1 Ranohrišćanska umetnost

O hrišćanstvu

Hrišćanstvo je nastalo na razmeđi I veka p. n. e. i I veka n. e. kada su ga proprovedali Isus Hristos i njegovi učenici i sledbenici.To je monoteistička religija koja propoveda verovanje u trojedinog Boga (Oca, Sina i Svetoga duha).Njeno širenje započelo je iz Palestine, gde je postepeno privuklo veliki broj vernika zbog propovedanja različitih socijalno prijemčivih ideja, kao što su jednakost među ljudima, praštanje, ljubav prema Bogu, a i spas duše i vera u carstvo nebesko i večni život u rajskim naseljima.Kanonizacija hrišćanskog predanja završena je u IV veku.Ono se sastoji od hebrejske Biblije (Starog zaveta) i Novog zaveta koji broji 27 rukopisa (4 jevanđelja, Dela apostolska, 21 poslanicu i Otkrovenje-Apokalipsu).U novozavetnoj literaturi Stari zavet je interpretiran tipološki, jer sadrži proročanstva o dolasku Mesije.Autentičnost rukopisa Novog zaveta tema je rasprava koje traju više stotina godina.

Vreme i mesto uobličavanja prvih hrišćanskih umetničkih dela nisu utvrđeni, a nijedno očuvano ostvarenje nije moguće pouzdano datovati u doba pre 200..U osnovi, vrlo malo se zna o hrišćanskoj umetnosti nastaloj pre vremena cara Konstantina Velikog (avgust 306-324, car 324-337) i jedino svedočanstvo nalazi se u rimskim katakombama, podzemnim grobljima onovremenih hrišćana.Pre Konstantina Rim nije bio središte hrišćanske vere, te je sakralna umetnost u toj sredini morala da crpi inspiraciju iz drugih izvora, a to su mogli biti ranija rimska ostvarenja i dela ranih hrišćana u prvim zajednicama u istočnim delovima carstva.Starije i veće hrišćanske zajednice postojale su u velikim gradovima severne Afrike i Bliskog istoka, kao što su Aleksandrija i Antiohija.Retka sačuvana ranohrišćanska dela, kao što su zidne slike u Duri Europos, navode na pretpostavku da su prizori sličnog karaktera u to doba ukrašavali mesta okupljanja vernika u Siriji i Palestini

Arhitrktura

Katakombe.... Najstarije bolje sačuvane spomenike hrišćanske umetnosti predstavljaju katakombe.One su služile isključivo za sahranjivanje članova hišćanske zajednice, a ne za njihovo okupljanje i održavanje bogoslužbenih obreda.Posebni pogrebni rituali i obezbeđenje groba predstavljaju veoma važnu stavku u životu hrišćana, jer njihova vera počiva na nadi u večni život u raju.U istočnim provincijama carstva nije sačuvano ili istraženo dovoljno spomenika i nije poznato da li su rimske katakombe uobilčavane pod njihovim uticajima.Teme slikane u katakombama jasno izražavaju preokupaciju drugim svetom.U katakombama su radili slikari skromnijih sposobnosti.Slike su rađene na beloj osnovi, a način oblikovanja figura, pejzaža i kompozicija i podela ukrašenog prostora slede običaje paganskog rimskog slikarstva, osobito podela tavanice na odeljke predstavlja uprošćeni odjek iluzionističkih arhitektonskih shema pompejanskog slikarstva.Tradicionalni rečnik paganske rimske umetnosti korišćen je za iskazivanje nove simbolične sadržine.Pored toga, pojavljuje se čitav niz motiva koji su za hrišćane imali posebno simbolično značenje, kao što su, na primer, krst, dobri pastir, jagnje, riba, orans, loza, paun, gozba, kao i starozavetne priče, osobito o proroku Joni, ali i ceo niz motiva iz klasične antike

Bazilike Tada je stvoren osnovni oblik hrišćanske crkve-ranohrišćanska bazilika- koji je poslužio kao uzor za kasniju crkvenu arhitekturu u zapadnoj Evropi.Nijedna ranohrišćanska bazilika nije se očuvala u svom izvornom obliku.Ranohrišćanska bazilika je originalno ostvarenje koje u sebi sažima elemente rimske arhitekture- bazilikalne dvorane za skupove, hrama i privatne kuće.Građevini se prilazi sa zapada gde se najpre nalazi dvorište s kolonadom, atrijum, poput atrijuma u privatnim kućama, čija istočna strana obrazuje ulazni trem koji se zove narteks ili priprata.Odatle se ulazi u hram čiji je ulaz (za razliku od paganskih bazilika gde su portali često bočno postavljeni) na zapadnom kraju broda.Kao paganske bazilike, hram ima dugi glavni brod sa apsidom osvetljen prozorima u lateralnom prozorskom zidu, flankiran bočnim brodovima i ima drvenu tavanicu.Neprekinuti ritam arkada glavnog broda vodi ka istoku gde je smešten veliki luk koji se zove trijumfalni luk kojim se vizuelno odvaja oltar (bema), kao novo središte hrama, pridodat pod pravim uglom iza glavnog i bočnih brodova i ispred apside na istoku .Sva pažnja poklanja se unutrašnjem prostoru crkve, dok su spoljni zidovi izvedeni jednostavnom gradnjom u opeci

Rotonde (građevine centralnog plana) U isto vreme, pored bazilika podužnog plana koje su služile kao hramovi i gde su se na bogosluženju okupljali vernici, podizane su i građevine centralnog plana.One imaju kružnu ili poligonalnu osnovu i zasvedene su kupolom nad središnjim delom, ponekad i poluobličastim svodovima nad ophodnim brodovima.Služile su kao grobnice (ili martirijumi) ili krstionice.Njihova koncepcija vodi poreklo iz starije rimske graditeljske tradicije.Grobnice i martirijumi direktni su naslednici rimskih paganskih grobnica koje su imale obično kružnu osnovu.Krstionice su ponikle iz tradicije građenja rimskih kupatila, koja su imala odaje kružne osnove zasvedene kupolom, te je na taj način kupanje kao sveti obred hrišćanske inicijacije potpuno preuzeo paganski obrazac i odenuo ga u hrišćansko ruho

2 Ranohrišćanska umjetnost- Mozaici ,rukopisi,minijature

Razvoj sakralne arhitekture imao je snažnog uticaja na stvaranje monumentalnog slikarstva, jer je velike unutrašnje površine zidova sakralnih zdanja trebalo pokriti slikama.Na ukrašavanju tih građevina nisu radili slikari katakombi skromnih mogućnosti, već darovitiji umetnici koji su verovatno potekli iz radionica koje su radile za cara.Upravo se tada, umesto zidnih slika, javlja zidni mozaik.Mozaici su korišćeni za dekoraciju zidova još u Sumeru (na pr. Beli hram u Uruku), Grci i Rimljani poboljšali su tehniku i stvarali podne slike od kamenih tesera (na pr. ropografije, Bitka kod Isa), a tek u doba ranog hrišćanstva pojavljuju se zidni mozaici od tesera od bojenog stakla brojnih boja i tonova koji uključuju i tesere oplaćene zlatnim listićima.Nažalost, od dekoracije crkava podignutih pod carskim okriljem u IV veku gotovo da se ništa nije sačuvalo.Pored dekoracije simboličnog sadržaja (vreže, loze, ptice i td), izgleda da su, sudeći po nešto kasnijim spomenicima, već tada predstavljani veliki ciklusi scena duž zidova glavnog broda, trijumfalnog luka i u oltarskog apsidi.Estetska načela grčko-rimskih slikarskih tradicija sada su bila prilagođena novim zahtevima koji su naglašavali duhovni, a zapostavljali fizički aspekt

-Nekropola ispod crkve Sv. Petra, Rim,Hristos Helios okružen vrežama vinove loze,podni mozaik,crkva započeta oko 333. - Santa Kostanca, Rim, mozaici u svodu ophodnog broda, oko 350.Ptice među grančicama kao slika raja -Santa Marija Mađore, Rim, enterijer, 432-440.mozaici na trijumfalnom luku i bočnim zidovima glavnog broda,(narativne scene, složena priča pretvorena u jezgrovit prizor

Pretpostavlja se da su obrasci za prikazivanje narativnih scena u monumentalnom slikarstvu preuzeti iz iluminiranih rukopisa.Kao religija zasnovana na Svetom pismu, ranohrišćanska crkva morala je podsticati prepisivanje svetih spisa.Mogućnost da ovi spisi budu ukrašeni slikama bila je podstaknuta i tehničkim inovacijama.U ovo doba u upotrebu ulazi pergament ili velum, te tekstovi više nisu bili prepisivani na papirusu uvijenom u rotulus, već na štavljenoj koži koja je bila isečena i uvezana u oblik kodeksa, odnosno knjige, čime je bilo moguće ne samo crtati, već i bojiti ilustracije tekstova.Nažalost, rukopisi iz prvih stoleća hrišćanstva nisu sačuvani, te su ovde predstavljeni nekoliki primeri V i VI veka.Paganske sadržine.Vatikanski Vergilije.Bečki Dioskorides.Hrišćanske (starozavetne i novozavetne) sadržine.Purpurni (carski) rukopisi.Bečka Geneza (Stari zavet).Rosansko jevanđelje (Novi zavet)

-Vatikanski Vergilije,početak V veka-okvir kao za sliku, tragovi prostorne perspektive, igra svetlosti i senke -Minijature, Bečki Dioskorides, V vek,Julijana Anicija (kći Gale Placidije)Dioskorides otkriva mandragoru(odjek autorskih portreta antičkih pisaca i naučnika,personifikacije poput antičkih) -Bečka Geneza, VI vek(spajanje niza epizoda i kontinuiranu priču, postepeno gubljenje iluzionizma)

3 Ranohrišćanska plastika i skulptura -Vajarstvo sarkofazi, slonovače, portreti

Zabrana idola u Bibliji, za hrišćane se odnosila na velike kultne statue, idole obožavane u paganskim hramovima.Vajarstvo je zato u ranohrišćanskoj umetnosti imalo sporednu ulogu i bilo je svedeno mahom na plitke oblike malih dimenzija.Najstarija dela hrišćanske skulpture jesu mermerni sarkofazi izrađivani za važnije pripadnike hrišćanske zajednice od sredine II veka.Njihova tematika najpre je bila srodna onoj na slikama u katakombama, a vremenom se repertoar motiva postepeno širio, dok tretman figura i kompozicija odaje privrženost poznorimskim tradicijama (sarkofage Rimljana, i pagana i hrišćana, izrađivali su isti majstori).Pločice i diptisi od slonovače, namenjeni većinom privatnim potrebama, pokazuju još snažniju vezanost za antičke tradicije, prvenstveno u estetskom domenu, a neretko i u izboru tema.Portreti najvećim delom slede onaj estetski tok koji se pojavio u rimskoj umetnosti krajem III veka u kojem fizička sličnost nema vrednosti, već se očekuje da on bude predstava duhovne ličnosti.

-Jonin sakofag iz Laterana, Rim, -Sakofag dva brata, Rim, Lateran,, portreti preminulih-Sakofag Junija Basa (+359), Rim, Vatikan-Sakofag sv. Jelene, Rim, Vatikan-Konzularni diptih Stilikona,Monca,Stilikon, Serena i Euherije,IV vek(tipično antički običaj i veoma plitak reljef i poznoantički tretman figura)- Diptih porodica Nikomahi i Simahi,Pariz, London,oko 390-400.(teme i način obrade po uzoru na antičke predstave. Arhanđeo Mihailo,pločica od slonovače,početak VI veka (hrišćanska tema obrađena po uzoru na antičke predstave i postepeno gubljenje dubine i trodimenzionalnosti) Kovčežić za mošti (lipsanoteka) iz Breše, V vek likovi Hrista i sv. Petra i Pavla... Portret cara Konstantina (avgust 306-324, car 324-337),Beograd(čuvanje poznoantičkih formi zasnovanih na antičkim uzorima) Ostaci kolosalne statue Konstantina iz Konstantinove bazilike u Rimu,oko 313.(napuštanje klasične estetike) Portret muškarca (Plotina),kraj III veka(Plotinova misao da je telo nezgrapna slika prave, duhovne ličnosti)(fizička sličnost nema vrednosti, portret kao predstava duhovne ličnosti) Kolos iz Barlete (portret cara Zapadnog Rimskog carstva Valentijana I (364-275)?)

Podni mozaici

Podni mozaici, koji su krasili vile i dvorove tokom istorije Grčke i Rima, korišćeni su u iste svrhe i u vreme ranog hrišćanstva.Prilikom podizanja nove prestonice, Konstantinopolja, car Konstantin sagradio je Veliku palatu od koje, na žalost, ništa nije preostalo.Želeći da se pokaže kao Novi Konstantin, car Justinijan (527-565) iz temelja je obnovio mnoga zdanja koja je podigao prvi hrišćanski car.Iz tog vremena potiču i ostaci podnih mozaika iz carigradske Velike palate koji svojim temema i načinom obrade figura nose sećanje na antičke tradicije.Neprekinutu tradiciju klasicizma pokazuju i podni mozaici pronađeni na starim rimskim teritorijama kao što su, na primer, oni iz jedne vile u Trgu Armerina (Piazza Armerina) na Siciliji koji možda potiču iz IV veka

Poznati su podni mozaici velike palate u carigradu (oslikava životinjske motive i ljude u lovu ) , Rimska vila, Sicilija, Pjaca Armerina, podni mozaik, IV vek(igra djevojaka na plaži)

4 Islamska umjetnost

Nevjerovatna brzina kojom se islam širio na Bliskom istoku i u sjevernoj Africi ostaje jedna od najzadivljujućih pojava u svjetskoj istoriji.Samo u toku 2 generacije nova vjera je osvojila veću teritoriju i veći broj vjernih nego hrišćanstvo za 3 stoljeća.U umjetnosti ovo nasleđe je obuhvatalo ranohrišćanski vizantijski stil sa sa odjecima helenističkih i rimskih oblika,kao i umjetničke tradicije Persije.Preislamska Arabija nije doprinjela ništa osim što je dala lijepo ornamentalno pismo.

Slikarstvo i vajarstvo:-Muhamed( islamski prorok) je osudio idolopoklonstvo ,a njegov stav prema slikarstvu je bio neodređen. Kako kod Arabljana nije postojala slikarska tradicija islamsko religiozno slikarstvo je moglo biti stvoreno samo pozajmicom iz drugih izvora ,grozili su se statua svih vrsta ali su se helenistički slikani pejzaži mogli unjeti u džamije. Ako umjetnik slika živa bića ,bespravno prisvaja sebi stvaralački čin koji je rezervisan samo za Boga. Teorijski Islamski zakon je zabranjivao bilo kakve životinjske i ljudske figuralne predstave.Ali,u paksi zabrana se odnosi samo na likovnu umjetnost monumentalnih razmjera, na raskošnim dvorovima su se ipak sačuvale ljudske i životinjske figure ,ali se pokazivala sklonost da se svedu na dekorativne motive.

-Dekorativne umjetnosti islama dostigle su takav sjaj kakav nije postojao prije ni oslije toga. Primjer toga je vezeni krunidbeni ogrtač nomadskih kraljeva kojeg su islamske zanatlije u Palermu napravile za Rogera ll Sicilijskog 1133 god. Simetrični raspored 2 lava koji napadaju kamile sa obe strane simboličnog drveta jeste motiv koji doseže hiljadama godina unazad u stari Bliski istok . Prikazane sa izuzetnim smislom za stilizaciju upisane u isečke od četvrtine kruga i popunjene raznim ornamentima. – Drugi predmet je statua životinje visoka 90cm ,porijeklom iz sjeveroistočne Persije koji je služio kao kadionica ,toliko stilizovan da se teško može utvrdati šta predstavlja , a pretvara se u „živo stvorenje“ tek kada počinje da služi svojoj svrsi , ispunjena zapaljenim tamjanom,dok joj plamen i dim izlaze kao dah ,ova životinja je naivnom posmatraču mogla izgletati izuzetno realna. –Postoje podaci o tome da su postojale ilustracije u knjigama koje su sa drugih jezika bile prevođene na arapski .Vješt kaligraf (uvaženo zvanje kod Arapa) je mogao da crta slike ako je to tekst zahtjevao. Takvi crteži sreću se u iluminiranom rukopisu Hararija ,zapažanje ljudske prirode ,koje umjetnik pokazuje crtajući reakciju jedanestorice ljudi na pravdanje malog lukavog nevaljalca u sredini. Kod najstarijih muslimanskih pisaca pominju se Kineski umjetnici sto svedoči o upoznavanju njihove kulture.posle mongolske invazije u 13 vijeku uticaj kineske umjetnosti postaje značajan faktor u islamskoj umjetnosti.On se najsnažnije može osjetiti u persijskim iluminiranim rukopisima rađenim za vladavine mongola kao što je „letnji pejzaž“ tri stoljeća ranije pod dinastijom Sung,kineski slikari su stvorili umjetnost pejzaža.Islamska tradicija je ovim uticajem obogaćena i preobraćena u minijaturnom slikarstvu ,,,do koje mjere najbolje pokazuje ilustracija dvojice ratnika u pejzažu ,,,umjetnik je više obojenim crtežom opisao ambijent nego samu akciju pomenutu u tekstu.

Scene iz prorokovog života javljaju se u iluminiranim tekstovima Persije od početka 14 vijeka ..takva slika koja pokazuje Muhamedovo vaznesenje u raj.Muhamed se uzdigao kroz sedam nebesa gde je video svoje predhodnike uključujući Adama,Avrama,Mojsija i Hrista.

Arhitektura: prvih 50 god,posle Muhamedove smrti muslimanima za molitvu je poslužila crkva ili bilo kakav pravougaoni prostor a jedini element koji je bio zajednički ovim improvizovanim džamijama bilo je obilježavanje gible(pravac u kome su okrenuti u molitvi),a strana okrenuta Meki morala je biti obilježena kolonadom ili bar ulazom koji je bio postavljen na suprotnu stranu

U toku 7 vijeka Arapski osvajači su na svojim dobro učvršćenim položajima počeli da grade džamije i palate velikih razmjera kao simbole svoje moći

Zidovi Velike džamije u Damasku (sagrađena 706-715g) prekrivena izvarendnim mozaicima od stakla vizantijskog porijekla . kako se čini stare tradicije su se mnogo bolje održale u provincijama Vizantijskog carstva nego u Evropi

Palata u Mšati (danas-Kraljevina Jordan) bila je predmetmnogih rasprava jer stil dekoracija na fasadi vodi porijeklo iz raznih preislamskih izvora . A varijacije u samom radu govore o tome da su ga izvodile zanatlije iz raznih provincija nekadašnje Vizantijske oblasti na bliskom istoku tu je međutim izražena i Persijska komponenta o kojoj svjedoče krilati lavovi i slične mitske životinje.

Upečatljiv primjer arhitektonskog poduhvata monumentalnih razmjera izgrađena velikom brzinom je Velika džamija u Samari ( na Tigru,sjeverzapadno od bagdada) sagrađena 848-852 g. Najveća je džamija na svijetu . Karakteristika osnove je pravougaonik čija je džinovska osa okrenuta na jug ka Meki obuhvata ogromno dvorište okruženo brodovima koji se pružaju prema gibli čija je sredina obilježena malom nišom. Na suprotnoj strani je Minaret kula sa koje glas mujezina poziva na

molitvu. Džamija je ležala na oko 460 nosača(oni više ne postoje ,kao ni mozaici koji su prekrivali zidove). Karakterističan je Minret džamije koji ima spiralno stepenište i podsjeća na Vavilonsku kulu iz stare Mesopotamije

Džamija u Kordobi (Španija) je započeta 786 god. Kad se uđe u džamiju ugleda se jedna na izgled beskrajna šuma stubova i samo smjernsvodova upućuje na pravac gible. Sve je bilo prekriveno drvenim krovom (zamjenjen je svodovima ) koji se oslanjao na arkade živopisnog i upadljivog oblika,dok su niži lukovi potkovičasti.

Ovaj stil građenja doseže vrhunac u u palati Alhambra u Granadi poslednjem islamskom uporištu na iberijskom poluostrvu. Njen najraskošniji dio Dvorište lavova i prostorije oko njega bio je sagrađen 1354-1391.sada su stubovi vitkiji i podsjećaju na cvijetne stabljike i nose raskošne lukove izvaredno složenog oblika usječene u zidove .Unutar je ekoracija od arabeski izvedenih u obojenom malteru keramičkim pločicama.Utisak je daleko bogatiji nego onaj što ga ostavlja fasada u Mšati ali kad se pogleda unazad vidi se da su ova dva spomenika koje razdvaja 600 godina i čitava ekspanzija u oblasti sredozemlja vezana za oblik.Alhambra se u romantičnoj mašti zapada očuvala kao jedno od čuda iz 1001 noći...

Turski elementi se se ogledaju u novom tipu džamija koji se širio prema zapadu.To su Medrese stvorene u Persiji pod Seldžucima.

Najpoznatija je Medresa sultana Hasana u Kairu građena kad i Alhambra ali sasvim drugačija po koncepciji,ona ima četvrtasto dvorište sa šerdrvarom u sredini sa svake strane dvorišta se otvara po jedna zasvođena dvorana a ona koja se nalazi na strani okrenutoj Meki veća je od ostalih i služi kao svetilište.Monumentalna gradnja ovih kao da su odjek sasadinske Persije dok je geometrijska jasnoća čitavog rešenja naglašena strogim zidnim površinama.Pripijen Hasanovoj medresi sa strane okrenutoj Meki je Sultanov mauzolej.kockasta građevina sa kupolom.

Najčuveniji mauzolej Islamske umjetnosti je Tadž Mahal kod Agre.sagrađen je tri vijeka posle pod jednim od islamskih vladara indije šah Džahan kao spomenik svojoj ženi.napravljen od bijelog mermera ,,,gotovo da se spaja sa nebom i stvara utisak kao da lebdi ,dok njegova masivna kupola izgleda kao balon .. ispred njega je vještačko jezero u kome se on ogleda.

Učvrstivši se u Maloj Aziji,otomanski turci stvorili su treći tip džamija,ukrštajući seldžušku medresu i vizantijsku crkvu sa kupolom.Među najranije i najčudnije rezultate ovog procesa spada drvena kupola u Ulu u Erzurumu.

Turci su osvojili Carigrad ,,, i bili su opijeni ljepotom crkve Sv, Sofije tako da je ona ostavila veoma snažan utisak na veliki broj kasnijih džamija.jedna od naimpresivnijih džamija sultana Ahmeda 1 potiče iz 1609-1616 god njena osnova je razradjenija i pravilnija od crkve Sv.Sofije.Osnova je kvadrat sa glavnom kupolom uz koju se prislanjaju 4 polukupole umjesto 2 a na uglovima su 4 manje kupole kraj minareta.Stupnjeviti niz ovih kupola obraen je izvarednom logikom i geometrijskom tačnošću tako da je spoljašnost ove džamije mnogo skladnije nego spoljašnjost Sv.Sofije. Prva polovina 17 vjeka je bila poslednje cvetanje muslimanske arhitekture.

5 Umetnost “Mračnog doba” Karolinška umetnost

Srednji vek se danas ne posmatra kao mračno doba, već kao razdoblje vere, a naziv mračno doba ograničen je na najraniji deo srednjeg veka koji ima sve uže hronološke granice.Dok o donjoj granici vladaju podeljena mišljenja, za gornju se obično prihvata doba do vladavine Karla Velikog koji je seo na presto 768..Tokom dugotrajnih meteža u Evropi izmenjeno je kulturno nasleđe koje je imalo u antici svoj dugi razvojni put.Stari antički gradovi bili su svedeni na male varoši ili čak i potpuno opusteli, a gradsko stanovništvo desetkovale su i epidemije kuge koje su se periodično pojavljivale od sredine VI do sredine VII veka .Teutonska (Germanska) plemena (Goti, Vandali, Franci, Burgunđani, Angli, Saksonci, Juti) koja su prodrla u zapadnu Evropu s istoka u godinama opadanja Rimskog carstva (čiji su ih građani nazivali varvarima) nosila su sa sobom, u izradi oblika nomadske opreme, jednu staru i široko rasprostranjenu umetničku tradiciju tzv. životinjskog stila.Ovaj stil, s kombinacijom apstraktnih i organskih oblika, slobodne uobrazilje i s disciplinom forme, postao je značajan element u keltsko-germanskoj umetnosti ranog srednjeg veka.U to doba, koje se ponekad naziva i razdoblje neprosvećenosti, cvetale su keltsko-germanska, irska, langobardska i srodne umetnosti koje karakterišu teratološki motivi, odnosno tzv. hiberno-saksonski stil. Središte evropske civilizacije početkom srednjeg veka premestilo se u nekadašnje pogranične krajeve rimskog sveta, a Sredozemlje je postalo granična zona.Do pomeranja je došlo iz više razloga, kao što su selidba prestonice u Carigrad, sve veći rascep između zapadne i istočne crkve, osipanje zapadne polovine Rimskog carstva pod najezdom germanskih plemena.Ova plemena su, pošto su se nastanila u novoj sredini, prihvatila kasnorimsku hrišćansku civilizaciju, ali ne potpuno.Lokalne kraljevine koje su osnovali Vandali u severnoj Africi, Vizigoti u Španiji, Franci u Galiji, Ostrogoti i Langobardi na Apeninskom poluostrvu bile su provincijalne države orijentisane prema Sredozemlju, na periferiji Vizantijskog carstva i podložne njegovoj vojnoj, trgovačkoj i kulturnoj moći.Vizantijska vojska je oko 630. povratila Siriju, Palestinu i Egipat od Persije (dinastija Sasanida), ali na istoku su Arabljani pod zastavom islama pregazili istočne i afričke vizantijske provincije i uskoro je evopska obala Sredozemlja bila izložena pljačkaškim upadima Arabljana iz severne Afrike i Španije.Zapadna Evropa bila je prinuđena da razvije sopstvene političke, ekonomske i duhovne snage. Pre nego što su u V veku započeli upadi varvara, hrišćanstvo je već bilo glavna religija Rimskog Carstva.Ono je osvojilo i njegove osvajače, te su mnogi varvari napustili svoje plemenske bogove i počeli da se klanjaju jednom bogu u koga su verovali Rimljani.Tako su milioni ljudi na Zapadu počeli da veruju u istog boga i da prihvataju jednog čoveka kao njegovog predstavnika na zemlji.

Ahen- novi Rim Nakon 794. stari merovinški običaj stalnog putovanja kralja po državi bio je napušten.Karlo je osnovao u Ahenu svoju stalnu prestonicu.I on je trebalo da ima “sveto mesto” kao što je palatinska crkva u Carigradu, ali je trebalo da se Karlo, kao “novi Konstantin” okrene i Rimu, te je Ahen trebalo da postane “Drugi Rim”.Pošto je, prema predanju, Lateran bio palata Konstantina Velikog koju mu je poklonila crkva, i palata Karla Velikog nazivala se “Lateran”.Svoju rezidenciju podigao je u Ahenu koji su savremenici smatrali novim Rimom.To je Karlo svesno podupirao prevozom spolija sa Apeninskog poluostrva.U vestibilu palatinske kapele bronzana vučica podsećala je na kapitolinsku vučicu koja se tokom srednjeg veka čuvala u Lateranu, a jedna konjanička statua (cara Zenona ili Teodoriha kao prvog velikog gotskog vođe na Apeninskom tlu), doneta iz Ravene, bila je postavljena u predvorju palate kao paralela bronzanoj konjaničkoj statui Marka Aurelija, sada na Kapitolu, koja se u srednjem veku čuvala u Lateranu jer se verovalo da predstavlja prvog hrišćanskog cara. Prilikom posete Apeninskom poluostrvu Karlo Veliki upoznao se s arhitektonskim spomenicima Konstantinove ere u Rimu i Justinijanove vlade u Raveni i smatrao je da njegova prestonica u Ahenu mora da izrazi veličanstvo carstva isto tako impresivnim građevinama.Njegova palatinska kapela u Ahenu (790 ili 792-805), koju je papa Lav III 805. posvetio Hristu i Bogorodici, neposredno je nadahnuta crkvom San Vitale u Raveni.Po uzoru na ranije bazilike na Apeninskom poluostrvu građene su i onovremene crkve, obično trobrodne bazilike sa drvenom tavanicom koje u doba Karolinga dobijaju i posebno zapadno postrojenje zvano vestrverk

-Ahen, Palatinska kapela Karla Velikog, Arhitekta Odo iz Meca, 790-805, osnova (centralni oktogon okružen ambulatorijumom) -(vestverk- ulaz sastavljen od predvorja sa galerijama na dva nivoa flankiran krstastim stepeništem, ovde kasnije dograđivan i prepravljan ) -Ravena,San Vitale,osvećena 547,osnova(novo tumačenje, a ne ponavljanje arhitektonske koncepcije starije građevine, rimska masivnost nosača i svodova (vizantijska tehnika svoda od lake cigle zamenjena je teškim poluobličastim svodovima) i geometrijska jasnoća prostornih jedinica) - Ahen, Palatinska kapela Karla Velikog, 790-805,osnova kapele sa nekadašnjim atrijumom(moguće da je uzor bila i dvorana Hrisotriklinijum (koja nije očuvana) pokraj Velike palate u Carigradu koju je podigao car Justin II (565-578) kao državnu dvoranu)(u Hrisotriklinijumu carski presto se nalazio u istočnoj apsidi, dok je presto u Ahenu na tribini iznad zapadnog ulaza) Arhitekta Odo iz Meca, 790-805, enterijer(stubovi na spratu antičke spolije,bronzane rešetke donete sa Apeninskog poluostrva) unutar kupole bili su mozaici koji su predstavljali Hrista na prestolu okruženog simbolima jevanđelista i 24 starca Apokalipse, a ispod se nalazio carski presto)

- Korvi, opatijska crkva Sv. Vita,primer vestverka,873-885.(jedini sačuvani primer vestverka (u nešto izmenjenom vidu) prvobitno središnji deo činio je jedan toranj koji su bočno pratila dva tornja niža nego danas)(pred crkvom je bilo, kao u Ahenu, otvoreno predvorje) -San Deni kod Pariza, opatijska crkva, osnovao Pipin Mali, 775, osnova.Opatija San Deni u očima Franaka bila je važnija od palatinske kapele u Ahenu.Bogato su je darivali merovinški kraljevi za koje je ona bila glavno svetilište.Nova crkva je započeta pod Pipinom (741-768) posle krunisanja 754. i posvećena 775. u prisustvu Karla Velikog.Crkva ima glavni brod dovoljno dug da primi veliki broj monaha i da pruži dovoljno mesta za članove parohije i mnoge hodočasnike (jer je crkva bila značajno svetilište) i veliki hor koji je možda bio neobičan u to vreme, a na zapadu je bio ulaz flankiran dvema kulama. -Fulda, opatijska crkva, započeta 802, osvećena 819, osnova.Podignuta s namerom da se severno od Alpa napravi replika bazilike Sv. Petra.Crkva u kojoj su se čuvale relikvije apostola germanskih naroda sv. Bonifacija.koji je osnovao prvu crkvu 742..Transept i apsida slični kao u crkvi Sv. Petra u Rimu -San Riker kod Abevila (Centula), osnova, 790-799.podigao opat Angilbert (“Homer”) pod patronatom Karla Velikog(u istočnom horu proslavljan patron hrama i u zapadnom horu Hristos)(brodovi podeljeni na šest traveja, glavni ima velike polukružno završene prozore)(vestverk vodi u zasvedeno predvorje sa galerijom (koja je služila kao kapela) koje je, u stvari, zapadni transept)(obe ukrsnice natkriljene kulama (oktogonalne ili kružne osnove) verovatno od drveta i flankirane manjim kulama okugle osnove sa spiralnim stepeništem)(apsida, za razliku od ranohrišćanskih bazilika, odvojena od istočnog transepta prostorom kvadratne osnove koji se zove hor)(baze, stubovi i ukrasi doneti iz Rima) -Plan idealnog manastira, čuva se u Sankt Galenu, oko 820. (nacrt idealnog manastira, dokument kako manastir treba da izgleda)Verovatno po uzoru na odluke donete na jednom saboru održanom 816-817. u blizini Ahena u doba Ludviga Pobožnog (81Irski manastir Sankt Galen (u današnjoj Švajcarskoj) doživeo je najveću slavu u IX i X veku,Manastir je tada pod nizom velikih opata dobio mnoge posede i postao škola muzike, literature i umetnosti.U njegovom skriptorijumu čuvao se tradicionalni način ukrašavanja irskih rukopisa zasnovan na velikim inicijalima sačinjenim od prepleta, lisnatih oblika i naročito akantusovog lišća4-840)Radovi u slonovači, pored građevina i minijatura u rukopisima, najznačajnija su umetnička ostvarenja karolinškog doba.Otkako je uvezani kodeks postao u IV veku uobičajen, oprema knjige postajala je sve raskošnija, te su ponekad korice rađene u slonovači.I u slonovačama, kao i u rukopisima, mogu se zapaziti određene lokalne karakteristike, na pr. palatinske radionice u Ahenu ili radionica u Remsu i Mecu

inica)

ičan u to vreme, a na zapadu je bio ulaz flankiran dvema kulama.

rkvi Sv. Petra u Rimu

6 Karolinške minijature

Prema pisanim izvorima, u karolinško doba crkve su bile često ukrašavane zidnim slikama ili mozaicima, ali su danas preostali samo retki fragmenti koji svedoče da nije bilo utvrđenih pravila kako treba oslikavati hramove, ni što se tiče tema niti izgleda predstavljenih prizora i svetitelja

PrimeriMozaici:Oratorijum Teodulfa Orleanskog u Žerminji de Pre (oko 806)Freske:Kripta crkve Sen Žermen u Okseru (sredina IX veka),Sv. Jovan u Misteru (početak IX veka),Benediktinski oratorijum u Malsu (druga polovina IX veka),Kripta crkve Sv. Maksimina u Trijeru (pozni IX vek)

Minijature

Karlo Veliki sproveo je veliku akciju sakupljanja i prepisivanja stare rimske književnosti.To zalaganje bilo je deo težnji da se zajedno sa carskom titulom obnovi stara rimska civilizacija.Uparavo ta težnja pružila je osnovu za sjedinjavanje keltsko-germanskog duha sa duhom sredozemnog sveta.Najstariji sačuvani tekstovi velikog broja latinskih pisaca nalaze se u karolinškim rukopisima koji su donedavno pogrešno smatrani za rimske.U stvari, današnja štampana slova, poznata kao rimska ili latinična, izvedena su iz pisma karolinških rukopisa, samo su pogrešno nazvana latinična.Rukopisi su prepisivani u više skriptorija, kao što su oni u Ahenu, Remsu, Turu, Mecu, a svi su crpli osnove iz dvorskog okruženja koje su negovali Karlo Veliki i njegovi naslednici

Najstariji i najvažniji skriptorijum nalazio se pri palati u Ahenu i među rukopisima nastalim u njemu izdvajaju se dve grupe:1. Ada grupa i 2. Druga, mlađa, dvorska grupa.Obe grupe rukopisa nastale su pod snažnim uticajem poznoantičkog, odnosno ranohrišćanskog rimskog nasleđa i u manjoj ili većoj meri nose izvesne elemente starije hibernosaksonske umetnosti

Godeskalkovo jevanđelje(Jevanđelje monaha Godeskalka),Hristos,Dvorska radionica Karla Velikog (Ada grupa)781-783.(pisan zlatom na purpurnom pergamentu)(rukopis naručili Karlo Veliki i njegova supruga Hildegard u znak sećanja na posetu Karla Velikog Rimu na Uskrs 781. i na krštenje sina Pipina na Veliku subotu)

Dagulfov psaltir,između 783. i 795.(dvorska Ada grupa)(purpurna osnova, zlatna slova, inicijal sa pleterom

Krunidbeno jevanđelje Karla Velikog,Četiri jevanđelista.Dvorska radionica Karla Velikog,.oko 800..(antički uzori)(postoji pretpostavka, koja nije dovoljno argumentovana, da je ovo rad nekog carigradskog majstora)(jevanđelje za koje predanje tvrdi da ga je Oton III uzeo iz groba Karla Velikog prilikom otvaranja grobnice 1000)

Rems

Skriptorijum u Remsu doživeo je vrhunac u doba nadbiskupa Eba ili Ebona (816-835).Ebo je bio sin kraljevog kmeta- slobodnog čoveka ali ne plemića- ali pošto je postao nadbiskup bio je istaknuti sluga carske kuće i kasnije bibliotekar Ludviga Pobožnog.U Remsu su uzori, klasični jednako kao i u palatinskom skriptoriju, prevedeni na osoben i lako prepoznatljiv slikarski jezik kojim dominiraju nervozan ekspresivan potez i ustreptala energija koji svaki detalj stavljaju u neprekidan pokret

-Jevanđelje nadbiskupa Eba,Jevanđelist Marko,Radionica u Remsuoko 830.(antički uzori, ekspresivna linija)(veći deo ilustracija u ovom rukopisu slikan zlatom), Jevanđelje nadbiskupa Eba,Jevanđelist Matej,Radionica u Remsu oko 830g

Biblija Karla Ćelavog,Rems,oko 870.(nastala verovatno u čast druge Karlove ženidbe, sa Rišildom, početkom 870 -Jevanđelje iz Lindaua,Korice,Rems,oko 870.(uticaji keltsko-germanske tradicije)

7 Otoni Otoni su smatrali da su najezde mađarskih i slovenskih plemena usmerene porotiv Zapada i započeli su pomoću novoosnovanih biskupija hristijanizaciju istočnih zemalja carstvaNovi gradovi u istočnom delu proširene države postali su centri hrišćanskih misija za istočne varvareTe misije su uključivale insistiranje na crkvenoj reformi i u politici saksonskih careva dominanatna je bila podrška papstvuZato su na minijaturama u rukopisima često prikazivane personifikacije pokorenih provincija kako se klanjaju otonskom vladaru i na taj način stvarali sliku apoteoze univerzalističkog carstvaKasnoantičko i starohrišćansko predanje bilo je duhovni izvor otonskog doba koje je, pored karolinške tradicije, prihvatilo i vizantijske običaje zasnovane na antičko-rimskim i hrišćanskim osnovama i zato se ova umetnost naziva i “otonskom renesansom”Imala je kasnoantičke, karolinške i vizantijske korene, ali predstavlja samostalnu i autentičnu stvaralačku epohu. Od sredine X veka započeo je novi razvoj umetnosti na području nekadašnjeg istočnog dela karolinške države. odgovara u negovanju umetnosti vraćanje na karolinški stil kao bitni temelj.Iskrsli su tu i drugi činioci, pre svega tešnji odnosi sa Vizantijom, ali vizantijski stil poslužio je manje za podražavanje, a više za usmeravanje.Pored toga, umetnici su se ponekad vraćali neposredno na hrišćansku antiku.Naročit značaj u to vreme imale su i relikvije što su čuvane u najznačajnijim svetilištima i za koje su pravljena spremišta od dragocenih materijala.Tada su konačno utvrđeni temelji za kulturu zapadnjačkog srednjeg veka. Zajednička crta umetnosti karolinškog i otonskog doba počiva u tome što su obe imale aristokratsko-dvorski karakter.Najznačajniji patroni umetnosti bili su carevi i članovi njihove porodice, odnosno carevi, biskupi koji su bili u srodstvu sa vladarskim domom ili povezani sa njim i žene carskog roda koje su bile opatice.Većina od njih bila je povezana sa reformom iz Gorca (tzv. Lotarinškom reformom), monaškim reformističkim pokretom začetim u Gorcu kod Meca koji je bio prožet aristokratskim duhom carskih manastira i bio oslonac otonske carske ideje..Carevi su preneli svetovna ovlašćenja i prava na biskupe i opate u svojoj državi.Vrlo često su rođaci carske kuće dobijali crkvena i svetovna visoka zvanja, kao, na pr, Bruno nadbiskup Kelna (935-965), brat Otona I, koji je bio i kancelar carstva i nadvojvoda Lotaringije, u isti mah nosilac najviše duhovne i svetovne vlasti u državi.Na biskupskim stolicama sedeli su i najotmeniji plemići verni caru, kao Egbert u Trijeru 977-993 (nekadašnji kancelar Otona II), Gero u Kelnu, Bernvard u Hildeshajmu (učitelj i prijatelj Otona III).Zato je umetnost nastala za vlade otonskih careva izrazito aristikratsko-dvorska.Umetnici su poticali pretežno iz duhovničkog staleža i većinom su bili redovnici.Pri nekim samostanima i katedralama stvorene su umetničke radionice

Arhitektura -Kako je deo otonske politike bio da afirmiše nasleđe Karolinga, tako je neizbežno da se arhitektura i umetnost razviju iz karolinške osnove.Na nesreću, što se tiče arhitekture, nije lako pronaći dokaze.Osnove, iskopavanja, ostaci, sve naglašava karolinšku osnovu otonske arhitekture; svi osnovni planovi građevine su zasnovani u karolinškom periodu, ali je moguće da su otonski arhitekti radili na novim koncepcijama prostora i mase, novom pristupu podele zidova, galerija, apsidalnih prostora, grupisanja kula.Nekoliko novoosnovanih manastira i zadužbina u zemlji ubrzo je počelo da igra važnu ulogu, ali to nije išlo na uštrb visokog ranga starijih umetničkih središta smeštenih između Rajne i Meze.U državi su svuda procvala nova verska i kulturna središta: uz starija mesta kao što su Korvej i Rajhenau ili biskupske gradove Keln, Trijer i Majnc, sada su se istakli gradovi Hildeshajm, Regenzburg i Bamberg i manastiri Ehternah i Zeon.I u južnoj Nemačkoj ističu se nova kulturna središta -Keln, Sv. Panteleon,Benediktinska opatija (samo zapadni deo sačuvao nepromenjen prvobitni oblik),osnovao brat cara Otona I nadbiskup Bruno (963-965).radove nastavili carica Teofano i Oton III.osnovana 957, osvećena 980, zapadni deo i fasade 984-1002.Tu su sahranjeni carica Teofano (+991) i car Oton III (+1002).Zapadna fasada (nekada je predvorje više izlazilo iz ravni fasade)(zapadni deo bio očuvan do Drugog svetskog rata kada je uništen i potom obnovljensrednji prostor zapadnog dela građevine na spratu okružen emporama (galerijama) a u prizemlju prema uzdužnom brodu otvoren lukom.

Hildeshajm, Sv. Mihailo, benediktinska opatija, pogled sa jugozapada,osnovao biskup Hildeshajma Bernvard (vaspitač Otona III),započeto 1010, kripta (u kojoj je 1022. sahranjen Bernvard) posvećena 1015. (crkva uništena tokom Drugog svetskog rata i kasnije obnovljena) osnova sa dva hora i bočnim ulazima poput one na planu iz Sankt Galena,prostor jasno podeljen parovima stubaca između kojih su po dva stuba,pod zapadnog hora bio viši od poda crkve jer je ispod kripta- podzemna kapela, izgleda posebno svetilište sv. Mihaila sa ulazima iz transepta i sa zapada, zasvedena krstastim svodovima oslonjenim na dva reda stubova i deambulatorijumom koji se sigurno video iznad površine tla i imao prozore. ritam alternacije stubaca i dva stuba pridonosi jasnijoj podeli prostora)(kvadrat ukrsnice kao osnovna prostorna meracrkva ima dva identična transepta s kulama nad ukrsnicama i severno i južno pripojenim kulicama sa stepeništem)(empore (galerije) poprečnih brodova sa lukovima koje raščlanjuju tri sprata i koje se, odozdo prema gore, pojednostavljuju)(levo zapadni ophod hora s trobrodnom zasvedenom kriptom s poluobličasto zasvedenim ophodnim hodnikom) Hildeshajm, Sv. Mihailo,Vrata kripte (verovatno između transepta i deambulatorijuma),Bernvard biskup Hildeshajma (993-1022),bronza,1015.Scene rađene u dubokom reljefu smeštene u dva nizaLevo- GenezaDesno- scene iz Hristovog života(prva ukrašena bronzana vrata izlivena iz jednog dela na Zapadu od rimskih vremena, čak je i na Apeninskom poluostrvu u XI veku bio običaj da se naručuju bronzana vrata iz Carigrada i mnoga od njih sastoje se od nizova bronzanih ploča pričvršćenih za drveni okvir)(Bernvard je nekoliko puta putovao u Rim- mogući uzori-drvena vrata Sv. Sabine u Rimu iz V veka ili vrata stare crkve Sant’ Ambrođo u Milanu iz IV veka)(vrata su očigledno delo različitih ruku po nacrtu koji je izradio ili jedan umetnik ili jedan od vajara)

8 Otonska skulptura i reljef

Tokom otonskog razdoblja, od sredine X do početka XI veka, u vajarstvu se osećaju jasne promene u poređenju sa ranijom karolinškom tradicijom i stvaranje novih i originalnih crta.Slobodna skulptura i dalje je retka, ali dobija monumentalne razmere i pune i snažne oblike.Malobrojni očuvani reljefi rađeni u većem formatu upućuju na raznorodne uticaje, u prvom redu na one ponikle iz bogatih tradicija rimskih reljefa i ranohrišćanskih i karolinških iluminiranih rukopisa -Keln,.Gerovo raspeće(Gero nadbiskup Kelna 969-976, naslednik nadbiskupa Bruna),bojeno drvo(izražajna snaga, pognuta glava, kontraposto izbočenog tela i naturalizam) (izraz patnje na licu, napregnutost mišića na mišicama i ramenima.

Hildeshajm, Sv. Mihailo,Vrata kripte (verovatno između transepta i deambulatorijuma),Bernvard biskup Hildeshajma (993-1022),bronza,1015.Scene rađene u dubokom reljefu smeštene u dva nizaLevo- GenezaDesno- scene iz Hristovog života(prva ukrašena bronzana vrata izlivena iz jednog dela na Zapadu od rimskih vremena, čak je i na Apeninskom poluostrvu u XI veku bio običaj da se naručuju bronzana vrata iz Carigrada i mnoga od njih sastoje se od nizova bronzanih ploča pričvršćenih za drveni okvir)(Bernvard je nekoliko puta putovao u Rim- mogući uzori- drvena vrata Sv. Sabine u Rimu iz V veka ili vrata stare crkve Sant’ Ambrođo u Milanu iz IV veka)(vrata su očigledno delo različitih ruku po nacrtu koji je izradio ili jedan umetnik ili jedan od vajara) Praroditeljski greh(majstori su verovatno imali zadatak da prouče ciklus Postanja u karolinškim Biblijama kao što su one izrađene u Turu i savremene novozavetne cikluse kao što je onaj u rukopisu Codex Egberti o kome će kasnije biti reči)- Bernvardov stub(veliki Uskršnji svećnjak smešten iza oltara s krstom),bronza, oko 1020.(inspiracija Trajanov ili stub Marka Aurelija u Rimu)(kao što su antički trijumfalni stubovi veličali dela rimskih careva, ovaj stub slavi Hristova dela u 24 reljefa s motivima iz Novog zaveta

9.Otonske minijature

Najvažnije središte iluminatorskog rada u to vreme bio je manastir Sv. Đorđa na ostrvu Rajhenau na Bodenskom jezeru, carska opatija koju je osnovao papa Grgur V, rođak Otona III

Rajhenau je uživao privilegije otonskih careva i pape Grgura V, manastir je bio carska opatija čiji je opat odgovarao jedino autoritetu cara i imao politički rang jednak biskupu ili čak nadbiskupu, a neki naučnici veruju da je ovaj manastir jedno vreme bio sedište germanskog sudstva i stoga glavni centar carske umetnosti

Do 1000. Rajhenau je bio jedan od vodećih crkvenih centara i, prema jednom natpisu, bio je ispred Majnca, Trijera i Kelna

Problem umetničke produkcije u Rajhenau je, međutim, veoma kompleksan, delimično jer rukopisi za koje se pretpostavlja da su izrađeni u Rajhenau predstavljaju različite stilske faze, delimično jer su vidovi tih faza vidljivi u rukopisima koji izgleda da imaju dodatne veze sa drugim centrima (Trijerom, Kelnom, Loršom, Salzburgom, Ehternahom), delimično zato što identitet pojedinih posvetnih portreta nije siguran i delimično i zbog slučajeva da je i kada je posvetni portret pouzdan jasno da su za jednog naručioca radili majstori koji su negovali različite estetske pravce.Čak se dešava da se u jednom rukopisu nalaze minijature različitog stila

Najpoznatije su:

Knjiga perikopa urađena za Gera biskupa Kelna (969-976), Rajhenau urađena po uzoru na karolinško Jevanđelje iz Lorša nastalo u Ahenu za cara Karla Velikog početkom IX veka

Registrum Gregorii,Oton II ili Oton III na prestolu i personifikacije četiri zapadne provincije carstva (Germania, Alemannia, Francia i Italia),Poklon nadbiskupa Egberta (977-993) katedrali u Trijeru,oko 983.(raznorodnost umetničkog postupka, jasan primer rukopisa koji su ukrasili iluminatori različitih estetskih stremljenja)(ova minijatura jasno iskazuje teokratske ideje dinastije)

Vizantijski rukopis Menolog Vasilija II,Vatikan (gr. 1613), Poklonjenje mudraca, oko 985.(slikar Simeon)

Jevanđelje Otona III,Pranje nogu,Rajhenau ili dvorska radionica,oko 1000.(pastelna pozadina kao sećanje na antički iluzionizam, zlatna arhitektura i novo shvatanje prostora)(antički obrasci predstavljanja figura podređeni novim potrebama naglašavanja duhovnog aspekta akcije kroz poglede i gestove)(Hristos i dalje mladi golobradi filozof)

Sakramentar Henriha II,Hristos u prisustvu anđela kruniše kralja Henriha II koga podržava Crkva,1002-1014.(pokušaji sinteze vizantijskih i karolinških modela u doba Henriha II)

11 Romanička Arhitektura (Italija,Lombardija,Toskana)

Arhitektura Crkve podizane nakon otonskog perioda, a pre gotike nazivaju se romaničkim.Ovaj naziv dolazi stoga što su imale oble svodove i lukove i bile čvrste i masivne, zidane na način sličan rimskom načinu građenja.Za razliku od karolinške umetnosti koju su kreirali Karlo Veliki i njegovo okruženje kao deo svesne političke obnove i otonske umetnosti koja se razvijala uz carsku podršku članova saksonsko-salijevskog roda, romanika se pojavila širom cele zapadne Evrope otprilike u isto vreme.Za gotovo istovremeni razvoj ove arhitekture na celom Zapadu zaslužni su bili i popularnost hodočašća i delatnost reformisanih monaških redovaU ovo doba zapaža se ogroman porast građevinske delatnosti u odnosu na ranija vremena, a i same građevine su veće, bogatije razuđene, zasvedene, ukrašenih fasada. Crkvene građevine imaju specifičan raspored prostora, odnosno sklopljene su od više prostora.Većinom su to bazilike sa galerijama (ili triforijumima) iznad bočnih brodova, ali pored njih postoje i tzv. dvoranske crkve sa bočnim brodovima skoro iste visine kao srednji.Gotovo redovno se pojavljuje transept čija se ukrsnica ističe kulom.Istočni kraj crkve završava se horom različitih oblika, četvrtastim, sa ili bez apside, sastavljenim od tri broda koji se produžavaju na brodove crkve, a u nekim oblastim pojavljuje se deambulatorijum.Zapadni deo može imati različit oblik fasade, kao što su one sa kulama, a ponekad se javlja i zapadni hor.Pored osnovnih, pojedine crkve imaju i sporedne prostore kao što su galerije, kapele, kripte, odaje sa posebnim oltarima.Romaničko graditeljstvo još od samog početka zna za brojne oblike svodova (poluobličasti, ponekad pojačani lukovima, krstasti, ispupčeni, rebrasti), a put opšteg razvoja išao je ka tome da sve različito zasvedene delove prostora obuhvati i, stvaranjem sistema, jače ih veže za njihovu unutrašnju strukturu.Ceo prostor crkve izdeljen je na traveje koji ponekad imaju ulogu modula - San Ambrođo (S. Ambrogio) u Milanu, Lombardija,kraj XI-XII vek,glavni brod(srednji brod, nizak i širok, sastoji se iz četiri kvadratna traveja razdvojena snažnim poprečnim lucima)(nema transepta)(nad krajnjim istočnim delom glavnog broda je oktogonalna kupola)(glavni brod nema prozorski zid)(dijagonalna rebra svodova nisu spljoštena i stvaraju utisak kupole) (sistem naizmeničnih stubova i stubaca pošto je (kao u Daramu i Kanu) dužina traveja glavnog broda jednaka dvostrukoj dužini traveja bočnih brodova koji su zasvedeni krstastim svodovima i nose galerije) - Katedrala u Pizi, , 1063-1118. osnova katedrale u suštini osnova ranohrišćanske bazilike, razrađena u osnovu latinskog krsta dodavanjem dva kraka transepta koji izgledaju kao manje bazilike i imaju svoje apside. Nad ukrsnicom (koja nije prava pošto nad njom teče galerija) je kupola (ovalne osnove), četiri traveja u glavnom brodu i dva traveja u kracima transepta zasvedena su krstastim svodovima, a svi ostali delovi imaju drvenu tavanicu. Više razmere i izduženije proporcije u odnosu na ranohrišćanske bazilike.U glavnom brodu nalaze se galerije (tribine) iznad bočnih brodova i prozorski zid.Arkade nose nizovi klasičnih stubova (uzetih sa rimskih hramova na ostrvu Elbi) kakvi se sreću na rimskim i ranohrišćanskim građevinama. (fasade sva tri zdanja obložene belim mermerom sa horizontalnim prugama i ornamentima od zelenkastog mermera poput onih rimskih građevina i za razliku od ranohrišćanskih crkava) - Piza, Toskana, kampanil,Započet 1174.Počeo da se naginje zbog loše pripremljenih temelja, pre nego što je bio završen i zato je njegova osa prelomljena. - Krstionica Sv. Jovana (San Giovanni) u Firenci, Toskana,oko 1060-1150, (smeštena zapadno od kasnije gotičke katedrale) (oktogonalna građevina sa kupolom spolja završenom u obliku šatora) (mermerna oplata fasada strogih geometrijskih linija klasičnih proporcija) (gornji pojas sa malim prozorima, unutrašnji probijeni zid sačinjavaju pilastri, stubovi i grede između kojih se nalazi galerija) - Katedrala Sv. Nikole u Bariju, Apulija, 1089-1132, osnova,trobrodna bazilika sa širokim oltarskim prostorom(mošti sv. Nikole prenete su 1087. u Bari)sadrži i (dve bočne kule možda pod uticajem Normana (koji su držali Siciliju i južne delove Apeninskog poluostrva) i portal sa lavovima)

12 Romanička skulptura

Ni karolinška ni otonska umetnost nisu pokazivale nikakvu težnju ka obnovi monumetalne kamene skulpture.Ona je iz zapadne umetnosti iščezla posle V veka, dok su se kameni reljefi zadržali samo u obliku plitko klesanih dekorativnih ornamenata (poput parapetne ploče sa natpisom biskupa Sigvalda (725-750) iz krstionice u Čividaleu), a vajarstvo se postojano očuvalo samo u formama minijaturne plastike u slonovači, metalu ili drvetu.Čak ni u otonskoj umetnosti, gde se pojavljuju radovi većih dimenzija, nema monumentalne kamene skulpture, već reljefa (radovi u bronzi u Hildeshajmu) ili drvenih skulptura (Gerovo raspeće u Kelnu) . Skulptura je ograničena na određene delove građevine, njene funkcionalne ili izražajne “čvorove”- u prvom redu portale, a ponekad i kapitele, konzole, amvone (propovedaonice)Portal, kao mesto prelaska iz profanog u sakralni svet, iz svetovne u duhovnu sferu, najkarakterističniji je elementOn ima pravougaoni ulaz, obično sa središnjim stupcem (trimo), iznad kojeg se nalaze arhitravna greda (nadvratnik) i polukružno polje (timpanon) i polukružni venac (arhivolta), a portal nikada nije otvoren u zidu oštrim rezom, već je više ili manje udubljen u zidnu masu i postepeno se, nizom pojaseva koji se klešu jedan iza drugog, sužava od spoljašnjeg ka unutrašnjem delu, zadržavajući uvek isti oblikNajvažniji deo ukrasa je onaj na timpanonu gde se gotovo uvek ističe figura Hrista na prestolu, veća od ostalih, zatvorena u mandorli koja označava božanski sjaj, a na arhitravnoj gredi se u jednom ili dva horizontalna pojasa predstavljaju motivi koji su obično u neposrednoj vezi sa temom u timpanonu, dok su u arhivolti, upisani u krugove ili vreže, simbolični prizoriČesto se zapaža sklonost prema anegdoti, detaljima iz svakodnevnog života (predstave zanata i veština)Kapiteli nemaju standardni oblik, a najčešći su zvonasti (u obliku obrnutog zvona) sa različitim prizorima na površinama i imaju imposte (nadglavnike) -Sv. Saturnin (St. Sernin) u Tuluzu (Toulouse), Garona, južna Francuska,oko 1090.Hristos u slavi danas u deambulatorijumu hora kao jedna od sedam sačuvanih reljefnih ploča na kojima su prikazani Hristos, apostoli i anđeli (prvobitno možda na prednjoj strani nekog oltara ili na portalu)Vajar Bernar Žildijen (Bernardus Gelduinus)Izgled i način obrade upućuju na pomisao da je modelovan na osnovu nekog otonskog oltara od zlataGolobradi Hristos, teška i mesnata forma, postavka jevanđelista podsećaju na ranija karolinška i otonska dela u manjim formatima. Apostol danas u deambulatorijumu hora (prvobitno možda na prednjoj strani nekog oltara ili na portalu)Vajar Bernar Žildijen (Bernardus Gelduinus)Trodimenzionalnost, čvrstina oblika, masivnost, veličina nešto veća od polovine prirodne veličineOdjek klasičnog duha poznorimskih skulptura. portal Miježvil (Miegeville), Vaznesenje, prve decenije XII veka, pre 1118.(plitak reljef, naivno koncipovana kompozicija) Sv. Petar, Moasak (Moissac), Garona, južna Francuska,portal južnog portika,oko 1125.(dovratnici imaju talasasti profil verovatno- pod posrednim mavarskim uticajem- a stabla polustubova pripojenih dovratnicima i trimo prate isti profil) Sv. Petar, Moasak (Moissac), Garona, južna Francuska, portal južnog portika, oko 1125, Strašni sud u timpanonu(plošni oblici draperije (kao da su pritisnuti peglom) kao na slonovačama)(vidljiv hispano-arapski uticaj, scena prikazana kao divan, Hristos zaseda dvorom kao neki omajadski kalif, sa krunom kao kralj Kastilje i Leona, okružen starcima koji sviraju laute i viole koji su preuzeti iz ilustracija islamskih muzičara. -Sv. Magdalena u Vezleu (Vezelay), Burgundija, istočna Francuska,unutrašnji zapadni portal crkve,oko 1120-1135.Odašiljanje apostola i Silazak sv. Duha.Odašiljanje apostola upućuje da je dužnost svakog hrišćanina da širi jevanđelje po celom svetu. Timpanon sa kombinovanom predstavom Silaska sv. duha i Odašiljanja apostola (koji drže knjige jevanđelja kao simbol svoje misije), arhitrav sa predstavnicima nacija i arhivolte sa simbolima mesecina unutrašnjem zapadnom portalu crkve, oko 1120-1135. -Notr Dam la Grand, Poatje (Notre-Dame-la-Grande, Poitiers), Vijena (Vienne), zapadna Francuskapočetak XII veka,zapadna fasada dvoranske crkve dovršena verovatno sredinom XII veka,Duboki reljefi figura svetitelja u nišama u višim delovima i reljefi sa scenama u nižem delu.Razlika u odnosu na crkve u Garoni, Akvitaniji ili Burgundiji gde dominiraju snažan izraz, gipke forme i neobuzdana mašta. Sen Žil di Gar (Saint-Gilles-du-Gard), Provansa, -Benedeto Antelami, Reljef Skidanje s krsta za katedralu u Parmi,prvobitno deo horske pregrade, Emilija Romanja (Emilia Romagna), 1178.(duboki reljef u mermeru, predstava je podeljena u tri dela, centralni sa skidanjem s krsta, desno Hristu su ljudi koji oplakuju i personifikacija Crkve (Ecclesia), levo Hristu povorka Jevreja i ispred njih personifikacija Sinagoge i vojnici koji bacaju kocku) Zapadna fasada katedrale u Fidenci,Emilija Romanja (Emilia Romagna), kraj XIII veka,Proroci David (levo) i Jezekilj (desno)(individualnost, jasno prepoznatljiv način rada umetnika). Prorok David(slobodna skulptura postavljena u nišu, stav gotovo da podseća na kontraposto antičkih skulptura) Rajner iz Ija (Reiner iz Huya), dolina Meze (Meuse),Krstionica iz Liježa (Liege), za Bogorodičinu crkvu (Notre-Dame-des-Fonts) u Liježu),1107-1118,Bronza(oživljavanje individualnosti pod uticajem antičke umetnosti jednako kao na Apeninskom poluostrvu)(Rajner se pominje kao zlatar (aurifaber) u jednom dokumentu iz 1125. i veruje se da je umro oko 1150)(sud počiva na 12 figura volova (simbola 12 apostola) kao i Solomonov sud (“More od tuča”) u hramu u Jerusalimu). Lav saksonskog vojvode Hajnriha Lava, trg pred katedralom i dvorcem, Braunšvajg (Braunschweig), donja Saksonija,1163-1169,BronzaJedina sačuvana romanička monumentalna slobodna statuaLav u prirodnoj veličini na vrhu visokog stubaLav podseća na rimsku vučicu koja se tada čuvala u Lateranu -Krčag (Akvamanila) u obilku životinje, dolina Meze, oko 1130, pozlaćena bronza(uticaj stare nomadske i islamske umetnosti)

13 Romaničko Slikarstvo

-Romaničko slikarstvo, za razliku od arhitekture i skulpture, nije doživelo iznenadni razvoj i ne pokazuje nikakve izrazitije rimske uzore od karoliniškog i otonskog slikarstva.U njemu se ogleda kontinuitet slikarske tradicije negovane u prethodnim stolećima na Zapadu, naročito u minijaturnom slikarstvu.Kao i u arhitekturi i vajarstvu, razvilo se mnogo raznovrsnih regionalnih stilova.Monumentalno slikarstvo ostvareno je u ciklusima zidnih slika i odlikuju ga suzdržan kolorit, naivan crtež i redukovana radnja.U minijaturnom slikarstvu postepeno se pojavljuju elementi koji odgovaraju monumentalnim kvalitetima onovremenog vajarstva, ali posebna istraživanja prostora i predstavljanja trodimenzionalnosti na njima se ne uočavaju, već dominira snažna linija kojom se ocrtavaju sve konture ispunjene obično jarkim bojama bez finih valerskih prelaza

Primjeri slikarstva

-Sant Anđelo in Formis, Apeninsko poluostrvo,Crkva oslikana trudom opata Deziderija iz Montekasina oko 1080.(matični benediktinski manastir, Montekasino, tokom XI veka, pod opatom Deziderijem (1058-1087) doživeo je veličanstven polet)znamenita djela ovog perioda su:Ktitorski portret opata Deziderija, (na Apeninskom poluostrvu slikarstvo je dugo bilo pod uticajem vizantijskih shvatanja) Hristos u oltarskoj apsidi(Hristos nije okružen uobičajenom mandorlom i pretpostavlja se da je nastao po uzoru na neku stariju predstavu, možda ranohrišćanski mozaik u apsidi bazilike Sv. Petra u Rimu). Scene Hristovih stradanja, Ulazak u Jerusalim, Scene Hristovih stradanja, Izdajstvo Judino, -Sen Saven sir Žertan Vijena (Vienne), zapadna Francuska,glavni brod,oslikan početkom XII vekaU svodu glavnog broda nalazi se veliki ciklus fresaka koje ilustruju starozavetnu istoriju od stvaranja sveta do davanja tablica Mojsiju, života Prekrasnog Josifa i drugih starozavetnih događajaNa istočnom zidu je Hristos na prestolu sa apokaliptičnim prizorimaNa zapadnom zidu su Hristova stradanja.u njoj se nalazi i slika Zidanje Vavilonske kule (jasno koncipovana i lako čitljiva kompozicija) (oblikovanje snažnom linijom, jasni obrisi, naglašen pokret), -Berze la Vil (Berze-la-Ville), Burgundija, opatijska crkva koja je pripadala Kliniju, oko 1120.Hristos u slavi okružen svetiteljima u konhi apside(meke lake linije i suptilno kombinovane boje) Prizor verovatno komponovan po vizantijskim uzorima, ali se u tretmanu figura i draperija jasno ogleda tipično zapadni tretman. Mučenje sv. Lavrentija u jednoj od niša u donjoj zoni apside(zapadnjački uticaji i u ikonografiji i u stilu) -Bogorodičina crkva (Notre Dame), Monmorijon (Montmorillon) kod Poatjea, kripta Sv. Katarine,oko 1200.Bogorodica sa malim Hristom i sv. KatarinomTema bliska uobičajenoj Bogorodici u konhama oltara u vizantijskim crkvama, ali je umetnički tretman sasvim drugačiji.Umekšane konture i figure ispunjene pokretima predstavu čine gotovo ljupkom.

-Jevanđelje iz Korbija (Corbie), Normandijaoko 1025-1050,Jevanđelist MarkoIzvijeni pokreti i oblikovanje snažnom vijugavom linijom dominiraju ne samo na figuri jevanđeliste već i na gotovo svakom detalju prizora čime podsećaju na karolinške minijature Remske škole kao što je Ebovo jevanđelje.U romaničkom jevanđelju nema više tragova klasičnog iluzionizma jer nema plastičnog modelovanja, već su svi oblici ocrtani snažnim konturama koje su ispunjene svetlim i jarkim bojamaTakav tretman omogućuo je preciznost i jasnoću prizora i spajanje svih figuralnih i dekorativnih elemenata u jedinstvenu celinu -Tapiserija iz Bajea (Bayeux), tzv. Tapiserija kraljice Matilde,Bitka kod Hestingsa (Hastings), oko 1073-1083,vuneni vez na lanenom platnu dug oko 15m,,(izvijeni pokreti, sjedinjavanje prizora i ornamenta) predstavljena priča o početku i uspehu normanske invazije na britansko ostrvo, epizode iz života kralja Harolda II Engleskog, njegovo neverstvo prema normanskom vojvodi Viljemu, Viljemov prelaz preko Lamanša i pobednička bitka kod Hestingsa) - 1086.Apokalipsa iz San Severa (Saint Sever), Gaskonja, nastala u vreme kada je iguman bio Španac (Beatus, tvorac komentara, umro je oko 798. u španskom manastiru Liebana)(rukopis sadrži brojne ilustracije koje odgovaraju težnji da se vizualizuje tekst što je nametnulo da se ilustracije koncipuju ili kao parafraze teksta ili kao simbolični prizori) -Sakramentar iz Limoža (Limoges) urađen u Limožu za katedralu Sv. Stefana,oko 1100,Vaznesenje.Snazan uticaj umetnosti Pirinejskog poluostrva u jugozapadnim oblastima Francuske -Bestijarij, Engleska,1200-1210.Lavovi Bestijariji postavljaju svet prirode u službu vere, karakteristike životinja opisane su kao paralele za ljudsko ponašanjeČak i najneprihvatljivije “činjenice” (kao što je tvrdnja da slonovi nemaju kolena) izložene su bez ikakve sumnjičavostiLav, kralj zveri, obično se prvi opisuje, a prema bestijariju, mladunci lava rađaju se mrtvi i tri dana kasnije ih njihov otac vraća u život (kako to čini zavisi od različitih verzija- ili diše nad mladuncima ili ih liže ili reži na njih) i to se poredi sa Hristom koji je tri dana boravio u grobu dok ga otac nije vaskrsao.

,

14 Gotička arhitektura ,nastanak-Sent Deni

Naziv gotika nastao je da bi se jasno izdvojila posebna vrsta gradnje koja se pojavljuje sredinom XII veka i prvobitno se odnosio većinom samo na arhitekturu .Na početku, oko 1150, oblast koju je obuhvatala gotička umetnost bila je mala i obuhvatala je samo oblast Il-de-Frans, odnosno Pariz sa okolinom (većinom severno od grada gde je bilo i dobrog kamena pogodnog za gradnju, postojanog i lakog za obradu).Započela je kao lokalna forma u Il-de-Fransu i šireći se po ostalim oblastima Francuske i celoj Evropi postala međunarodna i poznata tada pod imenom opus modernum ili francigenum (moderni ili francuski rad).Tokom XIII veka sve više do izražaja dolaze regionalne varijante.Oko sredine XIV veka u tim lokalnim ostvarenjima zapaža se sve jača tendencija međusobnih uticaja i od oko 1400. skoro svuda preovlađuje tzv. međunarodni stil.Ubrzo ovo jedinstvo nestaje jer se na Apeninskom poluostrvu i u Flandriji rađa renesansa. Za razliku od društva koje je podržavalo feudalnu hijerarhiju, društvo u kome je cvetala gotička umetnost bilo je dinamično.Građanski stalež trgovaca i zanatlija živeo je slobodno u gradovima i nije bio u obavezi prema feudalcu.Centralizacija vlasti s moćnim kraljevima u zemljama kao što su Francuska i Engleska označila je kraj mešanju obesnih vlastelina u trgovinske odnose.Trgovina je cvetala i sve veći gradovi postali su svesni uticaja koji su sada mogli da vrše.I moć sveštenstva bila je značajna: biskupi, manastirske starešine, sveštenici i monasi nastojali su da čestim sukobima s plemstvom prošire svoj uticaj i na ovozemaljske stvari.Tri značajna činioca doprinela su stvaranju uslova pod kojim su građene gotičke crkve: 1. želja da se proslavljaju Bog i vera, 2. u moćnim gradovima biskupi i bogati građani želeli su da njihovi gradovi imaju katedralu koja će nadmašiti druge i biti vidljiva izdaleka, 3. tadašnja teologija zastupala je mišljenje da se do Boga može dosegnuti ne samo verom već i razumom i naporom misli.Ideje uzvišenosti i stremljenja ka Bogu upravo su bile podsticaj za podizanje sve viših zdanja, a to fizičko stremljenje u vis bilo je moguće zahvaljujući brojnim tehničkim novinama (kao što su prelomljeni krstasti svod sa rebrima, prelomljeni luk i potporni stubovi i lukovi) Oseća se promena u prirodi tada podignutih zdanja, jer su to većinom katedralne crkve.Osim nekoliko očiglednih izuzetaka (kao što je Sen Deni pokraj Pariza), monaška crkvena građevina izgubila je na značaju.To ne znači da je ovo doba opadanja monaštva, već da su do 1200. najveći manastiri imali crkve koje su zadovoljavale njihove potrebe.Za razliku od njih, mnogi gradovi nisu bili zadovoljni svojim glavnim crkvenim zdanjima i bili su radi da dobro plate da bi ih zamenili novim.Godine od 1140. do 1250. bile su period u kojem je postalo moguće da se izgrade crkve veličine i visine koje nisu bile poznate još od vremena Rimskog carstva, a inicijalni podsticaj koji leži iza ovih različitih poduhvata mora da je delom bio vođen građanskim ponosom

Mesto i vreme postanka gotičke arhitekture dobro su poznati- rođena je između 1137. i 1144. kada je opat Sižer preziđivao kraljevsku opatijsku crkvu Sen Deni pokraj Pariza.Između Sen Denija i francuske monarhije postojale su posebne veze, jer su francuski kraljevi (dinastije Kapeta koju je posle poslednjeg vladara karolinške dinastije 987. osnovao Hugo Kapet) svoje pravo na vlast zasnivali na karolinškoj tradiciji.Francuski kraljevi, zbog moći plemstva, imali su samo nominalnu vlast nad državom, a nepostedno su vladali samo oblašću Il-de-Frans.Opat Sižer, glavni savetnik kralja Luja VI, igrao je glavnu ulogu u jačanju kraljevske vlasti.On je iskovao savez monarhije i crkve kojim je francuske biskupe (i gradove pod njihovom vlašću) preveo na kraljevu stranu, dok je kralj potpomagao papstvu u borbi protiv nemačkih careva.Sižerovi graditeljski podvizi u Sen Deniju potpuno su prožeti takvim podsticajima jer je ova opatijska crkva uživala dvostruki ugled, u njoj je bio kivot francuskog apostola, svetog zaštitnika države, a u isto vreme bila je i glavni spomenik karolinške dinastije (tu su krunisani Pipin Mali i Karlo Veliki i sahranjeni Karlo Martel, Pipin Mali i Karlo Ćelavi), a Sižer je od nje hteo da načini novo duhovno središte Francuske, žižu verskih i rodoljubivih osećanja i važno hodočasničko mesto. -San Deni kod Pariza, stara opatijska crkva, osnovao Pipin Mali, 775, osnovaOpatija San Deni u očima Franaka bila je važnija od palatinske kapele u Ahenu.Bogato su je darivali merovinški kraljevi za koje je ona bila glavno svetilište.Nova crkva je započeta pod Pipinom (741-768) posle krunisanja 754. i posvećena 775. u prisustvu Karla Velikog. Sam opat Sižer je opisao ceo svoj poduhvat i svoje ciljeve do pojedinosti i na osnovu tog spisa saznaje se mnogo više i o zapadnoj fasadi (danas veoma oštećenoj) i o horu (od kojeg se sačuvao samo deambulatorijum. Osnova nosi sve već poznate elemente hodočasničkog hora (apsida okružena deambulatorijumom i zrakasto raspoređenim kapelama), ali su oni sjedinjeni na nov način. Rebrasti krstasti svod zasnovan na prelomljenom luku primenjen je nad celim prostorom, sedam klinastih jedinica lepezasto se šire iz središta apside završavajući se zasvedenim petougaonim kapelama, dvostruki deambulatorijum deluje kao raščlanjen ali neprekinut prostor oslonjen na mrežu vitkih stubova, lukova i rebara koji podupiru svod, a prozori su uvećani i pokrivaju skoro celu površinu zidova.Bočni potisak svodova zadržavaju masivni spoljni potporni lukovi smešteni između kapela, glavna težina konstrukcije usredsređena na spoljašnjost. Strogo geometrijski nacrt i težnja za osvetljenjem.Sižer u spisima naglašava harmoniju (savršen odnos među delovima) kao izvor lepote (koja potvrđuje zakone po kojima je božanski razum sagradio svet) i svetlost koja obasjava hor i tako postaje božanska svetlost.Simbolično tumačenje numeričke harmonije i svetlosti zasnivalo se na spisima teologa V veka Pseudo-Dionisija Areopagita koji je u vreme Karolinga bio izjednačen sa francuskim apostolom, te je njegova teologija u vreme Sižera posmatrana kao francuska teologija. Sižer je započeo radove dodajući karolinškoj građevini masivan zapadni blok nadvišen dvema kulama koji će biti osnovni obrazac za kasnije gotičke građevine.Uzor za osnovnu koncepciju podele fasade (sa podelom pročelja na tri glavna dela uz pomoć kula sa naglašenim ugaonim stupcima, raspored portala, trospratno rešenje) verovatno su bile fasade normanskih romaničkih crkava (Sv. Stefan u Kanu).Uzor za bogato ukrašene portale svakako da je potekao iz nekog drugog izvora, moguće iz Burgundije (Oten, Vezle) Tipična spoljašnjost gotičke crkve poseduje iste oblike kao i u unutrašnjosti- svetlost i vertikalnost (stremljenje ka nebu), a ovi utisci postizani su suprotstavljanjem horizontalnih linija i oblika vertikalnim.Celovitost spoljnih zidova razbijena je nizom portala, prozora, lukova i statua, tako da prazan prostor preovladava i stvara utisak nezemaljske lakoće.Kule s obe strane pročelja pojačavaju utisak stremljenja uvis koje naglašavaju konusni ili piramidalni krovovi.Tipična osobenost jeste rozeta, ukrašeni kružni otvor koji ima dvojaku simboliku

o hodočasničko mesto.

16.Gotička arhitektura- Engleska i Njemačka (Solzberi,Gloster,Vestminster,Nirnberg)

Engleska-Na prihvatanje gotičkog stila u drugim oblastima imali su uticaja poznata veština francuskih graditelja, ugled francuskih središta nauke, kao i delatnost cistercita čije su opatije, u skladu sa asketskim idealima reda, imale jasno određen strogi tip sa kvadratnim horom umesto razuđenog oltarskog prostora-U svakom slučaju, od značaja je bila i sposobnost novog stila da raspali maštu i probudi versko osećanje, kao i njegova velika prilagodljivost regionalnim lokalnim zahtevima-Engleska gotika nije izrasla iz anglo-normanske romanike, već iz gotike Il-de-Fransa (koju je doneo francuski arhitekta koji je iznova gradio hor u Kenterberiju) i cistercitske gotike-U Engleskoj je arhitektura prošla od ranog i srednjeg, preko dekorativnog do perpendikularnog stila.

Katedrala u Kenterberiju (Canterbury), hor1174-1184..Francuski graditelj Vilijem iz Sansa (Villiam of Sens))Još uvek se čuvaju galerija (tribina) i prozorski zid u anglo-normanskoj tradicijiNaglašavanje vertikalizma prislonjenim polustubovima koji, ipak, ne teku celom visinom broda, već samo višim delovima.

Katedrala u Solzberiju (Salisbury)1220-1270, Glavni brod .Naglašena horizontalna podela prostora,Strma krivina svoda glavnog broda karakteristična za englesku gotiku, rebra započinju od triforijuma (kao u Daramu)Još uvek se čuvaju galerija (tribina) i prozorski zid u anglo-normanskoj tradiciji.Pojavljuju se kolonete duž stubova, ali ne teku kontinuirano prema višim delovima.

Katedrala u Velsu ,Obnova započeta oko 1180.Glavni brod podignut oko 1200-1220.Luk uz ukrsnicu dodat oko 1338.Još uvek se čuva naglašena horizontalna podela kao u anglo-normanskoj tradiciji.Ubrzo se razvio drugačiji, ukrašeniji tip gotičke arhitekture koji se zapaža i u horu ove crkve. Engleski graditelji kao da su uživali u ornamentu koji je postao prepoznatljiva crta- pored prilonjenih koloneta, mnoštvo izlivenih ili isklesanih ornamenata i dodatna rebra pridodavani su svodu glavnog broda.Fasade ne pokazuju niti osnovnu koncepciju francuske gotike niti težnju ka vertikalizmu.Kule potpuno izlaze iz ravni bočnih brodova

Katedrala u Ekseteru,obnova započeta pre 1280,,glavni brod završen u XIV veku,U zapadnoj Engleskoj dekorativne mogućnosti, u poređenju s onim što se istovremeno događalo u Londonu, dovedene su do vrhunca.Godine oko 1250-1350. bile su doba velikog eksperimenta.Katedrala u Ekseteru postepeno je dovela do jasno engleske verzije plamenog stila zvanog perpendikularni

Katerala u Glosteru Grobna crkva Edvarda II, 1332-1357..Započeta ubrzo nakon 1330,Izraziti primer perpendikularnog stila, građevina u kojoj se u svakom elementu zapažaju vertiklani naglasci i stremljenje uvis, sa kolonetama koje u neprekinutoj liniji teku od svoda do poda.Rebra svodova toliko su umnožena da stvaraju ornamentalnu mrežu i zaklanjaju granične linije između traveja i pružaju utisak jedinstva unutrašnjeg prostora

Gotička arhitektura u Svetom Rimskom Carstvu nemačkog naroda mnogo je sporije prihvaćena jer su na tlu Carstva negovani romanički oblici prožeti otonskim tradicijama i tek od sredine XIII veka zrela gotika Il-de-Fransa počela je snažno da utiče na Rajnsku oblast.

Katedrala u Kelnu,Započeta 1248, osvećena 1322, dovršena tek nakon mnogih vekova,Tokom srednjeg veka bio je završen samo hor,Pokušaj da se razvije sistem plamene gotike koji na ovom tlu nije imao sledbenika,Podugnuta na osnovu francuskih obrazaca, pod uticajem tada novih horova u Amijenu i Boveu. Triforijum se nalazi iznad krovova bočnih brodova i njegov spoljni zid, pun otvora, omogućava dodatni svetlosni izvor.

Katedrala u Strazburu,Započeta oko 1245,Podignuta pod snažnim uticajem francuske plamene gotike.Glavni brod, zbog poštovanja već postojećih temelja, neuobičajeno širok, a u elevaciji prati francuske uzore. Triforijum se (kao i u Kelnu) nalazi iznad krovova bočnih brodova omogućava dodatni izvor svetla. Nacrt izradio nemački arhitekta Ervin koji je verovatno proučavao fasade u Parizu i Remsu, možda i u Troju.Celokupni nacrt trebalo je da bude krunisan visokim otvorenim kulama nadvišenim visokim krovovima, ali one nikada nisu izgrađene i sadašnja kula je plod niza izmena koje su načinjene krajem XIV veka

Sv. Sebald (St Sebaldus) u Nirnbergu,dozidan 1361-1372.Katedrale u Kelnu i Strazburu podignute su po ugledu na francuske gotičke bazilike sa glavnim brodom višim od bočnih.U Nemačkoj tada su mnogo popularnije bile dvoranske crkve (hallenkirche) u kojima bočni brodovi skoro da dostižu visinu srednjeg i nalaze se s njim pod istim dvoslivnim krovom (kakve su u doba romanike građene obično u zapadnim oblastima Francuske).Otvoren prostor, građevina koja podseća na veliki baldahin, stupci načinjeni od neprekinutih snopova prislonjenih stubova koji teku od poda do svoda gde se pretvataju u rebra

17 Gotička Arhitektura- Italija

Na Apeninskom poluostrvu otpor francuskim i pariskim idejama bio je veoma snažan, a lokalne tradicije su cvetale do te mere da tamošnji umetnici, dok su često uzajmljivali motive detalja iz oblasti severno od Alpa, nisu obično stvarali dela koja bi se mogla zameniti sa nekim severnjačkim.Postoje i raznorodne regionalne razlike koje su mogle i tehnički da otežaju Italijanima da imitiraju francuske građevine (na pr. u Lombardiji se tradicionalno gradilo opekama), ali svakako da to nije mogao biti osnovni razlog.Može se pretpostaviti da francuske građavine nisu odgovarale ukusu i estetskim merilima ovdašnjih graditelja i ktitora.Ove crkve su obično impresivnih dimenzija, jednostavnog sklopa, sa glavnim brodom koji je obično dvospratan (sa visokom arkadom i uzanim prozorskim zidom) i retko kada imaju potporne lukove.Kao što je slučaj sa Engleskom, i ovde su u prenošenju arhitektonskih obrazaca važnu ulogu imali cisterciti

Opatija u Fosanovi (Fossanova), osvećena 1208,Zasvedena prelomljenim krstastim svodovima koji nemaju uobičajena rebra, prozori glavnog broda su mali.Uticaj gotike na fasadama vidljiv u pojavi rozete i potpornih stubova.

Santa Kroče u Firenci, započeta 1295, osnova.Franjevačka crkva i najveća od svih franjevačkih građevina,.Franjevački red, “red male braće”, jedan od najznačajnijih prosjačkih redova, osnovao je sv. Franja iz Asizija (1182-1226), koji je poticao iz trgovačke porodice, odrekao se svih zemaljskih blaga i oko 1208. počeo da vodi apostolski život.Propovedao je potpuno siromaštvo i privukao veliki broj sledbenika.Od pape Inoćentija III dobio je 1210. potvrdu pravila i reda, a 1224. odrekao se vođstva reda. Cistercitska jednostavnost bila je bliska prosjačkim redovima.Drvena tavanica po uzoru na jednostavnost ranih bazilika.Zidovi glavnog broda deluju kao da su lišeni težine.Hor zasveden krstastim svodovima ima velike prozore

Katedrala u Firenci,.Započeta 1296, izmenjena 1366-1368, završena u XV veku.Arhitekta Arnolfo di Kambio, završio Filipo Bruneleski .Svi elementi odlikuju se masivnošću i čvrstinom.Krstasti svodovi s rebrima odvojeni u traveje prelomljenim lucima leže neposredno na ogromnoj arkadi koja naglašava širinu a ne visinu broda. Na fasadama su gotički samo prozori, rozete i portali, nema potpornih lukova,Fasade su, po staroj toskanskoj tradiciji, oplaćene raznobojnim mermerom

Kampanil katedrale u Firenci,Započet 1334. po Đotovom nacrtu.Kampanil je tradicionalno podignut pored crkve koja nema kule na svom zapadnom pročelju

Katedrala u Sijeni.Započeta pre 1260.Nacrt za fasadu uradio Đovani Pizano (Giovanni Pisano)

Katedrala u Orvijetu,Započeta 1290,Drvena tavanica po uzoru na ranohrišćanske bazilike.Zidovi glavnog broda deluju lako.Hor zasveden krstastim svodovima ima velike prozore koji su u skladu sa onovremenim tumačenjima simbolike svetla. Lorenco Majtani (Lorenzo Maitani).Mnogi elelmenti fasade potiču iz francuske arhitekture, ali oni su samo stavljeni na bazilikalno pročelje sa kulama svedenim na kulice niže od srednjeg frontona.Gotička je jasna raščlanjenost, ali nedostaje logičan dominantan motiv koji bi povezao sve elemente u logičnu celinu.Dok rozeta i portali nose podsećanje na francuske, same zidne površine nisu ispunjene otvorima i skulpturama, već su pokrivene mozaicima u višim i veoma plitkim reljefima u nižim delovima

Katedrala u Milanu,Započeta 1386,Podizanje preduzeto na inicijativu vladara Milana vojvode Đangaleaca Viskontija (GiaNjen projekat je bio predmet velike raspre između domaćih graditelja i savetnika iz Francuske i Nemačke, a trebalo je da predstavlja neku vrstu sinteze tradicija severa i jugangaleazzo Visconti).Najveća gotička građevina na Apeninskom poluostrvu i izgledom najbliža severnjačkim uzorima. Crkva opterećena mahanički nagomilanom složenom gotičkom dekoracijom bez ikakvog osećaja jedinstva i sklada.

18 Gotička skulptura – Francuska

Vajarstvo na gotičkim crkvama u Francuskoj pojavljuje se većinom na fasadama u obliku velikih gotovo slobodnih skulptura, plitkih reljefa, ukrasa na svežnjevima tornjića, stubovima, stupcima i kontraforima.Ove skulpture delovale su gotovo kao enciklopedije sa predstavama u kamenu.Verske teme, iz Starog i Novog zaveta, obuhvataju proroke i svetitelje i druge ličnosti sa njihovim prepoznatljivim simbolima, kao i narativne cikluse o Hristovom životu.Među profanim temema bile su najomiljenije sedam slobodnih veština (gramatika, retorika, dijalektika, aritmetika, geometrija, astronomija i muzika), često su predstavljani meseci u godini nizom sezonskih poljoprivrednih radova, potom zodijački znaci, ponekad čak i istorijski događaji.Profane teme nisu nikakvi žanr-motivi, već su prikazivane zato što su bile neophodne za proučavanje teologije i nikada nisu bile u središtu osnovnog prizora, već u bočnim delovima (arhivolti, dovratnicima, soklu).Mnoge francuske katedrale imaju galerije kraljeva za koje se verovalo da predstavljaju francuske vladare počev od Karla Velikog

Pojava sholastike- Ideje srednjega veka delimično su počivale na tradicijama stare Grčke i Rima (naročito Aristotela) i na učenju crkve.U XII veku dela starih grčkih mislilaca počela su postepeno da prodiru u Evropu iz muslimanskog sveta, gde su bila čuvana, prepisivana i prevođena.Hrišćanstvo, našavši se u opasnosti da postane predmet kritičkih razmatranja u skladu sa idejama paganskih autora čijim su se metodima učeni ljudi divili, nastojalo je da na tu pretnju odgovori jednom kombinacijom filozofije i teologije- sholastikom, koja predstavlja pokušaj da se utvrdi naučno-filozofski sistem hrišćanske crkve.Njeni prvi predstavnici- kenterberijski nadbiskup Anzelm (1093-1097) i rektor pariskog univerziteta Pjer Abelar (1079-1142)- umeli su da postavljaju pitanja, ali nisu uvek umeli da na njih odgovore.Tek je Italijan sv. Toma Akvinski (1225-1274) pomirio razum sa religijom i njegov spoj sveg znanja tog vremena (Summa Theologiae) u jedan sistem ostao je kamen-temeljac rimokatoličke teologije.Drugi veliki mislilac tog vremena bio je Englez Rodžer Bekon (oko 1214-1294) koji je prešao granice učenja svog vremena i zalagao se za posmatranje i oglede- a ne samo za čisto razmišljanje- kao način za sticanje saznanja i njegovi predlozi mogu se smatrati prvim počecima naučnog metoda

Portali, kao mesto na kome se napušta profani i ulazi u sakralni prostor, bili su posebno ukrašeni.Ulazi na katedralama u domenu francuskog kraljevstva dostigli su ranije nepoznate dimenzije, arhitektonski delovi i figure ušli su u sistematski odnos, a struktura kompozicije dostigla je logičnost i jasnoću.Centralne teme, kao i u romanici, i dalje su (osim u retkim izuzecima iz kasnijih vremena) nosili timpanoni, ali je u XIII veku on bio podeljen da bi primio više scena (timpanon i arhitrav se često više ne razlučuju) i nestao je njegov monumentalni i hijeratični izgled, polje zatvoreno prelomljenim lukom nad ulazom podeljeno je u jednake trake i nizovi figura postavljeni su jedni iznad drugih kao redovi na stranici rukopisa, a na dovratnicima pojavljuju se figure koje se vremenom sve više umnožavaju.Mnogi elementi osnovne kompozicije u timpanonu sele se ne samo na arhitrav već i na arhivoltu, a kasnije i na dovratnike.

Na gotičkim portalima i fasadama postoje starozavetne teme koje nije moguće s pouzdanošću protumačiti.Na primer, 22 figure kraljeva, kraljica i drugih starozavetnih ličnosti koje su ukrašavale zapadni portal Sen Denija, a koje su stari benediktinci razumeli kao merovinške vladare.Cikluse ove vrste zagrejani revolucionari posebno su napali jer su u njima videli sećanje na monarhiju koju su zbacili (na Kraljevskom portalu u Šartru još postoji 17 takvih figura, a ilustracije iz XVIII veka pokazuju da su takve figure postojale i na katedrali u Parizu i na mnogim drugim crkvama).Već su pažljivi gledaoci XVIII veka zapazili da je njihova identifikacija sa francuskim kraljevima bila pogrešna jer se u ciklusu javlja i Mojsije sa tablicama zaveta.Prema današnjim znanjima najviše što bi se moglo reći jeste da su to starozavetne figure koje su bile u tipološkom odnosu sa osnovnim temema izraženim na zdanjima na kojima su prikazane

Katedrala u Šartru (Chartres),1194-1220,rana gotika.Strašni sud u kojem je naglašen Hristos u mandorli okružen simbolima jevanđelista (Majestas Domini) okružen starcima apokalipse u arhivolti, dok su na arhitravu apostoli i na dovratnicima svetitelji.Nema zastrašujućih prizora merenja duša i pakla, a ni raja. Šartr je bio najvažniji centar hodočašća Bogorodice u Francuskoj.južni portal-Bogorodica na prestolu sa malim Hristom i anđelima i ispod njih Sretenje i dole Blagovesti, Rođenje i Javljanje pastirima u timpanonu i arhitravu koji su potpuno spojeni, predstave slobodnih veština (ljudska mudrost iskazuje poštovanje Hristovoj mudrosti) u arhivolti i svetitelji na dovratnicima. severni portal, timpanon,Hristos u predstavi Vaznesenja u timpanonu koja se nastavlja na arhitravu, znaci zodijaka i godišnji poljski radovi (kalendar) u arhivolti, svetitelji na dovratnicima. Zapadna fasada, srednji portal, glavni Kraljevski portal,Figura na dovratniku,oblik figure koji prati oblik stuba.Rane statue potpuno su prilagođene istim načelima vertikalnosti i stremljenja u visine koji su izraženi u arhitekturi, svaka figura imala je krović iznad glave i isklesano postolje, što je oblikovalo nišu i uspostavljalo dalju sponu između skulpture i građevine kao celine.Njihov mir je strog, ruke čvrsto priljubljene uz telo, noge prave, stopala opuštena.Nabori na odeći spuštaju se u strogim paralelnim linijama i deluju kao ižljebljen stub ističući izduženost figure i svedenost bedara i ramena.Glava je obično nešto umanjena u odnosu na proprocije tela.Izraz produhovljenosti i blaženstva na licima pojačavaju krupne oči i fine blago nasmešene usne, oseća se težnja ka svojevrsnom realizmu.Rane gotičke figure su izdužene i visoke i vezane za stubove,

19 Gotička skulptura – Njemačka (Naumburg)

Gotičko vajarstvo počelo je da se širi na teritoriji Nemačkog carstva počev od dvadesetih godina XIII veka i pretpostavlja se da su se nemački majstori školovali u vajarskim radionicama koje su radile pri velikim francuskim katedralama i odatle preneli novi stil u svoju otadžbinu.Ipak, kao i u Engleskoj, novi stil nije dobio odjeka na fasadama i portalima crkava.Nemačka arhitektura dugo je bila vezana za romaničke i otonske obrasce, pa je i vajarstvo bilo manje vezano za arhitektonski okvir.Najznačajnija dela gotike na ovom tlu su crkveni mobilijar (dela stvarana da budu unutar crkvenog zdanja) i predmeti lične pobožnosti, što je dozvolilo da se razviju mnogo veća individualnost i snažnija izražajnost nego u Francuskoj.

Magdeburg,Konjanik (car Oton I?) sa stare tržnice,oko 1245-1250.Prikazivanje konjaničkih portreta ponovo je zaživelo, a osnovni uzor za takve portrete bio je konjanički portret Marka Aurelija koji je tokom srednjeg veka bio postavljen u Lateranu jer se smatralo da predstavlja prvog hrišćanskog cara Konstantina.Prvobitno je konjanik iz Magdeburga bio smešten na vitak stub pod baldahinom koji je natkriljavao ne samo konjanika, već i dve figure personifikacija u obličju mladih žena koje su mu pružale štit i koplje (ili zastavu)

Katedrala u Magdeburgu, Portal Raja, dovratnici, lude i mudre device, oko 1245..Figure prvobitno sigurno nisu bile namenjene za portal kakav je načinjen.Bile su namenjene za portal sa predstavom Strašnog suda, a dato im je neočekivano značajno mesto koje obično zauzimaju apostoli.Figura nose obeležja prepoznatljiva za nemačko područje sa jasno izraženim osećanjima kao što su očaj i radost koji ponekad znaju da pređu u grotesku

Katedrala Sv. Petra i Pavla u Naumburgu,Zapadni hor,Ekehart i Uta (Ekkehard i Uta),Oko 1250.Sve figure u zapadnom horu imaju jasno naznačen individualni izgled i slobodne stavove i deluju kao da međusobno komuniciraju preko prostora u kojem se nalaze.Na njima se sreće čitav niz različitih tipova likova i raznolikih emotivnih stanja, ali su umetnici uspeli da izbegnu preterane i groteskne izraze. Ekehart i Uta nisu bili savremenici umetnika, već su bili poznati zahvaljujući hronikama katedrale, ali njihove predstave deluju kao pravi portreti, što je slučaj i sa svim ostalim figurama ktitora i donatora.Odeveni su u odeću karakterističnu za doba gotike čime su postali bliži onovremenim vernicima.Snažnijem osećaju realnosti i izražajnosti prikazanih pridonosi i boja. Zapadni hor (u kojem se nalaze portretne skulpture) odvojen je od hrama pregradom (pulpitom), jednim od retkih potpuno sačuvanih primera iz XIII veka na Zapadu. Na sredini je Raspeće sa Hristom na trimou.Sa strane u višem delu nalaze se reljefne scene Stradanja Hristovih.----- Horska pregrada zapadnog hora, oko 1250, detalj, Izdajstvo Judino.Snaga izraza, Hristova statičnost i snaga pokreta ostalih učesnika u sceni----Horska pregrada zapadnog hora,oko 1250.Dubok trem sa frontonom i figure na trimou i uz prolaz podsećaju na francuske portale.Figure su spuštene i tako prenete bliže vernicima i fizički i osećajno.Telo raspetog Hrista je realistično prikazano i nosi i fizičku težinu i težinu panje.Bogorodica i apostol Jovan su okrenuti vernicima kojima se neposredno obraćaju snažno iskazujući tugu

Bogorodica na prestolu sa malim Hristom,Keln,Oko 1270..Za privatne potrebe vernika, počev od posledjnih decenija XIII veka, na području Germanskog carstva pravljene su drvene figure svetih (andachtsbild) koje, upravo zbog svoje funkcije vezane za privatnu pobožnost, nose snažno naglašene emocije.Redovno su bojene, čime je pojačavan realizam prizora, a time i njihova ekspresija.Mnoge su budile u vernima raznežene emocije, kao što su predstave mlade Bogorodice sa malim Hristom.... Bogorodica sa mrtvim Hristom (Pieta),Bon,Oko 1300.DrvoNajraširenija tema je Pieta, predstava Bogorodice koja oplakuje mrtvog Hrista, koja svoju ikonografsku podlogu nema u jevanđeljimaPojavljuje se realizam koji bi se pre mogao nazvati naturalizomom, lica su upala i ispunjena patnjom, tela krhka, tankih udova, izmučena, ukočena (Hristovo prekriveno krvavim ranama)Na taj način su verni duboko proživljavali stradanja koja je Hristos pretrpeo radi spasenja ljudskog roda

20 Klaus Sluter (Šamol portal,Mojsijev klanac)

Klaus Sluter bio je vajar, rodom Nizozemac, verovatno rodom iz Harlema.Jedno vreme je boravio u Briselu gde se 1379. pominje kao član ceha vajara, klesara i graditelja.Stupio je u službu burgundskih vojvoda u Dižonu 1384-85, gde je od 1389. vodio dvorsku vajarsku radionicu dve do smrti 1406..Tu su nastala njegova dela koja ulaze među najznačajnija ostvarenja evropskog vajarstva pozne gotike.Sva ta njegova dela za vojvodu rađena su za Kartuzijanski manastir u Dižonu.Kartuzijanski red, oslanjajući se na benediktinska pravila, osnovao je 1084. sv. Bruno iz Kelna (1032-1101) koji je bio kanonik u Kelnu i kasnije rektor škole u Remsu.On je 1076. pobegao iz Remsa, postao benediktinac i povukao se sa još šest redovnika, željnih da se povuku u samoću i posvete kontemplaciji i duhovnom životu, u pećinu kod Grenobla zvanu Kartuzija u alpskim predelima severno od Grenobla.Papa Urban II pozvao ga je u Italiju gde je Bruno opet osnovao svoju kartuziju.

Klaus Sluter, Kartuzijanski manastir u Dižonu, kapela, zapadni portal,1385-1393.Portal podseća na portale ranijih gotičkih francuskih katedrala, ali su figure velikih dimenzija i sasvim trodimenzionalne i svojim odnosom povezane u jednu celinu (Bogorodica na trimou i figure na dovratnicima)

Klaus Sluter,Kartuzijanski manastir u Dižonu,Mojsijev kladenac,1395-1406,Mojsije i David.Platforma za monumentalno Raspeće (Kalvarija) na kojoj se nalaze figure šest proroka i u višem delu na uglovima šest anđela.Slobodna parafraza srednjovekovne teme Izvor života (Fons vitae).... Mojsije-Snažna figura masivnog tela prožeta antičkim uzorima, meka raskošno drapirana odeća, izlazak u prostor.... Mojsije i David.Figure, sa jasno naznačenim individualizmom, deluju poput pravih portreta... Realizam oblika, pažljiva obrada svakog detalja, osećaj za tretiranje inkarnata i draperije.. Proroci imaju oštro diferencirane fizionomije.Na liku Isaije (desno) jasno se zapažaju upali obrazi i naborana koža. prorok Jeremija-Realistična modelacija ljudskih likova, obavijenih odećom koja pada u teškim i širokim naborima.

Grob burgundskog vojvode Filipa Smelog ili Ćelavog (+1404),.započet oko 1390. i nedovršen do 1406..(bogato obrađene arkade među kojima su smeštenaie figure ljudi koji oplakuju (pleurants), u ovom slučaju monaha kartuzijanaca, poznate su sa ranijih engleskih kraljevskih grobnica) Upečatljiva karakterizacija lika preminulog vojvode. od oko 40 kartuzijanskih monaha koji oplakuju (pleurants).Realistična i ubedljiva igra draperija.

21 Gotička skulptura - Italija

Italijanski gradovi, naročito Venecija, Firenca, Piza, Đenova, obogatili su se zahvaljujući trgovačkoj floti i stupanju u trgovinske odnose sa istokom odakle su donosili na zapad luksuznu robu.Regionalne razlike držale su Apeninsko poluostrvo rascepljeno na tri dela: na nezavisne trgovačke gradove na severu, 2. papske zemlje u centralnom delu i 3. na ratovima iscepkani jug, uključujući i Siciliju oko koje su se redom borili Normani, Nemci i Francuzi.Lombardijske komune zajedno sa Ligom severnoitalijanskih gradova okupljenih oko Venecije i Verone, uz papsku podršku, digli su 1167. pobunu protiv vlasti cara Fridriha I i car je 1176. morao (Mirom u Konstanci) da prizna autonomiju lombardijskih komuna.Fridrih II je 1237. uspeo da pobedi Ligu lombardijskih gradova.U nezavisnim gradovima na severu (koji su bili deo Svetog Rimskog Carstva), često su izbijali sukobi između pobornika papstva (gvelfa) i carstva (gibelina).Na jugu je od 1194. bračnim sporazumom Kraljevina Sicilija došla pod vlast dinastije Hoenštaufena.Karlo Anžujski porazio je 1266. nemačke snage u Italiji i proglasio se za kralja Napulja i Sicilije kao Karlo I Anžujski, te su Hoenštaufeni (Konradin, 1254-1268) izgubili vlast na jugu.Siciliju su potom 1302. osvojili Aragonci.

Kao i arhitektura, i vajarstvo na Apeninskom poluostrvu pokazuje znatno opiranje severnjačkim idejama.Najstarije gotičko vajarstvo na tom području bilo je, po svoj prilici, stvoreno na jugu, u Apuliji i na Siciliji, teritoriji pod vlašću cara Fridriha II Hoenštaufena (1215-1250) koji je na svom dvoru upošljavao i domaće i nemačke i francuske majstore.Od tih dela malo šta se očuvalo, ali na osnovu malobrojnih nalaza, a i podataka o samoj naravi carevoj, očigledno da je on cenio klasične uzore, što je bio i pogodan likovni izraz za vladara koji je u sebi video naslednika antičkih careva, a i sasvim u sladu sa tradicijama romaničkog vajarstva na Apeninskom poluostrvu

Nikola Pizano (Nicola Pisano)- Nikola Pizano, italijanski vajar i graditelj, rođen je verovatno u Apuliji oko 1225..U dokumentima se pominje kao Nichola di Apulia i kasnije Nicolaus de Pisis.Smatra se da je proizišao iz vajarske škole na dvoru Fridriha II kojoj je uzor bila antika i da je došao u Toskanu oko 1250, nakon careve smrti.Njegova sačuvana dela nalaze se u Pizi, Pistoji, Bolonji, Sijeni, Peruđi.Umro je pre 1287..On je ne samo jedan od najvećih vajara duečenta, već i “otac italijanske skulpture”.Vrhunac njegovog stvaranja bio je u vreme postepenog prihvatanja gotike i postepenog potiskivanja romanike na ovom tlu, ali su tada tu još bile žive i stare umetničke tradicije (antičke, vizantijske, langobardske), a ove komponente su se u njegovim delima odrazile tako što je on stvorio snažan i prepoznatljiv svoj lični pečat.Njegova razvojna linija kretala se od realizma antike prema sve jačoj psihološkoj ekspresiji, dok se u ikonografiji odražava vizantijska baština.O njegovoj graditeljskoj delatnosti nema izričitih podataka, a smatra se da je- kao i njegov sin Đovani i učenik Arnolfo di Kambio- bio graditelj.

Predikaonica (propovedaonica) krstionice u Pizi,.Oko 1260..Mermer.Gotički elementi vide se na samoj konstrukciji, na lukovima i kapitelima, kao i na stavovima stojećih figura u uglovima.Opštim izgledom dominira klasicistički duh, naročito uočljiv na reljefnim prizorima-Poklonjenje mudraca.Gusto zbijene figure na prizorima poput onih na ranohrišćanskim sarkofazima.Likovi modelovani po antičkim uzorima. , Sretenje.Na obradi draperije oseća se postepeni upliv tipičnog francuskog gotičkog tretmana, ali sama obrada figura nema sličnosti sa onom na severu.Scene preplavljene učesnicima.Scene su sasvim plitke, ali stvaraju utisak snažnijeg ulaska u dubinu prostora nego što je njihova stvarna dubina. Nikola Pizano (Nicola Pisano) sa Đovanijem Pizanom (Giovanni Pisano),.Predikaonica (propovedaonica) katedrale u Sijeni,.1265-1286..Mermer.Postepeno prihvatanje elemenata francuske gotike.Napuštanje snažne masivnosti i pojava okretanja ka dekorativnosti nastali verovatno pod uticajima sa severa .Smanjene dimenzije, lakše proporcije i određena ljupkost figura. Nikola Pizano (Nicola Pisano) i Đovani Pizano (Giovanni Pisano),Velika fontana (Fontana Maggiore) u Peruđi,1275-1277, mermer i bronza.Dva kamena bazena poligonalnog oblika od kojih manji, ukrašen figurama, stoji u donjem, sa stubovima, a treći, bronzani, čini vertikalni završetak

Đovani Pizano (Giovanni Pisano) Đovani Pizano, vajar i graditelj, rođen je verovatno u Pizi oko 1250.

Pretpostavlja se da je u mladosti, možda između 1270. i 1275, boravio u Francuskoj (u Remsu i Parizu) i da je to uticalo na njegov potonji razvoj.Kao mlad radio je u radionici svoga oca Nikole, najpre kao pomoćnik (predikaonica katedrale u Sijeni, 1265-1286), potom kao ravnopravni partner (velika fontana u Peruđi, 1275-1277) i već tada su njegova dela pokazivala lični tretman jasno drugačiji od onog njegovog oca i učitelja.Zatim je započeo samostalnu karijeru i posebno se proslavio kao vođa radova na izgradnji i ukrašavanju katedrale u Sijeni, ali i drugim delima.Njegova samostalna ostvarenja nalaze se u Sijeni, Pistoji, Pizi, Pratu i drugde.Umro je u Sijeni posle 1314..Njegova umetnost predstavlja dalji dosledni razvoj dostignića njegovog oca, proces prodiranja gotike prelazi u potpuno gotiziranje toskanske skulpture

Katedrala u Sijeni Započeta pre 1260.Fasada (odnosno njen niži deo) izrađena većinom između 1285. i 1295.Nacrt za fasadu uradio Đovani Pizano. Đovani izradu fasade nikada nije završio iznad linije zabata nad vratima (gornji deo sa rozetom dodat u drugoj polovini XIV veka) i moguće da je u pizanskoj tradiciji, prema obrascu katedrale u Pizi, za gornji deo planirao fasadu sa

arkadama.Donji deo je sačuvao svoju prvobitnu dekoraciju i ovde se po prvi put može sresti italijanski majstor koji uključuje veliki broj slobodnih skulptura velikih dimenzija u nacrt fasade.Ova zamisao je mogla da dođe samo iz Francuske, ali je neobično da figure nisu na dovratnicima portala, već u višem delu, između zabata, a nije poznato šta je podstaklo ovakvu zamisao. Za tretman figura na fasadi u Sijeni paralele se mogu naći samo severno od Alpa, i to ne u Francuskoj, već na području Nemačkog carstva, prvenstveno na zapadnoj fasadi katedrale u Strazburu.Ipak naglasak na dramatici koji dominira kod Đovanija prevazilazi skoro sve što se nalazi na severu.Velike figure na fasadi komuniciraju među sobom i sa gledaocem sa upečatljivom ozbiljnošću

Predikaonica (propovedaonica) crkve Sv. Andrije (Sant’Andrea) u Pistoji,1301, mermer, Pokolj vitlejemske dece, detaljNaglašena drama, figure u pokretu, draperija u dubokim dramatičnim naborima, nema minuciozne obrade detalja kakva je postojala kod Nikole

Predikaonica (propovedaonica) katedrale u Pizi,1302-1311.Mermer.Prebogata ikonografskim idejama, sa scenama iz života Hrista i sv. Jovana Krstitelja, predstavama Strašnog suda, jevanđelista, vrlina, slobodnih veština, sibila, sa personifikacijom Crkve (Ecclesia) i drugim temema koje su uobičajene za francuske gotičke portale

Bogorodica sa malim Hristom,.Katedrala u Pratu.Oko 1315..Bogorodica rađena po uzoru na francuske Bogorodice, ali zadržava telesnost, a njen stav nije toliko izvijen

Lorenco Majtani (Lorenzo Maitani)- Lorenco Majtani, rođen u Sijeni pre 1275, graditelj, vajar, muzičar i slikar u staklu, potekao je iz sijenske umetničke porodice.Kao veoma mlad učestvovao je na radovima na katedrali u Sijeni.Njegova glavna delatnost vezana je za izgradnju katedrale u Orvijetu, gde se 1310. pominje kao “universalis caput magister”.Za vreme delatnosti u Orvijetu radio je povremeno i u drugim gradovima, na primer u Peruđi.Umro je 1330. u Orvijetu

Katedrala u Orvijetu,započeta 1290,Zapadna fasada,započeta 1310.Lorenco Majtani (Lorenzo Maitani)Izveo je fasadu katedrale i njen plastični ukras- bronzane figure anđela i simbole jevanđelista, kao i kamene plitke reljefe u donjim zonama pilastara.Radove kasnije (1347-1348) nastavio Andrea Pizano.Zapadna fasada, srednji portal, luneta, Bogorodica sa malim Hristom,.Udaljavanje od nasledstva Pizanijevih, ljupkost, delikatnost, elegancija, rafiniranost pod francuskim uticajima.

Lorenco Giberti (Lorenzo Ghiberti) Lorenco Giberti, rođen 1378. u Firenci, bio je vajar, zlatar, graditelj, slikar i pisac

O njegovom vajarskom školovanju nema podataka, ali se već 1401. nadmetao sa šestoricom toskanskih vajara (među kojima su bili Filipo Bruneleski i Jakopo dela Kverčija) za izradu severnih vrata krstionice u Firenci,Na temelju rada za konkurs sa temom Žrtva Avramova dobio je narudžbinu na kojoj je dugo radio (1403-1424),Sledeće godine poverena mu je izrada istočnih vrata za krstionicu, koja je takođe dugo radio (1425-1453)umro je 1455. u Firenci.Realizam u modelaciji živo pokrenutih likova označava raskid sa srednjovekovnim ikonografskim shemama i afirmaciju renesansnog shvatanja prožetog smislom za prirodnost i lepotu

Čimabue (oko 1240-oko 1302)

Čimabue (Cimabue), odnosno Čeni di Pepe (Ceni di Pepe), bio je firentinski slikar

Iako je bio Toskanac, prvi put se pominje u Rimu 1272, ali nije očuvano nijedno delo koje je tamo uradio (verovatno je učestvovao na izvođenju zidnih slika u portiku stare bazilike Sv. Petra)

Poslednji put pominje se u Pizi 1301.

Izrastavši iz vizantijskog formalizma on je prvi na toskanskom tlu ispoljio nastojanja da se oslobodi ustaljenih šema, da likovima pruži individualna obeležja i da ih predstavi neposrednije i u življim pokretima

Uprkos nesigurnosti pojedinih atribucija i fragmentarnosti očuvanih radova, njegova dela označavaju postepeno odumiranje grčkog manira, oslobađanje oblika od hijeratskih formula i usmeravanje prema stvarnosti i življem izrazu

Posebno treba izdvojiti njegova dela:

-Raspeće za crkvu Sv. Dominika u Arecu (Arezzo),

Verovatno pre 1270.Blisko vizantijskim predstavama Raspeća u načinu oblikovanja naglašenom linijom tipičnom za prethodno razdoblje Komnina na koje su se neposredno oslanjali slikari grčkog manira. Dominikanci, “red propovednika”, jeste prosjački red koji je osnovao Španac iz plemićke porodice Dominik de Gusman (Dominik de Guzman), školovan na univerzitetu u Valensiji, koji je bio sveštenik u Kastilji i u monaštvu nosio ime Dominik.Cilj mu je bio da suzbije gnostičko-manihejske jeresi na temelju regule sv. Avgustina (pustinjačkog reda iz V veka).Otišao je 1315. u Rim da traži potvrdu pravila za red i dobio je 1220..Red je prihvatio zavet siromaštva i postao prosjački.Prevashodni zadatak reda bilo je preobraćenje i zbog toga su redovnici morali da budu dobro upućeni u teologiju i osnivali su mnoge škole različitog stepena..Dominik je umro 1221. i ubrzo je kanonizovan

-Raspeće za crkvu Santa Kroče u Firenci, verovatno posle 1270.

Obogaćanje dramskog nadahnuća novim izražajnim elementima, novi osećajni i senzibilni intenzitet.Oštrinu kontura i boja zamenjuje krajnja istančanost svetlo-tamnog i svetlosti što pruža jednu sasvim novu čvrstinu volumena.

-Madona na prestolu za crkvu Santa Trinita u Firenci, 1280-1290.

Osnovni uzor predstavljaju vizantijska dela.Slika monumentalnih razmera sa završetkom u vidu zabata kakvih nema u Vizantiji.Izgledom još prepoznatljivo vizantijska, ali sa umekšanim tretmanom draperije.Čimabue uvodi veću strogost crteža i izraza.Bogorodica sedi na prestolu sa intarzijama predstavljenom tako da pruža osećaj dubine prostora

-Donja crkva Sv. Franje u Asiziju, Bogorodica sa sv. Franjom, verovatno oko 1282.

-Gornja crkva Sv. Franje u Asiziju, freske u transeptu i svetilištu i u višim zonama broda, 1290-1295/6.

Apsidu i severni transept oslikao zajedno sa učenicima.Strašni sud, Raspeće i Bogorodičin život na zidovima i jevanđelisti u krstastom svodu i potom starozavetne i novozavetne scene u gornjoj zoni broda.

-Katedrala u Pizi, mozaik u konhi apside, oko 1302.

Poštovanje tradicionalnih načela i unošenje neposredne ljudske emocije,.plastično modelovanje, fina obrada draperija.

Dučo (1255/60-oko 1319)

Dučo di Buoninsenja (Duccio di Buoninsegna) bio je sijenski slikar-Nije poznato u kojoj se radionici školovao, a svakako da je na njega uticaja imao vajar Đovani Pizano koji je radio na ukrašavanju katedrale u Sijeni-Prvi put se pominje 1278. kada mu je plaćeno da oslika 12 sanduka za sudske spise arhiva sijenske opštine-Radio je i u Firenci i ostalim toskanskim gradovima-U spisima gradskog arhiva u Sijeni nalaze se o njemu beleške koje se odnose na globe i kazne zbog prestupa zakona, organizovanja pobune protiv vlasti i zbog dugova, ali i zapisi iz kojih prizlazi da je bio cenjen kao najbolji tadašnji slikar-On nastoji da se oslobodi vizantijskih hijeratskih shema uz pomoć grčkog i rimskog klasičnog nasleđa i gotičkih elemenata, kako bi stvorio žive ljudske likove sa produhovljenim izrazima i atmosferu i prostor oko njih-U takvim težnjama on je usmeren prema poetiziranoj idealizaciji likova, bez drame i ekspresije koje su svojstvene Đotu-Njegovo oblikovanje figura postaje znatno slobodnije i usmereno ka individualizaciji likova.

-Madona di Krevole (Madonna di Crevole),pre 1285.

Znatno slobodnije oblikovanje figura i individualizacija likova.Nije poznato gde se Dučo školovao.Postoje pretpostavke da je vrlo rano imao neku vrstu kontakta sa Čimabueom, ali već njegovo najstarije sačuvano delo pokazuje sasvim svež način na koji je Dučo tumačio vizantijski obrazac, potpuno drugačiji od Čimabueovog.Oseća se neposrednost između majke i deteta.Lik Bogorodice ima nežan izraz, a mali Hristos pokušava da dohvati majčin veo.Linije obrisa su umekšane, a inkarnat se odlikuje transparentnošću i deluje poput alabastera

-Madona u Badija a Izola (Badia a Isola), crkva Sv. Spasa i Kirina (SS Salvatore e Cirino),oko 1283.

Ova Bogorodica (levo), rađena u prilično tradicionalnom duhu, može se porediti sa Čimabueovim ostvarenjima (gore desno, Madona na prestolu za crkvu Santa Trinita u Firenci, 1280-1290).U Dučovom delu oseća se bliskost i gotovo intimna atmosfera.

-, Madona na prestolu za crkvu Santa Trinita u Firenci, 1280-1290. (desno)

Rađena u tradicionalnom duhu slično Čimabueovim ostvarenjima, ali novi osećaj lakoće pružaju anđeli koji lebde, kao i linije crteža akcentovane uskovitlanim linijama kraja Bogorodičinog plašta

-Madona Franjevaca,1290-1300.

Slika minijaturnih dimenzija koncipovana po monumentalnim obrascima koji se naročito zapažaju na načinu oblikovanja Bogorodičinog ogrtača (koja se talasa i pokriva figure tri fratra koji kleče).Prostor deluje kao da zrači upolje, dok se gotički ukus vidi na skoro muzičkom ritmu linija i na dekorativnoj pozadini lišenoj dubine

-Dučo, Maesta, oltarska pala za katedralu u Sijeni, 1308-1311.

Srednji deo prednje strane.Veliki poliptih za glavni oltar katedrale, vrhunac njegovog stvaranja.Bogorodica kao nebeska kraljica okružena nebeskim dvorom svetitelja i anđela.Dok je prednja strana komponovana još uvek u znaku starijih tradicija simetrično i uz obilnu upotrebu zlata, prizori na stražnjoj strani su u svojoj narativnosti mnogo življi i slobodniji..9. Juna 1311. narod Sijene, koji su predvodili sveštenstvo i civilne vlasti, u svečanoj povorci preneo je palu iz Dučove radionice u katedralu.(Maesta je 1506. bila uklonjena iz katedrale, a 1771. razdvojena na više delova). prednja strana-Gore- svetitelji i niz posebnih slika sa scenama iz Bogorodičinog života posle Hristove smrti.Sredina- Maesta.Dole- predela sa sedam slika odvojenih figurama proroka koje prikazuju Hristov život od Blagovesti do Rasprave u hramu.zadnja strana-Gore- niz posebnih slika sa scenama Hristovog boravka na zemlji posle vaskrsenja.Sredina- 26 scena Hristovih stradanja od Ulaska u Jerusalim do Večere u Emausu.Dole- predela sa devet slika koje prikazuju Hristova čuda. Srednji deo stražnje strane, Ulazak u Jerusalim.Arhitektura kao oznaka prostora u kojem se dešava radnja sada dobija veće dimenzije i u nju mogu da se smeste ljudske figure, masa sveta zauzima ali i zatvara prostor, dijagonalni pokret, koji prati put, pruža osećaj dubine, ali nema prave perspektive. Izdajstvo Judino-Pejzaž ima ulogu da naglasi radnju---Srednji deo stražnje strane,detalj, Hristos pred Anom (gore), Odricanje Petrovo (dole)Stvaranje kompozicija u pravom enterijeru uobličavanjem prostora koji podseća na kutiju koja ima otvorenu prednju stranu. Srednji deo prednje strane,detalj, lik anđela.Obrada inkarnata finim tonskim prelazima kojima se postiže plastična modelacija.Ljupka elegancija svojstvena gotičkom senzibilitetu

Dučo (1255/60-oko 1319)

Dučo di Buoninsenja (Duccio di Buoninsegna) bio je sijenski slikar-Nije poznato u kojoj se radionici školovao, a svakako da je na njega uticaja imao vajar Đovani Pizano koji je radio na ukrašavanju katedrale u Sijeni-Prvi put se pominje 1278. kada mu je plaćeno da oslika 12 sanduka za sudske spise arhiva sijenske opštine-Radio je i u Firenci i ostalim toskanskim gradovima-U spisima gradskog arhiva u Sijeni nalaze se o njemu beleške koje se odnose na globe i kazne zbog prestupa zakona, organizovanja pobune protiv vlasti i zbog dugova, ali i zapisi iz kojih prizlazi da je bio cenjen kao najbolji tadašnji slikar-On nastoji da se oslobodi vizantijskih hijeratskih shema uz pomoć grčkog i rimskog klasičnog nasleđa i gotičkih elemenata, kako bi stvorio žive ljudske likove sa produhovljenim izrazima i atmosferu i prostor oko njih-U takvim težnjama on je usmeren prema poetiziranoj idealizaciji likova, bez drame i ekspresije koje su svojstvene Đotu-Njegovo oblikovanje figura postaje znatno slobodnije i usmereno ka individualizaciji likova.

-Madona di Krevole (Madonna di Crevole),pre 1285.

Znatno slobodnije oblikovanje figura i individualizacija likova.Nije poznato gde se Dučo školovao.Postoje pretpostavke da je vrlo rano imao neku vrstu kontakta sa Čimabueom, ali već njegovo najstarije sačuvano delo pokazuje sasvim svež način na koji je Dučo tumačio vizantijski obrazac, potpuno drugačiji od Čimabueovog.Oseća se neposrednost između majke i deteta.Lik Bogorodice ima nežan izraz, a mali Hristos pokušava da dohvati majčin veo.Linije obrisa su umekšane, a inkarnat se odlikuje transparentnošću i deluje poput alabastera

-Madona u Badija a Izola (Badia a Isola), crkva Sv. Spasa i Kirina (SS Salvatore e Cirino),oko 1283.

Ova Bogorodica (levo), rađena u prilično tradicionalnom duhu, može se porediti sa Čimabueovim ostvarenjima (gore desno, Madona na prestolu za crkvu Santa Trinita u Firenci, 1280-1290).U Dučovom delu oseća se bliskost i gotovo intimna atmosfera.

-, Madona na prestolu za crkvu Santa Trinita u Firenci, 1280-1290. (desno)

Rađena u tradicionalnom duhu slično Čimabueovim ostvarenjima, ali novi osećaj lakoće pružaju anđeli koji lebde, kao i linije crteža akcentovane uskovitlanim linijama kraja Bogorodičinog plašta

-Madona Franjevaca,1290-1300.

Slika minijaturnih dimenzija koncipovana po monumentalnim obrascima koji se naročito zapažaju na načinu oblikovanja Bogorodičinog ogrtača (koja se talasa i pokriva figure tri fratra koji kleče).Prostor deluje kao da zrači upolje, dok se gotički ukus vidi na skoro muzičkom ritmu linija i na dekorativnoj pozadini lišenoj dubine

-Dučo, Maesta, oltarska pala za katedralu u Sijeni, 1308-1311.

Srednji deo prednje strane.Veliki poliptih za glavni oltar katedrale, vrhunac njegovog stvaranja.Bogorodica kao nebeska kraljica okružena nebeskim dvorom svetitelja i anđela.Dok je prednja strana komponovana još uvek u znaku starijih tradicija simetrično i uz obilnu upotrebu zlata, prizori na stražnjoj strani su u svojoj narativnosti mnogo življi i slobodniji..9. Juna 1311. narod Sijene, koji su predvodili sveštenstvo i civilne vlasti, u svečanoj povorci preneo je palu iz Dučove radionice u katedralu.(Maesta je 1506. bila uklonjena iz katedrale, a 1771. razdvojena na više delova). prednja strana-Gore- svetitelji i niz posebnih slika sa scenama iz Bogorodičinog života posle Hristove smrti.Sredina- Maesta.Dole- predela sa sedam slika odvojenih figurama proroka koje prikazuju Hristov život od Blagovesti do Rasprave u hramu.zadnja strana-Gore- niz posebnih slika sa scenama Hristovog boravka na zemlji posle vaskrsenja.Sredina- 26 scena Hristovih stradanja od Ulaska u Jerusalim do Večere u Emausu.Dole- predela sa devet slika koje prikazuju Hristova čuda. Srednji deo stražnje strane, Ulazak u Jerusalim.Arhitektura kao oznaka prostora u kojem se dešava radnja sada dobija veće dimenzije i u nju mogu da se smeste ljudske figure, masa sveta zauzima ali i zatvara prostor, dijagonalni pokret, koji prati put, pruža osećaj dubine, ali nema prave perspektive. Izdajstvo Judino-Pejzaž ima ulogu da naglasi radnju---Srednji deo stražnje strane,detalj, Hristos pred Anom (gore), Odricanje Petrovo (dole)Stvaranje kompozicija u pravom enterijeru uobličavanjem prostora koji podseća na kutiju koja ima otvorenu prednju stranu. Srednji deo prednje strane,detalj, lik anđela.Obrada inkarnata finim tonskim prelazima kojima se postiže plastična modelacija.Ljupka elegancija svojstvena gotičkom senzibilitetu

28 Pijetro Lorenceti (između 1280. i 1285-1348?)

Pijetro Lorenceti (Pietro Lorenzetti) bio je sijenski slikar.Već mu je 1306. sijenska opština platila za jednu danas izgubljenu sliku, što upućuje da je on bio stariji od dva brata Lorenceti.Osnovna tačka za poznavanje njegovih dela je poliptih za Bogorodičinu crkvu u Arecu, naručen 1320. kada je Pijetro bio već poznati slikar.On omogućava da se u nizu slika koje nose srodne stilske osobenosti prepozna Pijetrovo autorstvo.Boja i linija više ne slede tretman ni Duča ili Martinija, one su postale ne samo jednostavnije nego u svom skladu i izražajnije, dok se uticaj Đota zapaža u voluminoznosti figura

Areco (Arezzo),Poliptih za Bogorodičinu crkvu (Santa Maria della Pieve),1320.U ponosnim i snažnim ličnostima prikazanim na slici i stamenosti njihovih tela možda se nalazi odjek velikih statua koje je dvadeset godina ranije klesao Đovani Pizano za katedralu u Sijeni

Asizi, Donja bazilika, Stradanja, 1324-1325, 1327-1328, Raspeće.Teatralna drama sa podcrtanim kontrastima- tri krsta koja se uzdižu među malim anđelima pred tamnom pozadinom i nad gomilom u pokretu koja se sastoji većinom od vojnika na konjima i vitezova u fantastičnoj bojnoj opremi

Asizi, Donja bazilika, Stradanja, 1324-1325, 1327-1328,Bogorodica sa malim Hristom i dva svetitelja

Bogorodica i mali Hristos neposredno razmenjuju poglede, što je motiv koji se vidi već na poliptihu za Bogorodičinu crkvu u Arecu iz 1320.

Sijena,Oltarska pala za karmelićansku Bogorodičinu crkvu (Santa Maria del Carmine),1329.Karmelićani, “red bosonogih karmelićana”, red koji, prema tradiciji, vodi poreklo od proroka Ilije.Prvi samostan karmelićana osnovao je 1150. krstaš Bertold iz Kalabrije na brdu Karmelu u Palestini, po kojem je dobio ime, a njihovo pravilo odobreno je 1210. i 1226..Pred Saracenima pobegli su na Zapad i naselili su se naročito u Francuskoj i Engleskoj.Na pet priča o karmelićanskom redu Pjetro pruža pravi dokaz o svom izuzetnom talentu za pripovedanje i za prostrane kompozicione strukture u kojima upotrebljava rudimentarne oblike perspektive i o velikoj veštini u prikazivanju detalja u pejzažima

29 Ambrođo Lorenceti (+1348?)

Ambrođo Lorenceti (Ambrogio Lorenzetti) bio je sijenski slikar.Ambrođov miran i prefinjen temperament u potpunom je kontrastu u odnosu na suzdržan i često vrlo dramatičan duh njegovog brata.Đorđo Vazari je pisao da je on po svojim manirima bio više gospodin i filozof nego umetnik-majstor i govori o njegovoj ljubaviprema literaturi i intelektualnim postignućima.To mu je omogućilo da stvara alegorijske prizore, da prikupi tragove klasične antike i bajkovitog Istoka, da bude kartograf i kosmograf, a pre svega da unese dubinu i širinu ideje u svoja dela.Bio je priznat i poznat i u Firenci i tamo je već tokom prvog boravka (pre 1321) dobijao narudžbine, a 1327. bio je primljen u tamošnju gildu slikara i trgovaca pigmentima.Na njegovim slikama iz rane faze oseća se nesumnjiv uticaj Đotovih dela u težnji prema plastičnoj čvrstini i krutom crtežu koji su mu prevashodno služili da definiše strukturu oblika preciznom igrom cnažnih linija crteža koje okružuju jasne i žive hromatske planove.Postavka i detalji na njegovim ranim Bogorodicama samo podsećaju na Dučove, ali Ambrođov tretman je potpuno drugačiji.Eksperimentisao je sa perspektivom samo na osnovu osećaja i postigao značajne rezultate.

Firenca,Triptih sv. Nikole (očuvano jedno bočno krilo),1327.Dva čuda sv. Nikole (levo) na krilu koje je (kao i Martinijev oltar blaženog Avgustuna Novog iz oko 1330, gore desno), izgleda, u sredini imao predstavu sv. Nikole koji je danas ili unušten ili neidentifikovan, flankiran sa četiri slike koje opisuju čuda ovog svetitelja.Veština u predstavljanju slikane arhitekture i pejzaža

Sijena, Gradska većnica (Palazzo Pubblico), Sala devetorice (Sala dei Nove),Alegorija dobre uprave, zid naspram prozora, 1337-1339.Odnos privatnih interesa prema onima zajedničkog dobra, prema konceptu aristotelskog porekla koji je iskazan u delu sv. Tome Akvinskog (XIII vek), u ranom XIV veku popularizovao je dominikanac Remiđio de Đirolamo

Alegorija dobre uprave, 1337-1339..Personifikacija grada u obličju časnog starog građanina na prestolu odevenog u boje Balcana (Balzana), crno-belog sijenskog grba.okružena sa šest vrlina (sa četiri kardinalne vrline i velikodušnošću i mirom).iznad lebde tri teološke vrline

Sijena, Gradska većnica, Sala devetorice,.Efekti dobre uprave, 1337-1339..Levo je grad kojim se dobro upravlja, grandiozni prizor raznobojnih zgrada koje pružaju panoramu Sijene XIV veka sa katedralom i zvonikom, trgovima i ulicama ispunjenim građanima, trgovcima i devojkama koje plešu.Grad i pejzaž koji ga okružuje povezani su velikom kapijom na gradskim zidinama, dok figura sigurnosti koja drži vešala sa obešenim čovekom lebdi kao upozorenje. široko otvoreni pogled na sijensku okolinu, sa poljima, vinogradima i šumama i velikim površinama brežuljaka karakterističnim za ovaj kraj

30 Vizantija Vrijeme Justinijana

Vizantija- Istočno Rimsko carstvo:,- rimsko pravo- grčka kultura- hrišćanska vera,Značaj monarhije i teokratske doktrine vlasti (vladar kao Bogom izabrani), kao i teorije simfonije- sklada svetovne i duhovne vlasti,Ktitori većinom vladari, potom i aristokratija (od XII veka igrala važnu ulogu u političkom životu Carstva),Umetnost u službi pobožnosti, u korist vere, ali i političke moći,Ponavljanje uzora- uobičajena arhitektura i utvrđeni ikonografski programi, bez obzira na funkciju određene crkve,Uticaj liturgije na arhitekturu i slikarstvo,Estetika zadržava samo ono što je tipično i trajno.

Vandalskim i Gotskim ratom, između 526. i 554, Vizantija povratila mediteranske zemlje do Španije.Značaj Ravene, grada u blizini Jadranskog mora koji je od 402. bio prestonica Ostrogota.Posle smrti ostrogotskog kralja Teodoriha (526), vlast prešla u ruke njegove kćeri Amalasunte, a nakon prerane smrti njenog sina Atalarika (534) i njenog umorstva (535), grad je prešao u ruke Vizantije.Za vreme regentstva Amalasunte glavni nosilac Justinijanove propagande bio je bankar Julijan Argentarije (koji je, između ostalog, podigao crkve San Vitale i San Apolinare in Klase).Istočnohrišćanske i zapadnohrišćanske osobenosti teško se daju razdvojiti pre VI veka.Za vlade Justinijana Carigrad postao neosporna umetnička prestonica

San Vitale u Raveni- Crkvu podigao bankar Julijan Argentarije, gradnja započeta u vreme episkopa Eklesija i završena u doba episkopa Maksimijana (526-547), koji su zabeleženi u natpisu u priprati i prikazani na mozaicima, a ukrašavanje je izvršeno nakon smrti carice Teodore (+548).Crkva je dobro osvetljena, osmougaone (oktogonalne) osnove sa kupolom nad srednjim delom koji je odvojen od ophodnog broda nadvišenog spratnom galerijom (matronejem) samo stupcima i parovima stubova koji tvore niše, ima oltarski prostor na istoku i predvorje na jugozapadu.Stubovi, kapiteli i crkveni mobilijar bogato su ukrašeni i verovatno su već dovršeni doneti sa Istoka.U istočnom delu crkva je ukrašena mozaicima na kojima su prikazani Hristos, simbolične scene, anđeli, svetitelji, starozavetni proroci, starozavetne scene i portreti ktitora, episkopa, carskog para i njihove svite.U konceptu programa mozaika iskazano je jedinstvo političke i duhovne vlasti, a pretpostavlja se da je izbor predstava duhovnih sadržaja nastao pod uticajem sirijskih liturgija (oba pomenuta ravenska episkopa bila su iz Sirije).Na mozaicima se mogu zapaziti novi estetski stavovi, dematerijalizacija i idealizacija i likovi sa karakterističnim krupnim očima, malim usnama i izduženim uzanim nosom

Sv. Sofija u Carigradu-Crkvu je podigao car Justinijan od 523. do 537.Graditelji su bili Isidor iz Mileta i Antemije iz Trala.Velikih je dimenzija i u osnovi ima trobrodnu podelu prostora, ali središnji deo je kvadratan i zasveden ogromnom kupolom kojoj su sa istoka i zapada pripojene konhe (polukupole) uz koje su prislonjene polukružne niše s otvorenim arkadama.Kupola se preko pandantifa (sfernih trouglova) oslanja na četiri luka koji počivaju na snažnim stupcima, tako da zidovi ispod lukova nemaju konstruktivnu funkciju i imaju brojne velike otvore koji osvetljavaju unutrašnji prostor.Spolja crkva ima piramidalnu siluetu, dok u unutrašnjosti ne postoji osećaj težine zidova.Stubovi, kapiteli i crkveni mobilijar bogato su ukrašeni ornamentalnim detaljima izvedenim iz klasične arhitekture i prilagođenim novoj estetici koja skriva snagu i čvrstinu kamena

Nekoliko primera ikona VI veka koje se čuvaju u manastiru Sv. Katarine na Sinaju koji je osnovan u doba Justinijana.Raznoliki estetski zahtevi ktitora i različiti načini rada slikara u zavisnosti od njihovog obrazovanja, talenta i geografskog porekla (sledbenici novih estetskih shvatanja, klasicističkih uzora, lokalnih običaja)

Nekoliko primera ukrašavanja rukopisa.Paganske sadržine.Bečki Dioskorides.Hrišćanske (starozavetne i novozavetne) sadržine.Purpurni (carski) rukopisi.Bečka Geneza.Codex Sinopensis.Rosansko jevanđelje.Sirijski rukopisi.Rabulino jevanđelje-Jedinstven rukopis rekonstruisan iz neznatnih ostataka.Kotonova biblija

Ikonoborska kriza (726-843)- Doba ikonoborstva trajalo je tokom decenija vladavine careva iz dinastija koje su poreklom bile sa istoka, Sirske (717-802) i Amorijske (802-867)Osvajanja Arapa u VII veku Vizantiji su oduzela Egipat, Siriju i deo Male Azije, langobardska oblasti na Apeninskom poluostrvu, bugarska na BalkanuPersijanci, Bugari, Arapi usuđivali su se čak i da napadaju zidine CarigradaPučka pobožnost pridavala je posebno poštovanje pojedinim ikonama, čak je odbrana Carigrada od opsada (Persijanaca 626. i Arabljana 717) pripisivana Bogorodičinoj ikoniCar Lav III Isavrijanac 726. izdao je prvi zakon protiv ikona i dao da se uništi slika Hrista iznad kapije Halke, glavnog ulaza u carsku palatuUsledilo je uništavanje slika u CarstvuČitava oblast prikazivanja svetih likova bila je zabranjena, ali profano slikarstvo je bilo dozvoljeno (u dvorani “Milion” Carigradu slike Vaseljenskih sabora bile su zamenjene prizorima trka na hipodromu)Kratak period zatišja bio je 780-813, u doba vladavine tri ortodoksna vladara.Godine 787. zasedao je VII vaseljenski sabor koji je odlučio da se vrati upotreba slika svetitelja.Međutim, 813. car Lav V Jermenin obnovio je ikonoborstvo koje je potrajalo sve do 843. kada je carica Teodora, udovica poslednjeg cara ikonoborca Teofila, sa svojim malim sinom Mihailom III obnovila upotrebu i kult ikona

31 Vizantijaska umetnost - Vrijeme Makedonaca

Arhitektura

Crkve većinom plana upisanog krsta sa kupolom (na pandantifima ili na trompama) i sa pripratom na zapadu, građene kamenom, opekom ili alternacijom kamena i opeke.Primeri:.Carigrad, Nea, Nova crkva Vasilija I (867-886) (uzor- nesačuvana).Carigrad, severna crkva manastira Konstantina Lipsa, 907-911..Carigrad, Mireleon, 920..Sveta Gora, Velika Lavra, posle 961..Hosios Luka, Fokida, XI vek.Hios, Nea moni (Novi manastir), 1042-1054..Dafni kod Atine i Eleuzine, druga polovina XI veka.Carigrad, Manastir Pantokrator, 1136.

Nea Moni na Hiosu.Crkva je ukrašena između 1042. i 1054, u vreme Konstantina IX Monomaha koji je sa dva monaha sa Hiosa bio ktitor manastira.Program predstva sličan je onom u Hosios Luki.U oltaru je Bogorodica u konhi apside.U kupoli su uobičajene predstave.U trompama i višim delovima zidova naosa i priprate je ciklus Velikih praznika dopunjen nekolikim scenama Stradanja.U spoljnoj priprati u srednjoj kupoli očuvana je predstava Bogorodice.U nižim delovima priprate i spoljne priprate prikazani su brojni svetitelji.Scene su jednostavne, svedene na neophodne učesnike i postavljene na zlatnu pozadinu, figure nešto vitkije sa uskim spuštenim ramenima, lica izdužena i asketska sa velikim očima prodornog pogleda

Dafni Crkva je ukrašena oko 1100..Mozaici su u mnogim delovima prilično postradali, a ono što je preostalo upućuje na program srodan onima u Hosios Luki i na Hiosu, kao i na proširenje ciklusa scena.U oltaru u apsidi je Bogorodica sa malim Hristom okružena anđelima (kao u Hosio Luki), a u bočnim prostorima uobičajeni svetitelji.U kupoli su uobičajene predstave.U naosu trompe i gornje delove zidova zauzimaju scene Velikih praznika dopunjene prizorima iz Bogorodičinog života (Rođenje Bogorodice, Poklonjenje mudraca) i Hristovih javljanja posle vaskrsenja (Neverovanje Tomino).U nižim delovima zidova i u bočnim prostorima prikazani su različiti svetitelji .U priprati su scene ciklusa života Bogorodice (zaštitnice hrama) u južnom i Stradanja u severnom delu.Kompozicije su skladne, figure finih silueta i pokreta, oblikovane sa osećajem za punoću oblika koje upućuje na antička nadahnuća.Postoje pretpostavke da su tvorci mozaika bili iz Carigrada