Prof. dr Joco MARJANOVI USTANAK NA KOZARI 1941. GODINE (PRILOG IZUAVANJU KARAKTERISTIKA I SPECIFINOSTI POETKA NARODNOOSLOBODILAKE BORBE NA KOZARI) UMJESTO PREDGOVORA Nema sumnje da uzroci onako intenzivnog, snanog i svestranog razvitka narodoooslobodilake borbe na ratnom podruju Kozare, kako u toku prve godine narodnooslobodilakog rata, tako i kroz cijelo njegovo trajanje, lee u poetnim impulsima, u prvim danima oruane borbe, ustanikim danima, u ustanku na Kozari. I tu ih, dakle, u samom poetku treba traiti. Jer, sve je u poetku. Trideset est godina je za nama od tih prelomnih i sudbonosnih ustanikih dana. Radi toga se ini da je istraiva u veoma povoljnoj situaciji da iz te retrospektive jo jasnije sagleda sav znaaj i ulogu upravo tih prvih poetnih impulsa, poetnih politiko-organizacionih i organizaciono-politikih mjera aktiva komundista na Kozari, u realizaciji i konkretizaciji jedinstvene strategije i taktike Komunistike partije Jugoslavije, a koje su, to je samo sobom i razumljivo, imale svoje posebne i specifine karakteristike i ije e dejstvo imati onako dalekosene posljedice na razvoj narodnooslobodilake borbe na Kozari, te se za njih moe, parafrazirajui onu drevnu mudrost, rei: Po jutru se dan poznaje, pa izgleda kao da to. olakava i pojednostavljuje istraivanje, stavljajui istraivaa pred relativno lak i jednostavan zdatak. Meutim, tekoe upravo ba u vezi s tim i nastaju, budui da imamo veoma mali, veoma oskudan fond primarnih izvora, tj. arhivske grae, kako samih aktera ustanka na Kozari, tako i okupatorskih i kvislinkih ustakih vojnih i civilnih. S druge strane, postoji relativno bogata graa zapamenja, kazivanja, dakle, memoarska graa.1) U naoj istoriografiji nismo jo dobili jednu specijalnu studiju ili djelo, koje obrauje ustanak na Kozari, tj. koje bi bilo posveeno upravo ovim prvim, poetnim ustanikim danima, poetku narodnooslobodilake borbe na Kozari. Istine radi, treba rei da se je o ustanku na Kozari pisalo. Meutim, to su, samo nastojanja, koja su imala pristupni, uvodni karakter u sklopu prikazivanja razvitka narodnooslobodilake borbe na Kozari ili pojedinih perioda te borbe.2'1) Najbogatija publikacija tog karaktera Jeste: . K O Z A R A U N A R O D N O O S L O B O D I L A C K O M R A T U . Zapisi I sjeanja, V O J N O I Z O A V A C K I Z A V O D B E O G R A D , 1971, tom t, II I III. Po svojoj autentinosti koja nimalo ne zaostaje za ovom publikacijom Jeste knjiga KRAJIKE BRIGADE, Odbor za proslavu Ljubljana, 1954. Jedan dio te vrste grae nalazi se u publikacijama: ETRDESET G O D I N A , knjiga 6 I 7, Kultura, Beograd, 1951. U S T A N A K N A R O D A J U G O S L A V I J E 1941, V I Z , JNA, Vojno delo, Beograd, 1963. 2) Tu treba Istai: Rade Bal: Borbe na Kozari 1941-1942. g. V. I. I. JNA, Beograd, 1957. B. BaSkot, J. Marjanovl, D. Mlslraa: R A Z V I T A K NOB-e NA K O Z A R I . Zbornik sjeanja ETRDESET GOD I N A , knjiga 6, Kultura, Beograd, 1961. g. J. Marjanovl: PRVI IZVJETAJI, P R V A Z A P A 2 A N J A I OCJENE, Godinjak Drutva Istorlara BIH, god. X I I , 1961., Sarajevo, 1962. god.

71

Od radova koji se bave hronologijom naeg rata imamo publikaciju Vojnoistorijskog instituta: Hronologija NOB-e Jugoslavije 19411945, Beograd 1964. Vrijedan panje, a javnosti dovoljno nepoznat, je i rad Mise Gaia: Hronologija NOB-e na podruju Kozare 19411945, izdanje Odbora za pripremanje i izdavanje publikacija Kozara u NOB-u, Prijedor 1966. god., koje donosi i sistematizaciju grae koja se odnosi i na poetak i razvitak narodnooslobodilake borbe na Kozari. Ovdje treba, ini se, istai i neke od isto literarnih radova, koji inspirisani stvarnim zbivanjima , donose vrijeme, atmosferu i aktere tih zbivanja. Oni na svojevrstan nain daju duh tog vremena, a naroito i upravo tih prvih, ustanikih dana3'. Prema tome, bez obzira na ukazane tekoe, nije dovoljno, a jo manje istorijski relevantno i nauno dostatno, zadovoljiti se naprijed iskazanim najoptijim stavom: posljedice same po sebi, same za sebe, nedvojbeno govore 0 uzrocima, jer sve je u poetku, sve je odreeno i predodreeno svojim uzrokom, uzrocima, te stoga i nije ba sad toliko i znaajno da poznajemo te uzroke, poetke, budui da su nam dovoljno poznate injenice, a u konkretnom sluaju, intenzivni i stalni rast ustanka, tj, narodnooslobodilake borbe na Kozari kroz sve vrijeme trajanja oruanog dijela nae revolucije. Stoga ovaj rad, a to mu je osnovni zadatak, pokuava da istrai i opie upravo poetne impulse narodnooslobodilake borbe na Kozari, otkrivajui ili uoavajui, ili bar naznaujui njihov rast i tok, kao i njihove specifinosti, koje e, nema sumnje, bitno i odreujue uticati na dalji tok i razvoj ustanka na Kozari, te od Kozare uiniti ono to je ona danas u naoj zbilji i svijesti sadanje generacije naeg socijalistikog samoupravnog drutva, to e uiniti da Kozara postane i ostane jedna od najslavnijih epopeja oruanog dijela revolucije. Kozara, tj. Kozarani4' nisu bili roeni, bogomdani partizani. Oni su to postali. Oni su se raali i to postajali i postali u NOR-u. A kako i zato su to postali, to se dobrim dijelom da objasniti ukazivanjem na to kako su to postajali. Odgovor na to valja potraiti i u prvim ustanikim danima u objanjavanju, poimanju onih karakteristika i specifinosti poetka narodnooslobodilake borbe na Kozari, priprema i razvoja ustanka. Autor ovog priloga nalazi se u posebnoj, i nema sumnje, izuzetno delikatnoj ulozi. I sam je akter tog zbivanja. I sam je, to je razumljivo samo po sebi, motivisan i svim svojim emocijama vezan za ta zbivanja. No, na njegovu sreu, on je u tim sudbonosnim zbivanjima jedan od redova vojnika, kao 1 toliki njegovi drugovi. U tome je njegovo, koliko god preimustvo nije jedan od rukovodeeg dijela aktiva komunista, toliko i slabost nedostaje dokumentacija (nije sauvana) o radu rukovodeeg dijela (Prvog taba i tabova u ustanku) aktiva komunista na Kozari5'. Mirko Pekl, Dragutin Curguz: BITKA NA K O Z A R I , Odbor za pripremanje 1 Izdavanje publikacija Kozara u NOB-i, Prijedor, 1968. Dr Duan Luka: U S T A N A K U B O S A N S K O J K R A J I N I , VIZ, Beograd, 1967. Lj. Borojevi, . Samardija: 5 K O Z A R A K A B R I G A D A , VIZ, Beograd, 1972. 3) Istiemo samo one, po mom miljenju, znaajnije i to: B. opi: P R O L O M - roman, D. Maar: D V A K U R I R A roman, M. Oljaa: K O Z A R A - roman. 4) Interesantno je da je ovaj naziv nastao u ratu. Pojam Kozara, a u vezi s tim Kozarani, koji se zadrao tokom cijelog rata, pa i poslije, slino kao i Majevica i Majevini, je naziv za jedan ui region nastao u ratu. Nije to neki stari naziv izveden od imena pokrajine, kao Lianin ili Sremac ili Dalmatinac i tome slino. Roen je u NOR-u. 5) Meutim, jedno njegovo na sreu veliko preimustvo jeste da je jedan od rijetkih, tanije jedini od preivjelih, koji je u prvim ustanikim danima, danima fronta i frontova obiao, ako ne sve frontove (sve osim Dubikog), a ono sve tabove frontova. (Prijedorskl tamo se naao u prvoj ustanikoj noi, tab dubikog fronta, Baljski front, Front na Oinari povie Dobrljina, Odred Staljin oko rudnika Ljeljani). O s i m toga, uestvovao je u stvaranju prvih oruanih grupa odreda, kao i stvaranju oslobodilakih, odnosno narodnih odbora. I to je znaajno ne za autora kao linost on se je od polovine maja legalno nalazio u Svodni, i tu uestvovao sa Zagom Umievi u radu na selu. Tih zadnjih dana maja i sve do 21. juna on je upoznao mnogo ljudi, preteno seljaka, sa kojima se sprijateljio i sa kojima e se, ni ne slutei, ubrzo nai na zajednikom poslu u ustanku. A od 22. Juna, gdje je bio doao poslom, pobjegao Je sa prvim sumrakom iz Prijedora u Breziane I Dragotinju.

72

Imajui to na umu, ja u nastojati da, ukoliko to bude nuno, donesem neto od atmosfere, duha tog vremena, te, to je razumljivo, dam i neka svoja vienja koja nikog drugog ne obavezuju osim mene samog. A kad je rije o generaliziranju i uoptavanju, ii e se i iz ove tridesetgodinje retrospektive. Tu e, nadati se je, moi da doe do svog mogueg punog izraaja ono to se u istoriografiji zove distanca. I, najzad samo po sebi je razumljivo da e sagledavanje generalizacija i uoptavanje u odnosu na te prve, poetne impulse, te ustanike dane nastojati da trai u rjitveno-ekonomskim (socijalnim, politikim, idejnim kretanjima i zbh anjima u razdoblju koje neposredno prethodi zbivanjima iz godine 19-; kake bi on: jo vie doli do izraaja kroz svoje posljedice, tj. u daljem intenzivr.- i stalnom usponu i jaainju narodnooslobodilake borbe na Kazan. Jer, na Kozari nije uguen narodnooslobodilaki pokret i poslije spane najezde i pustoi VOD Stalove ofanzive na Kozaru ljeta 1942. godine. Naprotiv, Kozara n j e portala grobnica partizana, kakvu joj je ulogu bio namijenio < A B | H B i njegovi kvislinzi Ona je ostala i u daljem toku narodnooslobodilake borbe kn&jcvfca partizana. Kozarsko ratno podruje, koje je do te najeade dalo proletersku Krajiku etu i dva bataljona I K NOU brigade, pndijr te najrarlr i pustoi, daio je dva bataljona II K NOU brigade, te V kra-iir- kozarsku NOU brigadu i jezgro XII K NOU brigade, zatim XI K NOU brigadu : :a:aljon boraca za VIII KNO brigadu, i, najzad, XX K NOU brigadu. Na Kozari su kroz sve vrijeme rata intenzivno djelovali organi narodne vlasti narodnooslobodilaki odbori, zatim NOF, te organizacije ena i omladine. Potkozarje i njegov najbogatiji kraj, Lijeve polje, bili su neprekidno izvor i materijalnih resursa ne samo za Kozaru. Kozara je uprkos svog veoma neuralginog i nepovoljnog geostratekog poloaja, bila jedna od konstantnih baza slobodnih teritorija u Bosanskoj krajini. Tome treba dodati i to da su jedinice sa Kozare, V KK NOU brigada i XII K NOU brigada u toku 1943. i 1944. godine u razbijanju etnike kontrarevolucije na terenu centralne Bosne nosile veliki teret. Zavravajui uvodni dio, ini se da treba u jednom saetom vidu rezimirati polazne premise ovog rada. Ustanak, poetak oruane borbe jula 1941. godine na Kozari, sastavni je i nerazdvojni dio ustanka u Bosanskoj krajini u Bosni i Hercegovini i u Hrvatskoj, sastavni je i nerazdvojni dio poetka narodnooslobodilake borbe naroda i narodnosti Jugoslavije, radnike klase, seljatva i inteligencije, inspirisan i voen komunistima, KPJ. To je, u stvari, nastavak idejne, politike, ekonomske borbe, borbe za socijalno i nacionalno osloboenje sad drugim sredstvima, oruanom borbom. Reie se, a i s pravom, da su to poznate istorijske injenice. No, meutim, a imajui to na umu, ustanak na Kozari, kao, uostalom, i u drugim podrujima zahvaenim oruanom borbom 1941. godine, ima svoje specifinosti i svoje posebnosti. Jer, strateko-taktika zamisao oruane borbe, narodnooslobodilake borbe, ta genijalna vizija KPJ pod vodstvom Josipa Broza Tita u cjelini, pa i u svojim posebnim dijelovima, nije se realizovala, nije realizovana u jednom dahu, u jednom hicu kao metak iz pitolja. Njena realizacija zavisila je od niza okolnosti, kako onih subjektivno-objektivnih, tako i onih objektivno-subjektivnih. To je onda odredilo i uslovilo praksis posebnosti i specifinosti i omoguilo susretanje one nepredvidljive revolucionarne energije klasa i naroda, sa konceptom i vizijom inspiratora i organizatora te borbe. Bez vrstih i stalnih veza, a naroito u prvim, poetnim danima narodnooslobodilakog rata, ali sa jasnim i vrstim konceptom, planom, otvorila se iroka lepeza inicijative i samoinicijative, koja, usput reeno, nema nikakve veze sa jednim vulgarizovanim shvatanjem spontanosti i spontainiteta. Upravo, ta spontanost i spontanitet, tanije reeno, velika i nepregledna inicijativa ljudi, aktera, klasa i naroda, sastavni je dio 73

svakog velikog, prelomnog istorijskog dogaaja. Pa kad se ukrste i susretnu jasna vizija i ta energija aktera, kad se spletu i poveu u jedinstveni praksis, onda oni, kao kakva prirodna neminovnost, ili kako bi to Marks rekao, kao eljezna nunost i zakonitost bitno i odreujue utiu na dalji tok istorijskog zbivanja. Prema tome, ovaj rad e se baviti uoavanjem upravo praksisa poetka oruane borbe na Kozari, ustanku na Kozari, tj. njegovih karakteristika, njegovih specifinosti, traei i objanjavajui ih, naslanjajui se ili polazei od naznaenih premisa, razumije se, dovodei ih u vezu i izvodei ih iz specifinosti ustanka u Bosanskoj krajini. Postoji jedna, neu da kaem teza, nego jedno shvatanje, koje se jo i sad vue po budacima velikosrpske, velikohrvatske i velikomuslimanske poraene ideologije i politike, kojem se ponekad naivno nasijeda da je ustanak u Bosni i Hercegovini i u Hrvatskoj (na teritoriji tzv. Nezavisne Drave Hrvatske te tipine vjetake tvorevine, realizovane na bajonetama nacionalsocijalistikih i faistikih okupatorskih jedinica) rezultat borbe Srba za samoodranje, odnosno da je politika ustakog terora i genocida prema Srbima natjerala, pokrenula seljatvo u stihijan i spontan otpor, koji se ogledao u zloinima prema Hrvatima i Muslimanima. Te okolnosti su onda iskoristili etnici i komunisti, nametnuvi svoje vodstvo toj ruralnoj, patrijarhalnoj sredini, sredini koja se, zahvaljujui svojoj tradiciji buna i ustanaka, a nadahnjujui se i slijedei svoju buntovnu tradiciju, digla na ustanak. Definiui ovakva i slina shvatanja mislim da ih nisam uprostio6'. Ovakva i slina shvatanja gube iz vida neke od vanih injenica kada je rije o ustanku uopte u Bosni i Hercegovini, pa, razumije se, onda i o ustanku u Bosanskoj krajini, a u naem sluaju kad je rije o ustanku i na Kozari. Naime, tano je da je ustaka rasistika politika, izlazei i temeljei se na rasizmu njemake nacionalistike ideologije, svoju otricu usmjerila kako protiv Jevreja, tako i protiv Srba i Roma. Ali, u samom svom poetku, ona se bila usmjerila najintenzivnije protiv Srba. Meutim, svoju politiku terora usmjerila je ona i protiv komunista i njihovih simpatizera, koji su, kao to je sluaj, na primjer u Banjoj Luci, u veini bili Muslimani i Hrvati. No, o tome e6) Ovakva tumaenja spadaju u red tzv. Istorljskih I politikih poluistina. Prisutna su ona, na primjer, u ocjenama I procjenama pojedinih vojnih I politikih predstavnika N D H u obrazloenju I preuzimanju prvih mjera na guenju ustanka I ustanikih borbi. Vidi: Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u Jugoslovenskih naroda, tom IV, knj. 1 I 2, u dijelovima. Ustako-domobranska dokumenta. Ukazujem na tom IV, knj. 1, dokumente broj 245 I broj 250. Tako u dok. br. 245 stoji: Pri tome se Izgubilo Iz vida prisustvo velikog broja Srba na teritoriji ove i susjednih pokrajina, I ako se moralo I trebalo raunati s tim, da se oni nee tako skoro pomiriti sa novim dravnim poretkom, a Jo manje sa novo osnovanom dravom Hrvatskom. Isto tako nije nita uinjeno, a niti Je pokuavano, da se nae neki izlaz iz ove situacije, tj. da se Srbi veu uz novoosnovanu dravu I ukoliko se ne uspije od njih svoritl njene iskrene pristae, a ono bar lojalne graane. Sve je ilo sa tim da se oni to vie odbiju od svoje nove domovine, da se od njih stvore njeni zakleti neprijatelji. , , Meutim, nezadovoljstvo sa novim dravnim poretkom Je meu Srbima sve vie raslo, I dok su se nasi zanosili teko Izvojevanom slobodom, oni su radili na organizaciji otpora. I kad su u svibnju t.g. poeli napadi od strane Srbi, tek onda se pristupilo prvim, esto nepromiljenim akcijama, koje su nas stajale mnogo rtava u krvi I materijalu. Umjesto da se pristupilo otvoreno] borbi sa pobunjenicima, tj. sa onima koji su se digli na ustanak pristupilo se unitavanju njihovih sela I ubijanju njihovih porodica, pljaki tome slino, to Je Imalo za posljedicu da Je otpor bivao sve ei, pa su se pobunjenicima prikljuili I oni koji na to nikad nisu ni pomiljali, str. 546-547, navedeni Zbornik, tom IV, knji. 1. Ova ocjena odnosi se na situaciju u Istono] Bosni I Hercegovini. . . . . , .... , U dok. br. 250, koji se odnosi na situaciju u Bosanskoj krajini, stoji: Rad bivih politikih stranaka kao drugih Ilegalnih organizacija ne osjea se, osim komunista koji su u posljednje vrijeme od kako se vodi rat Izmeu Njemake I Sovjetske Rusije u znatnoj mjeri digli glave I poeli sa svojim razornim radom meu s v i m narodnim slojevima . ... . . . u . ,xi... Srbi u posljednjih 10 dana (Izvjetaj Je datiran 8. avgusta 1941.) oivjeli su s obzirom na pobunjeniku akciju etnika I komunista na podruju pukovnije. Opaa se negodovanje prema reimu, osobito od onog dana, kad su Im Internirani sveenici I poele Im se ruiti crkve. Oni nerado gledaju postajanje N D H i to potvruju vojlm prllaenjem na stranu etnika I komunista, koji su u posljednje vrijeme podigli pobunu protiv sadanjeg politikog I socijalnog stanja u dravi, kao I protiv same drave . . . . Ulaskom Sovjetske Rusije u rat komunisti su digli glave i nastoje s v i m silama da sadanje prolazno stanje iskoriste za svoje naelne svrhe. Naved. Zbornik, tom IV, knj. 1, str. 256 I 257.

74

jo biti rijei. Meutim, svoj razmah i svu razularenost i brutalnost specifine i udovine karakteristike genocida, ona je i u Bosanskoj krajini dobila u prvim danima ustanka, poetnim danima oruane borbe. 0 tome nedvojbeno govore, kako sauvani dokumenti, tako i injenica da e do masovnog pokolja srpskog stanovnitva i u potkozarskim naseljima i gradovima i cijeloj Bosanskoj krajini doi poslije prvih ustanikih borbi7). Zna se da je ovo divljanje u Prijedoru, Bos. Dubici, Bos. Kostajnici, Bos. Novom, Sanskom Mostu i Banjoj Luci vreno 31. jula, 1, 2. i 3. avgusta. Negdje su izvodili taoce, a negdje su ljude izvodili iz njihovih domova i ubijali po ulicama i sokacima. Na Kozari je dolo do prvih oruanih borbi u popodnevnim satima 29. jula. Kulminaciju su one dostigle 30, 31. jula. Zatim, kada je rije konkretno o Kozari u prvim ustanikim danima u jeku tih zloina nad nedunim srpskim stanovnitvom u gradovima i okolnim selima dok su im ubijali oeve i brau, ta srpska seoska stihija i spontanost nije se iskalila nad susjednim muslimanskim i hrvatskim ivljem. Bukvalno, nije ubijen ni jedan stanovnik, niti je spaljena ijedna kua u muslimanskim i hrvatskim selima, iako su gorjela srpska sela i zaseoci. Nije to uinjeno ni u zaseocima i selima koje su stanovnici napustili. Ta sela su prosto evakuisana od strane ustakih i njemakih komandi pod parolom da idu ustanici i da kolju i ubijaju sve ivo. Tako su, na primjer, prevareni i natjerani stanovnici arakova i okolnih sela ele i ejreka u Prijedor8', to je trebalo da utie na mobilizaciju graana Muslimana, Hrvata u Prijedoru, kako bi razbili njihovu pasivnu rezistenciju. I, najzad, previa se jedna i osnovna injenica. Naime, ta seoska i srpska stihija i spontanost je i 1941, a i docnije kroz cijeli rat mogla takoer da bira i da se opredjeljuje. I srpski se narod stvarno opredjeljivao i birao. Punio je i redove etnika i etnitva, pa i domobranstva od onog momenta kada su Srbi bili ukljueni, po ustakoj rasistikoj teoriji, kao Hrvati grokoistonjakog ispovijedanja vjere. Prema tome, ako je za neke dijelove Bosne i Hercegovine i tano da su se seljaci stihijno i u odbrani golih ivota odmetnuli u ume, te da je u tom otporu dolo do odmazde i meusobnih obraunavanja na ovinistikoj osnovi, to za cjelinu prvih poetaka oruane borbe, za ustanak u Bosni i Hercegovini nije tano, a pogotovo za Bosansku krajinu i, posebno u ovom sluaju, za Kozaru. Naprotiv, organizovan, pa, iako u svojim poecima dovoljno nepovezan i dovoljno nekoordiniran poetak oruane borbe, ustanak organizovan i voen od komunista upravo je onemoguio i sprijeio pakleni i monstruozni plan totalnog unitenja srpskog naroda, Srba, kako u Bosni i Hercegovini, tako i u Hrvatskoj, tj. u toj vjetakoj tvorevini Nezavisnoj Dravi Hrvatskoj. U predgovoru ovog rada naglasio sam kao jedno od polaznih stanovita, kada je rije o Kozari i Kozaranima, da tu nema mjesta mitovima i mitomaniji, budui da Kozarani nisu bili roeni bogomdani partizani, partizanski borci za bratstvo, jedinstvo i ravnopravnost Srba, Muslimana i Hrvata. Oni7) U izvjetaju Zdruga od 17. avgusta 1941. glavnom stoeru ministarstva domobranstva stoji: 1. Prilikom akcija protlvu pobunjenika ubijeno je to u borbi sa pobunjenicima, to strijeljano (poubijano) I to: U kotaru Bos. Novi, Kostajnica I Bos. Krupa oko 2.000 ljudi, u kotaru Sanskl M o s t oko 3.000 ljudi; u kotaru Prijedor oko 1.500 ljudi; u kotaru Banja Luka oko 500 ljudi. u kotaru B. Petrovac oko 1.000 ljudi; u kotaru Klju. Varcav Vakuf I Jajce oko 2.000 ljudi. Svega 10.000 ljudi. Izvjetaj potpisao zapovjednik, general Iser. Hronologija NOB, str. 52-54. 8) Mica Stefanovl-Vrhovac: I L E G A L C I U PRIJEDORU, Kozara u narodnooslobodilakom ratu. Zapisi I sjeanja, VIZ, Beograd, 1971. knj. I, str. 210. U daljem tekstu ovu publikaciju emo navoditi: Kozara u NOB-u, knj. prva, druga ili trea.

75

su to postali, postajali. To poneki od aktera u svojim napisima, sjeanjima na te prve ustanike dane zaboravlja, pa preutkuje tekoe i sa tim u vezi svu onu i veliinu i tragiku u savlaivanju neorganizovanosti i stihijnosti, pa i spontanosti9', koje uvijek prate i koje su sastavni dio svakog velikog i zbiljskog prekretnog istorijskog dogaanja. U takvom zaboravljanju se upravo umanjuje onaj samoprijegorni i mukotrpni rad, sva njegova suptilnost i surovost, sve znanje i neznanje, sva snalaljivost i nesnalaljivost. Jednom rijeju, -umijee i sposobnost aktiva komunista (lanova Partije i SKOJ-a) i njihovih simpatizera-pristalica i sljedbenika kao cjeline i kao pojedinaca iz tih prvih ustanikih dana. Preutkuju se sve one dileme pred kojima su se svi oni nali, u prvom redu tab, kako se zvalo prvo vojno i politiko rukovodstvo ustanka na Kozari. No, vratimo se jo jednom na ta shvatanja o seoskoj i srpskoj stihijnosti i njenoj tradiciji. Ona namjerno kao da zaboravljaju, kada je rije konkretno o Kozari, na sljedee: Prvo, preutkuje se nacionalna i socijalna struktura kozarskog podruja te krizne i prelomne 1941. godine. Zaboravlja se da su Srbi, kako srednja buroazija i inteligencija u prvom redu, tako i seljatvo, takorekui, objeruke i sa ogromnim oduevljenjem prihvatili 1918. godine stvaranje nove drave Kraljevinu SHS i bili jedan od znaajnih stubova te nove drave10'. No, ubrzo su gotovo svi slojevi uvidjeli svu korumpiranost, sebinost i licemjernost vladajue velikosrpske klike na elu sa monarhijom. Na tom podruju poslije monarhistike diktature sve vei uticaj imae lijeve graanske politike formacije. I to je karakteristino, taj uticaj e biti jak upravo meu seljatvom. Tome treba dodati jaanje i razvijanje radnikog i u njemu ^sindikalnog pokreta, kako u prvim danima stvaranja kraljevine, tako naroito u doba i poslije velike ekonomske krize. Drugo, period konsolidacije komunistikog pokreta, tj. KPJ imao je i te -kako svoj odraz i na buduem ratnom podruju Kozare. Na tom podruju, u gradovima i gradskim naseljima, pa dijelom i na selu, a naroito u onim industrijskim, tanije, rudarskim i centrima drvne industrije nije bilo, na primjer, od 1938. godine, ni jednog znaajnijeg politikog dogaaja UllUtranje i spoljnje politike a da komunisti (lanovi Partije, SKOJ-a i njihovi simpatizeri) nisu uzeli u njemu uea na ovaj ili onaj nain. Pa, kako su se u Kraljevini zaotravale nacionalne i klasne, klasne i nacionalne suprotnosti, tako su one nale svoju rezonancu, prije svega, u gradovima i industrijskim naseljima meu radnitvom i omladinom (studentskom i srednjokolskom). Takoer su se te protivrjenosti prelamale i na selu, meu seljatvom. Zavrio bih ovu glavu rada ukazivanjem na jednu mnogo iru i znaajniju komponentu, kada je rije o ustanku ne samo na Kozari, to jest, u zapadnoj Bosni, tanije Bosanskoj krajini 11 ' nego i u Hrvatskoj, tj. Lici, Dalmatinskoj Zagori, Baniji, Kordunu i Slavoniji. Naime, svi su ovi dijelovi Bosne i Hercegovine i Hrvatske po svom nacionalnom sastavu heterogeni. Tu ive, bez obzira na kvantitativne odnose, izmijeani Hrvati, Muslimani i Srbi. Ovom prilikom nema potrebe ulaziti u bliu i dalju istoriju ovih krajeva. Ali treba naglasiti da su ta podruja doivjela u svojoj relativno blioj i daljoj istoriji najintenzivnije i najburnije migracije, a s tim neminovno i ono to prati te migracije dodirivanja, ukrtanja i konfrontacije. To podruje je, istiem, bilo epicentar dodirivanja, ukrtanja, spajanja, a takoer i konfrontacije, iskljuivosti i svega onog to prati te procese. Oni su tu bili najintenzivniji.9) Postoji jedno nedljalektiko, nelstorljsko poimanje ovog pojma spontanosti I spontaniteta. No, o tome e jo biti rijeSI na drugom mjestu ovog rada. 10) Sa pdruja Kozare u redovima dobrovoljaca na Solunskom frontu bilo je oko 2.000 boraca. Sa raspadom Austrougarske, a prilikom uzimanja zemlje I paljenja begovskih ardaka, nije se desilo ni Jedno nasilje. NIJe bilo ak ni pojedinanih sluajeva odmazde prema tzv. uckorima. 11) Ovaj pojam zapadna Bosna izguble se u toku NOB-a, te e prevladati za te krajeve naziv Bosanska krajina. A zna se da se je on odnosio do rata na jedan ui teritorij zapadne Bosne.

76

ikohrvatske i velikomuslimanske ideologije i politike, koja je tu imala svoja jaka uporita, vezana u svom primitivizmu i za vjerske razlike, kako to da aprkos svemu tome, taj teritorij nije postao epicentar, osnova i baza za traginu bratoubilaku borbu? Karakteristino je upravo to da je taj teritorij, da je to stanovnitvo u veini svojoj ruralno, koje je imalo i svoju tradiciju : svog Senjanin Tadiju i Ivu, svog Halila, svoju Krajinu krvavu haljinu, svog Miloa, Peciju, Babica, Zrinskog, Frankopana i Bie, drevni i stari stor: grad, i svoju bunu da ne bila poljedna, Vasu Pelagia, Petra Koia, Gavrila Principa karakteristino je da je taj teritorij postao svojevrsni . : centar, kako onaj u Bosni i Hercegovini, tako i onaj u Hrvatskoj svojevrsni epicentar ustanka i NOB-e naih naroda? Kako sa ovim istorijski neT : b itnim injenicama dovesti u sklad te teorije i teorijice o seljakoj i uz :: jo srpskoj stihiji? Odgovor na ovo pitanje zahtijeva, ini se, posebne natjera nae istoriografije, a naroito istorije NOP-a i NOB-e. Za sada i ovom prilikom moe samo da se ukae na taj fenomen12', budui da on u izvjesnom nrishi prelazi okvire ovog rada, bez obzira to je Kozara sastavni i nerazdvojiv i : : ovog teritorija, podruja, bez obzira na granice i mee svakovrsne. Ali, - ~ - : - ; u : i ovaj fenomen kao moguu specijalnu temu za jedan istraivaki - : - arajem, iako to moe zvuati aprioristiki, da su jo ustanici, tj. kojEsmsri Drvara i Srba anticipirali, sijui upravo na plodne tie prve klice neke :: bitnih karakteristika narodnooslobodilake borbe13'. Iz dokumenata je vid-: da su akteri tih zbivanja, to jest komunisti, uoili sav mogui znaaj ovog - :-d~_ja iz aspekta upravo tog doticanja, preplitanja i ukrtanja, kako onog - : r _ : f r pozitivnog, tako i onog mogueg negativnog izmeu Hrvata, Musli~.a-a i Srba. Uostalom, nije sluajno ni to to e upravo to doi i u simbolici r~ a'a kao Dana ustanka naroda Hrvatske i Bosne i Hercegovine. vratimo se naoj temi, kako bi se ona lake mogla sagledati preko protrrrjenih ekonomskih, politikih, idejnih i ideolokih kretanja : rr: i a bismo vidjeli kako su se ona prelamala i prelomila ra : - ; Kozare, te kako su na njih reagovale pojedine t ^ M m t s t a o n B t i a , pojedine klase, te graanske politike formacije, a U h k n i t i , amasao KPJ koja ie bila u dubokoj ilegalnosti, a uz to, po fesn . -3c?ras SKOJ-a i simpatizerima malobrojna. TS |il naijina t p t o t k m a bie posveena idua glava ovog rada.

Zato treba odgovoriti na pitanje kako to da je uprkos velikosrpske, ve-

n. S a c :: pilar a o kojima e biti rijei u ovoj glavi, kako u svojoj ukup" - - - - - - tako i u svojim pojedinim aspektima dijelovima, nema zahtijevaju temeljnija istraivanja i obradu. Stoga e moja nastoja- a biti usmjerena na jedan mogui globalni aspekt, koji sobom nosi i neke svoje hipotetike strane, a to bi trebalo razraditi i u detaljima potvrditi. Ali, bez obzira na svu tu uoptenost i moguu hipotetinost ovog dijela rada, narr a:.; u neke od osnovnih aspekata koje e, ako nita drugo, a otno bar omoguiti da steknemo neke pretpostavke za razumijevanje poetka, tj. prvih ustani kih dana, poetka NOB-e na Kozari, pa samim tim i daljeg razvoja nekih od specifinosti tih poetaka, tj. ustanka na Kozari. Tano je da je budue ratno podruje Kozare bilo izrazito poljoprivredni kraj, koji su naseljavali preteno Srbi. Tano je da se je na tom graninom podruju od davnina drugovalo sa orujem i da je gotovo konstantno ovo"^ema potrebe posebno ukazivati da su se svi, gotovo svi znaajniji politiki dogaaji, 1 vle od toga, to se podrazumijeva u najirem znaenju rijei politiki, dogodili upravo na toj teritoriji. Treba li spominjati siavne krajike, like, dalmatinske, kordunske, banijske i slavonske jedinice brigade 1 divizije NO vojske. 13] Vidi: Zbornik, tom IV, knj. 1, niz dokumenata o saradnji ustanka Drvara, Like i Dalmacije. Zbornik dokumenata 1 podataka NOR-a naroda Jugoslvlje.

77

podruje kroz cijeli 19 vijek bilo zahvaeno agrarnim bunama i ustancima, pa ak i u 20 vijeku u poznatim kmetovskim nemirima iz 1910. godine. To podruje obuhvatalo je u cjelini teritoriju srezova Prijedor, Bosanska Dubica i Bosanska Gradika, veliki dio sreza Bosanski Novi i dijelove sreza Banja Luka. Na tom podruju bilo je po popisu od 1931. godine 33.687 domainstava, sa 199.289 stanovnika. Od toga Srba 137.719, Muslimana 32.631, Hrvata 26.651, Nijemaca 1.337, Ukrajinaca 1.337 i neto Italijana. Na selu, tj. u poljoprivredi, veinu je sainjavalo sitno i srednje seljatvo. Bogato seljatvo i veleposjednici su sainjavali veoma, veoma mali dio stanovnitva. Jedna od karakteristika sela na ovome podruju je i ta da su imala relativno razvijenu mreu kola, tako da su generacije seoske omladine, preteno mukarci roeni izmeu dva rata, uglavnom bile pismene. Mnogi su odlazili na zanat u industriju irom Jugoslavije. kolovali su se mahom preko tzv. Privrednika. Tako e se oni ukljuiti u napredni radniki pokret. Ali, veina je seoske omladine nastojala da se zaposli u oblinjim rudnicima, pilanama, zanatskim radnjama, trgovini i na eljeznikoj pruzi Zagreb Banja Luka, kao i na ipadovoj pruzi Prijedor Sanica Drvar Knin. U ovom izrazito poljoprivrednom, seoskom podruju, bilo je i izvjestan broj privrednih preduzea, a naroito rudnika i pilana. Sva ta preduzea su osnovana jo u doba Austro-Ugarske, a njvaanija u toku prvog svjetskog rata (kao rudnik Ljubija i Ljeljani). Neposredno pred rat 1941. godine, u tim preduzeima bilo je zaposleno oko 4.500 radnika, preteno rudara i pilanskih radnika. U Rudniku eljezne rude u Ljubiji bilo je zaposleno oko 1.800, u Ljeljanima (rudnik uglja) oko 900, u pilani Gornji Podgradci 600 i na manipulacijama Naike oko 600, u pilani ipada Dobrljin oko 400, u Blagaju (rudnik gipsa) 120, u preduzeu za eksploataciju eljezne troske 200 radnika. Zaposleni u tim preduzeima bili su regrutovani upravo sa podruja Kozare i u svojoj pretenoj veini sa sela. Veina rudara i pilanskih radnika, kao i onih po umskim manipulacijama, bez obzira na radni sta, ivjela je kod svojih kua na selu. Samo mali broj njih je stanovao sa porodicama u radnikim kolonijama, tj. bio proletarizovan. Radnici, koji su stanovali u svojim kuama po selima, bili su hiljadama niti povezani sa ivotom sela, seljatva. U godinama izmeu dva rata u ovim preduzeima bio je razvijen sindikalni pokret. Jedan od osnovnih zadataka sindikata ogledao se je u borbi za vee najamnine i bolje uslove rada. U vezi s tim, izmeu dva rata, poznati su u ovim krajevima radniki trajkovi. Ovdje emo spomenuti 15-dnevni traik rudara u Ljeljanima iz 1939. godine, koji se zavrio sa uspjehom. U ljeto 1940. izbio je trajk rudara Ljubije. Svih 1.800 radnika jednovremeno je obustavilo pc ao. trajk je trajao 37 dana (od 22. avgusta do kraja septembra) i zavren ji sa uspjehom. Sa ovim trajkom slila se i antiratna demonstracija 1. septembra 1940. godine u Prijedoru. Sve ove akcije bile su pod neposrednim rukovodstvom komunista. trajkom rudara Ljubije neposredno je rukovodio Oblasni komitet KPJ iz Banje Luke. Antiratna demonstracija bila je izraz ve razvijenog radnikog i omladinskog pokreta u Prijedoru. Ona, kao i ljubijski trajk, a neposredno iza toga trajk 120 radnika Blagaja, bili su znak da u Prijedoru, Bos. Novom i Dobrljinu stupa u politiki ivot jedna nova drutvena snaga, za sada jo malobrojna, ali dobro organizovana i svjesna svoje snage. Tu treba dodati da je u Dobrljinu na vanrednim optinskim izborima 11, januara 1941. godine pobijedila sa znatnom veinom lista radnog naroda. U ovim trajkovima dolo je do solidarnosti stanovnika gradova i seljaka iz pojedinih sela sa rudarima. Organizovana je pomo u skupljanju hrane po selima, kao i novca po gradovima, za potporni fond. Za tih 37 dana trajkaki odbor je organizovao kolektivnu ishranu za rudare trajkae i njihove porodice. Nekako u to vrijeme u potkozarskim selima razvijaju se organizacije Seljakog Kola, koje je organizovala Samostalna Demokratska Stranka, 78

ali u kojem su upravo u tim danima komunisti imali svoja legalna uporita"'. Jedno od takvih graanskih drutava bilo je i Zmijanje, tj. njegova organizacija u Prijedoru. U srednjim kolama Bos. Novi, Bos. Dubica, Bos. Gradika, a naroito u Vioj gimnaziji u Prijedoru komunisti su razvili raznovrsne oblike rada15'. Interesantno je da su i takve organizacije, kao Soko i Zmijanje u Prijedoru, bile pod uticajem predstavnika opozicionih stranaka, pa i Hrvatski Dom, u kojima su uz pomo i blagonaklonost lanova tih organizacija djelovali lanovi Partije, SKOJ-a i njihovi simpatizeri18'. Prijedorska gimnazija imala je nekoliko profesora lanova Partije. Moda nije nevano spomenuti i injenicu da studenti i srednjokolci Prijedora, Bos. Dubice i Bos. Gradike nisu dozvolili da se razvije i organizuje, na primjer, jezgro pristalica Ljotievog Zbora, kao to je to bio sluaj sa Sanskim Mostom, Banjom Lukom i Bos. Novim. U Prijedoru je dolo do nekoliko sukoba sa njihovim emisarima. Najagilniji izmeu omladinaca koji su uestvovali a tim i fizikim sukobima bio je Filip Macura, student medicine.17'. KPJ se u svojoj djelatnosti orijentisala, kako na te industrijske centre, tako i na radnike i omladince (studente i srednjokolce) u gradovima kao i na rad u selima. U godinama konsolidacije napredni pokret doivljava nagli polet i rast i na ovom buduem ratnom podruju. Zahvaljujui intenzivnoj aktivnosti partijske organizacije u Banjoj Luci u toku 1939, a naroito 1940. rodine, stvara se niz partijskih elija. Formirane su partijske organizacije u Prijedoru, Bos'. Novom, Bos. Dubici- Ljubiji, Ljeljanima i Blagaju. Takoer su formirane partijske organizacije i u nekim selima i to Meuvou krajem 1940. i Brezianima poetkom 1941. godine. lanova Partije bilo je u to vrijeme u jo nizu sela, a naroito u selima sreza Bos. Gradika. U Prijedoru, 3os. Novom i Bos. Dubici formirani su mjesni komiteti KPJ 18 '. Ne treba ispustiti iz vida da su pod uticajem lanova Partije iz Kostajnice i Siska bila stvorena uporita Partije na terenu Bos. Kostajnice, te da je dolo i do sudskog procesa jo 1936. godine19' Radi jasnijeg sagledavanja ekonomskih i politikih prilika u ovom kraju 3osne i Hercegovine, treba istai da je seljatvo izmeu dva rata sve vie zapadalo u dugove. Ova problematika zahtijeva posebna istraivanja. Ovom r rilikom ona se samo naznauje. Naime, Zemljoradnika stranka, Samostalr.o-demokratska, Hrvatska seljaka stranka i Jugoslovenska muslimanska organizacija, u vezi sa ovim pitanjima, ojaale su svoje pozicije meu selja:vom. Moratorijum na tzv. otpis seljakih dugova, za koji su se one zalagale, :' vie je uvrstio pozicije ovih politikih organizacija. Sve tee ekonomsko sranje sela i seljatva dovelo je do jednog upada seljaka u Prijedor 1931. goi:ne, koji su odvukli ito iz magacina. Intervenisala je i andarmerija iz Banje Lake. Bilo je ranjenih seljaka i andarma20'. Osim toga, u ovom kraju tue po selima, a naroito za vrijeme vjerskih rraznika, tzv. crkvenih slava, bile su redovna pojava. Kod seljaka je bilo dosta oruja i to pitolja tzv. gasera i karabina tzv. tuceva. U kolu se pjevao stih:i" Kozara u NOB-u, knj- 1. str. 24-28. T 3fc'0 pamtim te dane. Direktor Gimnazije Branko VranJeevi nas je ujutro raspustio I molio da Idemo brzo svojim kuama. Jo su ml u sjeanju povici starijih liberalno raspoloenih graana: Neka, majku Im mangupsku, sad e ove krvopije vidjeti Sta e uiniti Izgladnjeli teaci. III, ona doaptavanja: Idu Kneopoljci, 'AI I Tlmarcl, Eto I arakovaca. I slina. jednog ranjenog seljaka Iz Timara nai stariji su sklonili u sjenaru I nama djeci naredili da to uvamo kao -= straniju tajnu. Mene su poslali da zovnem doktora Mladena Stojanovia. On je doao 1 previo tog se=