ZMIANY

W PROCEDURZE KARNEJ

2014

3

Szkoa Policji w Pile

ZMIANY

W PROCEDURZE KARNEJ

listopad 2014

Skad, redakcja jzykowa, projekt okadki: Waldemar Hauja

Druk:

Lilla Bukaha

Wydawnictwo Szkoy Policji w Pile Wydanie I

Druk: Pracownia poligraficzna SP w Pile

Pia 2014

5

Spis treci

Wstp ............................................................................................................................. 7 Jerzy Powiecki

I. Przyczyny, idea i oglna charakterystyka zmian w k.p.k. ........................................ 9 Roman Wojtuszek

II. Zmiany w przepisach regulujcych zasady procesowe ........................................... 15 Anna Rudnicka, Krzysztof Sawicki

III. Postpowanie dowodowe ............................................................................................ 29 Jolanta Curyo, Aneta Wrblewska

IV. Prawa i obowizki stron w postpowaniu przygotowawczym ............................... 41 Hanna Bigielmajer, Aneta Wrblewska, Krzysztof Wrblewski

V. Zmiany w formach postpowania przygotowawczego ............................................ 83 Roman Wojtuszek

VI. Zmiany w przepisach o rodkach przymusu procesowego ..................................... 91 Marzena Brzozowska, Dawid Zakowicz

VII. Mediacja oraz tryby konsensualne w postpowaniu karnym .............................. 107 Agnieszka Choromaska, Krzysztof Jwicki, Monika Porwisz

VIII. Czynnoci zwizane z zakoczeniem postpowania przygotowawczego ............. 115 Magorzata Hauchszulz, Zbigniew Maecki

Bibliografia ................................................................................................................ 143

Zaczniki .................................................................................................................. 145

7

WSTP

Podpisana w dniu 17 padziernika 2013 r. przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej ustawa o zmianie ustawy Kodeks postpowania karnego oraz niektrych innych ustaw z 27 wrzenia 2013 r. jest efektem prac Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Karnego podjtych w 2012 roku. Nowelizacja w swojej istocie modyfikuje dotychczasowy model polskiego pro-

cesu karnego. Ma ona wpyw na dziaalno i prac wszystkich podmiotw uczestniczcych w procesie karnym, w tym rwnie na prac Policji. Z uwagi na obszerno zmian ustawa obowizywa bdzie w zasadniczej czci od 1 lipca 2015 roku. Zmiany wprowadzone usta-w, ich istota i zakres, wywieraj znaczny wpyw na prowadzenie postpowa przygotowaw-czych przez Policj oraz realizacj czynnoci w toku postpowania karnego. W zwizku z powyszym, jednym z podstawowych zada realizowanych do pierwszej poowy 2015 roku jest przygotowanie tej suby do wdroenia nowelizacji. Majc na uwadze zakres czynnoci koniecznych do przedsiwzicia przez Policj, w ramach przygotowa Komendant Gwny Policji podj decyzj o utworzeniu zespou skupiajcego przedstawicieli Komendy Gwnej Policji i Szkoy Policji w Pile, odpowiedzialnych i zaangaowanych w proces monitorowania i wdraania zmian. Na mocy decyzji nr 170 z dnia 30 kwietnia 2014 roku powoany zosta zesp ds. monitorowania i wdraania w Policji zmian w procedurze karnej. Praca zespou skoncentrowana zostaa wok dziaa zmierzajcych w kierunku identyfikacji problemw mogcych si pojawi w praktyce po stronie Policji w zwizku z wejciem w ycie przepisw tej ustawy, proponowania i wdraania niezbdnych rozwiza w tym zakresie oraz przedsi-wzi szkoleniowych Policji. Jedn z inicjatyw z zakresu doskonalenia zawodowego jest opracowanie materiaw pomocniczych dla czonkw grupy, tzw. liderw, na potrzeby organizowanych w poszczegl-nych garnizonach i biurach warsztatw szkoleniowych. Publikacja jest spjna, w zakresie zawartoci merytorycznej, z programem dwudniowych warsztatw, opracowanym do realiza-cji przedsiwzi szkoleniowych. Publikacja stanowi zbir opracowa dotyczcych: idei i oglnych zaoe nowelizacji, zmian w zakresie zasad procesowych, postpowania dowodowego, praw i obowizkw stron w postpowaniu przygotowawczym, form postpowania przygotowawczego, rodkw przy-musu procesowego, mediacji oraz trybw konsensualnych, a take czynnoci zwizanych z zakoczeniem postpowania przygotowawczego. Opracowana zostaa z uwzgldnieniem zmian w procedurze karnej, ktre weszy w ycie z dniem 09.11.2013 r., 27.01.2014 r. oraz 02.06.2014, oczekujcych na wejcie w ycie z dniem 1 lipca 2015 r., a take zmian zawar-tych w drukach sejmowych nr 2393 oraz nr 2540.

Przebieg postpowania przygotowawczego zosta zilustrowany diagramami, odrbnie w zakresie prowadzenia postpowania przygotowawczego w formie ledztwa oraz w zakresie prowadzenia postpowania przygotowawczego w formie dochodzenia. Zabieg taki ma na celu przyblienie przebiegu postpowania, z uwzgldnieniem wariantw jego zakoczenia na r-nych etapach.

Biorc pod uwag brak moliwoci okrelenia stanu prawnego w dniu 1 lipca 2015 r., z uwagi na procedowane zmiany, opracowanie bdzie wymagao aktualizacji.

Jerzy Powiecki

8

9

Rozdzia I

PRZYCZYNY, IDEA

I OGLNA CHARAKTERYSTYKA ZMIAN W K.P.K.1

Roman Wojtuszek

W pimiennictwie karnoprocesowym od wielu lat wskazywano na liczne wady w obowizujcym w Polsce modelu postpowania przygotowawczego i sdowego2. Dostrzega-a je take praktyka. Wrd nich, zarwno przedstawiciele doktryny, jak i praktyki wymieniali: niewydolno istniejcego modelu postpowania przygotowawczego powodujc prze-

duanie caego postpowania karnego, a przez to uniemoliwiajc zakoczenie sprawy w rozsdnym terminie i naruszanie art. 6 ust. 1 Konwencji o ochronie praw czowieka i podstawowych wolnoci,

prymat postpowania przygotowawczego wobec rozprawy gwnej, poniewa wszystkie czynnoci w postpowaniu przygotowawczym s protokoowane i mog by nastpnie - i z reguy s - odtwarzane w sdzie oraz mog stanowi podstaw faktyczn orzeczenia,

wykonywanie zdecydowanej wikszoci czynnoci dowodowych w postpowaniu przy-gotowawczym i utrwalanie ich w protokoach, ujawnianych nastpnie na rozprawie i ksztatujcych dowodow podstaw orzekania3,

uzalenienie rozstrzygni sdowych od wynikw postpowania przygotowawczego i w konsekwencji wzrost znaczenia dowodw uzyskanych na tym etapie, jako przesdza-jcych o odpowiedzialnoci oskaronego,

ponawianie przez sd wszystkich czynnoci dowodowych postpowania przygoto-wawczego, co wpywa na dugo caego postpowania, gdy uksztatowanie postpowa-nia sdowego wymaga ponownego przeprowadzenia dowodw, ktre zostay ju prze-prowadzone w poprzedzajcym je stadium procesu,

brak w peni kontradyktoryjnej rozprawy gwnej, skoro przewodniczcy musi dy do wyjanienia wszystkich okolicznoci sprawy, przejmujc w ten sposb funkcje oskary-cielskie,

1 Artyku opracowany zosta na podstawie uzasadnienia do rzdowego projektu ustawy o zmianie ustawy Ko-

deks postpowania karnego, ustawy Kodeks karny i niektrych innych ustaw (druk sejmowy nr 870) oraz opinii do ustawy o zmianie ustawy Kodeks postpowania karnego oraz niektrych innych ustaw (druk senacki nr 430. 2 Patrz referat pt. Model postpowania przygotowawczego i sdowego zaprezentowany przez J. Skorupk

w dniu 30 marca 2010 podczas zorganizowanej przez Komisj Kodyfikacyjn Prawa Karnego konferencji po-wiconej podanym kierunkom zmian w dziedzinie prawa karnego procesowego, w zakresie modelu postpo-wania przygotowawczego i sdowego. 3 Dla jakoci wymiaru sprawiedliwoci istotne znaczenie ma, czy sdy opieraj swoje orzeczenia na dowodach

pierwotnych przeprowadzanych bezporednio przed sdem, czy na dowodach przeprowadzonych w postpowa-niu przygotowawczym.

10

odstpowanie na rozprawie gwnej od bezporedniego przeprowadzania dowodw i sze-rokie ujawnianie oraz wprowadzanie jako dowodw protokow policyjnych, zrwna-nych w ich znaczeniu dowodowym z protokoami prokuratorskimi i sdowymi,

moliwo ujawniania i wprowadzania do postpowania karnego, jako dowodw infor-macji uzyskanych w toku czynnoci operacyjnych.

Eliminacji wskazanych wyej problemw, a przynajmniej ich czci, ma suy, m.in. wchodzca w ycie w dniu 1 lipca 2015 r. w ycie ostatnia, zasadnicza cz ustawy z dnia 27 wrzenia 2013 roku o zmianie ustawy Kodeks postpowania karnego oraz niektrych innych ustaw

4 (Dz. z 2013 r. poz. 1247)

5.

Naley jednak pamita, e osignicie celw postpowania karnego jest moliwe wwczas, gdy proces, na wszystkich swoich etapach, toczy si sprawnie, terminowo, ryt-micznie i bez nieuzasadnionych zahamowa. Jednak jego skuteczno w duym stopniu zale-y od naleytego wypeniania obowizkw przez wszystkich uczestnikw postpowania kar-nego, a take, co jest oczywiste, przez organy procesowe.

Ustawa jest rezultatem prac Sejmu RP nad trzema projektami ustaw, tj.:

1) rzdowym projektem ustawy o zmianie ustawy Kodeks postpowania karnego, ustawy Kodeks karny i niektrych innych ustaw (druk nr 870, wpyn do Sejmu RP w dniu 8 listopada 2012 r.),

2) poselskim projektem ustawy o zmianie ustawy - Kodeks karny (druk sejmowy nr 378, wpyn do Sejmu RP w dniu 23 marca 2012 r.),

3) poselskim projektem ustawy o zmianie ustawy - Kodeks postpowania karnego oraz ustawy - Prawo o ustroju sdw powszechnych (druk sejmowy 945, wpyn do Sejmu RP w dniu 12 lipca 2012 r.)

6.

Swj pocztek miaa ona w powoanej z kocem 2009 r. Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Karnego, dziaajcej przy Ministrze Sprawiedliwoci, ktra przyja za swoje prioryte-towe zadanie przygotowanie gruntownej nowelizacji przepisw postpowania karnego7. Ko-misja uznaa, e niezbdne jest radykalne przyspieszenie i usprawnienie postpowania karne-go, przy czym powinno si to odby bez naraenia gwarancji procesowych jego uczestnikw. W pracach Komisja skoncentrowaa si na nastpujcych zagadnieniach, pozostajcych ze sob we wzajemnej korelacji: modelu postpowania sdowego w powizaniu z modelem postpowania przygoto-

wawczego,

modelu postpowania odwoawczego, stosowaniu rodkw zapobiegawczych w toku procesu karnego.

4 Niniejsz ustaw zmienia si m. in.: ustaw z dnia 20 maja 1971 r. Kodeks wykrocze, ustaw z dnia

6 czerwca 1997 r.

Kodeks karny, ustaw z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy, ustaw z dnia 10 wrzenia 1999 r. Kodeks karny skarbowy i ustaw z dnia 24 sierpnia 2001 r. Kodeks postpowania w sprawach o wykro-czenia. 5 Nadmieni naley, e aktualnie w Sejmie RP trwaj prace nad kolejnymi zmianami w procedurze karnej,

w tym tymi, ktre wprowadza wskazana wyej ustawa (druk sejmowy nr 2393). 6 Projekt poselski zmierza do wprowadzenia moliwoci oportunistycznego umorzenia postpowania w oparciu

o przesank interesu publicznego, wprowadzenia instytucji sdziego do spraw postpowania przygotowawcze-go, zmian w zakresie dostpu oskaronego do akt postpowania przygotowawczego a take przemodelowania postpowania przygotowawczego w kierunku systemu charakteryzujcego si skargowoci i wprowadzenia zmian w instytucji tymczasowego aresztowania. 7 Peny tekst dokumentu Komisji z dnia 8 grudnia 2009 roku pt.: Priorytety Komisji w dziedzinie prawa

karnego procesowego dostpny pod adresem: http://bip.ms.gov.pl/pl/dzialalnosc/komisje-kodyfikacyjne /komisja-kodyfikacyjna-prawa-karnego/komisja-kodyfikacyjna-prawa-karnego-2009-2013/konferencje/rok-

2010/download,72,5.html

11

Nadmieni naley, e Komisja Kodyfikacyjna Prawa Karnego, majc wiadomo g-bokoci koniecznych zmian, przeprowadzia szerokie konsultacje rodowiskowe, zarwno wrd teoretykw, jak i wrd praktykw wymiaru sprawiedliwoci. Pod auspicjami Komisji Kodyfikacyjnej, w Ministerstwie Sprawiedliwoci zorganizowano w 2010 r. trzy konferencje robocze, powicone kolejno: modelowi postpowania przygotowawczego i jurysdykcyjnego, stosowaniu rodkw przymusu w procesie karnym oraz modelowi kontroli instancyjnej i po-zainstancyjnej. W zakresie kadego z tematw przygotowano wstpnie dokumenty robocze, zawierajce swoiste ankiety sygnalizujce potrzeb rozstrzygnicia ujawniajcych si pro-blemw legislacyjnych. Ankiety byy podstaw ekspertyz, przygotowywanych na zlecenie Komisji przez ekspertw zewntrznych, bdcych pniej podstaw dyskusji konferencyj-nych. Analiza wynikw tych dyskusji, a take opinii zgoszonych Komisji Kodyfikacyjnej w zwizku z opublikowaniem na stronie internetowej Ministerstwa Sprawiedliwoci zaoe planowanych reform oraz wspomnianych ekspertyz, bya podstaw sformuowania wstpnych propozycji legislacyjnych, ktre nastpnie, po dyskusjach w gronie Komisji Kodyfikacyjnej, pozwoliy na sformuowanie wstpnego projektu nowelizacji kodeksu postpowania karnego i niektrych innych ustaw, ktry opublikowany zosta w lutym 2011 r. Rozpoczo to faz konsultacji rodowiskowych, w ramach ktrych zgoszono kilkaset stanowisk i opinii, ktre nastpnie poddane byy analizie przez Komisj Kodyfikacyjn. Finalnym produktem tych prac by wspomniany wczeniej rzdowy projekt ustawy o zmianie ustawy Kodeks post-powania karnego, ustawy Kodeks karny i niektrych innych ustaw (druk nr 870).

W dniu 30 marca 2010 r. odbya si zorganizowana przez Komisj Kodyfikacyjn Prawa Karnego konferencja powicona podanym kierunkom zmian w dziedzinie prawa karnego procesowego, w zakresie modelu postpowania przygotowawczego i sdowego. Podczas konferencji zaprezentowane zostay referaty8 opracowane przez: prof. dr. hab. Cezarego Kulesz pt.: Przemodelowanie postpowania karnego, prof. nadzw. dr. hab. Jerzego Skorupk pt.: Model postpowania przygotowawczego

i sdowego, SSN dr. Dariusza wieckiego pt.: Model postpowania przygotowawczego i sdowego, prof. dr. hab. Andrzeja Siemaszk pt.: Sprawno postpowa karnych w wietle danych

statystycznych, w ktrych ich autorzy przedstawili propozycje zmian modelowych, wykorzystanych w pra-cach Komisji Kodyfikacyjnej.

Oczywistym jest, e zagadnienie modelu postpowania przygotowawczego nie mogo by analizowane w oderwaniu od kwestii modelu postpowania jurysdykcyjnego, gdy jeden model determinuje drugi. W kontekcie powyszego, rozwaano: a) albo pen kontradyktoryjno postpowania sdowego z jednoczesnym zminimalizowa-

niem przygotowawczej fazy procesu,

b) albo uczynienie z postpowania sdowego w wikszym jeszcze stopniu ni obecnie eta-pu, na ktrym nastpuje jedynie bardziej lub mniej kontradyktoryjna weryfikacja materia-u dowodowego przedstawionego przez oskaryciela.

Nie budzia wtpliwoci Komisji teza, e dotychczasowy model, prbujcy czy obydwie wskazane tendencje, wyczerpa swoje moliwoci i prowadzi do nieuzasadnionego przeduania postpowania oraz do wzajemnego obciania si przez sdziw i prokuratorw odpowiedzialnoci za wynik procesu. Kada w powyszych opcji rodzia szereg kluczo-wych pyta, i tak np.:

8 Pene teksty referatw dostpne s na stronie: http://bip.ms.gov.pl/pl/dzialalnosc/komisje-kodyfikacyjne

/komisja-kodyfikacyjna-prawa-karnego/komisja-kodyfikacyjna-prawa-karnego-2009-2013/konferencje/rok-

2010/

12

w wypadku wyboru opcji a)

1. Czy moliwe jest uksztatowanie postpowania, w ktrym dowody stanowice podstaw ustale faktycznych przeprowadzane bd wycznie przed sdem, a jednie w wypadkach niecierpicych zwoki (ryzyko utraty dowodu) w postpowaniu przygotowawczym?

2. Czy w wypadku wyprowadzenia postpowania dowodowego w zasadniczej jego czci poza postpowanie przygotowawcze, konieczne jest wprowadzenie sdziego ledczego, ktry zajmowaby si gwnie stosowaniem rodkw przymusu przed wniesieniem aktu oskarenia przed sdem, ale take podejmowaby decyzje o dokonaniu czynnoci dowo-dowych niecierpicych zwoki (podsuchy, przeszukania, ryzyko utraty dowodu itd.)?

3. Czy moliwe jest zrezygnowanie ze zwrotu sprawy do postpowania przygotowawczego? 4. Czy moliwe jest zrezygnowanie z inicjatywy dowodowej sdu (dowodzenia z urzdu)? 5. Czy moliwa jest wrcz rezygnacja z wyodrbnienia postpowania przygotowawczego

jako samodzielnej fazy procesu i zrwnanie go z czynnociami o charakterze operacyj-nym?

w wypadku wyboru opcji b):

1. Czy konieczne i moliwe jest wprowadzenie sdziego ledczego i powierzenie mu prze-prowadzania w postpowaniu przygotowawczym dowodw, ktre nastpnie nie musiay-by by powtarzane przed sdem?

2. Czy moliwe i konieczne jest rozszerzenie moliwoci zwrotu sprawy do postpowania przygotowawczego (powrt zwrotu z rozprawy i z postpowania odwoawczego)?

3. W jaki sposb uksztatowa system ujawniania na rozprawie dowodw przeprowadzo-nych w postpowaniu przygotowawczym?

Odpowiedzi na te, a take inne pytania doktryny i praktyki zawiera wchodzca w lipcu 2015 r. ustawa.

Oglna charakterystyka zmian w procedurze karnej

Analiza:

materiaw Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Karnego, dokumentw z etapu rzdowych prac legislacyjnych, dokumentw z etapu prac parlamentarnych w Sejmie i w Senacie RP nad obu projektami

ustaw

wskazuje, e zasadniczym celem ustawy jest przeprowadzenie reformy postpowania karne-go. Ma ona doprowadzi do likwidacji dwch powanych problemw, z jakimi boryka si system wymiaru sprawiedliwoci w sprawach karnych: nadmiernej przewlekoci postpo-wa, a take nadmiernej dugotrwaoci stosowanego w Polsce tymczasowego aresztowania, co Trybuna Praw Czowieka w Strasburgu sygnalizuje jako polski problem o charakterze strukturalnym.

Zmiany te zmierzaj do wprowadzenia kilku zasadniczych modyfikacji o charakterze systemowym, z ktrych najwaniejsz jest przemodelowanie postpowania jurysdykcyjnego w kierunku wikszej kontradyktoryjnoci postpowania poprzez: redukcj znaczenia postpowania dowodowego prowadzonego na etapie przygotowaw-

czym z jednoczesnym zwikszeniem roli kontradyktoryjnego wyjaniania faktw przed sdem;

przemodelowanie postpowania sdowego w ten sposb, e gwny ciar postpowania dowodowego bdzie spoczywa na stronach, nie na sdzie, jak dotychczas; zdaniem ustawodawcy: sd powinien peni rol raczej biernego arbitra, ktry po przeprowadze-

13

niu przez strony dowodw, uprzednio wnioskowanych przez strony i dopuszczonych przez sd, wyda sprawiedliwe rozstrzygnicie;

wprowadzenie reguy, zgodnie z ktr sd bdzie mg przeprowadza dowd z urzdu jedynie w wyjtkowych przypadkach;

nowe zasady dopuszczania i przeprowadzania dowodw przed sdem, wprowadzenie reguy, zgodnie z ktr wraz z aktem oskarenia nie przesya si sdowi

caych akt postpowania przygotowawczego, a jedynie akta w takim zakresie, w jakim zawieraj materiay wspierajce oskarenie;

wykluczenie moliwoci dokonania zwrotu sprawy prokuratorowi w celu poszukiwania dowodw i wskazanie, e zwrot moe nastpi zwaszcza w sytuacji niedokonania w po-stpowaniu przygotowawczym czynnoci, ktre s obligatoryjne, a konwalidacja nie jest w postpowaniu sdowym moliwa lub powodowaaby znaczne trudnoci;

szeroki dostp do obrony z urzdu na etapie postpowania sdowego, niezaleny od sta-tusu materialnego oskaronego, tak by udzia obrocy sta si w postpowaniu sdowym regu.

Drug grup zmian stanowi przepisy zawierajce propozycje daleko idcych moli-woci zawierania porozumie procesowych. Maj one prowadzi do usprawnienia i przyspie-szenia postpowania, dziki stworzeniu prawnych ram szerszego wykorzystania konsensual-nych sposobw zakoczenia postpowania karnego i w szerszym zakresie wykorzystaniu idei sprawiedliwoci naprawczej, take dziki nowemu ujciu instytucji mediacji. Zmiany te obejmuj: rozszerzenie moliwoci wnioskowania przez prokuratora o skazanie bez rozprawy na

wszystkie wystpki (art. 335 k.p.k.); przyznanie oskaronemu moliwoci wnioskowania o skazanie bez przeprowadzania

postpowania dowodowego (art. 338a k.p.k. oraz w art. 387 1 k.p.k.); zabezpieczenie zasady poufnoci postpowania mediacyjnego poprzez wprowadzenie

zakazu przesuchiwania mediatora jako wiadka, co do faktw o ktrych dowiedzia si od oskaronego lub pokrzywdzonego prowadzc postpowanie mediacyjne;

moliwo nadania klauzuli wykonalnoci ugodzie zawartej w postpowaniu mediacyj-nym;

rozszerzenie prowadzenia mediacji na sprawy o wykroczenia; dodanie w kodeksie karnym nowego art. 59a, w ktrym umoliwia si umorzenie post-

powania na wniosek pokrzywdzonego, jeeli sprawca, ktry nie by uprzednio skazany za przestpstwo umylne z uyciem przemocy, naprawi szkod lub zadouczyni wyrz-dzonej krzywdzie.

Kolejna grupa zmienianych przepisw dotyczy stosowania w postpowaniu karnym rodkw zapobiegawczych, a w szczeglnoci tymczasowego aresztowania. Ustawa zawiera przepisy, ktrych celem jest ograniczenie moliwoci zbyt dugiego stosowania tymczasowe-go aresztowania, gwnie jednak do czasu wydania pierwszego wyroku w sprawie. Ustawa ma rwnie za zadanie dostosowanie polskiej procedury karnej do wymogw wynikajcych z orzecznictwa Europejskiego Trybunau Praw Czowieka, szczeglnie w zakresie przepisw dotyczcych prawa do obrony i udziau oskaronego w rozprawie gwnej.

Ustawa zmierza do zapobiegania przewlekoci postpowania, poprzez istotne zmiany polegajce na ograniczaniu skadu sdu orzekajcego zarwno na rozprawie, jak i na posie-dzeniu oraz poprzez nowy ksztat przepisw dotyczcych postpowania odwoawczego, umoliwiajcy szersze orzekanie reformatoryjne, a tym samym ograniczajcy kasatoryjno tego postpowania przyczyniajc si dotychczas do przeduania postpowania karnego.

14

W wietle zaprezentowanej oglnej charakterystyki zmian w procedurze karnej, nale-y ostronie prognozowa, e obserwowana obecnie niewydolno istniejcego modelu po-stpowania przygotowawczego, ktry w istotny sposb wpywa na przeduenie caego po-stpowania karnego, uniemoliwiajc jego zakoczenie w rozsdnym terminie, po wejciu w ycie przedmiotowej ustawy bdzie skutecznie eliminowana. Rozwizania przyjte w ustawie pozwalaj bowiem na zbudowanie nowego modelu postpowania przygoto-wawczego. Modelu, w ktrym postpowanie przygotowawcze nie bdzie penio dotychcza-sowej roli wyjaniania wszystkich okolicznoci sprawy oraz przeprowadzenia wszystkich dowodw. W postpowaniu przygotowawczym po 1 lipca 2015 roku bdzie mona tylko ustala dowody i ich tre, a ju ich przeprowadzanie nastpowa bdzie na rozprawie. W tej fazie postpowania karnego ustala si bdzie tylko, czy s podstawy do wniesienia aktu oskarenia oraz zabezpiecza dowody, ktre nie bd mogy by powtrzone na rozprawie. Bdzie ono suy prokuratorowi do podjcia decyzji co do wniesienia aktu oskarenia lub zaniechania cigania.

Niemniej odczytujc nowy model postpowania karnego, w tym jego fazy przygoto-wawczej, nie mona popenia bdu polegajcego na tym, e przykada si nowelizowane rozwizania postpowania przygotowawczego do dzisiejszego wyobraenia sposobu dziaania prokuratury i Policji, czy te do dzisiejszego sposobu poczucia instytucjonalnej odpowie-dzialnoci za wynik tego postpowania. Zarwno prokuratorzy, jaki i policjanci musz wic przej du zmian, zarwno mentaln, jak i organizacyjn, by przygotowa si do funkcjo-nowania w tym nowym modelu. Trzeba bdzie zerwa z tradycyjnym sposobem mylenia, sprowadzajcym si do przewiadczenia o koniecznoci ustalania i utrwalania wszystkiego, co jest moliwe w danej sprawie. Trzeba bdzie odrzuci zakorzeniony w praktyce policjan-tw i prokuratorw nawyk gromadzenia na etapie przedsdowym postpowania karnego penego i wyczerpujcego materiau dowodowego oraz nawyk sdziw sprowadzajcy si do oczekiwania, e postpowanie przygotowawcze byo przeprowadzone w moliwie najszer-szym zakresie.

15

Rozdzia II

ZMIANY W PRZEPISACH

REGULUJCYCH ZASADY PROCESOWE ORAZ CELE POSTPOWANIA PRZYGOTOWAWCZEGO

Anna Rudnicka, Krzysztof Sawicki

Zasada kontradyktoryjnoci, in dubio pro reo, bezporednioci, prawdy oraz celw po-stpowania w procesie karnym na podstawie nowelizacji kodeksu postpowania karnego

I. Zasada kontradyktoryjnoci, jako samodzielna dyrektywa procesu karnego odnosi si gwnie do etapu jurysdykcyjnego. Charakteryzuje si ona istnieniem co najmniej dwch stron procesowych, zainteresowanych niewtpliwie w korzystnym dla siebie wyniku post-powania, spierajcych si przed bezstronnym arbitrem i prbujcych poprzez prezentacj swoich argumentw dowie swej racji. Istot zasady staje si przyznanie rwnych uprawnie w toczcym si postpowaniu, realizowanych za pomoc zgaszania wnioskw dowodowych, uczestniczenia w czynnociach procesowych, przedstawiania argumentw dowodowych i prawnych, polemiki.

Nowe rozwizania prawne zakadaj wzmocnienie kontradyktoryjnego modelu procesu karnego, opartego na cieraniu si stron procesowych, majcych zapewnione gwarancje, jed-nakow pozycj w toczcym si postpowaniu. Organ rozstrzygajcy spr zachowa swj bez-stronny charakter, stajc si teoretycznie biernym arbitrem. Analizujc nowe regulacje w za-kresie proponowanych zmian, atwo zauway ich podobiestwo do rozwiza stosowanych w systemie anglosaskim.

Zasada kontradyktoryjnoci, jako regua opisana w art. 167 1 k.p.k., realnie wpynie na ksztat reformy procesu karnego. Bdzie ona stanowi podstaw inicjatywy dowodowej stron oraz sposobu przeprowadzania dowodw. Nowy model kontradyktoryjnoci oparty na art. 167, spowoduje aktywizowanie stron procesowych, odciajc w tej powinnoci skad orzekajcy. W ten sposb, odpowiedzialnymi za wykazywanie swego stanowiska uczyni cie-rajce si procesowo strony. Sd nie bdzie mia obowizku dowodzenia racji ktrejkolwiek z nich, penic jedynie funkcj obiektywnego i niezawisego arbitra.

Sd bdzie mg przejawia aktywno dowodow tylko w niej wskazanych przypad-kach:

1. Przeprowadzania dowodu w granicach przedstawionej przez stron tezy dowodowej. Zgodnie z treci nowego zapisu, znaczenie tej ostatniej wzronie. Dowd zostanie prze-prowadzony przez sd jedynie w zakresie ustalonej wczeniej przez stron tezy, majcej wicy charakter take dla skadu orzekajcego. Wskazanie konkretnej z nich moe ce-lowo zawa obszar aktywnoci wspomnianego organu, wpywajc jednoczenie na ob-szerno materiau dowodowego.

2. Z urzdu. Przeprowadzenie dowodu z urzdu dotyczy bdzie tylko sytuacji wyjtko-wych, uzasadnionych szczeglnymi okolicznociami sprawy. Sd bdzie musia nabra

16

przekonania co do susznoci jednej ze stron procesowych, celem wydania sprawiedliwe-go oraz odzwierciedlajcego prawd materialn rozstrzygnicia. Podejmowane dziaania nie bd mogy pozostawa w sprzecznoci z zasad in dubio pro reo, poniewa do obo-wizkw oskaryciela publicznego nalee bdzie usunicie wtpliwoci o charakterze dowodowym w przeciwnym przypadku rozstrzyga si je bdzie na korzy oskarone-go. Nie wolno jednak zapomina o naczelnej roli sdu, ktry realizuje funkcje gwaranta sprawiedliwoci. Powinien on przejawi inicjatyw dowodow w sytuacji wystpienia nieporadnoci albo pasywnoci strony postpowania. 9

Art. 167 1. W postpowaniu przed sdem, ktre zostao wszczte z inicjatywy strony, dowo-dy przeprowadzane s przez strony po ich dopuszczeniu przez prezesa sdu, przewodniczce-go lub sd. W razie niestawiennictwa strony, na ktrej wniosek dowd zosta dopuszczony, a take w wyjtkowych wypadkach, uzasadnionych szczeglnymi okolicznociami, dowd przeprowadza sd w granicach tezy dowodowej. W wyjtkowych wypadkach, uzasadnionych szczeglnymi okolicznociami, sd moe dopuci i przeprowadzi dowd z urzdu. 2. W innym postpowaniu przed sdem ni wymienione w 1 oraz w postpowaniu przygo-towawczym dowody przeprowadzane s przez organ procesowy prowadzcy postpowanie. Nie wycza to prawa do zgoszenia wniosku dowodowego przez stron.

Kolejnym zagadnieniem odnoszcym si do omawianej zasady jest problematyka do-puszczenia dowodw w procesie, realizowana w oparciu o przepisy zawarte w art. 352 i 368 k.p.k. Poprzez zabieg usunicia z nich zapisu dotyczcego dopuszczenia dowodw z urzdu (sd), ustpi si tym samym wnioskowaniu opartemu na dowodach proponowanych przez strony.

Art. 352. Przewodniczcy skadu orzekajcego po rozwaeniu wnioskw stron dopuszcza do-wody i zarzdza ich sprowadzenie na rozpraw. Przepis art. 368 stosuje si odpowiednio (przed rozpraw).

Art. 368. O przychylnym zaatwieniu wniosku dowodowego strony, ktremu inna strona nie sprzeciwia si, rozstrzyga ostatecznie przewodniczcy; w innych wypadkach sd wydaje po-stanowienie.(na rozprawie).

Istotna staa si rwnie kwestia dotyczca czynnoci przesuchania oraz kolejnoci zadawania pyta osobie badanej na rozprawie. Zasadniczo zmieni si kolejno zadawania pyta, poniewa w nowej formule skad orzekajcy znajdowa si bdzie na kocu listy i re-alizowa to uprawnienie jako ostatni. Ustawodawca przyzna w tym zakresie pierwszestwo stronom, wychodzc naprzeciw postulowanej filozofii nowego postpowania. Zgodnie z art. 171 2 k.p.k., tylko w wyjtkowych sytuacjach czonkowie skadu orzekajcego bd mogli zadawa pytania. Odstpstwem od tej reguy bdzie przeprowadzanie przez sd dowodu z urzdu na podstawie art. 167 k.p.k., kiedy jako pierwszy przesuchiwa bdzie on rdo dowodowe, a dopiero pniej zainteresowane strony.

Art. 171 2. Prawo zadawania pyta maj, oprcz podmiotu przesuchujcego, strony, obrocy, penomocnicy, biegli oraz w wyjtkowych wypadkach, uzasadnionych szczeglnymi okolicznociami, czonkowie skadu orzekajcego. Pytania zadaje si osobie przesuchiwanej bezporednio, chyba e sd lub prokurator zarzdzi inaczej.

9 K. Kiebicki, Redefinicja zasady kontradyktoryjnoci w postpowaniu karnym kilka uwag. Palestra

9-10/2013, s. 49-50.

17

Art. 370. 1. Na wezwanie przewodniczcego, po swobodnym wypowiedzeniu si osoby prze-suchiwanej, stosownie do art. 171 1, zadaj jej pytania w nastpujcym porzdku: oskary-ciel publiczny, oskaryciel posikowy, penomocnik oskaryciela posikowego, oskaryciel prywatny, penomocnik oskaryciela prywatnego, powd cywilny, penomocnik powoda cy-wilnego, biegy, (), obroca, oskarony, czonkowie skadu orzekajcego. 2. Strona przeprowadzajca dowd zadaje jako pierwsza pytania osobie przesuchiwanej. 3. W przypadku dowodu przeprowadzanego przez sd pytania osobie przesuchiwanej jako pierwsi zadaj czonkowie skadu orzekajcego. 4. Przewodniczcy uchyla pytania, o ktrych mowa w art. 171 6, lub gdy z innych powo-dw uznaje je za niestosowne.

W znowelizowanym kodeksie ulegnie modyfikacji art. 366 1 k.p.k., okrelajcy obo-wizki przewodniczcego skadu orzekajcego. W przyszoci nie bdzie on zobligowany czuwa nad wyjanieniem wszystkich istotnych okolicznoci sprawy, w tym take sprzyjaj-cych popenieniu przestpstwa. Taki zapis zwolni sd z dotychczasowej powinnoci, dajc pierwszestwo w zaprezentowaniu swoich racji stronom postpowania.

Art. 366. 1. Przewodniczcy kieruje rozpraw i czuwa nad jej prawidowym przebiegiem. 2. Przewodniczcy powinien dy do tego, aby rozstrzygnicie sprawy nastpio na pierw-szej rozprawie gwnej.

Poprzez zmiany wprowadzone w art. 391 k.p.k. zerwie si z praktyk sdowego wy-krywania sprzecznoci w dokumentacji, protokoach przesucha itp. Jeeli strona zdecyduje si na odczytanie protokou, realizujc uprawnienie inicjatywy dowodowej, powinna sama wykaza wtpliwoci lub sprzecznoci w jego treci.

Art. 391 1. Jeeli wiadek bezpodstawnie odmawia zezna () strona moe jedynie w nie-zbdnym zakresie, odczytywa tre protokow (). Po odczytaniu odpowiedniego fragmen-tu protokou strona umoliwia wiadkowi wypowiedzenie si co do jego treci i wyjanienie zachodzcych sprzecznoci. Przepisu art. 394 2 nie stosuje si. 1a. Jeeli wiadek przebywa za granic (), strona moe, jedynie w niezbdnym zakresie, odczytywa tre protokow (). 1b. W wyjtkowym wypadku, uzasadnionym szczeglnymi okolicznociami, o ktrym mowa w art. 171 2, jeeli okoliczno bdca przedmiotem przesuchania nie moe by ustalona w inny sposb, sd, zadajc pytanie, moe odczyta protok w zakresie, o ktrym mowa w 1. 1c. W przypadku okrelonym w art. 167 1 zdanie drugie i trzecie lub art. 167 2 tre protokow moe by ujawniona, w zakresie i w sposb wskazany w 1 i 1a, take z urzdu. 1d. W przypadku ujawnienia protokou na rozprawie sd wcza go do akt sprawy sdowej, zaznaczajc zakres, w ktrym protok odczytano.

Na podstawie art. 427 k.p.k. wprowadzonych zostanie kilka zmian, majcych zastoso-wanie do przepisw odwoawczych. Nowe regulacje zezwol na przeprowadzanie dowodu z urzdu przez sd na etapie postpowania odwoawczego, w zwizku z czym, sd bdzie mg na tej samej zasadzie, jak w pierwszej instancji przejawia inicjatyw dowodow.

Art. 427 3 Odwoujcy si moe rwnie wskaza nowe fakty lub dowody, jeeli nie mg powoa ich w postpowaniu przed sdem pierwszej instancji.

18

Wyczenie zarzutw odwoawczych opisano w zmodyfikowanych kilku przepisach, bdcych uzupenieniem i nawizaniem do regulacji okrelonej w art. 167 k.p.k. Zgodnie z ich treci, przyczyn zoenia apelacji nie bdzie powoywanie si na niedopuszczenie do-wodu z urzdu lub brak inicjatywy dowodowej sdu, bd te jego aktywno w tym zakre-sie.

10

Art. 427 4. W rodku odwoawczym nie mona podnosi zarzutu nieprzeprowadzenia przez sd okrelonego dowodu, jeeli strona nie skadaa w tym zakresie wniosku dowodowego, ani te zarzutu przeprowadzenia dowodu pomimo braku wniosku strony w tym przedmiocie lub poza zakresem wniosku.

Art. 447 5. W postpowaniu wszcztym z inicjatywy strony w apelacji nie mona podnosi zarzutu niedopuszczenia dowodu z urzdu lub niedostatecznej aktywnoci sdu w przeprowa-dzaniu dowodu, ani te zarzutu przeprowadzenia dowodu pomimo braku wniosku strony w tym przedmiocie.

Art. 447 6. Przepisu 5 nie stosuje si, jeeli przeprowadzenie dowodu jest obowizkowe.

Wprowadzona zostanie obowizkowa obecno prokuratora na rozprawie, take w po-stpowaniu przyspieszonym. Dziki temu sd bdzie mia szans sta si arbitrem, nie wcho-dzc w rol nalec do oskaryciela publicznego, na ktrym spoczywa bdzie ciar dowo-du. Wymg uczestniczenia prokuratora w rozprawie prowadzonej w kadej sprawie publiczno - skargowej umoliwi realizacj nowego modelu kontradyktoryjnej rozprawy. Naley pami-ta o treci art. 167 k.p.k., ktry tylko w wyjtkowych przypadkach dopuci przeprowadzenie dowodu z urzdu. Brak naleytej obsady po stronie oskarenia zakciby moliwo prze-prowadzenia dowodw przez stron, z inicjatywy ktrej doszoby do wszczcia postpowa-nia, oraz spowodowaby konieczno uruchomienia wyjtku od zasady, tj. przeprowadzenia dowodu przez sd.11

Art. 46. W sprawach o przestpstwa cigane z oskarenia publicznego udzia prokuratora w rozprawie jest obowizkowy, jeeli ustawa nie stanowi inaczej.

Nowelizacja k.p.k. spowoduje, e udzia obrocy w postpowaniu karnym bdzie nie-odzowny dla dobra oskaronego. Brak takiej reprezentacji mgby wyrzdzi nieodwracalne negatywne skutki i spowodowa porak strony biernej w kontradyktoryjnym procesie. Wy-razem tej zasady bdzie dodany art. 80a k.p.k., ktry dotyczy ma tylko postpowania sdo-wego (inaczej art. 78 - prawo podejrzanego) i obrony z urzdu na danie oskaronego. Obrona na danie nie bdzie zawiera klauzuli nakazujcej konieczno wykazywania braku moliwoci poniesienia kosztw obrony, bez uszczerbku niezbdnego dla utrzymania siebie i rodziny.

Art. 80a. 1. Na wniosek oskaronego, ktry nie ma obrocy z wyboru, prezes sdu, sd lub referendarz sdowy wyznacza w postpowaniu sdowym obroc z urzdu, chyba e ma za-stosowanie art. 79 1 lub 2 albo art. 80. W takim wypadku udzia obrocy w rozprawie gwnej jest obowizkowy. 2. Przepis 1 zdanie pierwsze stosuje si odpowiednio do wyznaczenia obrocy w celu do-konania okrelonej czynnoci procesowej w toku postpowania sdowego,

10

A. Lach, Zasada kontradyktoryjnoci w postpowaniu sdowym w procesie karnym de lege lata i delege fe-renda, Palestra 5-6/2012, s. 130. 11

Ibidem, s.132.

19

3. Ponowne wyznaczenie obrocy w trybie, o ktrym mowa w 1 i 2, jest dopuszczalne je-dynie w szczeglnie uzasadnionych wypadkach.

Rwno stron to cecha charakterystyczna kontradyktoryjnego procesu, ktra zauwaal-nie kuleje na etapie postpowania przygotowawczego. W tym stadium procesu kontradykto-ryjno moe wystpi dopiero po przedstawieniu zarzutw (faza in personam). Pojawiaj si wwczas dwie przeciwstawne strony podejrzany i pokrzywdzony, ktre na etapie pniej-szym przeksztacaj si w oskaronego i oskarycieli.12 Wprowadzane zmiany, za spraw art. 156 k.p.k.. korespondowa bd z omawian zasad, ustalajc reguy dostpu do akt po-stpowania na etapie przygotowawczym - w odniesieniu do podejrzanego i jego obrocy nie bdzie on ograniczony w sytuacji zastosowania lub przeduenia tymczasowego aresztowania, wnioskowanego przez prokuratora. Nowelizacja przepisw naoy wrcz na tego ostatniego obowizek udostpniania akt sprawy, w czci zawierajcej informacj o dowodach przyto-czonych we wniosku o zastosowanie lub przeduenie takiego rodka.13 Dziki przyjtemu rozwizaniu, strona bierna procesu bdzie mie rwny dostp do materiau zgromadzonego na etapie postpowania przygotowawczego.

Art. 156. 1. Stronom, obrocom, penomocnikom i przedstawicielom ustawowym udostpnia si akta sprawy sdowej i daje mono sporzdzenia ich kopii. Za zgod prezesa sdu akta te mog by udostpnione rwnie innym osobom. 1a. Podmiotom wskazanym w 1 w toku postpowania sdowego udostpnia si na ich wniosek akta postpowania przygotowawczego w czci, w jakiej nie zostay przekazane s-dowi, take w celu utrwalenia ich w postaci elektronicznej. 2. Na wniosek oskaronego lub jego obrocy wydaje si odpatnie kopie dokumentw z akt sprawy. Kopie takie wydaje si odpatnie, na wniosek, rwnie innym stronom, penomocni-kom i przedstawicielom ustawowym. Zarzdzenie w przedmiocie wniosku moe wyda rw-nie referendarz sdowy. Od kopii wykonanej samodzielnie nie pobiera si opaty. 3. Prezes sdu lub referendarz sdowy moe w razie uzasadnionej potrzeby zarzdzi wy-danie odpatnie uwierzytelnionych odpisw z akt sprawy. 4. Jeeli zachodzi niebezpieczestwo ujawnienia informacji niejawnych o klauzuli tajnoci "tajne" lub "cile tajne", przegldanie akt, sporzdzanie odpisw i kopii odbywa si z za-chowaniem rygorw okrelonych przez prezesa sdu lub sd. Uwierzytelnionych odpisw i kopii nie wydaje si, chyba e ustawa stanowi inaczej. 5. Jeeli nie zachodzi potrzeba zabezpieczenia prawidowego toku postpowania lub ochro-ny wanego interesu pastwa, w toku postpowania przygotowawczego stronom, obrocom, penomocnikom i przedstawicielom ustawowym udostpnia si akta, umoliwia sporzdzanie odpisw lub kopii oraz wydaje odpatnie uwierzytelnione odpisy lub kopie; prawo to przysu-guje stronom take po zakoczeniu postpowania przygotowawczego. W przedmiocie udo-stpnienia akt, sporzdzenia odpisw lub kopii lub wydania uwierzytelnionych odpisw lub kopii prowadzcy postpowanie przygotowawcze wydaje zarzdzenie. Za zgod prokuratora akta w toku postpowania przygotowawczego mog by w wyjtkowych wypadkach udostp-nione innym osobom.

5a. W razie zoenia w toku postpowania przygotowawczego wniosku o zastosowanie albo przeduenie tymczasowego aresztowania podejrzanemu i jego obrocy udostpnia si nie-zwocznie akta sprawy w czci zawierajcej tre dowodw wskazanych we wniosku.

12

K. Kochel, Czy postpowanie przygotowawcze moe by kontradyktoryjne? Uwagi na marginesie zasady ledczoci, Wiedza Prawnicza nr 6/2013, s. 66-67. 13

K. Kiebicki, Redefinicja zasady kontradyktoryjnoci w postpowaniu karnym kilka uwag. Palestra 9-10/2013, s. 51.

20

6 Minister Sprawiedliwoci okreli, w drodze rozporzdzenia, wysoko opaty za wydanie kopii dokumentw oraz uwierzytelnionych odpisw z akt sprawy, majc na uwadze koszt wy-konania takich kopii i odpisw.

Kluczowe zmiany korzystnie wpyn na interes podejrzanego i bd realizowane w ra-mach redefiniowanej zasady kontradyktoryjnoci, nastpi z chwil funkcjonowania zapisu w art. 393 3 k.p.k.. Przepis ten bdzie mia wyrany wpyw na prowadzenie taktyki proce-sowej stron oraz realizacj uprawnie obrocy w toczcym si postpowaniu. Umoliwi on gromadzenie obronie materiau, w celu jego wykorzystania przed sdem, niezalenie od do-wodw zebranych przez prokuratora na etapie postpowania przygotowawczego. Ogranicze-nia tego przywileju dotyczy bd okrelonego w art. 174 k.p.k. zakazu zastpowania dowodu z wyjanie oskaronego i zezna wiadkw treci pism, zapiskw lub notatek urzdowych oraz innych dokumentw14, jak rwnie przeprowadzania i wykorzystania dowodu uzyskane-go dla celw postpowania karnego za pomoc czynu zabronionego (art. 168). Rozwizanie takie pozwoli gromadzi na wasna rk dowody w postaci opinii biegych, ogldzin, dowo-dw z dokumentw.15

Art. 393. 1. Wolno odczytywa na rozprawie protokoy ogldzin, przeszukania i za-trzymania rzeczy, opinie biegych, instytutw, zakadw lub instytucji, dane o karalnoci, wy-niki wywiadu rodowiskowego oraz wszelkie dokumenty urzdowe zoone w postpowaniu przygotowawczym lub sdowym albo w innym postpowaniu przewidzianym przez ustaw. Nie wolno jednak odczytywa notatek dotyczcych czynnoci, z ktrych wymagane jest spo-rzdzenie protokou, a take notatek, o ktrych mowa w art. 311 5. 2. Wolno rwnie odczytywa zawiadomienie o przestpstwie, chyba e zostao zoone do protokou, o ktrym mowa w art. 304a. 3. Mog by odczytywane na rozprawie wszelkie dokumenty prywatne, powstae poza po-stpowaniem karnym, w szczeglnoci owiadczenia, publikacje, listy oraz notatki. 4. Wolno odczytywa na rozprawie protokoy zezna wiadka przesuchanego w warunkach okrelonych w art. 184. Rozprawa jest wwczas niejawna; przepisu art. 361 1 nie stosuje si

Kontradyktoryjno w nowym wymiarze moe zwikszy postrzeganie sdu, jako bez-stronnego organu, powoanego do wyrokowania o winie lub niewinnoci oskaronego. Zmia-na dotknie take zasady procedowania sdziw, przyzwyczajonych do ustalania faktw. Kontradyktoryjno w takim wymiarze zwikszy rzetelno postpowania karnego, pozytyw-nie wpywajc na obiektywizm wykonywanych czynnoci. Pasywna postawa oskaryciela publicznego ustpi miejsca jego zaangaowaniu i odpowiedzialnoci za wynik postpowa-nia.

16 Przyjte zmiany prowadzi bd niewtpliwie do dyscyplinowania stron postpowania.

II. Zasada procesowa in dubio pro reo ma zastosowanie na etapie oceny zebranego

materiau dowodowego, w postpowaniu przygotowawczym i jurysdykcyjnym. Filarem omawianej zasady bdzie art. 5 2 k.p.k., zgodnie z ktrym wtpliwoci nie usunite w po-stpowaniu dowodowym rozstrzyga si bdzie na korzy oskaronego/podejrzanego.

Analizujc stron czynn postpowania karnego na etapie jurysdykcji oraz pamitajc o przemodelowanej zasadzie kontradyktoryjnoci i art. 5 k.p.k., interpretacja przepisw wyda-

14

Komisja Kodyfikacyjna Prawa Karnego, Uzasadnienie projektu ustawy o zmianie ustawy Kodeks postpowa-nia karnego i niektrych innych ustaw, bip.ms.gov.pl/pl/projekty-aktow/prawo-karne/download,1649,1.html. dostp: 28 wrzenia 2014. 15

K. Kiebicki, Redefinicja ..., s. 52. 16

A. Lach, Zasada ..., s. 135.

21

je si jasna - ciar dowodu spocznie na oskarycielu, ktry nie bdzie postrzegany ju jako pomocnika sdziego lecz odrbny, niezaleny podmiot, bdcy stron procesow. Gwnie od jego determinacji, walorw zebranego materiau dowodowego, przyjtej taktyki, umiejt-noci oratorskich zalee bdzie utrzymanie zasadnoci oskarenia. Brak aktywnoci prokura-tora zniweluje zachowanie skargi, zwaywszy na moliwoci prawne obrony, wykorzystujce dobrodziejstwa wskazanych wyej przepisw i wyjtkow tylko ingerencj dowodow sdu.17 Zasada ta dotyczy bdzie tylko faktw, a przepis nie okreli, na kim spocznie obowizek wyjanienia wtpliwoci wystpujcych w postpowaniu karnym. Z pewnoci obowizek ten nie obciy sdu, gdy wedle nowych przepisw, nie bdzie on zobowizany przeprowadza dowodw z urzdu.18

Naley pamita, e jako prowadzcy postpowanie organ ledczy, prokurator nadal b-dzie posiada w swym rku powane instrumenty procesowe, ktre pozwalaj na usuwanie wtpliwoci dowodowych w trakcie trwania postpowania, take po jego umorzeniu. Dlatego susznym wydaje si naoenie na niego obowizku wzicia odpowiedzialnoci za rezultat zebranego materiau dowodowego, wydobycia koronnych argumentw i utrzymania ich w sdzie, bez pozostawiania jakichkolwiek uomnoci dowodowych.

Art. 5. 1. Oskaronego uwaa si za niewinnego, dopki wina jego nie zostanie udowodnio-na i stwierdzona prawomocnym wyrokiem.

2. Wtpliwoci, ktrych nie usunito w postpowaniu dowodowym, rozstrzyga si na ko-rzy oskaronego.

III. Istot zasady bezporednioci jest zapoznanie si przez sd ze zdarzeniem, nale-cym do przeszoci. Najczciej poznanie to ma charakter poredni, cho pomostem midzy sdzi a zgbian lub identyfikowan rzeczywistoci, s dowody jako rda informacji. W literaturze tematu akcentuje si, e zasada bezporednioci okrela metod postpowania dowodowego.

19 Jej sens tkwi w ograniczaniu do minimum niebezpieczestwa znieksztace

ustalonych faktw. Organ orzekajcy powinien sam zapoznawa si z dowodami, ogranicza-jc do minimum wpyw ogniw porednich. Taki sposb dochodzenia prawdy pozwala zredu-kowa ewentualne deformacje (wypaczenia) zbieranego materiau. Z dyrektyw bezpored-nioci zwizane s reguy postpowania sdu, obowizujce go do momentu wyrokowania.

Analizujc nowe przepisy k.p.k., fundamentem dla organu orzekajcego ma by dowd przeprowadzony na rozprawie (posiedzeniu), take ten o charakterze pierwotnym oraz bezpo-redni kontakt ze rdami i rodkami dowodowymi.

Omawiana zasada w gwnej mierze adresowana bdzie nadal do sdu, nastpnie za do pozostaych organw postpowania. Powinna ona zosta uwzgldniona na etapie przygoto-wawczym, w trakcie dziaa stron procesowych. Dopiero takie jej pojmowanie zapewni sku-teczn realizacj uprawnie procesowych przyznanych pokrzywdzonemu oraz podejrzanemu. Przepisy okrelaj pewne ramy zasady bezporednioci, ktre systematycznie s poszerzane, a odstpstwa od reguy pogbiane. wiadcz o tym zapisy pozwalajce na odczytywanie pro-tokow czynnoci w okrelonym zakresie i nie przeprowadzanie dowodw bezporednio. Art. 389 1. Jeeli oskarony nie stawi si na rozpraw, odmawia wyjanie lub wyjania odmiennie ni poprzednio albo owiadcza, e pewnych okolicznoci nie pamita, wolno na

17

Materiay szkoleniowe opracowane przez dr. hab. Sawomira Steinborna z Katedry Prawa Karnego Proceso-wego i Kryminalistyki UG dla potrzeb szkolenia funkcjonariuszy Policji, w zwizku z nowelizacj procedury karnej wprowadzon ustaw z dnia 27 wrzenia 2013 r. 18

T. Grzegorczyk, Kodeks postpowania karnego, Komentarz, tom I, wyd. VI, Warszawa 2014, s. 64. 19

J. Tylman, Zasada bezporednioci na tle zmian w polskim prawie karnym procesowym, (w:) Rzetelny proces karny. Ksiga jubileuszowa Profesor Zofii widy, (red. Skorupka), wyd. Wolters Kluwer

22

rozprawie odczytywa tylko w odpowiednim zakresie protokoy jego wyjanie zoonych po-przednio w charakterze oskaronego w tej lub innej sprawie w postpowaniu przygotowaw-czym lub przed sdem albo w innym postpowaniu przewidzianym przez ustaw.,

Art. 391 1. Jeeli wiadek bezpodstawnie odmawia zezna, zeznaje odmiennie ni poprzed-nio albo owiadczy, e pewnych okolicznoci nie pamita, strona moe jedynie w niezbdnym zakresie, odczytywa tre protokow zoonych poprzednio przez niego zezna w postpo-waniu przygotowawczym lub przed sdem w tej lub innej sprawie albo w innym postpowaniu przewidzianym przez ustaw.

Art. 392 1. Sd moe odczytywa na rozprawie gwnej protokoy przesuchania wiadkw i oskaronych, sporzdzone w postpowaniu przygotowawczym lub przed sdem albo w innym postpowaniu przewidzianym przez ustaw, gdy bezporednie przeprowadzenie dowodu nie jest niezbdne, a adna z obecnych stron temu si nie sprzeciwia.

Za suszne i nieograniczajce zasady bezporednioci naley uzna prawo dostarczania i odczytywania na rozprawie wszelkich dokumentw prywatnych, powstaych poza postpo-waniem karnym, w szczeglnoci owiadcze, publikacji, listw oraz notatek. Umoliwi to sdowi zapoznanie si z dokumentami prywatnymi, majcymi niewtpliwie znaczenie dla sprawy, a nieuzyskanymi wycznie na potrzeby postpowania.

Art. 393. 1. Wolno odczytywa na rozprawie protokoy ogldzin, przeszukania i zatrzymania rzeczy, opinie biegych, instytutw, zakadw lub instytucji, dane o karalnoci, wyniki wywia-du rodowiskowego oraz wszelkie dokumenty urzdowe zoone w postpowaniu przygoto-wawczym lub sdowym albo w innym postpowaniu przewidzianym przez ustaw. Nie wolno jednak odczytywa notatek dotyczcych czynnoci, z ktrych wymagane jest sporzdzenie pro-tokou, a take notatek, o ktrych mowa w art. 311 5. 2. Wolno rwnie odczytywa zawiadomienie o przestpstwie, chyba e zostao zoone do protokou, o ktrym mowa w art. 304a. 3. Mog by odczytywane na rozprawie wszelkie dokumenty prywatne, powstae poza po-stpowaniem karnym, w szczeglnoci owiadczenia, publikacje, listy oraz notatki. 4. Wolno odczytywa na rozprawie protokoy zezna wiadka przesuchanego w warunkach okrelonych w art. 184. Rozprawa jest wwczas niejawna; przepisu art. 361 1 nie stosuje si.

Art. 452. 1. (uchylony). 2. Sd odwoawczy, uznajc potrzeb uzupenienia przewodu sdowego, przeprowadza dowody na rozprawie, jeeli przyczyni si to do przyspieszenia postpowania, a nie jest ko-nieczne przeprowadzenie na nowo przewodu w caoci . Dowody mona dopuci rwnie przed rozpraw.

Art. 454. 1. Sd odwoawczy nie moe skaza oskaronego, ktry zosta uniewinniony w pierwszej instancji lub co do ktrego w pierwszej instancji umorzono lub warunkowo umo-rzono postpowanie. 2. (uchylony). 3. Sd odwoawczy nie moe zaostrzy kary przez wymierzenie kary doywotniego pozba-wienia wolnoci.

23

IV. Zasada prawdy i pozostae zasady

Art. 2 k.p.k. (Cele postpowania karnego) 1. Przepisy niniejszego kodeksu maj na celu takie uksztatowanie postpowania karnego, aby:

1) sprawca przestpstwa zosta wykryty i pocignity do odpowiedzialnoci karnej, a osoba, ktrej nie udowodniono winy, nie poniosa tej odpowiedzialnoci, 2) przez trafne zastosowanie rodkw przewidzianych w prawie karnym oraz ujawnienie oko-licznoci sprzyjajcych popenieniu przestpstwa osignite zostay zadania postpowania karnego nie tylko w zwalczaniu przestpstw, lecz rwnie w zapobieganiu im oraz w umac-nianiu poszanowania prawa i zasad wspycia spoecznego, 3) uwzgldnione zostay prawnie chronione interesy pokrzywdzonego, 4) rozstrzygnicie sprawy nastpio w rozsdnym terminie. 2. Podstaw wszelkich rozstrzygni powinny stanowi prawdziwe ustalenia faktyczne.

Artyku 2 k.p.k., oprcz okrelenia celw procesu karnego ( 1 pkt 2) formuuje nast-pujce zasady procesowe: zasad trafnej reakcji karnej, bdc wyrazem zasady sprawiedli-woci ( 1 pkt 1), zasad szybkoci procesowej ( 1 pkt 4) i zasad prawdy materialnej ( 2). Ponadto ustawa formuuje dyrektyw takiego uksztatowania postpowania karnego, by uwzgldnione zostay prawnie chronione interesy pokrzywdzonego ( 1 pkt 3).20

Trafna reakcja to nie tylko wymg, aby niewinny nie ponis odpowiedzialnoci, a win-ny by zawsze do niej pocignity, ale take, aby osoba winna poniosa odpowiedzialnoci nie mniejsz ni ta, na ktr zasuya, i nie wiksz od tej, ktr powinna ponie, a wic aby bya to reakcja sprawiedliwa. Chodzi bowiem o uwzgldnienie, e oskaronego uwaa nale-y za niewinnego, a wic w wietle prawa jest on niewinny, dopki jego wina (sprawstwo i moliwo ponoszenia odpowiedzialnoci karnej) nie zostanie udowodniona i stwierdzona prawomocnym wyrokiem, jak tego wymaga zasada domniemania niewinnoci. Zatem ju sd pierwszej instancji nie prowadzi procesu po to, by skaza oskaronego, lecz jedynie aby po-przez przeprowadzane przed nim przez strony i przez sam sd dowody ustali, czy rzeczywi-cie - i w jakim zakresie - potwierdza si zarzut stawiany oskaronemu przez oskaryciela, czyli czy przeprowadzone dowody obalaj na tym etapie procesu domniemanie niewinnoci, czy jednak nie, co nakazuje uniewinni oskaronego. Zmiana tre art. 2 1 pkt 1 stanowi, i celem postpowania jest aby sprawca przestpstwa zosta wykryty i pocignity do odpo-wiedzialnoci karnej, a osoba, ktrej nie udowodniono winy, nie poniosa tej odpowiedzialno-ci. Przedmiotowa zmiana jest wynikiem zarzutw dotyczcych poszerzenia kontradyktoryj-noci i ograniczenia oficjalnoci przy prowadzeniu dowodw, ktre uniemoliwia sdom skazywanie oskaronych, tak jakby zadaniem sdu byo skazanie oskaronego, a nie rozpo-znanie w oparciu o dowody zasadnoci oskarenia.21

Zasada szybkoci procesowej wyraa si w dyrektywie wyeliminowania z procesu kar-nego wszelkiej niepotrzebnej zwoki i opnie oraz prowadzenie postpowania szybko i sprawnie. Szybko postpowania nie moe by jednak osignita ze szkod dla celw pro-cesu karnego i dla ustawowo zagwarantowanych interesw stron. Zasada ta wiadczy o jej istotnym znaczeniu dla poszanowania gwarancji praw jednostki. Dotrzymanie rozsdnego terminu uzalenione jest od wielu okolicznoci, ktre powinny by brane pod uwag w kadej konkretnej sprawie. Nie ma zatem jakiej oglnej reguy w tym zakresie. W orzecznictwie midzynarodowym ma si tu na wzgldzie m.in. zoono sprawy, sposb zachowania si

20

J. Grajewski, S. Steinborn Kodeks postpowania karnego, Tom I., Komentarz do art. 1 424, pod red. L.K. Paprzycki, LEX 2014.

21 T. Grzegorczyk, Kodeks postpowania karnego, Tom I., Artykuy 1-467, 6 wydanie, Wydawnictwo LEX, WoltersKluwer business, Warszawa 2014, s. 49.

24

samego podejrzanego, ktry moe przedua proces oraz szczeglne okolicznoci sprawy, ale te przyjmuje si, e nie s usprawiedliwieniem trudnoci kadrowe organw cigania i wymiaru sprawiedliwoci oraz podkrela si wymg szybkoci, zwaszcza tam, gdzie oskar-ony jest aresztowany. Dlatego tylko w uzasadnionych wypadkach mona wyduy okresy postpowania przygotowawczego (310 1 i art. 325i 1 k.p.k.), a tylko szczeglne lub wy-ranie i wrcz taksatywnie okrelone okolicznoci umoliwiaj przeduenie stosowania tym-czasowego aresztowania. W celu usprawnienia postpowania sdowego, czyli stworzenia bardziej realnych szans dochowania rozsdnego terminu rozprawy, zakada si przyspieszenie procesu przez wprowadzenie takich obligatoryjnych posiedze w sprawach, w ktrych z uwa-gi na zakres postpowania dowodowego mona zasadnie przypuszcza, e niezbdne bdzie co najmniej pi terminw rozprawy ze stosownymi konsekwencjami procesowymi dla do-trzymania ustalonego terminarza (art. 349 k.p.k.). W celu przyspieszenia procesu przyjto m.in. wyrane poszerzenie zakresu konsensualnych sposobw zakoczenia postpowania karnego oraz wprowadzenie okrelonych terminw dla niektrych czynnoci sdowych (np. wstpnej kontroli oskarenia art. 336a k.p.k.) czy dla stron (np. dla oskaronego po-zbawionego wolnoci odnonie do dania sprowadzenia go na rozpraw i ustanowienia obrocy z urzdu art. 353 3-5 k.p.k.).22

Przyjcie przez Polsk zobowiza midzynarodowych pyncych z ratyfikacji Euro-pejskiej Konwencji Praw Czowieka, umoliwia uruchomienie procedury kontrolnej na skutek skarg indywidualnych wnoszonych przeciwko Polsce. Skargi te, rozpatrywane przez Europej-

ski Trybuna Praw Czowieka w Strasburgu, dotyczy mog m.in. przewlekoci postpowa-nia, a wic naruszenia konwencji.23 Od 17 wrzenia 2004 r. funkcjonuje w prawie polskim skarga na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy w postpowaniu sdowym bez nieuzasadnionej zwoki przewidziana ustaw z dnia 17 czerwca 2004 r. (Dz. U. nr 179, poz. 1843 z pn. zm.), rozszerzona przez nowelizacj z dnia 20 lutego 2009 r. (Dz. U. nr 61, poz. 498) take na przewleko postpowania przygotowawczego. Wedug ustawy o przewleko-ci postpowania mona mwi wwczas, gdy postpowanie trwa duej, ni wymaga tego wyjanienie istotnych dla sprawy okolicznoci faktycznych i prawnych, a uwzgldnia si tu przede wszystkim terminowo i prawidowo czynnoci podejmowanych przez sd.24

Istotnym elementem w polskim ustawodawstwie jest dyrektywa ustawowa, uwzgldnia-jca prawnie chronione interesy pokrzywdzonego jako cel procesu (art. 2 1 pkt 3 k.p.k.). Pokrzywdzony wprawdzie zawsze dysponowa okrelonymi uprawnieniami procesowymi, ale niektre uprawnienia miay charakter ograniczony (np. uzalenienie dopuszczenia do procesu w roli oskaryciela posikowego od niezaskaralnej decyzji sdu k.p.k. z 1969 r.). Obecna kodyfikacja karnoprocesowa podnosi rang uprawnie pokrzywdzonego. Znosi w dalszych przepisach wspomniane ograniczenia, poszerza te moliwo dziaania pokrzywdzonego w postpowaniu, wyposaajc go np. w prawo do wystpowania w roli samodzielnego oskar-yciela posikowego (art. 55 k.p.k.), do wnioskowania o zobowizanie skazanego do napra-wienia szkody bez potrzeby wytaczania powdztwa adhezyjnego (art. 46 k.k. i art. 49a k.p.k.), wprowadza system mediacji (art. 23a k.p.k.) i porozumienia si pokrzywdzonego z podejrzanym (oskaronym), od ktrych wynikw uzalenia si pewne decyzje procesowe (np. 341 3, art. 343 3, art. 387 3 k.p.k.). Wymg uwzgldnienia interesu pokrzywdzone-go jest te warunkiem, ktry moe uniemoliwi umorzenie postpowania z uwagi na jego niecelowo (art. 11 1 k.p.k.).25 Majc na uwadze prawn ochron interesw pokrzywdzo-nego, naley stwierdzi, i ustawodawca wyraa zainteresowanie wanie rol tego podmiotu w postpowaniu karnym. Poprzez zagwarantowanie pokrzywdzonemu, na poziomie aktu

22

Ibidem, s. 52. 23

J. Grajewski, S. Steinborn: Kodeks... 24

T. Grzegorczyk: Kodeks..., s. 53. 25

Ibidem, s. 50.

25

prawnego rangi ustawy, uzyskanie informacji, pozwalajcych na aktywny udzia ju w po-cztkowym stadium procesu. Uwaga ustawodawcy oraz wymiaru sprawiedliwoci zaczyna zwraca si nie tylko w stron oskaronego, ale take w kierunku ofiary przestpstwa. Naley mie zatem nadzieje, i zapomniana ju czciowo zasada rwnoci broni stron procesowych, jak wskazywano w pimiennictwie, istniejca w ostatnim czasie tylko w teorii, znajdzie swoje praktyczne odzwierciedlenie.26

Zasada prawdy jest uznawana w doktrynie polskiego procesu karnego za szczegln, czy wrcz najwaniejsz.27 Jest jedn z naczelnych zasad procesu karnego, a take norm prawn o szczeglnym charakterze, w myl ktrej podstawa rozstrzygnicia powinna zosta oparta na ustaleniach faktycznych. Wynikajcy z art. 2 2 k.p.k. nakaz opierania wszelkich rozstrzygni procesowych o prawdziwe ustalenia faktyczne odnosi si do przygotowawcze-go stadium procesu, a take z oczywistych powodw obejmuje wszystkie pozostae stadia i etapy postpowania karnego. Uwzgldnienie caoci regulacji procesowych stanowi moe podstaw do odpowiedzi na wszelkie ujawniajce si z t zasad pytania oraz wtpliwoci. Problem zasady pojawi si w kontekcie uzasadnienia propozycji ograniczenia kompetencji sdu do przeprowadzania dowodw z urzdu, stanowicej element przemodelowania post-powania jurysdykcyjnego w kierunku wikszej kontradyktoryjnoci, ktra w ocenie Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Karnego - stwarza najlepsze warunki do wyjanienia prawdy mate-rialnej.

Przywoane stanowisko Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Karnego bezporednio czy zwikszenie elementw kontradyktoryjnoci w postpowaniu jurysdykcyjnym z optymaliza-cj procesu dochodzenia do prawdy. Efektywno realizacji zasady prawdy jest w tym ujciu wypadkow przyjmowanego przez danego prawodawc modelu procesu, przy czym gwaran-cj jej najpeniejszej realizacji stwarza proces dominacji elementw kontradyktoryjnych. Ta-kie podejcie znajduje wsparcie w wypowiedziach czci przedstawicieli doktryny procesu karnego, podkrelajcych, e wanie kontradyktoryjno najlepiej suy ustaleniu prawdy materialnej. W tym ujciu kontradyktoryjno jest tym elementem regulacji procesowej, ktry nie tylko nie stwarza zagroenia dla zasady prawdy, lecz gwarantuje jej najpeniejsz realiza-cj. Przedstawiona koncepcja legislacyjna oraz jej teoretyczne uzasadnienie spotkay si z krytyk czci przedstawicieli doktryny, wskazujc, e ograniczenie uprawnie sdu do prowadzenia dowodw z urzdu, zwiksza zakres elementw kontradyktoryjnych w procesie, co stwarza zarazem zagroenie dla realizacji zasady prawdy, w skrajnym przypadku mogce skutkowa jej praktyczn eliminacj z systemu prawa procesowego. W tym podejciu zasada prawdy zwizana jest nierozerwalnie z inkwizycyjnymi elementami procesu karnego, ktrych ograniczenie lub eliminacja bezporednio skutkuje ograniczeniem lub eliminacj zasady prawdy.

Majc na uwadze do oczywisty fakt, i wspczenie w zasadzie nie sposb odnale ustawodawstwa, w ktrych regulacje procesu karnego odzwierciedlayby czysty model kontradyktoryjny lub inkwizycyjny, mona stwierdzi, e polski spr o zasad prawdy zwi-zany jest z dominacj elementw inkwizycyjnych lub kontradyktoryjnych w ustawowej regu-lacji. W tym kontekcie dotyczy wic przede wszystkim kwestii efektywnoci ustalania praw-dy.28 Naley opowiedzie si za definicj zasady prawdy materialnej, wedug ktrej zasada ta bdzie postrzegana jako dyrektywa kierunkowa, optymalizacyjna, nakazujca takie ukszta-

26

Materiay z konferencji na UAM, Pozycja oraz uprawnienia pokrzywdzonego w projekcie nowelizacji kodek-su postpowania karnego, Pozna, 2014. 27

A. Lach, Zasada ..., s. 132. 28

P. Kardas, Zasada prawdy materialnej w perspektywie korespondencyjnej, koherencyjnej, pragmatycznej

i konsensualnej teorii prawdy (kilka uwag na tle propozycji nowego ujcia przepisw dotyczcych postpowania dowodowego przed sdem pierwszej instancji oraz postpowania dowodowego w toku postpowania przygoto-wawczego), (w:) Kontradyktoryjno w procesie karnym, pod red. P. Wiliskiego, Warszawa 2013, s. 117.

26

towanie modelu procesu oraz takie uksztatowanie postpowania dowodowego w konkretnym przypadku, by reguy wykonania czynnoci dowodowych oceniane kompleksowo, stwarzay najwiksze prawdopodobiestwo zgodnoci ustale poczynionych przez sd z koresponden-cyjnym rozumieniem prawdy.29

V. Art. 297 (Cele postpowania przygotowawczego) 1. Celem postpowania przygotowawczego jest: 1) ustalenie, czy zosta popeniony czyn zabroniony i czy stanowi on przestpstwo, 2) wykrycie i w razie potrzeby ujcie sprawcy, 3) zebranie danych stosownie do art. 213 i 214 k.p.k.,

4) wyjanienie okolicznoci sprawy, w tym ustalenie osb pokrzywdzonych i rozmiarw szkody,

5) zebranie, zabezpieczenie i utrwalenie dowodw w zakresie niezbdnym do stwierdzenia zasadnoci wniesienia aktu oskarenia albo innego zakoczenia postpowania, jak rwnie do przedstawienia wniosku o dopuszczenie tych dowodw i przeprowadzenie ich przed sdem. 2. W postpowaniu przygotowawczym naley dy take do wyjanienia okolicznoci, ktre sprzyjay popenieniu czynu.

Postpowanie przygotowawcze jest pierwszym stadium postpowania karnego w spra-wach o przestpstwa cigane z urzdu, zarwno przy tzw. czystym ciganiu z urzdu, jak i ciganiu z urzdu, lecz na wniosek lub ciganiu takim, ale za zezwoleniem wadzy.30 Post-powanie przygotowawcze, bdce jednym z etapw postpowania karnego, realizuje cele, ktre stoj przed postpowaniem karnym okrelone w art. 2 1 k.p.k. jako oglne, jak te cele waciwe tylko temu postpowaniu zawarte w art. 297 k.p.k.

Ustawa na pierwszym miejscu formuuje zadanie ustalenia w postpowaniu przygoto-wawczym, czy zosta popeniony czyn zabroniony i czy stanowi on przestpstwo ( 1 pkt 1 k.p.k.). Nie zawsze bowiem przed formalnym wszczciem ledztwa lub dochodzenia podsta-wa faktyczna zdarzenia jest na tyle wyrazista, e mona zasadnie twierdzi, i zaistnia czyn przestpny.31 Postpowanie wszczyna si w przypadku uzasadnionego podejrzenia pope-nienia przestpstwa (303 k.p.k.), i to dopiero we wszcztym postpowaniu naley ustali, czy rzeczywicie mia miejsce czyn zabroniony i kogo mona pocign za niego do odpo-wiedzialnoci. Oznacza to te zakaz ustalania ju przed wszczciem postpowania, czy rze-czywicie popeniono przestpstwo, jeeli tylko istnieje podejrzenie jego popenienia.32

Drugim celem postpowania przygotowawczego jest wykrycie i, w razie potrzeby, uj-cie sprawcy ( 1 pkt 2 k.p.k.). Oznacza, i w momencie wszczynania postpowania osoba sprawcy nie musi by znana, ale te, e wykryty ma by ten, kto w rzeczywistoci jest spraw-c czynu, a wic zdaniem organw postpowania przygotowawczego w toku caego stadium jest denie do ustalenia osoby rzeczywistego sprawcy, a samo przedstawienie danej osobie zarzutw, jako czynione w stanie uzasadnionego podejrzenia odnonie do sprawstwa danej osoby, nie zwalnia z dalszego poszukiwania dowodw w kwestii sprawstwa.33 W przypadku niewypenienia przedmiotowego celu, tj. niewykrycia sprawcy popenionego przestpstwa, postpowanie przygotowawcze naley umorzy.

29

J. Jodowski, Zasady prawdy materialnej obowizek ustalenia faktw zgodnych z rzeczywistoci czy dyrek-tywa optymalizacyjna? (w:) Kontradyktoryjno w procesie karnym, pod red. P. Wiliskiego, Warszawa 2013, s. 567. 30

T. Grzegorczyk, Kodeks..., s. 1012. 31

J. Gajewski, S. Steinborn, Komentarz... 32

T. Grzegorczyk, Kodeks..., s. 1019. 33

Ibidem.

27

Zbieranie danych wskazanych w 1 pkt 3 k.p.k. powinno odnosi si do osoby posiada-jcej status podejrzanego. Zadanie polegajce na zbieraniu danych stosownie do art. 213 k.p.k. i 214 k.p.k. oznacza obowizek zbierania danych o osobie podejrzanego, umoli-wiajcych prawidowe i zindywidualizowane orzekanie.34 Dane o osobie podejrzanego naley uzyskiwa niezwocznie po wydaniu w stosunku do niej postanowienia o przedstawienia za-rzutw albo po postawieniu jej zarzutu bez wydania takiego postanowienia w zwizku z przy-stpieniem do przesuchania w charakterze podejrzanego. Zgodnie z art. 213 k.p.k. w post-powaniu naley ustali tosamo oskaronego, jego numer PESEL, a w przypadku osoby nieposiadajcej numeru PESEL numer i nazw dokumentu stwierdzajcego tosamo oraz nazw organu, ktry wyda dokument, a take wiek oskaronego, jego stosunki rodzinne i majtkowe, wyksztacenie zawd i rda dochodu oraz dane o jego karalnoci, a w miar moliwoci rwnie NIP. W przypadku, gdy podejrzany by ju prawomocnie skazany oraz w sprawach o zbrodnie, docza si do akt postpowania odpis lub wycig wyroku oraz dane dotyczce odbycia kary. Ustawodawca nowel do kodeksu postpowania karnego z 20 stycz-nia 2011 r. doda do art. 213 2a, ktry umoliwia sdom polskim uwzgldnienie w post-powaniu karnym orzecze skazujcych wydanych w pastwach czonkowskich Unii Europej-skiej w zwizku z popenieniem przez sprawc przestpstwa. Przepis art. 214 k.p.k. przewidu-je moliwo przeprowadzenia wywiadu rodowiskowego. Wywiad rodowiskowy jest samo-istnym dowodem dostarczajcym przede wszystkim informacji potrzebnych do oceny osoby oskaronego i jego zachowania w rodowisku, w ktrym przebywa oraz do wyboru kary i rodkw karnych.35

Ustaw nowelizujc z 5 listopada 2009 r. zdecydowano si na powrt do ujcia celw postpowania przygotowawczego w ksztacie ustalonym nowelizacj z 10 stycznia 2003 r., zwalniajc w ten sposb z dniem 8 czerwca 2010 r. organy prowadzce postpowanie przygo-towawcze z obowizku wszechstronnego wyjanienia okolicznoci sprawy ( 1 pkt 4 k.p.k.). Wyjanienie okolicznoci sprawy ma pozwoli na pen ocen okolicznoci popenienia prze-stpstwa, jak te zachowania si podmiotu przestpstwa. Do okolicznoci zaliczamy: czas, miejsce, sposb popenienia przestpstwa, powstae skutki, okolicznoci decydujce o winie, stopniu spoecznej szkodliwoci czynu a take okolicznoci wyczajce odpowiedzialno karn oraz stanowice podstaw wymiaru kary. Zgodnie z 1 pkt 4 w zakres wyjanienia okolicznoci wchodzi rwnie ustalenie, na czyj szkod popeniono przestpstwo i rozmiar powstaej szkody.

Tre znowelizowanego art. 297 1 pkt 5 k.p.k. okrela, e celem postpowania przygo-towawczego jest zebranie, zabezpieczenie i utrwalenie dowodw w zakresie niezbdnym do stwierdzenia zasadnoci wniesienia aktu oskarenia albo innego zakoczenia postpowania, jak rwnie do przedstawienia wniosku o dopuszczenie tych dowodw i przeprowadzenie ich przed sdem. Przepis ten dotyczy oglnie postanowienia przygotowawczego, a zatem za-rwno ledztwa jak i dochodzenia. Dotychczas celem byo zbieranie, zabezpieczenie i w nie-zbdnym zakresie utrwalenie dowodw dla sdu, co powodowao, e istniay bardzo szerokie granice postanowienia przygotowawczego. Po nowelizacji zbieranie, zabezpieczenie i utrwa-

lenie dowodw ma nastpowa jedynie w zakresie niezbdnym do stwierdzenia zasadnoci wniesienia aktu oskarenia albo innego zakoczenia postanowienia, a take do przedstawienia wniosku o dopuszczenie tych dowodw i przeprowadzane przed sdem. Prowadzcego post-powanie w dalszym cigu obowizuje jednak zasada prawdy i obiektywizmu, ktre nie zwal-niaj go od zgromadzenia w postpowaniu przygotowawczym wszelkich dowodw, ale w zakresie pozwalajcym na stwierdzenie susznoci decyzji o sposobie zakoczenia tego postpowania. Prowadzcy ma obowizek poszukiwa wszelkich dowodw, ktrych prze-prowadzenia oskaryciel bdzie da przed sdem. Przepis umoliwia mu jedynie moliwo 34

W. Grzeszczyk, Kodeks..., s. 348. 35

Ibidem, s. 250.

28

ograniczenia przeprowadzenia w peni dowodw na etapie postpowania przygotowawcze-go.36 W praktyce polega to na utrwaleniu w postpowaniu przygotowawczym jedynie tych czynnoci dowodowych, ktrych przeprowadzenie przed sdem nie jest moliwe (ogldziny miejsca zdarzenia, przeszukanie pomieszcze), jak rwnie tych, ktre maj fundamentalne znaczenie dla podjcia decyzji o potrzebie wniesienia aktu oskarenia w sprawie. Podobnie bdzie w przypadku, kiedy zajd okolicznoci wskazujce na inny waciwy sposb zako-czenia postpowania, np. umorzenie, gdy znajd si dowody, na podstawie ktrych mona ustali, i podejrzany nie popeni zarzucanego mu czynu.

Przedmiotowa nowelizacja, wskazuje odmienny cel czynnoci dowodowych przepro-wadzanych na etapie postpowania przygotowawczego, polegajcych po pierwsze na uzyska-niu dowodw niezbdnych do zakoczenia stadium postpowania przygotowawczego, po drugie za przeprowadzenie wszelkich czynnoci dowodowych o charakterze niepowtarzal-nym lub gdy istnieje ryzyko, e na etapie jurysdykcyjnym nie bdzie moliwe ich przeprowa-dzenie.

Cel okrelony w art. 297 2 k.p.k. wie si z zadaniem postpowania karnego wska-zanym w art. 2 1 pkt 2 k.p.k. in fine oraz art. 19 1 k.p.k. Ma on charakter wzgldny w tym sensie, e nie prowadzi si postpowania karnego (w tym przygotowawczego) w celu realiza-cji tego zadania. Natomiast realizujc cele postpowania wskazane w 1, nie naley zapomi-na o wyjanieniu take okolicznoci sprzyjajcych popenieniu takich czynw, cho naley si koncentrowa na ustaleniu czy popeniono przestpstwo, ustaleniu oraz ujciu jego spraw-cy, wyjanieniu okolicznoci istotnych dla sprawy i zabezpieczenia dowodw.37 Naley jed-nak zaznaczy, e w projekcie ustawy o zmianie przedmiotowej ustawy proponuje si skre-lenie art. 297 2 k.p.k.

36

Materiay szkoleniowe dla funkcjonariuszy Policji, Nowelizacja kodeksu postpowania karnego, Warszawa 2014, s. 4. 37

T. Grzegorczyk, Kodeks..., s. 1024.

29

Rozdzia III

POSTPOWANIE DOWODOWE

Jolanta Curyo, Aneta Wrblewska

Czynnoci dowodowe w postpowaniu przygotowawczym dokonywane na potrzeby rozprawy przed sdem I instancji

Nowe rozwizania w postpowaniu przygotowawczym, ktre wejd w ycie z dniem 1 lipca 2015 r. wynikaj ze zmiany poszczeglnych przepisw, a nie z odrbnie przygotowa-nego modelu postpowania przygotowawczego. Zmiany te naley rozpatrywa w kontekcie zamierzonych celw ustawodawcy, zmodyfikowanych zasad procesowych, a jednoczenie interpretowa cile wedug tekstu ustawy.

Nowy model rozprawy sdowej w sdzie I instancji oznacza nie tylko zmian sposobu dowodzenia na rozprawie, ale te zmian celu i sposobu prowadzenia postpowania przygo-towawczego. Nie bdzie ju nim zebranie, zabezpieczenie i w niezbdnym zakresie utrwale-nie dowodw dla sdu, lecz tylko zebranie, zabezpieczenie i utrwalenie dowodw w zakresie niezbdnym do stwierdzenia zasadnoci wniesienia aktu oskarenia, albo innego zakoczenia postpowania, jak rwnie do przedstawienia wniosku o dopuszczenie tych dowodw i prze-prowadzenia ich przed sdem. Kontradyktoryjno postpowania sdowego determinuje za-tem postpowanie przygotowawcze i wpywa na jego kierunki. Kluczowe znaczenie ma nowe okrelenie tego celu postpowania przygotowawczego w art. 297 pkt 5 1 k.p.k. Oznacza to, e Policja bdzie zbiera dowody dla prokuratora, by on jako oskaryciel publiczny mg przygotowa akt oskarenia, a w znacznie mniejszym stopniu chodzi o utrwalanie dowodw dla sdu.

Wedug przewaajcych zaoe, prokurator, w porozumieniu z prowadzcym post-powanie, bdzie decydowa o ograniczeniu zakresu postpowania przygotowawczego do do-wodw, ktre daj podstaw do weryfikacji, e okrelony czyn bdcy przedmiotem procesu jest przestpstwem oraz zebrania podstawowych dowodw, ktre pozwol na skierowanie aktu oskarenia. W zakresie dowodw mniej istotnych, moliwe jest ich przeprowadzenie dopiero na etapie postpowania sdowego. Takie rozwizanie ma suy koncentracji materia-u dowodowego w sali sdowej.

Prokurator, jako oskaryciel publiczny, jest odpowiedzialny za akt oskarenia, jego wniesienie, popieranie i wynik procesu. Sd jest odpowiedzialny za rozstrzygnicie procesu, ale nie za jego zasadno i przeprowadzenie. W zwizku z tym prokurator decyduje, jaki jest zakres zebranych, zabezpieczonych i utrwalonych dowodw. Odstpienie od pewnych czyn-noci dowodowych w postpowaniu przygotowawczym i wnioskowanie o ich przeprowadze-nie na rozprawie moe ograniczy czas prowadzenia postpowania przygotowawczego, ale decyzja taka obarczona jest ryzykiem i wymaga rzetelnych informacji o dowodzie przed zo-eniem wniosku dowodowego.

30

Zakres prowadzonego postpowania przygotowawczego naley ustala w zalenoci od rodzaju sprawy, przy uwzgldnieniu stanowisk stron, w tym podejrzanego w zakresie, np. moliwoci zastosowania rozwiza konsensualnych. Powodzenie takich przedsiwzi zalene bdzie od wielu czynnikw, jak np. uoenie na nowych zasadach wsppracy midzy prokuratur a Policj, zmiana metodologii prowadzenia postpowa w poszczeglnych rodza-jach spraw, umiejtnoci w zakresie formuowania wnioskw i tez dowodowych, selekcji ma-teriaw przed i w trakcie kocowego zapoznania, na podstawie art. 321 k.p.k.

Naley podkreli, e czynnoci dowodowe w postpowaniu przygotowawczym nie s przeprowadzane wycznie w celu uzyskania przekonania o zasadnoci wniesienia aktu oskarenia do sdu, przed ktrym nastpi ich przeprowadzenie w penym zakresie, ale take m.in. w celu uzyskania podstaw do przedstawienia zarzutw, zastosowania rodka zapobie-gawczego, umorzenia postpowania w caoci lub czci i ewentualnej kontroli sdowej tej decyzji, a take skorzystania z trybu konsensualnego zakoczenia postpowania. W takich sytuacjach dowody powinny by przeprowadzone i zgromadzone w sposb kompletny, zgod-nie z art. 297 1 pkt 4 k.p.k., inaczej sd nie bdzie mg skontrolowa prawidowoci takiej decyzji w razie jej zaskarenia. Wwczas prowadzenie postpowania przygotowawczego b-dzie przebiega tradycyjnie, bez perspektywy kontradyktoryjnoci sdowej. Problem w tym, e nadzorujcy lub prowadzcy postpowanie nie bd w stanie przewidzie na pocztku po-stpowania ani nawet w zaawansowanym etapie, jak decyzj kocow podj, poniewa ukad dowodw moe jeszcze nie prowadzi do jednoznacznej decyzji. Ponadto naley zwr-ci szczegln uwag na bardzo wysokie wymagania dowodowe w postpowaniach, w kt-rych zastosowano rodki zapobiegawcze (w szczeglnoci tymczasowe aresztowanie). W tych sprawach naley restrykcyjnie podchodzi do ograniczania czynnoci procesowych i ich do-kumentowania.

Na podstawie art. 167 1 k.p.k. dowody bd przeprowadzane przez strony przed s-dem, w granicach tezy dowodowej. Sd bdzie przeprowadza dowody wyjtkowo w sytuacji wskazanej w 1 tego przepisu. Sd co do zasady nie bdzie weryfikowa dowodw i nie b-dzie zajmowa si ich wprowadzaniem do procesu. Tym zajm si strony procesu. Sd stanie si wycofanym, bezstronnym arbitrem.

W celu przygotowania kontradyktoryjnej rozprawy przewidziane jest posiedzenie

przygotowawcze, organizacyjne przed rozpraw, na podstawie art. 349 k.p.k. Moe to wyst-pi w sytuacjach, gdy zakres postpowania dowodowego bdzie wymaga wyznaczenia co najmniej 5 terminw rozpraw, a take wwczas, jeeli ze wzgldu na zawio sprawy lub z innych wanych powodw prezes sdu uzna, e moe si to przyczyni do usprawnienia postpowania, a zwaszcza naleytego planowania i organizacji rozprawy gwnej.

Na rozprawie zaoenie oglne jest takie, e to strona zadaje pytania, odczytuje spisane protokoy, a sd ocenia i nie wcza si co do zasady w proces dowodzenia. Jeli strona si nie stawi (a niestawiennictwo jej zostanie usprawiedliwione), to dowd przeprowadza sd w granicach tezy dowodowej. To strona ma dba o swoje interesy, sd tylko wyjtkowo moe dopuci i przeprowadzi dowd z urzdu.

Wniosek dowodowy jest rdem informacji o dowodzie w postpowaniu sdowym. Dowd ma by uzasadniony przez stron, gdy ma by przeprowadzony w granicach tezy dowodowej, np. jeli wiadek jest przesuchany przez stron w wybranym zakresie, a druga strona chce w szerszym zakresie przesucha wiadka, to ta strona powinna zoy swj wnio-sek dowodowy.

Nie kady wiadek przesuchany w postpowaniu przygotowawczym musi by przesu-chany w sdzie, gdy przed skierowaniem aktu oskarenia naley dokona filtracji dowodw.

W postpowaniu przygotowawczym, na podstawie art. 167 2 k.p.k. dowody przepro-wadzane s przez organ procesowy (z urzdu), przy czym strony maj inicjatyw dowodow.

31

W zakresie treci i konstrukcji art. 167 k.p.k. noweli z dnia 27 wrzenia 2013 r. trwaj dalsze prace parlamentarne (druk sejmowy nr 2393).

Inne zmiany w przepisach dotyczcych czynnoci dowodowych

W art. 171 2 k.p.k. uregulowano nowy porzdek zadawania pyta podczas przesu-cha, uwzgldniajc potrzeby kontradyktoryjnoci przepis ten ma zastosowanie w postpo-waniu przygotowawczym i sdowym. Natomiast porzdek zadawania pyta na rozprawie reguluje art. 370 k.p.k.

Konsekwencj kontradyktoryjnoci i zmiany regu przeprowadzania dowodw w post-powaniu sdowym s regulacje z art. 391 k.p.k. Przepis przewiduje odstpstwo od bezpored-nioci z przeprowadzenia dowodu z zezna wiadka przed sdem. Zgodnie art. 391 1 k.p.k. moliwe jest odczytanie protokow pomimo udziau wiadka na rozprawie wobec bezpod-stawnej odmowy zezna, zezna odmiennych od skadanych uprzednio, albo owiadczenia wiadka, e pewnych okolicznoci nie pamita. Moliwe ma to by przede wszystkim na wniosek strony (i przez stron), za z urzdu wycznie w wyjtkowych, szczeglnie uzasad-nionych przypadkach (art. 167 1 zd. 3 k.p.k.), albo w innym postpowaniu przed sdem oraz postpowaniu przygotowawczym, zgodnie z art. 167 2 k.p.k.

Natomiast nowy art. 391 1a k.p.k. odnosi si do sytuacji, w ktrych powodem odczy-tania protokow zezna wiadka jest jego nieobecno na rozprawie, wynikajca z: pobytu wiadka za granic, niemonoci wezwania wiadka na rozpraw, niestawiennictwa z powodu niedajcych si usun przeszkd, mierci wiadka oraz zaniechania wezwania go z powo-du stwierdzenia okolicznoci niespornych, niedoniosych dla sprawy (uzasadnienie projektu druk sejmowy 870). Skuteczno dziaania regulacji z art. 391 1 k.p.k. i art. 391 1a k.p.k. zalena bdzie w pewnym zakresie od jakoci przesucha utrwalonych w postpowaniu przygotowawczym.

Wprowadzono nowy zakaz dowodowy przeprowadzenia i wykorzystania dowodu uzy-

skanego do celw postpowania karnego za pomoc czynu zabronionego, o ktrym mowa w art. 1 1 k.k. art. 168a k.p.k. (nowela z dnia 27 wrzenia 2013 r.), tzw. ograniczenia do-wodowe w zakresie zatrutego drzewa. Przepis ten ma stanowi barier przed nieuczciwymi dowodami, np. nielegalny podsuch, prywatne przeszukania. Istotn kwesti jest zagadnienie, czy zakaz ten dotyczy tylko zatrutego drzewa, np. wymuszone poprzez bicie wyjanienia podejrzanego (dowd niewany), czy rwnie, np. ogldziny miejsca znalezienia zwok, ktre podczas tego przesuchania podejrzany wskaza (owoce zatrutego drzewa).

Powyszy zakaz dowodowy obowizuje obie strony sporu, a take wie organy proce-sowe, ktre bd miay obowizek mie na uwadze w momencie dopuszczania dowodw lub ich przeprowadzenia, aby dowody wnioskowane lub przeprowadzane nie naruszay zakazu. Powyszy zakaz zosta gwnie przewidziany w zwizku z now moliwoci wprowadzenia dokumentw prywatnych do postpowania dowodowego. Na podstawie art. 393 3 k.p.k. mog by odczytane na rozprawie wszelkie dokumenty prywatne, powstae poza postpowa-niem karnym, w szczeglnoci owiadczenia, publikacje, listy, notatki. Na podstawie tego przepisu mog by wprowadzane tzw. prywatne opinie. Obecnie w zakresie znaczenia dowo-dowego i charakteru procesowego prywatnych opinii s sporne stanowiska. Dominujcy jest pogld, aby traktowa je jako rdo informacji o dowodzie, ewentualnie sposb wskaza-nia niejasnoci lub niepenoci dotychczasowych opinii uzyskanych przez oskaryciela w toku procesu, a nie stricte jako opinia biegego w rozumieniu rozdziau 22 k.p.k.

Z uwagi na nadanie priorytetu zasadzie kontradyktoryjnoci, projektowane jest wpro-wadzenie regulacji majcych na celu zachowanie rwnoci broni dla stron procesowych, w postaci wprowadzenia nowego brzmienia art. 367a k.p.k. (druk sejmowy nr 2393) dotycz-

32

cego wniosku stron do sdu o zarzdzenie przez sd dostarczenia przez odpowiedni organ dokumentw, ktrych strona sama uzyska nie moe, albo o zwolnienie lub wystpienie o zwolnienie okrelonej osoby od zachowania tajemnicy dla potrzeb zoenia wniosku dowo-dowego.

Planowana jest rwnie zmiana art. 321 k.p.k. (ujtego w noweli z dnia 27.09.2013 r.), m.in. poprzez wprowadzenie w 6 art. 321 k.p.k. (projektowana zmiana w druku sejmowym nr 2393). Planowana zmiana do noweli daje prokuratorowi moliwo nieuwzgldniania wnioskw dowodowych stron, zoonych po zapoznaniu si z materiaem, na warunkach okrelonych w tym przepisie. Dominuje pogld, e oddalenie takiego wniosku wymaga wska-zania konkretnej podstawy z art. 170 k.p.k. (najczciej 1 pkt 5, tj. oczywistego zmierzania do przeduenia postpowania), co nie stoi na przeszkodzie pniejszemu dopuszczeniu do-wodu, gdy prezes sdu lub sd ostatecznie ma rozstrzyga w przedmiocie wniosku przed rozpraw. Planowana zmiana art. 321 6 k.p.k. ma na celu ograniczenie wnioskw dowodo-wych zmierzajcych do przeduenia postpowania i uniemoliwienie blokowania przejcia do fazy postpowania sdowego.

W art. 401 1 k.p.k. (wedug noweli z dnia 27.09.2013 r.) przewidziana jest przerwa w rozprawie gwnej, m.in. w celu przygotowania przez strony wnioskw dowodowych lub sprowadzenia dowodu (do 35 dni przerwa, powyej - odroczenie rozprawy).

Przygotowywany jest art. 404a (druk sejmowy nr 2393), na podstawie ktrego oskary-ciel publiczny w celu zebrania dowodw przed sdem bdzie mg przeprowadzi w czasie przerwy lub odroczenia rozprawy, osobicie, a prokurator take zleci Policji dokonanie nie-zbdnych czynnoci dowodowych. Przepis ten bdzie dawa prokuratorowi uprawnienia w zakresie poszukiwania dowodw. Prokurator bdzie mg zleci dalsze zadania Policji w po-szukiwaniu dowodw pomimo zakoczenia postpowania przygotowawczego. Nastpnie oskaryciel bdzie mia moliwo zoenia wnioskw dowodowych po przeprowadzeniu czynnoci osobicie lub przez Policj.

Nowela z dnia 27 wrzenia 2013 r. wprowadza dalsze szczegowe zmiany w zakre-sie wybranych przepisw dotyczcych czynnoci dowodowych, ktre wejd w ycie z dniem 1 lipca 2015 r., m.in.:

W art. 178a k.p.k. rozszerzono zakaz dowodowy zabraniajcy przesuchania w charakterze wiadka mediatora co do faktw, o ktrych dowiedzia si od stron prowadzc postpowa-nie mediacyjne, z wyczeniem informacji o przestpstwach wymienionych w art. 240 1 k.k.

Zmieniono tre wzgldnego zakazu dowodowego z art. 180 1 k.p.k. osoby obowiza-ne do zachowania w tajemnicy informacji niejawnych o klauzuli tajnoci zastrzeone lub poufne lub tajemnicy zwizanej z wykonywaniem zawodu lub funkcji mog odmwi zezna co do okolicznoci, na ktre rozciga si ten obowizek, chyba e sd lub prokura-tor dla dobra wymiaru sprawiedliwoci zwolni te osoby od obowizku zachowania tajem-nicy, jeeli ustawy szczeglne nie stanowi inaczej. Na kad decyzj w tym zakresie przysuguje zaalenie.

Rozszerzono w art. 202 5 k.p.k. zakres opinii biegych lekarzy psychiatrw o wskazanie w przedmiocie zdolnoci oskaronego do prowadzenia obrony w sposb samodzielny, roz-sdny i wypowiedzenia si co do okolicznoci z art. 93 k.k. (93b k.k. - druk sejmowy nr 2393).

Doprecyzowano w art. 209 4 k.p.k., e otwarcia zwok moe dokona biegy lekarz, w miar moliwoci z zakresu medycyny sdowej, w obecnoci prokuratora lub sdu.

33

Wprowadzono odmiennoci w postpowaniu dowodowym w ledztwie powierzonym Policji oraz w toku powierzonych poszczeglnych czynnoci ledztwa - art. 311 k.p.k., ktre s przedmiotem odrbnego opracowania w dalszej czci materiau szkoleniowego.

Nowela z dnia 27.09.2013 r. nie wprowadza zmian dotyczcych czynnoci dowodo-wych takich jak: przesuchania wiadkw, przesuchania podejrzanych, okazanie, konfronta-cji, eksperyment procesowy, dowody rzeczowe, przeszukanie, zatrzymanie rzeczy, ogldziny. Naley podkreli, e nie ma rwnie zmian w czynnociach dowodowych tzn. czynnoci niepowtarzalnych. Nowela nie zmienia przeprowadzenia dowodw w trybie art. 308 k.p.k., z zastrzeeniem, e uproszczenia w zakresie dokumentowania zezna wiadkw z art. 311 k.p.k., tj. protok ograniczony i notatka urzdowa nie maj zastosowania w postpowaniu w niezbdnym zakresie.

Zakres czynnoci dowodowych w postpowaniu przygotowawczym i uproszczenia w sposobie ich utrwalania w wietle nowelizacji kodeksu postpowania karnego z dnia 27 wrzenia 2013 r.

Wad obecnego modelu postpowania w sprawach karnych jest to, e z jednej strony w toku postpowania przygotowawczego zmierza si do wszechstronnego wyjanienia oko-licznoci sprawy i zabezpieczenia w moliwie szerokim zakresie dowodw dla sdu, z drugiej za cae postpowanie dowodowe powtarzane jest w toku postpowania sdowego. Zaradze-nie owej zbdnej dwutorowoci postpowania moliwe jest albo poprzez przyjcie zaoenia, e nie ma potrzeby dublowania w postpowaniu sdowym czynnoci dowodowych przepro-wadzonych w ledztwie (lub dochodzeniu), co wymagaoby najpewniej wprowadzenia do postpowania przygotowawczego czynnika sdowego (sdzia ledczy), albo poprzez redukcj znaczenia postpowania dowodowego prowadzonego na etapie przygotowawczym z jedno-czesnym zwikszeniem roli kontradyktoryjnego wyjaniania faktw sprawy przed sdem. Zarwno w dyskusji rodowiskowej, jak i w dyskusji w gronie czonkw Komisji, zdecydo-wan przewag uzyskaa druga z opcji. W konsekwencji proponowany model postpowania opiera si na zaoeniu, e czynnoci dowodowe postpowania przygotowawczego maj co do zasady stworzy podstaw skargi oskarycielskiej (przeprowadzane s dla oskaryciela, a nie dla sdu), a jedynie wyjtkowo w takim zakresie, w jakim przeprowadzenie dowodu przed sdem nie bdzie moliwe wykorzystywane bd przez sd jako podstawa ustalania faktw sprawy.38

Nie naley jednak zapomina, e postpowanie przygotowawcze nie zawsze znajdzie swj fina w sdzie. W sytuacji np. umorzenia postpowania, aby sd mg skontrolowa prawidowo takiej decyzji w przypadku jej zaskarenia, dowody bd musiay by prze-prowadzone i zgromadzone w sposb wystarczajco uzasadniajcy podjcie takiej decyzji. Po drugie, nie zosta zmieniony art. 313 1 k.p.k., ktry do przedstawienia zarzutw wymaga uzasadnionego podejrzenia, e czyn popenia okrelona osoba, ani art. 335 1 w zakresie, w jakim wymaga, aby okolicznoci popenienia przestpstwa nie budziy wtpliwoci, co rwnie bdzie wymagao przeprowadzenia postpowania dowodowego w zakresie umoli-wiajcym skazanie. Podobnie przy wnioskowaniu o zastosowanie rodkw zapobiegawczych, poziom udowodnienia sprawstwa jest wymagany niemal jak przy skazaniu oskaronego, co wymaga przeprowadzenia dowodw dajcych due prawdopodobiestwo popenienia prze-stpstwa przez dan osob.

Art. 250 2a. We wniosku o zastosowanie tymczasowego aresztowania wymienia si dowody wskazujce na due prawdopodobiestwo, e oskarony popeni przestpstwo, oko-licznoci przemawiajce za istnieniem zagroe dla prawidowego toku postpowania lub

38

Ibidem, s. 7.

34

moliwoci popenienia przez oskaronego nowego, cikiego przestpstwa lub okrelonej podstawy stosowania tego rodka zapobiegawczego i koniecznoci jego stosowania.

Nowemu modelowi kontradyktoryjnego postpowania sdowego nie towarzysz zatem gruntowne zmiany postpowania przygotowawczego, chocia proponuje si wyrane zaak-centowanie jego odmiennych ni obecnie celw w art. 297 1 pkt 5 k.p.k.

Od 1 lipca 2015 r. nie bdzie celem postpowania przygotowawczego zebranie, zabez-pieczenie i utrwalenie dowodw dla sdu, ale zgodnie z zaoeniami kontradyktoryjnoci - dla oskaryciela, na ktrego w znacznej mierze przerzucona zostaa odpowiedzialno za wynik postpowania, gdy w stosunku do oskaronego przecie obowizuje zasada domniemania niewinnoci.

Art. 297. 1. Celem postpowania przygotowawczego jest: 1) ustalenie, czy zosta popeniony czyn zabroniony i czy stanowi on przestpstwo, 2) wykrycie i w razie potrzeby ujcie sprawcy, 3) zebranie danych stosownie do art. 213 i 214,

4) wyjanienie okolicznoci sprawy, w tym ustalenie osb pokrzywdzonych i rozmiarw szkody,

5) zebranie, zabezpieczenie i utrwalenie dowodw w zakresie niezbdnym do stwierdzenia zasadnoci wniesienia aktu oskarenia albo innego zakoczenia postpowania, jak rwnie do przedstawienia wniosku o dopuszczenie tych dowodw i przeprowadzenie ich przed sdem. 2. W postpowaniu przygotowawczym naley dy take do wyjanienia okolicznoci, ktre sprzyjay popenieniu czynu.

W fazie przygotowawczej dowody powinny zosta zabezpieczone, a przeprowadzone dopiero przed sdem, zgodnie z deniem do peniejszego stosowania za