – xhumana nodokotela wezilwane uma ufuna ulwazi.
67Izeluleko�zokuqinisekisa�ukuthi�imfuyo�yakho�iphilile
Uhlelo lokugoma imfuyo
Uhlelo lokugoa olunye uhlobo lwemfuyo
Lesi sigaba sigxile ekugonyweni okubalulekile kwezimbuzi, izimvu, izinkukhu, izingulube, izinja kanye namahhashi.
Izimbuzi nezimvu
Ebaluleke kakhulu kwizimvu: Ulimu oluhlaza (Bluetongue) (nezimbuzi zingayisebenzisa)
• Goma zonke izimvu nezimbuzi minyaka yonke ngoMandulo (jova kathathu ugqagqanise ngamasonto amathathu).
Imithi yokugoma ephakanyiswayo: Pasteurella, Pulpy kidney, Clostridium, Tetanus
• Goma amazinyane ezimvu nezimbuzi uma enezinyanga ezine ngomjovo ofana ne Multivax P, uwaphinde futhi emva kwenyanga.
• Goma izimvu nezimbuzi ezikhulile kanye ngonyaka ngoMandulo uziphinde emva kwenyanga.
Izinkukhu zesintu nezamaqanda
Okubaluleke kakhulu: usigadla/ uvolomisa
• Goma zonke izinkukhu njalo emva kwezinyanga ezintathu.
Okungconywayo: Isifo i-Gumboro • Goma zonke izinkukhu emva kwezinyanga ezintathu njalo ngesikhathi ugomela uvolomisa
Izinkukhu ezingolamthuthu
Okubaluleke kakhulu: usigadla/ uvolomisa
• Thenga amatswele agonyiwe noma uwagome ngeNobilis ND Clone 30 vaccine ngesikhathi efika; aphinde ngosuku lwe18.
Okungconywayo:Isifo i-Gumboro • Goma wonke amatswele eneviki elilodwa ubudala ngeNobilis Gumboro D78 vaccine.
Izingulube
Obalulekile kwimihlambi ethanda ukuba mkhulu: Erysipelas, Parvovirus, Leptospirosis
• Goma ngomjovo olapha izifo eziningi njenge (Farrowsure plus B isikali 5ml noma kube Suvaxyn PLE+B nakhona u5ml.
Amahhashi
Okubalulekile: Isifo samahhashi African horse sickness
• Minyaka yonke, goma wonke amahhashi. • Nika umgomo wokuqala (AHS I) ngasekupheleni kukaMfumfu. Phinda
ugome okwesibili (AHS II) emva kwamasonto amathathu kuya kwamane.
Okungconywayo: Tetanus • Goma wonke amahhashi – uwaphinde njalo emva kweminyaka emihlanu.
Izinja
Okubalulekile: Amarabi • Goma imidlwane enezinyanga ezintathu kuya kweziyisithupha uphinde ugome kusuka enyangeni eyodwa kuya kwezingu 9.
• Goma zonke izinjaminyaka yonke.
Okungconywayo: Parvovirus • Goma imidlwane inezinyanga ezi2 ubudala uziphinde emva kwenyanga.
Okungconywayo: Usekela • Goma imidlwane inezinyanga ezi2 ubudala uziphinde emva kwenyanga.
Okungconywayo: Ukukhipha izikelemu
• Ukuphuzisela izikelemu imidlwane ngamaphilisi njalo ezinyangeni ezimbili kuya kwezintathu.
• Zilaphe njalo ezinyangeni eziwu6.
68 � Izeluleko�zokuqinisekisa�ukuthi�imfuyo�yakho�iphilile
Ithebula lokusiza ngezikalo zomuthi
Ithebula lokusiza ngezikalo zomuthi
Lelithebula lizokusiza ngesilinganiso sesisindo ongasisebenzisa uma ukala umuthi ozowusebenzisa ukulapha isilwane.
Uma umuthi uzonikwa inkomo, umfuyi kumele athathe abheke ukuthi leso silwane azoselapha sikhulu kangakanani ngoba inkonyane eliqeda kuzalwa alilingani nesithole kanjalo nenkomo esikhulile nayo ubukhulu bayo buhlukile. Ngokunjalo noma umuthi uzonikezwa imbuzi ubukhulu bayo kumele bubhekwe. Umfuyi usengakwazi ukubheka izisindo zezilwane ezibhalwe kulelithebula ukuze akale umuthi azozinika wona.
Kodwa kuye kube ngcono uma umfuyi ezokala isisindo sesilwane yena esebenzisa isikali noma ibhande lokukala isisindo.
6
i-Hi-tet 120
i-Hi-tet 200 LA
i-Dizene i-Veriben / i-Berenil
i-Sulfazine 16%
i-Terramycin eyimpushana encibilikayo
Uhlobo lwesilwane
Isisindo (kg)
1ml /15kg 1ml /10kg 7ml/ 100kg
5ml/ 100kg
14ml/10kg Ithisipuni/ 7kg
ml ml ml ml ml Ithisipuni
Imbuzi ezelwe 3 0.5 0.5 4 0.5
Izinyane lembuzi 20 1.5 2.0 28 3
imbuzikazi yesifazane ekhulile
40 2.7 4.0 56
Impongo 60 4.0 6.0 84
Inkonyane ezelwe 45 3.0 4.5 63 6
Inkonyane enezinyanga ezi-2 kuya kweziyi-6
100 7 10 7 5 140 14
Inkonyane enezinyanga eziyi-6 kuya onyakeni
200 13 20 14 10
Inkomo encane 350 23 35 25 18
Inkomo enkulu 500 33 50 35 25
Inkunzi enkulu 650 43 65 46 33
69Izeluleko�zokuqinisekisa�ukuthi�imfuyo�yakho�iphilile
Izithombe zicashunwe kulezindawo ezilandelayo
Izithombe zicashunwe kulezindawo ezilandelayo
i. Symptoms of Foot and mouth disease. Intervet Schering-Plough Animal Health (Website: http://www.foot-and-mouth-disease.com/Disease_and_Control/symptoms.aspx Downloaded 19/05/11). Photos: ID-Lelystad, The Netherlands.
ii. Mandibular abscess. American Society of Animal Science – Animal Science Image Gallery. NAL Image Gallery: Code 4281 (Website: http://anscigallery.nal.usda.gov/search.php Downloaded 19/05/11). Photograph by: Jeff Semler.
iii. TeARA. Diseases of sheep, cattle and deer. Mastitis. (Website: http://www.teara.govt.nz/en/diseases-of-sheep-cattle-and-deer/9/4 Downloaded 19/05/11)) (Reference: Paul Martin, Lifestyle farming in New Zealand. Nelson: Craig Potton Publishing, 2006, p. 26).
iv. Bovilis. Clinical signs of leptospirosis. (http://www.bovilis.com/diseases/leptospirosis/clinical-signs.asp Downloaded 19/05/211)
v. Grobler, WJ, Common cattle diseases in our area. (Website: http://www.proteaanimalclinic.co.za/Siektes/diseases.htm#sponssiekte Downloaded 19/05/11). Original source of photograph: Bristol Image Archives, University of Bristol, 2000.
vi. Grobler, WJ, Common cattle diseases in our area. (http://www.proteaanimalclinic.co.za/Siektes/diseases.htm#sweetsiekte). Original source of photograph: Bristol Image Archives, University of Bristol, 2000.
vii. Herenda, D., Chambers, P.G., Ettriqui, A., Seneviratna, P. and da Silva, T.J.P (2000). Manual on meat inspection for developing countries. Chapter 3: Specific diseases of cattle (Website: www.fao.org/docrep/003/t0756e/T0756E03.htm Downloaded 19/05/11).
viii. Laven, Richard. 2005. NADIS Disease bulletins. Warts (Bovine papillomatosis). (http://www.nadis.org.uk/DiseasesCattle/Warts/Warts%20in%20Cattle.htm Downloaded 19/05/11).
ix. Vatta, A.F., Abbott, M.A., de Villiers, J.F., Gumede, S.A., Harrison, L.J.S., Krecek, R.C., Letty, B.A., Mapeyi, N. and Pearson, R.A. 2007. Common Diseases and Conditions: Heartwater in Goatkeepers’ Animal Health Care Manual. Agricultural Research Council. ISBN-13 978-1-86849-352-4. (Website: http://www.arc.agric.za/home.asp?pid=3974 Downloaded 19/05/11)
x. Do your own vet work. 2009. (Website: http://vetwork.blogspot.com/2009/02/goat-mange.html Downloaded 19/05/11).
xi. Vatta, A.F., Abbott, M.A., de Villiers, J.F., Gumede, S.A., Harrison, L.J.S., Krecek, R.C., Letty, B.A., Mapeyi, N. and Pearson, R.A. 2007. Common Diseases and Conditions: Orf in Goatkeepers’ Animal Health Care Manual. Agricultural Research Council. ISBN-13 978-1-86849-352-4. Photo: Jenny Turton. (Website: http://www.arc.agric.za/home.asp?pid=3974 Downloaded 19/05/11)
70 � Izeluleko�zokuqinisekisa�ukuthi�imfuyo�yakho�iphilile
Izithombe zicashunwe kulezindawo ezilandelayo
xii. Three Rivers Veterinary Group. Blue Tongue in Sheep. (Website: http://www.threeriversvetgroup.co.uk/Blue_tongue_in_sheep.html Downloaded 19/05/11). Photo: Dr. Van Aert Marcel.
xiii. The Pig Site. Erysipelas (Website: http://www.thepigsite.com/pighealth/article/378/erysipelas Downloaded 19/05/11).
xiv. Chicken Feed: Newcastle Disease Outbreak as of April, 2003. (Website: http://www.lionsgrip.com/chickensnewcastle.html Downloaded 19/05/11)
xv. Veterinary homeopathy. Homeopathic treatment of poultry diseases. Fowlpox. (Website: Source: www.vethomopath.com/fowlpox.jpg Downloaded 19/05/11).
xvi. Backyard Poultry Info Centre. Bumblefoot. (Website: http://forum.backyardpoultry.com/viewtopic.php?f=5&t=7983344 Downloaded 19/05/11).
xvii. Feather Site. Scaly Leg Mites. (Website: http://www.feathersite.com/Poultry/Health/Dis/scaly.html Downloaded 19/05/11). Photo: Virginia Martin.
xviii. Stone, N. 2007. Common diseases of backyard poultry. External parasites. Victoria Department of Primary Industries. Note Number: AG1012 (Website: http://new.dpi.vic.gov.au/agriculture/pests-diseases-and-weeds/animal-diseases/poultry/common-diseases-of-backyard-poultry Downloaded 19/05/11).
xix. Poultry and livestock insects. Chicken lice. Clemson University Cooperative Extension Service – United States Department of Agriculture joint project. (Website: http://entweb.clemson.edu/cuentres/cesheets/poultry/ce216.jpg Downloaded 19/05/11).
xx. Beytell, A. African Horse Sickness (AHS) Research. Nelspruit Veterinary Hospital. (Website: http://www.nelvet.co.za/Article2.aspx. Downloaded 19/05/11).
xxi. Foster, F. 2010. Rabies regulations and prevention. (Website: http://www.moveoneinc.com/blog/europe/enrabies-reguations-prevention/ Downloaded 19/05/11).
Private Bag X9059Pietermaritzburg, 3200
Telephone: (033) 343 8070Fax: (033) 343 8147
Qinisekisa Ukuthi Imfuyo Yakho Iphilile
Izelu leko zoku- Izelu leko zoku-
Lishicilelwe abomnyango wakwa KZN DAEARD neMRDT 2011