Embed Size (px)
Citation preview
1
eLIBROBONHUMORAJ RAKONTOJ eLIBRO
I N K O
Janusz Korczak
Bonhumorajrakontoj
2
eLIBROBONHUMORAJ RAKONTOJ
Janusz KorczakBONHUMORAJ RAKONTOJEl la pola tradukis Anna WeinsteinLingve reviziita en 2002
eLIBRO
Aran¸is: Franko Luin
ISBN [email protected]://www.omnibus.se/inko DECEMBRO 2002
3
eLIBROBONHUMORAJ RAKONTOJ
Enhavo
Re¸o Maçjo Unua 4
Terure ridinda 29
Tute ne sprita 35
For la pureco! 40
Kelnero estas homo 46
Profesio 52
Printempa kanto 58
Leciono pri gramatiko 66
4
eLIBROBONHUMORAJ RAKONTOJ
Re¸o Maçjo Unua
Maturaj homoj prefere ne legu mian rakonton, çarestas en ¸i malkonvenaj çapitroj, kiujn ili ne
komprenos kaj pro tio primokos. Sed se ili nepre volas,ili legu — al plenkreskuloj oni ja nenion povas malper-mesi — ili ne obeas.
La rakonto komenci¸as tiel: La doktoro diris, ke se lare¸o dum tri tagoj ne resani¸os, estos tre malbone. Çiujtre çagreni¸is, kaj la plej maljuna ministro surmetisokulvitrojn kaj demandis: ”Do kio okazos, se la re¸o neresani¸os?”
La doktoro ne volis klare diri tion, sed çiuj komprenis,ke la re¸o mortos.
La plej maljuna ministro tre mal¸ojis kaj invitis alkonferenco la aliajn ministrojn. Ili kolekti¸is en grandasalono, loki¸is en komfortaj apogse¸oj çe longa tablo.Antaû çiu ministro kuÿis paperfolio kaj du krajonoj; unukrajono estis ordinara, kaj la dua estis çe unu flankoblua, çe la alia ru¸a, kaj antaû la plej maljuna ministrostaris sonorileto.
La ministroj ÿlosis la pordon, por ke neniu malhelpula kunsidon, ili lumigis elektrajn lampojn kaj parolis ne-
5
eLIBROBONHUMORAJ RAKONTOJ
nion. Poste la plej maljuna ministro eksonorigis la so-norileton kaj diri:s:
”Nun ni interkonsili¸os, kion fari, çar la re¸o estasmalsana kaj ne plu povas regi.”
”Mi pensas,” diris la militministro, ”ke oni devas ve-nigi la kuraciston, por ke li klare diru, çu li povas sanigilin.”
Çiuj ministroj timis la militministron, çar li çiam por-tis sabron kaj revolveron — do ili obeis al li.
”Bone, ni venigu la kuraciston,” ili diris.Sed la kuracisto ne povis veni baldaû, çar en tiu mo-
mento li surmetis al la re¸o dudek kvar kupojn.”Do ni estas devigataj atendi,” diris la plej maljuna
ministro, ”kaj dume ni pripensu, kion ni faros, se la re¸omortos.”
”Mi scias,” diris la justecministro, ”ke laûle¸e postmorto de re¸o suriras la tronon la plej maljuna filo kajregas.”
”Sed la re¸o havas nur unu filon.””Oni ne bezonas plian.””Sed la filo de la re¸o estas malgranda Maçjo — kiel
do li povas esti re¸o — li eç ne scias skribi.””Ne grave,” respondis la justicministro, ”en nia ÿtato
tio ankoraû ne okazis, sed en Hispanujo, en Belgujo kajen aliaj landoj okazis, ke re¸o mortis kaj postlasis mal-grandan filon — kaj tiu malgranda filo devis esti re¸o.”
6
eLIBROBONHUMORAJ RAKONTOJ
”O,” jesis la poÿt- kaj telegrafministro, ”mi eç vidispoÿtmarkojn kun fotografaîo de tia malgranda re¸o.”
”Sed, estimataj sinjoroj,” diris la klerecministro; ”neestas ja eble, ke re¸o ne sciu skribi kaj kalkuli, ke li konunek geografion nek gramatikon.”
”Mi ankaû tion opinias,” diris la financministro. ”Kieldo re¸o povas fari kalkulojn kaj ordonadi, kiom da novamono estu presata, se li ne konas la multiplik-tabelon.”
”Plej malbone estos, karaj sinjoroj,” aûdigis sin la mi-litministro, ”ke tiel malgrandan re¸on neniu timos. Kia-maniere li obeigos al si la militistojn kaj generalojn?”
”Mi pensas,” diris la ministro por eksteraj aferoj, ”kevere tiel malgrandan re¸on neniu timos. Ni çiam havosstrikojn kaj ribelojn — mi pri nenio povas respondi, sevi Maçjon faros re¸o.”
”Mi ne scias, kio fari¸os,” diris la kolerita justicmi-nistro, ”mi nur unu fakton konas: la le¸o klare diras, kepost morto de re¸o lia filo fari¸as tronheredanto.”
”Sed Maçjo estas tro malgranda,” kriis çiuj ministroj,”kaj certe fari¸us terura malpaco …” Sed en la sama mo-mento la pordo malfermi¸is, kaj eniris la salonon fremd-landa ambasadoro. Ÿajnos eble strange, ke li venis enkunsidon, kvankam la pordo estis ÿlosita — do mi devasklarigi, ke kiam oni iris por venigi la kuraciston, oni for-gesis fermi la pordon. Poste kelkaj eç opiniis, ke tio estis
7
eLIBROBONHUMORAJ RAKONTOJ
perfido, ke la justicministro intence lasis malfermita lapordon, çar li sciis pri alveno de la ambasadoro.
”Bonan vesperon,” la ambasadoro diris enirante, ”mivenas en la nomo de mia re¸o, kaj mi postulas, ke MaçjoUnua fari¸u re¸o, kaj se vi ne konsentos pri tio, estosmilito.”
La ministro-prezidanto (plej maljuna ministro) tre ek-timis, sed li ÿajnigis, kvazaû tio ne interesus lin. Li skri-bis per blua krajono sur paperfolion: ”Bone, ke estumilito,” kaj donis la paperon al la fremdlanda ambasa-doro. Çi tiu prenis la paperon, salutis kaj diris: ”Mi scii-gos pri tio mian registaron.”
En tiu momento en la salonon eniris la kuracisto, kajçiuj ministroj komencis peti lin, ke li resanigu la re¸on,çar povos okazi milito kaj malfeliço.
”Mi jam donis al la re¸o çiujn medikamentojn de mikonataj, kaj mi surmetis al li kupojn, — plie mi ne scias,kion fari. Sed oni povas venigi krome aliajn kuracistojn.”
La ministroj aûdis la konsilon, ili venigis famajn dok-torojn, oni elsendis çiuj re¸ajn aûtomobilojn — kaj du-me ili ordonis al la re¸a kuiristo, ke li donu al ili vesper-man¸on, çar ili estis tre malsataj, — ili ne sciis, ke la kon-ferenco daûros tiel longe, kaj ili eç ne tagman¸is hejme.
La kuiristo orde starigis ar¸entajn telerojn, plenverÿisbotelojn per plej bona vino, çar li volis resti en la pala-
8
eLIBROBONHUMORAJ RAKONTOJ
co eç post morto de la re¸o. La ministroj man¸is kaj trin-kis, ili fari¸is gajaj, kaj en salono kolekti¸is doktoroj.
”Mi pensas,” diris maljuna, barbhava doktoro, ”ke onidevas fari je la re¸o operacion.”
”Mi opinias,” diris la dua, ”ke ni devas fari al li varme-gan kompreson kaj ke li gargaru la gor¸on, — li devasprenadi pulvorojn.”
”Gutoj certe estos pli bonaj,” diris fama doktoro.Çiu doktoro alportis dikan libron kaj montris, ke en lia
libro estas alie skribite, kiamaniere oni kuracas tian mal-sanon.
Estis jam malfrue, kaj la ministroj estis tre dormemaj,sed ili devis atendi, kion fine decidos la doktoroj. En lare¸a palaco estis tia bruo, ke la malgranda tronheredon-to, Maçjo, jam dufoje veki¸is.
”Oni devas ja vidi, kio okazasas çi tie,” li pensis; — liforlasis la liton, rapide vestis sin kaj eniris en koridoron.Li haltis antaû la tagman¸eja pordo, ne por subaûskul-ti, sed en la re¸a palaco la ansoj estis tiel alte lokitaj, kemalgranda Maçjo ne povis atingi ilin por malfermi lapordojn.
”Ho! la re¸o havas bonegan vinon,” kriis la financ-ministro, ”ni trinku ankoraû, karaj kamaradoj. Se Maçjofari¸os re¸o, vino ne estos al li bezonata, çar al infanojja estas malpermesite trinki vinon.”
9
eLIBROBONHUMORAJ RAKONTOJ
”Ankaû cigarojn li ne bezonos, mi do povas preni kel-kajn hejmen,” laûte kriis la komercministro.
”Kaj se estos milito, miaj karuloj, mi garantias, ke ne-nio restos de tiu çi palaco, çar Maçjo ja ne defendosnin.”
Çiuj komencis ridi kaj moki.”Ni trinku je la sano de nia defendanto, de granda
re¸o Maçjo Unua.”Maçjo ne komprenis multon el tiu çi interparolo; li
sciis, ke paçjo estas malsana, ke la ministroj ofte kunve-nas por kunsidoj, sed kial ili mokas lin, Maçjon, kaj kialoni lin nomas re¸o, pri kiu milito oni parolas — li tute nekomprenis. Li estis iom dormema, iom timigita kaj irisantaûen tra la koridoro kaj ree aûdis el kunsidsalonoalian interparolon.
”Mi diras al vi, ke la re¸o mortos — vi povas donadial li pulvorojn kaj sanigilojn — tio ne helpos al li.”
”Mi donos mian kapon, se la re¸o ankoraû vivos plilonge ol unu semajnon.” Maçjo ne plu aûskultis, li ra-pide trakuris la koridoron kaj du grandajn re¸ajn çam-brojn kaj enfalis la re¸an dormoçambron preskaû sen-spire. La re¸o kuÿis tre pala sur la lito kaj malfacile spi-ris — apud li sidis bonkora doktoro, tiu sama, kiu sani-gis Maçjon, kiam li estis malsana.
”Paçjo, paçjo,” ekkriis li plorante, ”mi ne volas, ke vimortu.”
10
eLIBROBONHUMORAJ RAKONTOJ
La re¸o malfermis siajn okulojn kaj mal¸oje, mallon-ge rigardis la fileton.
”Ankaû mi ne volas morti,” mallaûtvoçe diris la re¸o,”mi ne volas lasi vin, karulo, sola en mondo.”
La doktoro prenis Maçjon sur siajn genuojn, karesislin — poste ili ne plu parolis.
Maçjo rememoris, ke okazis jam iutage, ke li ankaûsidis apud lito — tiam paçjo prenis lin sur siajn genuojn— en la lito kuÿis panjo, same pala, same malfacile spi-ranta.
”Paçjo mortos, kiel mortis panjo,” ekpensis Maçjo, kajterura mal¸ojo falis sur lian bruston, kaj forta kolerokontraû la ministroj, ridantaj pri li, Maçjo, kaj pri lamorto de lia kara paçjo.
”Mi vere repagos al ili, se mi fari¸os re¸o,” li pensis. —La enterigo de la re¸o okazis kun granda pompo: lan-
ternoj estis çirkaûvolvitaj per nigra krepo — çiuj sonori-loj aûdi¸is, orkestro ludis funebran marÿon, kanonojveturis, la militistaro postiris, oni venigis per specialajvagonaroj la plej belajn florojn el varmaj landoj — çiujestis tre mal¸ojaj; kaj la îurnaloj skribis, ke la tuta popolopriploras sian amatan re¸on.
Maçjo sidis malgaja en sia çambro, çar kvankam lidevis fari¸i re¸o, li perdis la patron. Li rememoris sianpatrinon. Kvankam ÿi estis re¸ino, ÿi tute ne estis fiera —ÿi ludis kun li, ÿi orde starigis ÿtupetojn kun li, ÿi rakontis
11
eLIBROBONHUMORAJ RAKONTOJ
al li interesajn rakontojn, montris bildetojn en libroj —li malpli ofte vidis sian patron, çar la re¸o jen forvetu-ris al militistaro, jen vizitis fremdajn regantojn aû akcep-tis ilin çe si. Sed okazis, ke la re¸o trovis ankaû liberantempon por Maçjo, kaj tiam li amuzi¸is kun Maçjo perkeglado aû per promenrajdado — la re¸o sur çevalo,Maçjo sur çevalido — en longaj aleoj de la re¸a parko.Kaj kio estos nun? Çiam tiu çi fremdlanda edukanto, kiuhavas tian mienon, kvazaû li eltrinkus plenglason daforta vinagro.
Çu vi pensas, ke estas tiel agrable esti re¸o? Tute ne!Se estas milito, oni povas almenaû batali, sed kion re¸odevus fari dum pactempo? Malgaja estis Maçjo, sidan-te sola en sia çambro, kiam li observis tra parkokradojgajajn amuzojn de la servistaro en la re¸a korto.
Sep knaboj amuzi¸is — kiel plej ofte — per militluda-do. Ilin komandis, ekzercadis kaj por atako kondukis negranda, sed tre gaja knabo. Oni nomis lin Felek.
Maçjo tre deziris voki lin kaj iom interparoli kun li trala kradoj, sed li ne sciis, çu tio estas permesita; li ankaûne sciis, kion diri kaj kiel komenci interparolon.
Dume en la stratoj oni surgluis grandajn afiÿojn priMaçjo, kiu fari¸is re¸o kaj salutas siajn regatojn, ke res-tos la samaj antaûaj ministroj, kiuj helpos la junan re¸onen la laboro. En çiuj vendejoj estis videblaj fotografaîojde Maçjo: Maçjo sur çevalido, Maçjo en marista vesto,
12
eLIBROBONHUMORAJ RAKONTOJ
Maçjo en militista eleganta uniformo, Maçjo dum mili-tista revuo. Oni vidigis lin ankaû per kinematografo enteatro, en çiuj semajnaj gazetoj en- kaj eksterlandaj —çie estis Maçjo, kaj oni vere amis Maçjon. Pli maljunajhomoj kompatis lin, ke tia malgrandulo perdis la gepa-trojn, knaboj ¸ojis, ke inter ili trovi¸is eç unu, kiun çiujestas devigataj aûskulti, antaû kiu eç generaloj devasstari atente kaj plenkreskaj militistoj prezentas batali-lojn. Al knabinoj tre plaçis tiu çi malgranda knabo surgracia çevalo, kaj plej multe amis lin la orfoj. Kiam lare¸ino ankoraû vivis, ÿi sendadis çiam en orfan hejmonbombonojn, kiam ÿi mortis, la re¸o ordonis daûrigi lasendadon, kaj poste, kvankam Maçjo tute ne sciis tion,oni jam de longe en lia nomo sendadis por infanoj suke-raîojn kaj ludilojn.
Kelkajn monatojn post la tronsuriro okazis, ke Maçjofami¸is, tio signifas, ke çiuj parolis pri li, ne pro tio, keli estis re¸o, sed pro tio, ke li faris ion, kio plaçis al çiuj.Jen mi rakontos, kiamaniere tio okazis. Maçjo petis siankuraciston, ke li permesu al li fari piedpromenon surstratoj, — li longe turmentis lin, ke li akompanu lin al-menaû unu fojon en çiu semajno en publikan ¸ardenon,kie sin amuzadas çiuj infanoj.
”Mi scias,” li diris, ”ke en la re¸a parko estas belege,sed en plej bela ¸ardeno ja estas enuige, se oni estassola.”
13
eLIBROBONHUMORAJ RAKONTOJ
Fine la kuracisto permesis, kaj helpe de la grandamarÿalo li turnis sin al la palaca administracio, ke la zor-ganto de la re¸o dum ministro-kunsido petu por re¸oMaçjo tri promenojn. Por çiu re¸a promeno la policoricevis tri mil florenojn kaj la sanecoficejo barelon daKolonja Akvo, — antaû çiu promeno ducent laboristojkaj cent virinoj ¸isfunde purigis la ¸ardenon. Oni bala-adis la tutan ¸ardenon, pentradis la benkojn, surverÿa-dis çiujn aleojn per aroma akvo kaj forviÿadis polvon dearboj kaj folioj. La kuracistoj diris, ke malpureco kaj pol-vo malutilas la sanon. Polico gardis pri tio, ke dum lapromeno de la re¸o ne estu strataj buboj, kiuj interpuÿi-¸as kaj bruegas.
Maçjo amuzi¸is bonege. Li surhavis ordinaran veston,do neniu sciis, ke li estas re¸o; cetere neniu povis eç nurpensi, ke re¸o venas en ordinaran ¸ardenon. Re¸o Ma-çjo dufoje çirkaûpromenis la tutan ¸ardenon kaj petispreni lokon sur benko sur malgranda placo, kie infanojamuzi¸is. Sed apenaû li sidi¸is, malgranda knabinetoalvenis kaj demandis:
”Çu vi volas amuzi¸i en nia rondo?”Ÿi prenis Maçjon je mano — ili bone amuzi¸is —
knabinetoj kantis diversajn kantojn kaj turnis sin enrondo, kaj poste, atendante novajn amuzaîojn, ÿi ko-mencis interparoli:
”Çu vi havas fratinon?”
14
eLIBROBONHUMORAJ RAKONTOJ
”Ne, mi ne havas.””Kiu estas via paçjo?””Mia paçjo mortis, li estis re¸o.”La knabineto opiniis, ke Maçjo ÿercas, çar ÿi ekridis
kaj diris: ”Se mia paçjo estus re¸o, li devus açeti al mipupon grandan ¸is plafono.”
Maçjo poste informi¸is, ke la patro de la knabinetoestas kapitano de fajrobrigado, ke ÿi nomi¸as Irenka kajamas fajrobrigadistojn, kiuj ofte permesas al ÿi rajdi surçevalo.
Maçjo volonte restus ankoraû pli longe, sed li havispermeson nur ¸is la kvara horo dudek minutoj kaj kvar-dek sekundoj.
Maçjo senpacience atendis la venontan promenon,sed pluvis, do oni timis pri lia sano, kaj li ne iris. KiamMaçjo la duan fojon venis en la ¸ardenon, okazis jenaakcidento: li amuzi¸is kiel antaûe en rondo kun knabi-netoj — ¸is kiam proksimi¸is kelkaj knaboj, kaj unu el ilikriis:
”Rigardu, knabo amuzi¸as kun knabinoj!” kaj ili ridis.Re¸o Maçjo rimarkis, ke vere li estas la sola knabo lu-danta en la rondo.
”Venu por amuzi¸i kun ni,” diris la knabo, kaj Maçjoatente lin rigardis.
15
eLIBROBONHUMORAJ RAKONTOJ
Ah! ¸uste li estas Felek, la sama Felek, kun kiu Maçjojam de longe volis fari interkonati¸on, — kaj ankaû Fe-lek atente rigardis Maçjon kaj laûte kriis:
”Ah! kiel li similas al re¸o Maçjo!”Maçjo hontis, çar çiuj komencis rigardi lin, do li volis
plej rapide forkuri al sia adjutanto, civile vestita, por keneniu rekonu lin. Sed — çu pro honto, çu pro rapideco— li falis kaj defrotis haûton de sur genuo.
Dum ministro-kunsido oni decidis malpermesi al lare¸o iri en la ¸ardenon — oni çion faros, kion li volas,sed li ne povas viziti popularan ¸ardenon, kie estas mal-¸entilaj infanoj atakintaj kaj mokintaj lin. La re¸a hon-oro ne permesas tion. Maçjo tre mal¸ojis, çar li longepensis pri tiuj du amuzoj en la ¸ardeno, kaj li rememo-ris la deziron de Irenka.
”Ÿi volas havi pupon grandan ¸is plafono.” Tiu pen-so maltrankviligis lin.
”Mi estas ja re¸o — do mi rajtas ordoni — dume onidevigas min aûskulti çiujn. Mi lernas legi kaj skribi samekiel aliaj infanoj, mi devas lavi la orelojn, kolon kaj den-tojn same kiel aliaj infanoj — kalkuloj estas por re¸omalfacilaj, kiel por çiuj infanoj — do pro kio mi estasre¸o?”
Maçjo ribelis, kaj dum aûdienco li laûte postulis, keoni açetu la plej grandan pupon, kiun oni povas trovi enla mondo, kaj sendu ¸in al Irenka.
16
eLIBROBONHUMORAJ RAKONTOJ
”Via re¸a moÿto bonvolu kompreni …” komencis laministro-prezidanto.
Maçjo divenis, kio sekvos: tiu çi netolerebla homolonge parolos nekompreneblajn vortojn kaj fine neniofari¸os pri la pupo.
Maçjo memoris, ke foje la sama ministro komencissame deklaradi ion al patro; tiam la re¸o piedfrapis kajdiris:
”Mi tion decide postulas!”Do Maçjo same piedfrapis kaj laûte diris:”Sinjoro ministro, sciu, ke mi tion decide postulas!”La ministro-prezidanto mirigite rigardis Maçjon, pos-
te li ion notis en notlibron kaj murmuretis: ”Mi prezen-tos vian postulon al la ministro-interkonsili¸o.”
Neniu sciis, kion oni tie parolis, çar la konsili¸o oka-zis malantaû fermita pordo, tamen oni decidis açetipupon, kaj la komercministro kuradis du tagojn kajrigardadis la plej grandajn pupojn; sed tiel grandegaestis nenie. Tiam oni venigis çiujn industriistojn, kaj unuel ili devis fari la postulatan pupon en la daûro de kvarsemajnoj por alta prezo. Kiam la pupo estis preta, liekspoziciis ¸in en magazenfenestro kun surskribo: kor-tega liveranto de Lia Re¸a Moÿto faris tiun çi pupon porIrenka, filino de fajrobrigada kapitano. La îurnaloj bal-daû prezentis fotografaîon de la fajrobrigado dum faj-restingado.
17
eLIBROBONHUMORAJ RAKONTOJ
Multaj knabinoj skribis leterojn al la re¸o, ke ili dezi-ras ankaû havi pupojn, sed la kortega sekretario tute nelegis tiujn leterojn, çar la ministro-prezidanto severemalpermesis tion. Antaû la fenestro staris tri tagojn po-polamaso, admiranta la re¸an donacon, kaj la kvarantagon, danke al dispono de la polica prefekto, oni elpre-nis la pupon el la fenestro.
Maçjo elliti¸is je la sepa horo, — li lavis kaj vestis sinmem, li mem purigis siajn botojn kaj pretigis sian liton.Tian kutimon enkondukis la praavo de Maçjo, la heroare¸o Paûlo la Venkinto. Maçjo trinkis glaseton da fiÿoleokaj ricevis matenman¸on, kiu ne povis daûri pli longe oldek ses minutojn kaj tridek kvin sekundojn, çar tiel lon-ge man¸is la potenca avo de Maçjo, la bona re¸o Julio laVirtulo. Poste Maçjo iris en la tronsalonon, kie estis tremalvarme, kaj akceptis ministrojn. La tronsalono nehavis fornon, çar praavino de re¸o Maçjo, la prudentaAnna la Pia, dum sia juneco preskaû sufoki¸is pro halad-zoj, kaj pro memorigo al sia feliça eldan¸erigo oni deci-dis en la kortegceremenion enkonduki la principon, kela tronsalono ne havu fornon dum kvincent jaroj.
Maçjo sidis sur la trono kaj dentklakis pro malvarmo,kaj la ministroj rakontis al li, kio okazas en la tuta ÿtato… Tio estis tre malagrabla, çar çiuj informoj estis iel mal-gajaj. La eksterland-ministro rakontis, kiu koleras kaj kiuvolas amiki¸i kun ilia ÿtato, — kaj Maçjo preskaû nenion
18
eLIBROBONHUMORAJ RAKONTOJ
komprenis. La militministro elkalkuladis, kiom da forti-kaîoj estas difektitaj, kiom da kanonoj detruitaj, kaj kiomda militistoj estas malsanaj.
La fervojministro klarigis, ke oni devas açeti novajnlokomotivojn, la klerecministro plendis, ke la infanoj ler-nas malbone, ke knaboj kaÿe fumas cigaredojn kaj elÿi-ras pa¸ojn el kajeroj, — la financministro çiam koleris,ke li ne havas monon por açeti novajn kanonojn kaj no-vajn maÿinojn.
Poste Maçjo iris en parkon, kie li povis amuzi¸i unuhoron kaj libere kuradi, sed li ne amuzi¸is bone — tutesola. Tial li volonte iris al lecionoj, — li bone lernis, çarli sciis, ke estas malfacile esti re¸o sen scioj. Li tre rapidelernis subskribi sian nomon kun tre longa çirkaûturno.Li devis lerni ankaû la francan kaj aliajn lingvojn, por keli povu interparoli kun aliaj re¸oj, kiam li alveturos porviziti ilin.
Maçjo lernus ankoraû pli volonte, se li povus solvi di-versajn problemojn venintajn en lian kapon. Dum longatempo li pensis pri tio, çu oni povas inventi tian bruli-gan vitron, kiu el distanco povas ekbruligi pulvon.
Se Maçjo inventus tian vitron, li deklarus militon alçiuj re¸oj kaj en la antaûtago de batalo li eksplodigusçiujn malamikajn pulvejojn. Li venkus la militon, çar nurli sola havus pulvon.
19
eLIBROBONHUMORAJ RAKONTOJ
Sed kiam li pri tio demandis sian instruiston, çi tiu nurmovis la brakon kaj nenion respondis. Alifoje Maçjo de-mandis, çu estas eble, ke se patro mortas, li transdonual filo sian prudenton. La patro de Maçjo, Stefan la Pru-denta, estis tre sa¸a. Maçjo sidas nun sur la sama tronokaj portas la saman kronon, kaj li devas çion lerni de lakomenco. Se tia transdono estus ebla, li ricevus kunekun la krono la bravecon de sia praavo Paûlo la Venkin-to, la piecon de la avino kaj la tutan scion de la patro.Sed tiu çi demando ankaû ne trovis favoran akcepton.
Longe, tre longe Maçjo pensis, çu oni povus akiri tiançapon, kiu donus eblecon, ke ¸ia portanto vidas çion,sed mem ne estas vidata. Li dirus ekzemple, ke li havaskapdoloron, oni permesus al li dumtage resti en lito, libonege kaj sufiçe dormus, kaj nokte li surmetus tian sor-çoçapon kaj irus en la stratojn, li vizitus la urbon, rigar-dadus magazenajn ekspoziciojn, irus en teatron. Maçjoestis nur unu fojon en teatro — dum parada spektaklo,kiam vivis ankoraû panjo kaj paçjo — li preskaû nenionmemoris, çar li estis tre malgranda, sed li scias, ke estisbelege.
Se Maçjo havus nevidebligan çapon, li elirus el la par-ko en la palacan korton kaj interkonati¸us kun Felek, —li irus en la kuirejon por rigardi, kiamaniere oni prepa-ras la man¸aîojn, en la stalon, kie estas la çevaloj, kaj en
20
eLIBROBONHUMORAJ RAKONTOJ
çiujn diversajn konstruaîojn, kien eniri estas al li malper-mesite.
Estas eble strange, ke tiel multe da aferoj estas al re¸omalpermesitaj, do mi devas klarigi, ke en la re¸aj korte-goj estas tre severa etiketo. ¯i signifas, ke tion kaj tionfaris la antaûaj re¸oj, kaj la nova re¸o ne rajtas fari ionalian, kaj se li volus ion ÿan¸i, li perdus estimon, kaj çiujçesus obei kaj timi lin, çar tio signifas, ke li malestimassian faman patron aû avon aû praavon. Mi jam diris, kela matenman¸o de re¸o Maçjo daûris dek ses minutojnkaj tridek kvin sekundojn, çar tio estis kutimo de lia avo,kaj ke en la tronsalono oni ne hejtis, çar tion deziris liapraavino antaû longe mortinta, kaj ja ne estas eble de-mandi, çu ÿi nun permesus la hejtadon.
Iutempe re¸o povas ion ÿan¸i, sed tiam okazas longajkonferencoj pri tio. Re¸o Maçjo estis en pli malbonasituacio ol aliaj re¸oj, çar la etiketo ja estis destinita pormaturaj homoj, kaj Maçjo estis infano. Oni devis ionÿan¸i — tial, anstataû bongusta biero, re¸o Maçjo devistrinki fiÿoleon, kiu tute ne bongustis al li, tial anstataûlegi îurnalojn, li trarigardis nur bildolibrojn. Çio estusalia, se Maçjo havus la sa¸econ de sia patro kaj sorçançapon nevidebligan. Tiuokaze li estus vera re¸o, sed nunli ofte ne scias, çu ne estas pli bone naski¸i kiel simplaknabo, vizitadi lernejon, elÿiri pa¸ojn el kajeroj kaj îetiÿtonojn.
21
eLIBROBONHUMORAJ RAKONTOJ
Fine venis al Maçjo la ideo, ke kiam li lernis skribi, liskribos leteron al Felek — eble Felek respondos al li —tiamaniere ili interparolos.
De tiu tempo li energie sin dediçis al lernado. Tutajntagojn li skribadis, kopiskribadis el libroj rakontojn kajversaîojn; li eç ne irus en la re¸an parkon, li çiam nurskribus de mateno ¸is vespero. Sed li ne povis fari tion,çar la etiketo kaj kortega ceremonio postulis, ke la re¸oel la tronsalono rekte eniru en la ¸ardenon. Kaj dudekservistoj jam estis stari¸intaj por malfermi la pordon.Eble iu diros, ke pordomalfermo estas nenia laboro, domi devas klarigi, ke tiuj çi lakeoj çiutage estis okupitajdum kvin horoj. Çiu prenis matene malvarman banon,poste frizisto kombis ilin, razis iliajn lipharojn kaj bar-bojn, la vesto devis esti purega, ke ne estu sur ¸i eç unupolvero, çar antaû tricent jaroj, kiam regis Henriko laKolerema, okazis foje, ke de unu lakeo saltis pulo sur lare¸an sceptron, — tiun nezorgemulon la ekzekutistosenkapigis, kaj la kortega marÿalo apenaû evitis morton.
De tiu tempo la inspektanto mem zorgis pri la pure-co de la lakeoj, kiuj banitaj, vestitaj kaj puraj staris jamde la dekunua horo kaj sep minutoj en la koridoro kajatendis ¸is la unua horo dek sep minutoj, por ke la ce-remoniestro mem inspektu ilin. Ili devis bonege garda-di sian purecon, çar pro malbone butonumita butonominacis sesjara mallibereco, pro malbona kombado —
22
eLIBROBONHUMORAJ RAKONTOJ
kvarjaraj severaj laboroj, pro ne sufiçe lerta saluto —dumonata aresto.
Maçjo jam sciis iom pri tio, do ne venis al li la ideo neiri en la parkon, kaj cetere, kiu scias: eble oni trovus ieen historio, ke iu re¸o tute ne iris en la parkon, kaj onidirus, ke Maçjo akomodu sin ¸uste al tio, kaj kio fari¸ustiam pri la letero al Felek, kiun li transdonus tra la ¸ar-dena barilo?
Maçjo estis kapabla kaj havis fortan volon. Li diris:post unu monato mi skribos la unuan leteron al Felek,— kaj efektive, post tiu tempo letero estis preta.
”Kara Felek,” li skribis, ”mi jam de longe rigardas, kielvi gaje amuzi¸as en korto, mi volas ankaû amuzi¸i, sedmi estas re¸o, do mi ne povas, sed vi tre plaças al mi.Skribu al mi, kiu vi estas, çar mi volas konati¸i kun vi. Sevia paçjo estas militista homo, eble oni permesos al viveni iatempe en la re¸an ¸ardenon.
Maçjo, Re¸o.”Forte batis la koro de Maçjo, kiam li vokis Felekon tra
la barilo kaj transdonis al li sian leteron, kaj tre fortebatis lia koro, kiam la sekvantan tagon li samvoje rice-vis respondon.
”Re¸o!” skribis Felek, ”mia paçjo estas plotonestro enla kortega palaco kaj estas militista homo — mi tre vo-las esti en la re¸a ¸ardeno. Mi estas, ho re¸o, fidela al vikaj estas preta, iri por vi en akvon kaj fajron kaj ÿirmi vin
23
eLIBROBONHUMORAJ RAKONTOJ
¸is mia lasta sangoguto. Kiomfoje vi bezonos mian hel-pon, vi nur fajfu, kaj mi tuj venos je via alvoko.
Felek.”Maçjo metis tiun çi leteron en tirkeston sub çiujn li-
brojn kaj fervore komencis lerni fajfadon. Li estis sin-gardema, li ne volis perfidi sin: se li deziros, ke Felekvenu al la ¸ardeno, oni komencos interkonsili¸i: pro kio,de kie li scias, kiel la knabo nomi¸as, kiamaniere li fariskonatecon, kaj kio fari¸os, se oni divenos kaj fine mal-permesos?
Filo de plotonestro! Se almenaû de leûtenanto!”Oni devas ankoraû atendi,” decidis Maçjo, ”dume mi
lernos fajfi.” Kaj kiam li foje ekfajfis — imagu lian mire-gon — antaû li aperis Felek.
”Kiamaniere vi eniris?” demandis Maçjo.”Mi trarampis la kradon,” li respondis.En la re¸a ¸ardeno tre dense kreskis framboj, tie sin
kaÿis re¸o Maçjo kun sia amiko por interkonsili¸i, kionfari plu.
”Aûskultu, Felek, mi estas tre malfeliça re¸o — de latempo, kiam mi lernis skribi, mi subskribas çiujn doku-mentojn, kio signifas, ke mi regas la tutan ÿtaton. Kaj mi¸uste faras tion, kion oni ordonas al mi, sed oni ordonasal mi nur enuigajn aferojn kaj malpermesas çion, kioestas agrabla.”
24
eLIBROBONHUMORAJ RAKONTOJ
”Kiu do ordonas aû malpermesas ion al via re¸a moÿ-to?”
”La ministroj,” respondis Maçjo. ”Kiam vivis mia paç-jo, mi faris tion, kion li ordonis.”
”Nu, kompreneble, tiam vi estis en re¸a alteco, tron-heredonto, sed nun …”
”¯uste nun estas pli malbone, çar estas multaj minis-troj.”
”Çu militistaj aû civilaj?””Estas nur unu militista, la militministro, la aliaj estas
civilaj.”Felek enigis en sian buÿon plenmanon da framboj kaj
komencis profunde mediti. Poste li demandis iom hezi-tante: ”Çu en la re¸a ¸ardeno estas çerizoj?”
Maçjon mirigis tiu demando, sed çar li havis grandanfidon al Felek, li respondis, ke estas çerizoj kaj piroj enla ¸ardeno, kaj promesis doni al li tra kradoj, kiom li nurdeziros.
”Nu, bonege — ni ne povas ofte vidi unu la alian, çaroni povas elserçi nin —, ni ÿajnigos tute ne koni nin reci-proke, kaj ni skribos leterojn. Viajn leterojn vi metos surtabul-barilon (apud la letero povas kuÿi ankaû çerizoj),kaj kiam la sekreta korespondaîo estos kuÿigita, via re¸amoÿto nur ekfajfu — mi çion forprenos.”
”Kiam vi havos respondon por mi, vi ankaû ekfajfu!”¸oje kriis Maçjo.
25
eLIBROBONHUMORAJ RAKONTOJ
”Oni ne fajfas je re¸o,” diris Felek, kolereme, ”mi do-nos kukolsignalon.”
”Bone,” diris Maçjo, ”kiam vi revenos?”Felek longe ion pripensis, fine li diris:”Mi ne povas ofte veni çi tien sen permeso — mia pa-
tro estas plotonestro kaj havas bonegan okulon — li nepermesas al mi eç proksimi¸i al la barilo de la re¸a ¸ar-deno, kaj deklaris al mi: ,Felek, mi avertas vin, ke nevenu al vi la ideo preni çerizojn el la re¸a ¸ardeno, çaratentu: Kvankam mi estas via patro, mi tamen, se oni tieekkaptus vin, deÿirus haûton de vi kaj ne lasus vin viv-anta el miaj manoj’.”
Maçjo konsterni¸is. Estis terure: li trovis amikon posttiom da penado — kaj jen pro li la amiko eble estos sen-haûtigata!
”Nu, kiamaniere vi nun reiros hejmen?””Vi nur malproksimi¸u, via re¸a moÿto, mi jam iel
helpos al mi.”Maçjo aprobis la ¸ustecon de tiu konsilo kaj eliris el
la densaîo.Maçjo nun agadis komune kun Felek, kvankam ili
estis disigitaj per krado. Maçjo ofte ¸emetadis en la çe-esto de doktoro, kiu çiusemajne pesis kaj mezuris lin, —li plendadis pri sia soleco, kaj unufoje li eç diris al la mi-litministro, ke li volonte ekzercus la militistan arton.
26
eLIBROBONHUMORAJ RAKONTOJ
”Çu vi eble konas iun plotonestron, kiu povas instruimin?”
”Estas tre laûdinda celado de via re¸a moÿto, akiri pri-militajn sciojn, sed kial via instruisto devas esti plotones-tro?”
”Povas esti eç filo de plotonestro,” ruze respondisMaçjo.
La militministro sulkigis la brovojn kaj notis la re¸anpostulon, — Maçjo ek¸emis, li jam sciis, kion la minis-tro respondos al li: ”La postulon de via re¸a moÿto miprezentos en la venonta ministro-kunsido”. Maçjo jamdivenis: oni sendos al li maljunan generalon.
Sed okazis alia afero. En la venonta kunsido estis nurunu temo por interparoloj: tri ÿtatoj neatendite deklarismiliton al re¸o Maçjo.
Milito! ne vane Maçjo estis pranepo de kura¸a Paûlola Venkinto: la sango ekbolis en li. Ho! se li nun havusvitron, bruligontan la malamikan pulvon de malproksi-me, kaj çapon nevidebligan. Maçjo atendis ¸is la vespe-ro, li atendis ¸is la sekvanta mateno, ¸is tagmezo — ne-niu sciigis lin pri tio. Pri la milito sciigis lin Felek. Kiamli antaûe havis transdonotajn leterojn, li kukolis trifoje,nun li kukoladis eble centfoje, kaj Maçjo komprenis, kela nuna letero enhavas iun neordinaran novaîon. Jam delonge ne estis milito, çar Stefan la Prudenta amike viviskun najbaroj. Nun estis klare: la najbaroj profitis tion, ke
27
eLIBROBONHUMORAJ RAKONTOJ
Maçjo estas malgranda kaj malsperta. Tiom pli multeMaçjo volis pruvi, ke ili eraras, ke malgranda Maçjo es-tas kapabla defendi sian landon. La letero de Felekanoncis: Tri ÿtatoj deklaris militon al via re¸a moÿto. Miapatro ofte promesis al mi ¸ojtrinki çe la unua militanon-co.
Maçjo atendis — li pensis, ke en la sama tago oni vo-kos lin por eksterordinara kunsido kaj ke li — Maçjo laUnua — kiel legitima re¸o ekprenos la direktilon de laÿtato. Interkonsili¸o ja vere okazis nokte, sed Maçjon onine invitis al ¸i. Kaj la sekvantan tagon lia fremdlandainstruisto havis lecionon kun li kiel kutime. Maçjo konisla kortegan ceremonion, ke estas malpermesite al la re¸oesti kaprica, obstina kaj kolera, tiom pli en tia momen-to li ne volis ofendi la rangon kaj re¸an honoron. Li ha-vis nur kunÿovitajn brovojn kaj sulkigitan frunton. Kajkiam dum la leciono li ekrigardis en spegulon, venis alli penso: mi aspektas kvazaû kiel re¸o Henriko la Pasia.Maçjo atendis ¸is la aûdienca horo, sed kiam la ceremo-niestro anoncis, ke estas kunvokita konferenco, Maçjotrankvile, sed estante tre pala, decideme diris: ”Mi po-stulas, ke oni tuj voku la militministron en la tronsalo-non.” La vorton ”milit” Maçjo diris kun tia akcento, kela ceremoniestro baldaû komprenis, ke Maçjo jam çionscias.
28
eLIBROBONHUMORAJ RAKONTOJ
”La militministro çeestos la kunsidon,” li respondis.”Mi ankaû partoprenos la kunsidon,” rediris re¸o
Maçjo kaj direktis siajn paÿojn al la kunsidsalono.
29
eLIBROBONHUMORAJ RAKONTOJ
Terure ridinda
Domposedanto volis enkonduki sian filinon en lamondon kaj sian filon sendi eksterlanden por stu-
dofinado. Li diris: mi plialtigos la luprezon por çiuj lo¸ej-luantoj — li efektive faris tion — kaj eksentis kontent-econ kiel homo, plenuminta sian devon. Jen komenci¸aslonga vico da treege ridindaj okazaîoj.
En tiu domo trovi¸is magazeno de tolaîoj, kravatoj,bastonoj kaj galanteriaîoj. La magazenposedanto çagre-ni¸is pro la plialtigo de la luprezo; poste li longe medita-dis, kalkuladis, pensadis, kombinadis, ¸is kiam li decidis:
”Mi eksigos unu komizon — por kudrado de çemizomi de nun pagos dek groÿojn malpli, por kudrado dekravato kvin groÿojn malpli — gratifikaîon mi ne donosen la nuna jaro.” Kaj ÿtono falis el lia koro.
De post tiu tago sep kudristinoj kaj tri kravatfaristinojestis devigitaj çiutage labori unu horon pli longe por ri-cevi tiom da mono, kiom ili ricevis antaûe. La magazen-servisto ¸emis pri tio, ke li ne povos açeti tiun çi jaronkristarbeton por siaj infanoj. La forigita komizo malfer-mis propran magazenon de skribaîoj, kaj post tri mo-natoj li estis perdinta la doton de sia edzino kaj la pro-
30
eLIBROBONHUMORAJ RAKONTOJ
pran kapitaleton; poste li çion vendis kaj forveturisAmerikon.
En la sama domo estis alia butiko — konsuma — kiesposedanto ankaû çagreni¸is kaûze de la plialtigo de laluprezo; poste li meditadis kaj fine decidis: ”Oni devasaçeti panon kaj bulkojn çe bakisto liveranta pli malalt-preze, kvankam liaj bakaîoj estas malpli bonaj — ankaûviandaîojn kaj aliajn produktojn mi açetos çe pli malalt-preze liveranta vendisto — pri faruno kaj salspeco neniuhavas perfektan konon, kaj lakto kun akvo havas sameblankan koloron kiel pura lakto — komerco ne estassentimentalaîo …”
En la unua eta¸o alstrate lo¸is advokato. Li çagreni¸ispro la plialtigo de la luprezo kaj rakontis tion al sia ed-zino. Kaj sinjorino advokatedzino decidis: ”Mi ne pluestos membro de la societo zorganta pri malriçaj infanoj— al la instruistino mi pagos nur ses rublojn monate kajal la instruisto de Zigusjo nur sep — mi ne plu abonospor la infanoj ”Mian Îurnaleton,” mi konvinkos mianedzon pri tio, ke li ne plu abonu ”Ÿanton,” îurnalon nebezonatan de advokato, kaj en la vendejoj mi de nunmarçandos.”
La sesrubla instruistino donis superprograman lecio-non kaj forlasis unu senpagan lecionon, kiun ÿi donadisal la filo de la domgardisto. La instruisto de Zigusjo di-ris al sia patrino: ”Oni ne volis doni pli multe, sed ja
31
eLIBROBONHUMORAJ RAKONTOJ
sufiços por lernejpago, kaj rilate al vintra palto — mi ¸intute ne bezonas, çar la vintro cetere estos varma.”
La vendistinoj en la bazaro plendis pri tio, ke la nunakomerco neniom valoras, çar çiu deziras açeti por nenio.
En la tria eta¸o, en malgranda oficejo, lo¸is librotenis-to-korespondanto. Kiam li scii¸is pri la lupreza plialtigo,li baldaû iris al sia amiko, dirante: ”Vi hieraû parolis almi pri tiuj du vesperaj horoj — mi decidis akcepti ilin.”La amiko respondis: ”Ÿajnas al mi, ke oni tie jam dungisiun, sed mi klopodos scii¸i pri tio.”
Kaj oni sciigis al la kandidato, ke la ofico jam estasokupita; li alportis tiun çi sciigon al sia patrino — grizha-ra, malriça vidvino.
Kuracisto, lo¸anta en la dua eta¸o, estis alvokita almalsanulo el supervistula kvartalo kaj postulis unurub-lan honorarion, çar oni ja ne povas amuzi¸i per filantro-pio, se domposedanto plialtigas la luprezon. Kaj la ed-zino de la malsanulo, fordoninte la lastan rublon al lakuracisto, ne havis plu monon por açeti sanigilon — ÿiportis tukon al lombardo, kaj tiun tukon ÿi ne plu el-açetis.
Oficisto el maldekstra oficejo en la tria eta¸o decidis,ke oni ne estu Kato, kiam la vivkondiçoj fari¸as pli kaj plimalfacilaj. Kion fari? Oni devas preni, se oni oferas. Ko-ruptumo — oni nomas ¸in malbela, sed ¸i havas multajnpozitivajn flankojn.
32
eLIBROBONHUMORAJ RAKONTOJ
En la teatro, — supre sur la galerio — unu loko estisneokupita — tie sidus lo¸anto de malgranda çambretoen la kvara eta¸o, se la luprezo ne estus plialtigita.
Oficejo trovi¸anta en la dua korto, kaûze de la plial-tigo de la luprezo malpligrandigis sian kunlaborantaron,eksigante unu serviston. Çi tiu havis tri infanojn. Perdin-te sian okupon, li fari¸is kolportisto de îurnalo, kaj perla-borante duonon malpli ol antaûe, li cedis en sia çambroangulon por unu rublo monate al juna ¸ardenisto. Sedla ¸ardenisto ofte vizitis sian fratinon, kies infanoj mal-sani¸is je difterito, kaj li alportis infekton al la infanoj dela kolportisto. Ili çiuj mortis en unu semajno.
En kela lo¸ejo de tiu çi domo lo¸is botisto. En la samamomento, kiam li scii¸is pri la malgajiga novaîo koncer-ne la luprezon, lia okjara filino petis lin pri dek groÿojpor açeti kajeron. La botisto respondis: ”Sufiças jam ler-nado por la filinaço!” Kaj li sendis ÿin al baleto. Li havisbofraton en la teatro. Krom tio li komencis malpli bonenutri siajn meti-lernantojn.
Kaj multaj, multaj ridindaj faktoj okazis; ili ne estasmil kaj eç ne tri mil — iliaj konsekvencoj tiri¸ados ¸is lamondfino. Mortis tri infanoj de la servisto, do mortis lainfanoj de tiuj çi infanoj, kaj iliaj nepoj kaj pranepoj, kiujludus iun rolon en la vivo de ceteraj homoj. Vi deman-dos: ”Kion ridindan tamen la aûtoro vidas en tio?”
Ho! multajn ridindaîojn mi vidas en tio.
33
eLIBROBONHUMORAJ RAKONTOJ
Pro la filino de la domposedanto, kiun paçjo volas en-konduki en la mondon, pro la filo, kiu por fini studadondevas forveturi eksterlanden — laboradas kudristinojlo¸antaj en alia urboparto, tute ne konantaj ilin. Pro ilila meti-lernantoj havas malpli bonan nutraîon, la infa-noj de la magazenservisto ne havos kristarbon, la stu-dento-instruisto ne havos varman palton. Pro ili îurnalojperdis abonantojn, la bonfara societo — unu membron,la teatro — unu aboninton en opero, la vendistinoj enbazaro — parton de profito, la filo de vidvino — oficon.Pro ili mortis tri infanoj — unu infanon oni sendis al ba-leto, pro ili açetantoj en la konsuma butiketo havas mal-pli bonan farunon kaj akvon en lakto. Ili kaûzis, ke ho-nesta bakisto kaj viandaî-komercisto perdis klientaron.Çu çio tio ne estas ridinda?
Por enkonduki en la mondon iun fraûlinon, kaj por keiu junulo finu studadon en eksterlando, granda parto dahomoj estis senigata de tuta aû parta laborprofito —senigata de honesto, de scienco, de saniga nutrado, eçde la vivo. Pro ili oni eligis knabinon el lernejo kaj eni-gis ÿin en baleton. Ridinda estis tio, ke nek la dompose-danto nek liaj infanoj sciis pri tio; ili mirus, se oni scii-gus al ili, ke ie iu malriça kudristino çe la ekstremo denia urbo sin oferas pro ilia bono.
34
eLIBROBONHUMORAJ RAKONTOJ
Tio estas tiel nekredeble ridinda, ke eç humoristo ek-plorus sincere, kaj larmoj de humoristo eble estas plejridindaj, çu ne?
35
eLIBROBONHUMORAJ RAKONTOJ
Tute ne sprita
T io okazis foje en la çefa strato de granda kaj mult-homa urbo. Tiu urbo ne estas la bonfaranta Wars-
zawa, en kio cetere estas nenia spritaîo. Do en la çefastrato de tiu urbo estis multe da preterpasantoj. Kiuj iliestis, kiom çiu el ili dumjare enspezis, kiom da infanoj,kiom da pekoj, kiom da amikoj aû da kravatoj çiu havis,kia estis la politika opinio de çiu — pri tio mi tute neparolos, çar en tio ankaû ne trovi¸as iu spritaîo.
Tra tiu çefa strato iris çifone vestita malgranda, prok-simume dekjara knabo. Mi diras ”proksimume,” çar iusciencisto, jam mortinta, rimarkigis, ke li nenie renkon-tis tiom da grizaj junuloj kaj kvindekjaraj infanoj kiel çeni … Aliflanke oni renkontas junajn maljunulojn, mal-multe respektindajn kaj tute ne grizharajn, çar ili nehavas harojn.
Do tiu knabo iris tra la strato — se li nur irus, estus entio nenia spritaîo, sed li subite ÿanceli¸is kaj falis sur lapavimon, kiu kostis al la urba estraro kvardek rublojnpor çiu kvadratmetro. Li falis kaj eç ne plu movi¸is, kajkrome, falante, lia kapo puÿegi¸is kontraû muro dedomo. Kvankam nenio sprita estas en çi tio, tamen çiu
36
eLIBROBONHUMORAJ RAKONTOJ
facile komprenos, ke la dekjara knabo devis forte kun-puÿi¸i kun la muro, por ke komencu elflui el lia disba-tita kapo ru¸a sango, same kiel ¸i elfluus el la kapo deçiu karulo, de Kazjo aû de Janko aû el la kapo de dotha-va solfilino, se ili, okaze falante sur la multekostan pa-vimon de la çefurbo, batus la kapon kontraû muro dedomo. Preterpasantoj en tiu urbo, kiu ne estas Warsza-wa, ronde çirkaûis la kuÿantan knabon, çar çiu el ili po-sedis interalie ankaû cerbon kaj langon, do tiu kolekti-¸inta societo povis pensi kaj paroli — efektive oni ko-mencis pensi kaj paroli.
Iu sinjoro, kvankam li havis sur butono alpenditanpakaîeton kun kuko, ek¸emis kaj diris: ”Kompatindaknabo!” Tiu çi sinjoro verÿajne havis ne nur kukon, cer-bon kaj langon, sed ankaû koron, çar ne çiu kapablus,tiel baldaû aûdigi sin kaj krom tio ek¸emi. Çe similajokazaîoj homo perdas la kapablon pri logika argumen-tado — la koro sola povis dikti al lia parolo tiajn noblajn,amplenajn vortojn.
”Malfeliça knabo!” ripetis tiu çi sinjoro kun koro en labrusto kaj kun kukpakaîeto pendanta je butono. Çi tiujnvortojn ne mi sola aûdis, sed kvardek aliaj personoj, sta-rantaj pli proksime al tiu sinjoro. Li estis tiel modesta, keli anonime tion diris, ne pro reklamo. Li eç post momen-to nerimarkite forÿovi¸is el la aro kaj malaperis inter lapreterpasantoj de la çefa strato, kaj aliaj atestantoj jam
37
eLIBROBONHUMORAJ RAKONTOJ
rericevis konscion pri la mal¸ojiga fakto kaj de kelkajflankoj kune alkuris la malriçan infanon kun ¸emetoj kajkompatvortoj. Kaj jen — nova penso — iu diris: ”Eble lamizerulo svenis pro malsato!”
Çiu nova ideo, çiu nova vero aû kura¸a hipotezo, an-taû ol ¸i estos akceptata de aliaj, antaû ol ¸in festos ba-talado aû briligos la venko, devas trairi mokadon kajmallaûdon de amaso, kio ankaû ne estas spritaîo.
”Li eble nur ÿajnigas esti malsana?” diris kura¸e iusinjoro, tenante unu manon en la poÿo kun monujo kajdu fingrojn en la poÿeto kun horlo¸eto, çar inter la ko-lekti¸intaj homoj, havantaj koron kaj amon, povis trovi-¸i fripono preta por profiti la kortuÿon de noblaj bonfa-rantoj kaj senigi lin ne nur de poÿhorlo¸eto, sed ankaûde ora çeneto. — ”Li eble nur ÿajnigas?”
Kompreneble! Kiomfoje malvarma kalkulo elÿiras elnia brusto kompatsopiron — kiomfoje malnobla ruzaîomalvarmigas sur niaj lipoj varman spiron de tiuj belegajvortoj, elirantaj el la buÿo de sinjoro kun kuko je buto-no.
”Malfeliça knabo!”Post silento malbonaûgura iu voço aûdi¸is: ”Kion do
vi diras? Li ne ÿajnigas — li ja sangas.””Ba!” diris la konsiderema sinjoro, tenante sian oran
çeneton — kaj kun mallaûda rideto forlasis la aron.
38
eLIBROBONHUMORAJ RAKONTOJ
Subite iu ekfrapis min sur la dorson, poste mi eksen-tis doloron en flanko, kaj kiam mi iom trankvili¸is, miekvidis çifonulon, klinitan super la knabo.
”Nu, trinku iom,” li diris al li.Homo, ne skribanta novelojn, neniam komprenos
verkiston: kie vendejposedanto, akuÿistino, biciklofa-brikanto kortuÿe ekploras — tie poeto ekskribas idilionkaj sendos ¸in por konkurso.
Estas do neniel mirige, ke, rigardante knabon kuÿantasur pavimo kaj çifonulon klinita apud li, mi ne parolisper tremantaj lipoj: malfeliça infano!, sed mi nur elpen-sadis kvinaktan melodramon por popola teatro sub latitolo ”Retrovita filo aû kadavro apud kadavro”. Mi jamhavis la lastan scenon de la lasta akto.
La knabo estas ÿtelita filo — malespera patro ruini¸asper sensukcesa serçado, poste li fari¸as drinkulo, fine lividas la knabon sur strato, li ekkonas lin, danke al iusigneto sur la kolo, kaj krias: ”Filo mia!” La knabo diras:”Patro mia!” Poste la patro: ”Infano!” La knabo: ”Mimortas”, kaj li agonias. La patro malesperegas, li kun tutaforto frapas per la kapo tiun grandan domon kun sephipoteknumeroj. Post la scenejo — trumpeto de societo”Rapida Helpo”. La kurteno malsupreni¸as.
Mi veki¸is el la revado. Ho, vi mokuloj, kiuj diras, kehomo estas nur bestviro aû bestvirino aû egoisto, se viaûdus, kia indignobrueto movis tiun çi aron, kiam ¸i
39
eLIBROBONHUMORAJ RAKONTOJ
vidis, ke çifonulo volis enverÿi al malfeliça knabo bran-don en la buÿon.
”Foriru, drinkulo! Ne faru la infanon drinkema!” kriisçiuj.
”Se ne — estu ne,” respondis tiu homo kaj foriris.Mi ne ripetos çion, kion oni diris, mi silentos pri la
nombro da amplenaj vortoj diritaj pri homa mizero, prisennoma, fremda, malpura fripono — tiuj çi vortojfori¸is sene˛e. Kaj en la aro, krom homoj kun diplomoj,krom homoj, havantaj molajn sentemajn korojn, kromvirinoj, kies cerbo estas pli ema elpremi larmojn el laokuloj — trovi¸is ankaû komizoj, junaj librotenistoj,anoncagentoj, diversspecaj makler istoj, — kaj ili çiuj pliaû malpli poezieme, pli aû malpli laûte, per pli aû mal-pli bona parolmaniero kompatis tiun çi malriçulon.
Kio fari¸is kun li, mi ne diros — çar estas en tio neniuspritaîo — mi volis nur konstati, ke ekzistas koroj kajsentoj.
Cetere mi povas eç diri: ”Rapida Helpo” veturigis linal hospitalo, kie mankis loko, tamen oni lokis lin. Onidiras, ke pro malsato li erare man¸is alumetkapetojn.
40
eLIBROBONHUMORAJ RAKONTOJ
For la pureco!
Kiel vi povas tiel malzorgi vian veston?” oni deman-dis min.
”Kiel vi povas permesi al via edzo, tiel malzorgi sianveston?” oni turmentis mian edzinon.
”Oni taksas vin laû via vesto” — oni aldonis sentence.Kiam vespere, enuigita, mi en la lito trarigardis îurna-
lojn, mi trovis artikolojn, kiuj postulas pedantan pure-con, artikolojn, kiuj avertas pri plej teruraj efikoj al ho-mo, çiurilate malzorganta purecon.
”Ho,” mi ekpensis, ”mi provos!” kaj mi iris al botisto,al tajloro, al çapelisto, al gantisto, al frizisto, — oni me-zuradis min çiuflanke, oni turnis, returnis, puÿis min, oniordonis al mi iri, kapon levi kaj mallevi, salteti, kaûri,mallonge: oni turmentadis min terure. Krome oni for-prenis de mi tiom da tempo, ke mi treege malzorgismiajn okupojn, kio estis tiom pli fatala, ke miaj elspezojen tiu malfeliça monato triobli¸is. Fine mi estis vestitatiel, ke, komparante min kun multaj rondirantaj malsa-¸uloj en stratoj (legu: elegantuloj), mi rimarkis neniandiferencon; por kompletigi mian veston, mi eç metis
41
eLIBROBONHUMORAJ RAKONTOJ
tuberozon aû alian floreton en la refaldaîon de mia sur-tuto.
Triumfo estis videbla. Multaj homoj, ¸is nun atendin-taj mian saluton, komencis saluti min kiel unuaj, kelkaj,kies nomojn mi eç ne konis, haltis, kore premante mianmanon, kaj demandis pri la adresoj de tiuj specialistoj,kiuj preparis por mi la vestaron. Mi ankaû ÿan¸i¸is: miairmaniero fari¸is pli malrapida, la movoj pli seriozaj, latuta persono pli majesta. Mi komencis rigardi kun ia ka-ÿita malÿatemo la homojn malzorgeme vestitajn — dis-volvi¸is en mi perceptemo kaj ia scivolo tiurilate — mialingvo riçi¸is per novaj, ¸is nun de mi tute ne konatajvortoj, çar mi konis nur la esprimojn pantalono, veÿto,surtuto, palto, ne havante ideon pri la ekzisto de gran-da nomtrezorejo de diversaj vestopartoj.
Mi konformigis, kompreneble, al mia vesto ankaû laeksteran aspekton de mia lo¸ejo, de miaj edzino kaj in-fanoj. Çie regis pureco kaj bongusteco. Mi malpermesisal miaj infanoj amuzi¸i kun la infanoj de la meblisto, çarkiom da infektiloj tiuj malpuruloj povus alporti en laorganismon de niaj idoj! Mi malpermesis al mia plej a¸afilo instrui la filon de la domgardisto, çar kvankam liestas kapabla kaj diligenta knabo, li detruos aû povosdetrui la novajn kovrilojn de niaj mebloj aû malpurigiper koto la çambrojn. Mi mem ne respondis al la amikajsalutoj de la domgardisto, de la sendito kaj de çiuj, kiujn
42
eLIBROBONHUMORAJ RAKONTOJ
oni ne povas resaluti, ne riskante tute perdi societajn in-terrilatojn — mi tion faris pro facile kompreneblaj kaû-zoj: la çapelo fuÿformi¸as per ofta depreno, la kolumokaj kravato çifi¸as pro ofta kapklino. Dum la unuaj ta-goj estis al mi iel strange, sed danke al miaj novaj kona-toj, konformigitaj al la nova vestaro, mi kutimi¸is almulte da novaj objektoj: kelnerojn mi igis ne plu nomimin ”sinjoro,” kaj mi nomis ilin mallonge ”ci,” al almo-zuloj mi ne donis moneron, çar pro ofta elpreno de lamonujo eluzi¸as la poÿoj. Miaj interrilatoj kun la edzi-no kaj infanoj ankaû malvarmi¸is: pro nenia trezoro dela mondo mi prenus la infanon sur miajn genuojn, çartio malutilas la pantalonon, krome — infano povas havimalpurajn manojn; mi klopodis ne proksimi¸i al la edzi-no por ne çifi ÿian belan matenveston kaj mian krava-ton. Mi fari¸is furioza, kiam io minacis la purecon aûtutecon de mia vesto, kio malgraû çiu singardemo ofteokazis.
Foje la domgardisto surÿprucigis per akvo mian no-van, helan, someran palton kun silkaj refaldaîoj. Mi in-sultis lin, dirante, ke li estas malsa¸ulo, idioto, stultulo,kaj kiam la kompatindulo, volante senkulpigi sin, buÿo-tuÿis mian manikon kaj lasis sur ¸i guteton da humidatabako, mi venigis policiston kaj ordonis, ke li metu ladomgardiston en malliberejon. Alifoje iu blinda malju-nulo surpaÿis mian elegantan çaman boteton, — mi for-
43
eLIBROBONHUMORAJ RAKONTOJ
sendis lin al çiuj diabloj. Mi fari¸is eksterordinare iriti-¸ema: eç la plej malgranda bagatelo perdigis al mi la sa-¸on. Iu virino venis foje al mi: ÿi estis funebre vestita kajpetis min pri helpo. Mi tute ne sciis, kion ÿi deziris,kvankam ÿi longe parolis kaj ploris maldolçe. Çu vi sci-as, kial mi ne aûdis ÿin? Tial ke mi rimarkis sur la tapiÿoÿian kotan piedsignon: ÿi venis dum pluvo sengaloÿe.Alifoje mi interesi¸us pri ÿia mal¸ojo, çar mi treege kom-patas plorantajn virinojn, tamen tiufoje mi nur diris:”Bone, mi notos vian adreson kaj sciigos vin pri la rezul-to.” Kiam ÿi komencis denove peti min kaj danki, mi al-diris: ”Mi certe ne promesas, sed mi çion faros, kio es-tos ebla al mi.”
Mi kondutis kiel homo vere amanta purecon — miestis fiera pri mi. Mi agis kiel iu tromemfida prezidantode iu institucio, kiam antaû kelkaj jaroj mi petis lin prihelpo por iu malfeliça familio: li finaûskultis min, pro-mesis çion fari, li notis la adreson kaj donis al mi la ma-non. Kaj kiam la sekvantan tagon mi revenis por ricevirespondon, li ne rekonis min, li perdis la adreson kajtute ne memoris, pri kio mi lin petis. Okazis, ke infanojpilkludante dispecigis iun multekostan aîeton, kio kaû-zis al mi dusemajnan malsanon.
Mi havis nun malpli multajn amuzojn ol antaûe: midumjare nur dufoje vizitis teatron, çar mi rezignis pri lamalkaraj lokoj, kie apud mi povus sidi iu malzorgeme
44
eLIBROBONHUMORAJ RAKONTOJ
vestita homo. Pro tiu sama kaûzo mi malofte veturis pertramo.
Miaj elspezoj grave pligrandi¸is, sed mi helpis al mitiamaniere, ke tajloroj, botistoj kaj aliaj paciencaj meti-istoj devis atendi plurajn monatojn, antaû ol mi pagis alili. Ÿajnus, ke post unu jaro de tia higiena vivmaniero midevus grasi¸i, havi grandan energion por laborado kajesti ideale feliça.
Tamen okazis male: mi malgrasi¸is, la laboro fari¸is almi peniga, kaj mi komencis serioze pensi pri sinmortigo,tiom pli, ke la hejma vivo fari¸is malÿatinda kaûze dediversaj zorgoj. Mi turnis min al kuracistoj, kiuj skribispor mi kelkajn receptojn kaj rekomendis serion da rime-doj por restarigi mian sanon.
Tamen nenio helpis al mi. La penso pri sinmortigo neforlasis min unu momenton — kaj mi komencis serçirevolveron, hereditan iam de mia avo. Mia malfeliçaedzino, pala kaj mal¸oja, miaj kompatindaj infanoj tutene sciis, kia orfeco minacis ilin, kiam mi kun flamantaokulo enkuris la subtegmenton por trovi tie inter mal-novaîoj la mortigilon. Mi vane disîetis la enhavon de trikorboj kaj du pakaîoj, kiam subite mia rigardo falis surmalnovan senkolori¸intan kravaton, sur foruzitan pan-talonon kaj malnovajn botojn kun eluzitaj kalkanumoj.Mi longe rigardis la aîojn. En la unua momento mi sen-tis furiozon, kiel mi povis iam vesti mian korpon per si-
45
eLIBROBONHUMORAJ RAKONTOJ
milaj malnovaîoj — poste mi pripensis: kiel mi aspektusen tio? Kaj jen subite iu kortuÿo ekregis mian animon.Estas ja miaj malnovaj amikoj, senrevene perditaj kaj tialtiom pli amindaj. Mi ilin enpakis en îurnalon kaj sekre-te portis en mian çambron kune kun la revolvero finetrovita. Mi pasigis teruran nokton. Mia tuta pasintecostari¸is antaû miaj okuloj, kiam mi kun pala viza¸o starisantaû spegulo kun revolvero en mano. Mi komencisanalizi çiun mian agon, çiun penson, kaj kiam la sunoîetis sian unuan radion en la çambron, mi surmetismiajn malnovajn vestaîojn kaj eliris sur la straton. Depost tiu tempo pasis du semajnoj.
Legantoj! Vi kredu al mi aû ne — mi ree estas sana kajfeliça, mia edzino rericevis sian bonan humoron, la in-fanoj sian antaûan gajecon kaj mi — la volon vivi kaj la-bori. Mi ree salutas la domgardiston, miaj infanoj gajeamuzi¸as kun la petoluloj de la meblisto, homoj (?!!)malpli ofte honoras min per salutoj — la teatron mi ¸uasnur el la malkaraj lokoj — mallonge: mi sentas min tielbone kiel jam de longe ne plu …
Mi do krias ¸oje per laûta voço: ”For la pureco!”
46
eLIBROBONHUMORAJ RAKONTOJ
Kelnero estas homo
Kelnero estas homo! Imagu, ke dum ok jaroj miman¸is çiam en la sama restoracio, ke mi sidi¸is
çiam çe ”mia tableto”, ke servis al mi la sama kelnero.Imagu krome, ke dum tiuj ok jaroj mi ofte lin insultispro diversaj kulpoj.
Rostaîo estis malmola.”Vi estas stultulo!”Îurnalo ie perdi¸is.”Vi ne havas ideon pri servado!”Dentpurigiloj mankis, aû oni donis el la kuirejo supon
sur malpura telero.”Vi servu en porkejo, ne en restoracio!”La kelnero kutime nenion respondis, pli ofte li mur-
muris ion sub la nazo, kio estis lia protesto kontraû miajpretendoj. Nun imagu, ke antaû unu semajno li donis almi kafon sen sukero.
”Kie estas la sukero?” mi demandis kolere.”Ah! mi forgesis, sinjoro.””Sed trinkmonon vi ne forgesos preni, çu ne?”Post unu momento la sukerujo aperis.”Mi petas pardonon,” li diris.
47
eLIBROBONHUMORAJ RAKONTOJ
”Kiel do, vi petas pardonon?””Jes, mi petas pardonon.”En la unua momento mi pensis, ke li mokas min.”Çu vi jam riçi¸is? Çu vi eble açetos domon?” mi de-
mandis.Mi severe lin rigardis, kaj imagu, mi unuafoje rimar-
kis, ke li estas proksimume tridekjara viro kun grizetajharoj — li havas nazon, okulojn kaj orelojn. Çu tio estasstranga? Ho, tute ne, kvankam tio iom mirigis min, kekelnero havas ion plian ol manojn por donadi tagman-¸on kaj ricevadi pagon kun trinkmono. Sed, kio estis plistranga, mi rimarkis, ke la kelnero havas malgajan viza¸-esprimon.
”Çu vi estas drinkinta aû ne sufiçe dorminta?” mi de-mandis lin.
”Ne, sinjoro, mia edzino estas malsana.””Kiel do — edzino?””Nu, ÿi estas malsanulino.””Kaj vi havas edzinon?””Jes, sinjoro, kaj du infanojn, kaj nun la tria …”Vidu gesinjoroj — kelnero havas ne nur nazon, oku-
lojn — li havas ankaû edzinon.Nu, ke li havas orelojn, tio ja estas natura, por ke li
aûdu, kiam oni sonorigas je li, ke li havas nazon kaj oku-lojn — oni eç tion povas kompreni, sed pro kio, je dia-blo, kelnero bezonas edzinon kaj infanojn?
48
eLIBROBONHUMORAJ RAKONTOJ
Mi decidis, klarigi tiun çi aferon kaj demandis:”Vi diras, ke vi havas edzinon kaj infanojn? Kial do vi
havas edzinon?””Ho! sinjoro, mi enami¸is kaj edzi¸is.”Oni vokis lin, kaj nia interparolo interrompi¸is.”Vi venu poste ankoraûfoje,” mi lin petis.Mi rigardis kaj rigardis … mi lar¸e malfermis la oku-
lojn — li estis la sama kelnero.”Aûskultu,” mi poste daûrigis la esploradon al li, ”çu
pasis jam longa tempo, post kiam vi edzi¸is?””Dek jaroj.””Kaj vi diras, ke vi havas infanojn?””Ho jes. La knabo estas sesjara, la knabino kvarjara,
kaj tiu venonta … tri estas mortintaj.””Ah! vi diras, ke tri estas mortintaj, kaj tiuj vivantaj
estas verÿajne kelneroj, çu ne?””Ho ne, sinjoro, antaû çio ili ankoraû estas malgran-
daj, kaj krome mi preferas, ke ili estu, kion ili volos, keili nur ne faradu tiun çi kelneran servadon.”
”Kial do ne tiun servadon? Kaj kio ili estos?””Çu mi jam scias? La knabo estas tre sciavida — li ko-
mencas jam ne malbone legi — li havas bonan instruis-ton.”
”Via knabo havas instruiston? Kion vi diras?””Kvar rublojn çiumonate li kostas al mi.”
49
eLIBROBONHUMORAJ RAKONTOJ
Kulereto forÿovi¸is el miaj manoj kaj falis brue sur lamarmoran tablo-platon …
”Aha! kion vi krome volis diri al mi? Kiel nomas vinviaj infanoj?”
”Nu, kiel do ili nomu min? Patro, paçjo.””Kelnero! pagi! Je cent diabloj, çu vi surdi¸is?”Oni ree forvokis lin.Mi estis tiel mirigita pro mia îus farita malkovro, ke la
tuta rakonto ne ÿajnis al mi ridinda. La sekvantan tagonmi demandis lin, kiel fartas lia edzino. Ÿi fartas pli bone— li sidis apud ÿi la tutan nokton. Nun lia patrino estasçe ÿi. Nova malkovro! Kelnero havas patrinon — krome— li havas proksimajn kaj malproksimajn parencojn, ko-natojn kaj amikojn.
Poste mi eksciis, ke li o,bservas la gastojn, el kiuj iujestas malbonedukitaj, aliaj vulgaraj, — ke li ofte rezignaspri trinkmono, ke oni nur ne ofendu lin, ke iufoje tiagranda mal¸ojo lin ekkaptas, ke li çion îetus al diablo, seli ne havus edzinon kaj infanojn. Li rakontis kun entu-ziasmo pri la verko de Sienkiewicz ”Per fajro kaj glavo,”kiun li legis, li ne dormis poste dum multaj noktoj, tielli havis la kapon plena de tiuj belegaj divershistorioj, —li diris al mi, ke ofte estas malagrable al li doni al gastokelkajn frandaîojn, çar li konas la postkulisajn sekretojnde la restoracio de sia çefo, ke inter la kelneroj estas in-trigoj, li scias, ke en nia lando regas malklereco kaj tial
50
eLIBROBONHUMORAJ RAKONTOJ
estas tiel malbone vivi çe ni, ke se li havus kapitalon, liaçetus kalandrilon kaj vivus trankvile.
Ekkoninte tiom da aferoj dum tri tagoj, mi komenciskonkludi el la amasi¸inta materialo. Unue mi argumen-tis: ke kelnero povas havi edzinon, infanojn, pri tio misciis antaûe, sed tio ne estis veninta en mian kapon, —ke kelnero havas patrinon, patron, ke li povas havi fra-tojn kaj fratinojn, do parencojn ¸enerale, tion oni poviskombini a priori, — ke li scias legi, oni povas facile kom-preni, çar li donas la deziratajn îurnalojn, skribas kalku-lojn — li do povis ankaû legi ”Per fajro kaj glavo” kajpovis esti ravita de tiu verko. Ke kelnero povas esti inte-ligenta, oni povas facile supozi, sin turninte al biografiojde famaj homoj, inter kiuj estas multaj, kies genealogione eliris de advokatoj, de feliça junularo, de oficistoj kajaliaj tielnomataj inteligentuloj. Ke kelnero povas ami laedzinon kaj esti mal¸oja, kiam ÿi estas malsana aû kiammortas infano, ni scias el romanoj, noveloj kaj versaîoj,— el malgrandaj îurnalinformoj ni scias, ke ne nur dok-toroj, in¸enieroj, ju¸istoj aû komercistoj scias ami kajmalami.
Do kelnero estas homo! kio — se ¸i ne estas renverso-ta per diskuto — devas okazigi, ke en restoracioj kaj ensukeraîejoj apud tabulo kun surskribo: ”Ne kraçu surplankon!” aû ”Oni petas depreni la çapelojn!” oni stari-gu tabulon kun la surskribo ”Kelnero estas homo!” Tio
51
eLIBROBONHUMORAJ RAKONTOJ
tamen estas sufiçe riska paÿo, çar diablo ne dormas. Eblemontri¸os poste, ke pordisto, fiakristo, laboristo, servis-tino, kudristino, kantistino ankaû estas homoj. Tiodevus fatale influi la societajn interrilatojn, sed ne estasplu mia tasko, disvolvi tiel komplikitan aferon. Mi travi-vis sufiçe multajn kortuÿojn, antaû ol mi mem komen-cis paroli al mia kelnero: ”Bonan tagon, sinjoro; mi dan-kas, ¸is revido, sinjoro.”
Tio kostis al mi fortojn kaj sanon, sed oni ja diras, kealkutimi¸o estas dua naturo.
52
eLIBROBONHUMORAJ RAKONTOJ
Profesio
Kutime oni diras: sinjoro Wladislaw estas advokato,sinjoro Piotr estas ˛emiisto, sinjoro Kazimir estas
instruisto, sinjoro Jan kuracisto.Sed plej ofte oni devus diri: vivcirkonstancoj faris sin-
joron Wladislawon advokato, cirkonstancoj de la vivofaris sinjoron Piotron ˛emiisto, danke al diversaj kon-diçoj sinjoro Kazimir fari¸is instruisto. Estas kvazaû lasamo, tamen ne tute — mi baldaû klarigos la aferon. Mine scias, leganto, kiu vi estas, supozu, ke vi estas advo-kato, kaj vi nur ekpensu, ekkonsideru kaj respondu: Çuvi devis fari¸i advokato, kaj kiaj cirkonstancoj influistion, ke vi fari¸u advokato? Çu vi ne povus esti hodiaûtelegrafisto, muzikinstruisto, funebra entreprenisto, im-posta inspektoro, dentisto, agronomo, akuÿisto, tram-kontrolisto, bierfabrikanto, tanisto aû hotelposedanto?Çu senkonsidere al pozicio kaj al bonstato de viaj gepa-troj, al geografia lar¸eco kaj al vivcirkonstancoj vi fari¸ustio, kio vi estas? Çu vi, se vi naski¸us en apudmara mal-riça familio, nun ne estus maristo kaj ne çasus balenojn,anstataû stari en ju¸ejoj, petskribadi, kuradi al notariojkaj al ju¸aj ekzekutistoj? Çu vi, se via patro havus kon-
53
eLIBROBONHUMORAJ RAKONTOJ
suman butikon aû botistan metiejon, tiukaze ne estuskalandril-posedanto, aû kelnero en restoracio, aû mun-tisto en iu ferfabriko?
Leganto kuracisto! Se via patrino siatempe estus est-inta unua baletistino sur scenejo, çu vi nun ne saltus enbaleto, anstataû esplorfrapi ventrojn kaj skribi: oleumricini?
Leganto literaturisto! Se via patro havus iam tinkture-jon, fabrikon de ÿmiraîo por purigi ar¸entajn objektojn,aû fabrikon de karbonacida akvo, çu vi nun ne estus sin-joro ˛emiisto, kaj çu vi ne pretigus Ems-an aû sodanakvon, aû ÿmiraîon kontraû kaloj anstataû verki nove-lojn aû artikolojn? Çu sub varmega itala çielo vi ne estusprefere ananas-plantisto aû eksportisto de oran¸oj kajde citronoj al la malproksima nordo? Se vi naski¸us enproksimeco de pre¸ejo, vi eble estus orgenisto, — edu-kita inter fervojistoj vi eble estus staciestro aû maÿinis-to de pasa¸eraj vagonaroj. Se vi heredus de seninfanaonklino grandan domon, vi eble estus sinjoro kasisto,aûtomobil-fabrikanto, doktoro de filozofio, aû krupieroen Monte Carlo.
Do nur vivcirkonstancoj faris vin tio, kio vi estas.Mi portis foje mian palton al Ÿmul Igla.”Kion vi volas havi el tiu truriça sako?” li demandis
min ironie.”Mi volas, ke vi pretigu al mi novan palton.”
54
eLIBROBONHUMORAJ RAKONTOJ
”Nu, nu — venu, sinjoro, post tri tagoj.”Liaj okuloj plezurege rigardis la truojn kaj disÿiraîojn
sur mia senkolori¸inta palto.Mi venis post tri tagoj.”Ve! Malfeliço okazis al mi,” diras la judo (sed tre ho-
nesta homo), tiu Icek, tiu bubo, prenis vian palton porsenpolvigi kaj perdis ¸in.”
”Jen, tiu çi palto, çu ne ¸i estas la mia?” mi demandis,avide rigardante palton pendantan sur muro.
”Kiel do ,la mia’, çu tiu çi palto similas vian truriçançifonaîon? ¯i ja estas tute nova palto.”
”Nu, vere, ne, ¸i tute ne similas la mian.””Nu, sciu, sinjoro, ke ¸i estas ¸uste via palto — mi nur
volis scii, çu vi rekonos ¸in. Vi vidas, sinjoro, tien çi mimetis flikaîon. De kie mi prenis ¸in? El la poÿo. Kaj kionmi faris kun la poÿo? Mi detrançis ion el la kolumo. Kionmi faris kun la kolumo? Mi donis flikaîon el dua poÿo.Kion mi faris kun la dua poÿo? Mi ¸in kunkudris. Çe tutenova palto çiam estas du poÿoj, kaj vi havos unu. Nu?”
Diru, kion vi volas — en tiu çi laboro estis inspiro kajen la rakontmaniero — entuziasmo; çar Ÿmul Igla estasflikisto, çar, çu li naski¸us en varmega sablaro de Saha-ra, çu apud glaciaro de Grenlando, li estus flikisto. Se liapatro estus bankisto, Ÿmul ankaû estus flikisto: li flikussian heraldikon, li flikus sian mankon je aristokrata sin-tenado, li flikus sian malbonan elparolon per modaj
55
eLIBROBONHUMORAJ RAKONTOJ
francaj elturni¸oj — sed li flikus; çar ne vivcirkonstancojfaris lin flikisto, sed li tia estas. Se al Ÿmul Igla iu dirus:
”Faru por mi frakon,” li respondus malestime: ”Mi neestas Sandecki” (fama tajloro en Warszawa). Nun vi jamkomprenas, kion mi pensas. Jen cetere alia ekzemplo, —¸i ne estas el la vivo, ¸i estas mia fantaziaîo.
Imagu, ke la fama komponisto Grieg, la kantisto Resz-ke aû la verkisto Ibsen havas filon.
”Kio vi volas esti?” demandis la patro.”Mi volas esti kamentubisto.””Karulo mia, konsideru nur,” diras la fama patro,
”danke al miaj nomo, influo kaj riçeco vi povas okupitute alian postenon en la mondo.”
”Paçjo, permesu al mi resti kamentubisto, aû mi fari-¸os drinkema kaj pafos en mian kapon.”
Kaj imagu, ke la patro permesas al la filo, fari¸i ka-mentubisto.
Mi estas profunde konvinkita, ke tiu çi junulo fari¸usunu el la plej feliçaj homoj sub la suno. Li enmetus siantutan inteligentecon hereditan de la patro en la puriga-don de kamentuboj — li pripensus novan specon de ba-lailoj, novan manieron por enigado en kamentubojn, lielpensus specialan ÿtofon por kamentubista vesto, liaran¸us orkestron kaj kamentubistan klubon, li fari¸usprezidanto de speciala kaso por vidvinoj kaj orfoj dekamentubistoj, li nobligus la kamentubistan metion en
56
eLIBROBONHUMORAJ RAKONTOJ
la tuta mondo, kolegoj admirus lin, posteuloj rememo-rus lin estime.
Kio aliflanke okazus, se la junulo kun kamentubistajidealoj en la brusto obeus al la volo de la patro?
Se li fari¸us komponisto, oni laûdus lin duonvoçe, ¸iskiam iu kura¸ulo krius: ”Estu prefere kamentubisto!” Liestus senforta en sia doloro, pereigita, malfeliça. Kajkiom da esperotrompoj atendus lin, se li surpaÿus finan-can aû diplomatian vojon! Nun vi pli bone jam kom-prenas mian penson, leganto! Feliça kaj profitema povasesti nur tiu, kiu vere estas, sed ne tiu, kiun cirkonstan-coj estas farintaj. Do Szczepanik estas teknikisto, Biegasestas skulptisto, Bonaparte estis militisto, Virchow es-tis kuracisto.
Do vi bone komprenas, kial mi mire aûdas, kiam iuparolas pri si, ke li estas tio aû alio, kiam mi sub ies vi-zitbileto trovas surskribon: estas aû estis tio kaj alio. Mimem al demando: ”Pri kio vi okupi¸as, estimata sin-joro?” çiam respondas: ”La vivkondiçoj implikis min enla felietonan reton,” sed mi neniam diras: ”Mi estas hu-moristo.”
Nun mi turnas min al gepatroj. Aûskultu! Se vi havasmalgrandajn infanojn, klopodu ekscii, kio ili volas esti,klopodu disvoli en ili ian celadon. Gepatroj! se viaj infa-noj estas plena¸aj, ne malhelpu ilin en iliaj intencoj. Sevia Janek de sia juna¸o ne kuracis muÿojn, orfiÿetojn,
57
eLIBROBONHUMORAJ RAKONTOJ
katojn, — se li ne distranças sian pantaloneton, blatojnkaj librojn; se li eç ne unufoje venenas per fungoj siajnpli junajn gefratojn, — ne devigu lin esti kuracisto.
Se via Vacek ne ÿirmas kontraû puno sian hundetonaû fratinon aû servistinon, kiu rompis pormemoran flor-vazon, restintan de onklina avino, — ne permesu al liesti advokato, tiom malpli, se li estas verdirema. Alie viestigas malfeliçon al vi mem kaj al via idaro.
58
eLIBROBONHUMORAJ RAKONTOJ
Printempa kanto
En la homa animo estas unu ar¸enta kordo, sur kiunur unu majstro unu çiujaran kanton scias ekludi.
Printempo estas tiu majstro, amo — tiu kanto.Mi sidis sur benko en aleo kaj rigardis freÿajn, helver-
dajn folietojn, mi observadis homojn kaj birdojn, viglemovi¸antajn, — kaj plenigis min tia kortuÿo, ke mi vo-lis kisi la paserojn kaj homojn … Mi eble ne sufiçe poe-te tion priskribis, çar tio ne estas mia specialeco; tamen— çiufoje mi sentis grandan deziron al çio vivanta kajmovi¸anta en la mondo.
Apud mi sidi¸is homo kun tre malagrabla eksteraîo. Lihavis senspritan viza¸on kaj senesprimajn okulojn. Mibaldaû eksentis grandan amon al li. ”Sinjoro,” mi diris,”mi ne scias, çu vi komprenos min. Rigardu: jen la sunoelfluas per varmaj radioj, kaj la naturo veki¸as al vivo.Kune kun ¸i ÿteliris amo en mian koron. En aûtuno mieble ne rimarkus vin — nun mi vin amas. Ne grave, kevi havas malagrablan viza¸esprimon. Se vi estas malsa¸aaû malbona, tio ne estas via kulpo. Donu al mi vian ma-non kaj rakontu pri viaj edzino kaj infanoj, konfidemeparolu al mi pri viaj zorgoj kaj mal¸ojoj.”
59
eLIBROBONHUMORAJ RAKONTOJ
”Sed mi ja ne konas vin,” diris la malkontentulo, for-ÿovante sin kaj kaptante sian flankan îaketpoÿon.
Mi rimarkis tiun çi malfideman movon, kaj maldolçoplenverÿis mian animon.
”Ah!” mi diris riproçe, ”vi konsideras min elpoÿa ÿte-listo — jen vi tiel rekompencas miajn sincerajn parolojn,venantajn el koro!”
”Çu ili estas sinceraj aû malsinceraj, estas al mi indi-ferente, sed mi ne interparolas kun fremduloj.”
Li levi¸is kaj foriris.”Mizerulo!” mi ekpensis, kaj larmoj aperis en miaj
okuloj.Post momento maljuna sinjorino okupis lokon apud
mi sur la benko. ”Ÿi komprenos min” — mi pensis.”Sinjorino,” mi komencis, ”vi havas grizajn harojn. Mi
amas vin pro tiu kontrasto inter la blankeco de viaj ha-roj kaj la verdeco de la printempo. Mi amas vin, sinjo-rino, pro tiuj malesperoj, kiujn vi travivis, pro la trankvi-lo esprimata de via viza¸o.”
La viza¸o de la sinjorino esprimis vivecan maltran-kvilon.
”Sinjorino, mi havas peton al vi: Kisu mian fruntonkaj benu min. Ÿajnas al mi, ke via kiso faros min bona,kaj via beno montros al mi rektan vivovojon kaj ÿirmosmin kontraû tentoj. Diru al mi: filo mia, estu paciencakaj brava.”
60
eLIBROBONHUMORAJ RAKONTOJ
La maljunulino per tremantaj lipoj ektuÿis mian frun-ton, kaj levante sian tremantan manon, diris tremvoçe:”Filo, estu pacienca kaj brava.”
”O, jes,” mi ¸oje elkriis, ”mi estos pacienca kaj brava,patrino mia. Çu ne vere — vi permesas al mi, nomi vinpatrino?”
En la sama momento proksimi¸is al la grizhara sinjo-rino juna viro kun virino — verÿajne geedzoj.
”Oh! kiel bone estas, ke vi jam venas,” ¸oje ekkriis lamaljunulino. ”Ni iru, ni iru for de tie çi. ¯is revido, sin-joro!”
Ili rapide foriris, kaj la maljunulino vigle ion rakontisal ili, poste çiuj tri rerigardis, ili îetis sur min kompate-man rigardon, ili kapbalancadis kaj iris plu. Mi ne dubispri tio, ke ili pensis, ke mi estas nervmalsana. Kaj mal-dolçeco verÿi¸is en mian animon, kaj larmoj aperis enmiaj okuloj.
Poste junulo sidi¸is apud mi; li havis viglajn, pruden-tajn okulojn, malzorgemajn movojn, malzorge li estisvestita — unu el tiuj homoj, kiuj plej multe plaças al mi.
”Çu vi eble volas interparoli kun mi?” mi komencistiufoje iom pli singardeme.
”Vi estas sola, kaj ankaû mi estas sola, ni ne interÿan-¸u niajn nomojn, al kio tio utilos? Jen printempo, suno,freÿa verdaîo, paseroj. Mi scias, ke la samaj sentoj ludasnun en niaj koroj. Kiam oni vidas tiun çi junan vivon,
61
eLIBROBONHUMORAJ RAKONTOJ
tiom da brilo, oni nepre devas ami. Ni, urblo¸antoj, tielmalmulte komuniki¸antaj kun la naturo, surÿutitaj perstrata polvo, çirkaûataj de venenaj fabrikhaladzoj — niperdis la bondeziran senton al homoj. Mi volus varme-ge, tiel korege, sincere interparoli kun iu, trovi fratane˛on en frata koro …”
”Jes,” interrompis min la junulo, ”estas tre belege,kion vi parolas, sed mi kutimas bone ekkoni homon, an-taû ol mi komencos interparoli kun li. Mi ne scias, kiu viestas: modernulo, secesionisto, çu blanka çu ru¸a (poli-tikaj partioj).”
”Ah! pri tio vi parolas,” mi respondis mal¸oj ironie,”mi estas en ,Kareo’.”
”Oh! mi timas homojn en ,Kareo’.”Li levi¸is kaj foriris.Mal¸ojo ekregis mian koron.”Do por ke iu al vi kore premu la manon, ne sufiças
esti bonkora homo — oni devas nepre elpendi tabulonpri siaj konvinkoj kaj inklinoj — pri artistaj, sociaj, po-litikaj kaj pri aliaj. Kiel malproksimen ni forkuris, kajeble ni îus kuradis al tiu çi epoko, kiam la suno karesasfratajn korojn.” Kaj larmoj aperis en miaj okuloj.
Tra la larmoj mi ekvidis knabeton kvinjaran, kiu minrigardis.
”Kiel vi nomi¸as, karulo?” mi demandis.”Janek,” respondis la malgrandulo.
62
eLIBROBONHUMORAJ RAKONTOJ
”Diru al mi, Janek,” mi komencis interparolon, ”çu envia malgranda koro trovi¸as ankaû skatoleto, en kiuhomoj estas specigitaj laû koloroj aû konvinkoj?”
”Mia paçjo havas la saman bastonon kiel vi,” li re-spondis.
”Oh! infano,” mi diris, ”tiel naiva respondo sufiças almi — vi engrupigas homojn nur laû bonaj kaj malbonaj,kiujn vi diferencigas per profeta infana instinkto. Sedvenos la vivo — ¸i instruos vin.”
”Panjo forigis la fraûlinon, çar ÿi iris kaj ne revenisnokte …,” babilis la knabeto.
”Jes, mia infano, jes.”Kaj tia kortuÿo çirkaûis min, ke mi kisis la frunton de
la malgrandulo.En la sama momento alproksimi¸is sinjorino.”Janek, tuj iru for! Kiel vi rajtas leki mian infanon?””Mi kisis lian frunton.””Tio estas kruda maldelikateco, kisi fremdan infanon
— vi infektas kaj malfeliçigas lin por la tuta vivo.”Janek ricevis nukfrapon, kaj al mi aperis larmoj en la
okuloj, kaj malgraû la maldolçeco, pleniganta mian ani-mon, mi rekonis la pravecon de la patrino. Ÿi ne konasmin.
Sidi¸is apud mi knabino pudrita.”Çu oni povas alparoli vin?”
63
eLIBROBONHUMORAJ RAKONTOJ
”Oj! oj! kompreneble,” ÿi respondis kaj alproksimi¸isal mi.
”Diru,” mi komencis malgaje, ”diru, çu tiu freÿeco dela naturo veki¸inta al nova vivo, ne memorigas al vi vianinfanecon, kiam vi estis malgranda kaj çasta, kiam vi ka-rese premis vian blankan frunton al la buÿo de via patri-no? Kiam vi ne sciis, ke ekzistas malbonaj homoj en lamondo, ke tiom da malpuraîoj kaj da maljustaîoj mal-klara vivondo portas en lar¸a rivero? Jen en via animoveki¸as e˛o de la malproksimaj memoraîoj kaj de forge-sitaj doloroj.”
”Certe, ke tio veki¸as,” ÿi malgaje respondis, ”sed eblevi regalos min per vesperman¸o, he?”
”Neniam,” mi seniluziigite respondis, ”çu vi volas, kemi per malbonodoroj de restoracio forpelu la bluaîon demiaj printempaj revoj? Neniam! Tamen mi estas pretapardoni vin pro tiu brutala ekkrio malheliganta la kla-recon de la sonoj, kiujn la printempo ludas sur ar¸entala kordo de mia animo. Oh! malfeliça, falinta kreaîo,dronigita . . .”
”Eh! vi ne trompos min per malsa¸aîoj — nur rigardulin …”
Ÿi levi¸is indignoplena, kaj forirante ÿi îetis al mi kieladiaûdiron nur unu vorton: ”idioto!”
64
eLIBROBONHUMORAJ RAKONTOJ
Kaj maldolço surverÿis mian animon, kaj mi faris al laprintempo mal¸ojan riproçon: ”Oh! printempo, kial vimensogas?”
Jen sidi¸is sur mia benko du knabinetoj — rideto or-namis iliajn viza¸ojn, ru¸i¸o gajigis ilin. Ilia interparolocerte estis konfidencia, çar ili paroletis mallaûte, kaj lakonfidenciaîoj ÿajne estis ¸ojigaj, çar ili sençese ridadis.Helaj sunradioj, verdaîo de junaj folioj, paseroj kaj tiujçi du kreaîoj faris idilion, kaj en mia koro pli laûte ekso-nis mia printempa kanto.
”Amindaj knabinetoj,” mi malkura¸e ekparoletis,”permesu al mi varmigi mian rigidi¸intan koron en laradioj de via maja libereco, por ke degelu la glacio demiaj vivmalesperoj sub la sorça brilo de via juna¸o kajpor ke ekbruletu unu fajrero de antaûaj esperoj. Vi laûteparolu, mi sidos trankvile kaj aûdos — eble el seka okuloelfluos kortuÿeca larmo kaj surrosigos mian frunton.”
Mi sciis, ke larmo ne povas flui sur frunton, sed misciis ankaû, ke ne aûskultis min sentema orelo de kriti-kulo, sed freÿa juneco de verdaj folietoj, suno, paserojkaj tiuj çi knabinetoj. Ili min rigardis kortuÿitaj kaj timi-gitaj, kiam viro subite alproksimi¸is rapidpaÿe kaj,svingante energie sian dikan bastonon, diris: ”En helatago, je tri paÿoj de la gepatroj, havi la kura¸on atakijunulinojn — por tio oni devas esti cinikulo plej malbon-
65
eLIBROBONHUMORAJ RAKONTOJ
speca. Manjo, Zonjo — iru hejmen, sufiças jam tiuj pro-menoj.”
Ekploregis la ar¸enta kordo per lasta ¸emanta agor-do, kaj mortis mia printempa amkanto. La suno brilisplu sur sennuba çielo, sed la homoj ne plu estis miaj fra-toj — mi ne deziris plu iun bondeziran koron. Oh! kan-to! vi faris min elpoÿa ÿtelisto, nervozulo, agento, lepru-lo, idioto, cinikulo — nur pro tio, ke mi volis proksimi¸ial la homoj …
66
eLIBROBONHUMORAJ RAKONTOJ
Leciono pri gramatiko
V i diras, knaboj, ke vi lernis gramatikon, ke ¸i estasmalfacila kaj laû via opinio tute ne bezonata kaj el-
pensita por turmento al infanoj? Jen vi tuj konvinki¸os,ke ne estas tiel, ke kontraûe gramatiko enhavas multajninteresajn aferojn.
Mi do komencas kaj petas, atente aûskultu: Ni prenutute malgrandan infanon, ne ankoraû parolantan — suç-infanon.
Tia infaneto scias jam diferencigi, kio estas por ¸iagrabla kaj kio malagrabla — ¸i aû ridetas aû ploras aûkriegas, kio en ¸ia parolmaniero signifas: la nazo ÿvelual vi, ke vi min forgesis tiel longan tempon! Tia infane-to vidas çirkaûe diversajn objektojn, aûdas parolojn deplena¸uloj — ¸i provas mem paroli aaa … ooo, pri kio nidiras, ke ¸i paroletas, kaj fine ¸i diros: mama. ¯i ripetastiun çi vorton kelkfoje kaj estas kontenta scii tian sa¸-aîon. ¯i rimarkas, ke tiam çiuj çirkaûe ¸ojas — kaj jen çiomovi¸anta estas por ¸i mama — kaj kato kaj panjo, kajpaçjo kaj birdo. Çar tia etulo vidas nur tion, kio movi¸as,kio iras, eligas sonojn, ¸i nomas per sia mama çiujn vi-vantajn objektojn — tio estas substantivoj vivantaj. El
67
eLIBROBONHUMORAJ RAKONTOJ
substantivoj nevivantaj la etulo plej rapide lernos diri:papu = man¸ado, çar man¸i ja ne estas io, kaj vi prefe-rus ankaû man¸i, anstataû lerni, çu ne vere, knaboj?
(”O ne, sinjoro, ni plezure aûskultas.”)Kaj tia infaneto scias jam, kiu estas ¸ia panjo, kaj aten-
tu, kio okazas: foje ÿi donas al ¸i ion por man¸i, ÿi kan-tas, lulas ¸in, montras al ¸i belajn, brilajn objektojn, kajalifoje ÿi koleras pri ¸i, donas iun maldolçan medika-menton, — kaj tia etulo vidas, ke la sama panjo povasesti diversanima. Krom tio ¸i aûdas plena¸ulojn parol-antaj al ¸i ankaû diversmaniere, — iufoje oni diras: bela,bela … cacy, cacy, kaj alifoje: be. cacy signifas por ¸i: kia?bona, bela, kia? varma, dolça. Kaj be estas por ¸i: kia?malbona, malvarma, maldolça. Vidu, kia sa¸ulo ¸i estas:¸i konas adjektivojn. Post ne longe oni devos diri al ¸i:estimata sinjoro. (La knaboj ridas.) Vi ne ridu, vi devasscii, ke paroli por tia etulo estas tiel malfacile, kiel por vifari dividadon en tri ciferojn. Kiom tia mizerulo devasturmenti¸i, antaû ol ¸i komprenos, kion oni devas fariper la lipoj kaj per la lango por elparoli unu literon! Viprovu diri ”m,” ne fermante la buÿon. Aha! vi vidas; aû”b”. En tio vi ankaû ne sukcesas. Plej facile estas, diri ”a”;vi lar¸e malfermas la buÿon, kaj tio sufiças. Pli malfacilajliteroj estas ”d” kaj ”t”. Por elparoli ilin, oni devas ektuÿila dentojn per la fino de la lango, pli malfacile eç estasdiri ”‘r” aû ”ÿ,” kaj vi scias, ke infanoj longe prononcas
68
eLIBROBONHUMORAJ RAKONTOJ
patjo anstataû patro. Vi ne pensas plu pri tiuj malfaci-laîoj, çar vi ilin konas. Rigardu nur la etulon, kiu provasbutonumi butonon: jen li ne povas ekkapti la truon, jenla butono ekkaptas ion de ¸i, jen ¸i ne volas eniri la tru-on. Vi ne ridu: la samo estis kun vi — tiel estas kun çioen la mondo: la plej sa¸ecaj objektoj ÿajnas facilaj, kiamoni konas ilin — hodiaû adicio estas malfacila por vi, kajmorgaû ¸i estos facila, hodiaû dividado ÿajnas al vi mal-facila, kaj morgaû vi ¸in komprenos, kaj ¸i estos facila.
Nun ni iom parolos pri la homa lingvo. Vi multe mi-ros, eksciante, ke la homa lingvo vivas, sin nutras, mal-sani¸as kaj mortas — ¸i povas esti tre riça aû tre malri-ça. Aûskultu: diversaj instruitaj voja¸antoj veturis enfremdajn, malproksimajn landojn, kaj tie ili rimarkis, keekzistas sova¸uloj, kiuj havas nur tre malmultajn vor-tojn, ke ilia lingvo estas tre malriça — ¸i havas nur kel-kajn substantivojn, çar oni ja devas nomi iamanieresiajn potojn, tablojn, benkojn kaj aliajn objektojn; ¸ihavas ankaû kelkajn adjektivojn, çar unu poto estaspura, alia — malpura, unu benko estas alta, alia — mal-alta. Ilia lingvo estas same malriça kiel tiu de niaj mal-grandaj infanoj. Ju pli sa¸a iu popolo estas, ju pli multe¸i estas instruita, des pli multajn diversajn esprimojn ¸ihavas, kaj konstante naski¸as al ¸i novaj vortoj, kiel çevi naski¸as fratoj kaj fratinoj. Vi eble demandos min, kiajnovaj vortoj naski¸is lasttempe? Nu, aûtomobilo. Iu el-
69
eLIBROBONHUMORAJ RAKONTOJ
pensis veturilon, irantan sençevale, oni ja devis nomi ¸in— kaj oni nomis ¸in aûtomobilo — memmovi¸anto.Aeroplano — fluganta en la aero, alie — flugÿipo. Same,antaû ol Gutenberg elpensis la presarton, ne ekzistis lavortoj preso, preslitero, presejo, presisto. Sed ne pensu,ke naski¸as nur substantivoj. Ne, adjektivoj kaj aliajlingvopartoj ankaû naski¸as.
Ekzistas ekzemple en la pola lingvo du esprimoj:”ami” kaj ”ÿati”. Oni amas Dion, patron, patrinon, kajoni ÿatas hundon, kolegon, konfitaîon. Estus pli bone, sepor konfitaîo estus alia esprimo ol por kolego. Certe ¸iiam naski¸os — kaj eble iu el vi elpensos ¸in. Kaj konsi-deru nun la rusan lingvon en ¸i estas nur unu sola espri-mo: ami. Kaj oni diras: mi amas patron kaj amas kukon.
Kaj alia ekzemplo: vi scias, kio estas scivolemo. Scivo-lemo estas: enrigardi fremdajn potojn — oni diras, ke tiascivolemo kondukas al la infero. Sed ekzistas alia scivo-lemo: kio okazas en la mondo, de kie venas diversaj mal-sanoj, kio estis farata en antikvaj tempoj, pri kio sa¸ulojpensas, pri kio libroj parolas. Tia scivolemo kondukas alprudento, al scio kaj al perfekteco. Vidu: la bona scivo-lemo, kaj la malbona nomi¸as egale. Tamen la rusa lin-gvo estas pli riça, ¸i havas du esprimojn: ”sciemo” kaj”scivolemo”.
Vi scias, ke ekzistas esprimoj ”bonstata” kaj ”riça”.
70
eLIBROBONHUMORAJ RAKONTOJ
Bonstata estas tiu, kiu havas tion, kion li bezonas, kajriça homo havas plion, ol li bezonas, kaj ne sciante, kionfari per mono, li plej ofte faras malsa¸aîojn. Same la es-primo malriça havas nuancojn; malriça estas tiu, kiuhavas malplion, ol li bezonas, mizera estas tiu, kiu po-vas nek bone sani¸i, nek instruigi siajn infanojn, nektiom man¸i por esti sana kaj forta. Vi vidas, kia esprim-riçeco. Krome alia ekzemplo: prudenta, instruita kajinteligenta. Çu vi iam pripensis, ke oni povas esti instru-ita kaj samtempe malsa¸a?
Instruita ofte estas tiu, kies gepatroj sendis lin en ler-nejon kaj pagis por la instruado al li, poste li fari¸is dok-toro aû advokato kaj hontas pri sia parenco pro lia mal-riçeco aû kaûze de tio, ke la parenco ne sidadis inter li-broj. Li estas eble tre instruita, sed ankaû malsa¸a. Kajhomo prudenta povas tute ne scii legi, sed li agas çiamprudente kaj donas iafoje bonan konsilon. Krom tiuj es-primoj oni prunteprenis el la latina lingvo la vorton in-teligenta, çar çiu lingvo havas multajn fremdajn vor-tojn, ekzemple ”amatoro” estas latina, ”hundo” — ger-mana, ”birdo” — angla, ”kontenta” franca. Ekzistas an-kaû malnovaj vortoj ne plu uzataj; ili estas kvazaû grizajkaj seriozaj — oni povas aûdi ilin en pre¸ejo,
Estas tre interese, kion la lingvo faras por havi el unuvorto multajn aliajn — kiel sa¸ulo ¸i faris ÿan¸ojn — de-klinaciojn — el unu vorto. El ”libro” ¸i faris: de libro, al
71
eLIBROBONHUMORAJ RAKONTOJ
libro, libron. El ”legi” ¸i faris: mi legis, mi legos — kro-me: leganto, legejo. Kaj ankoraû ne estas fino — ¸i aldo-nas malgrandan silabon ek aû tra, kaj la signifo ÿan-¸i¸as. Mi legis; tio ja ne signifas, ke mi scias, kio estas enla fino de libro, sed tralegis signifas, ke mi legis ¸is lafino.
Jen venas homo kaj diras: Oni devas ja fari ian ordi-gon, alie ni nenion scios. Nun imagu nur tian butiketon:haringoj kuÿas kune kun cigaredoj, petrolo trovi¸asapud pano, bombonoj apud sapo. Vi venas por açeti unukajeron. Komenci¸as serçado, — la butikisto diras, ke lakajeroj estas tie, lia edzino diras, ke ili estas aliloke. Likoleras pri ÿi, ÿi insultas pri li — ili elverÿas sur sian ka-pon botelegon da petrolo, faruno ÿuti¸as en ilian nazon,bombonoj falas en vazon de acidaj kukumoj — ili nescias, kion ili posedas, kio mankas al ili, kion ili devasaçeti. Kaj homoj, popoloj ja devas scii, kiajn vortojn iliposedas, kion ili bezonas, kion oni devas pruntepreni,kaj kion ili devas jam redoni, por ke çiu povu paroli kajpensi en sia propra lingvo. Ju pli grava io estas por ni,des pli orde ni tion tenas. Vi vidas ordon en apoteko, çiumedikamento trovi¸as en aparta vazo kun surskribo. Lasamon decidis fari homoj pri sia lingvo. Ili dividis çiujnvortojn laûspece, çiun specon ili metis en apartan tirkes-ton kaj provizis çi tiun je surskribo. Kiel ÿajnas al vi? Çutio estas facila aû malfacila laborado?
72
eLIBROBONHUMORAJ RAKONTOJ
O, knaboj, tio estas terure malfacila. Sed homoj timasneniun laboradon — ili elpensis telefonon kaj telegrafon,vaporÿipon kaj mikroskopon — tiajn mirigaîojn, ke se mikomencus rakonti pri ili, vi eç çesus spiri pro miro. Unuela homoj orde starigis la vortojn kvazaû tirkestvice kajkomencis disspecigi ilin — sur unu tirkeston ili skribis:”kiu? kio? substantivo” kaj metis en ¸in: patrino, tablo,koro, Andreo, suno, Vistulo, amo, alumeto, rivero.
En dua tirkesto trovi¸as: ”kia? kies? — adjektivo”.Poste ili vidis, ke Vistulo kaj rivero estas kvazaû la samo;tamen, se mi diras ”rivero,” neniu scias, pri kiu mi paro-las, çar estas multe da riveroj en la mondo. Çu vi aûdispri substantivoj propraj? Pripensu nur, kia bela inven-to estas tiaj propraj substantivoj. Mi skribas sur kover-ton: Stanislav Marçak, Solee No. 20, Warszawa — kajfino. Kaj kiel mi adresus leteron, se ili ne ekzistus? Res-pektinda sinjoro kun nigraj lipharoj, havanta du kna-bojn, el kiuj unu estas granda petolulo, sed bone lernas,en tiu strato, en granda urbo, situanta sur malrekta bor-do de lar¸a rivero — kaj mi povus tiamaniere skribi lon-gan adreson, kaj poste oni serçus du jarojn kaj fine en-manigus la leteron al alia sinjoro, çar de tiaj urboj kajlar¸aj riveroj kaj stratoj kaj sinjoroj kun nigraj lipharojekzistas multegaj en la mondo. Do vi nun scias, kio es-tas substantivoj propraj.
73
eLIBROBONHUMORAJ RAKONTOJ
Mi nun rakontos al vi, karuloj, pri malgranda vorteto— tia malgranda vorteto: kiu. Oni frapas pordon, kaj videmandas: Kiu frapas? Se ne ekzistus tiu malgrandulokiu, vi devus demandi: Çu frapas Kuzio, çu Mania, çuonklino, çu leterportisto, çu almozulo? Kaj la frapintoçiam respondas: ne, ne … Kaj vi povus tiamaniere de-mandadi tri horojn kaj tute ne diveni, vi ekÿvitus kielmuso, ekkolerus, ne man¸us kaj ne enliti¸us, vi çiam nurdemandus.
Sed se vi havas la vorteton ”kiu,” vi baldaû scias. Kiufrapis. kiu estas pronomo.
Mi jam diris al vi, ke ekzistas en la gramatiko lingvo-partoj, kiuj ÿan¸as siajn finaîojn — ili estas riçaj sinjoroj,povantaj el unu vorto fari multajn aliajn. Kaj tia utilakonjunkcio aû prepozicio estas malriça — ili ne havasÿan¸ojn. Estas vortoj: el, pri, de, en, kiuj restas tiaj dumla tuta vivo, kvankam ili estas utilaj laborantoj kaj hel-pantoj. Kaj vi vidas ankaû, ke riça adjektivo pruntedo-nas siajn vortojn al adverbo: el ”bona” oni faras adver-bon ”bone”.
La homa lingvo estas kiel maljuna, mistera arbaro, en-havanta laûtajn kaj gajajn kantojn kaj terurajn, neko-natajn murmurojn, ¸i estas plena de ¸ojo kaj de mal-¸ojo, de juneco kaj de morto. En la homa lingvo ekzis-tas fortaj kaj potencaj vortoj, kvazaû kverkoj, suprenle-
74
eLIBROBONHUMORAJ RAKONTOJ
vantaj sin, kiel: kura¸o, heroo, amo; vortoj gajaj, kiel:suno, kanto, rido, — vortoj malhelaj, kiel: premo, mal-nobleco, — vortoj sonantaj kiel alaûdkanto en çielbluode printempa mateno, aû siblantaj kiel venena vipero,aû plendantaj kiel ¸emo.
Atentu, infanoj, ke estas vortoj, kiuj per sia tono imi-tas tion, kion ili esprimas, ekzemple: mu¸o, trilo, fajfo,siblo, krako, tondro, ¸emo.
Sed vi demandos eble, pro kio la gramatiko estas be-zonata? Tial ke sen la gramatiko oni nek povas bone pa-roli, nek pli bone skribi. Kaj pro kio oni devas paroli kajskribi senerare, kvankam oni sen tio ankaû komprenas?— Çar eraro en la lingvo estas kvazaû grasa, malbela ma-kulo sur fotografaîo de patrino, kiun vi amas — kvazaûmalzorge alkudrita flikaîo sur vesto, en kiu vi iras kielgasto por vizito,
Malbone paroli aû skribi signifas ofendi kaj dolorigiçiujn, kiuj adore konstruadis la lingvon. ¯i mal¸oji¸as,malsani¸as, se homoj malbone ¸in uzas.
Vi rememoras, kiel mi koleris, kiam unu el vi diris latrian fojon ”mia kajero pri aritmetiko” anstataû ”por arit-metiko”. Ÿajnis tiam al mi, kvazaû iu enmetus spliton aûkudrilon en ungon de vivanta homo, sur kies vangojnfluis larmoj el la okuloj.
75
eLIBROBONHUMORAJ RAKONTOJ
La gramatiko instruas ÿati la homan lingvon kaj admi-ri la homan prudenton.
Nu, karaj knaboj, mi adiaûas vin, çar hodiaû ni sufiçejam parolis pri la gramatiko.
76
eLIBROBONHUMORAJ RAKONTOJ
ISBN 91-7303-177-1
www.omnibus.se/inko
