Joop den Uyl 1919-1987 : dromer en doordouwer Bleich, A

UvA-DARE is a service provided by the library of the University of Amsterdam (http://dare.uva.nl)

UvA-DARE (Digital Academic Repository)

Joop den Uyl 1919-1987 : dromer en doordouwer

Bleich, A.

Link to publication

Citation for published version (APA):Bleich, A. (2008). Joop den Uyl 1919-1987 : dromer en doordouwer Amsterdam: Uitgeverij Balans

General rightsIt is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of the author(s) and/or copyright holder(s),other than for strictly personal, individual use, unless the work is under an open content license (like Creative Commons).

Disclaimer/Complaints regulationsIf you believe that digital publication of certain material infringes any of your rights or (privacy) interests, please let the Library know, statingyour reasons. In case of a legitimate complaint, the Library will make the material inaccessible and/or remove it from the website. Please Askthe Library: http://uba.uva.nl/en/contact, or a letter to: Library of the University of Amsterdam, Secretariat, Singel 425, 1012 WP Amsterdam,The Netherlands. You will be contacted as soon as possible.

Download date: 17 Mar 2018

http://dare.uva.nl/personal/pure/en/publications/joop-den-uyl-19191987--dromer-en-doordouwer(4ae73f51-bf12-4173-9fb0-5e0e019d9c6d).html

Hoofdstuk 17

Moeilijke jaren

Met de roemloze ondergang van het tweede kabinet-Van Agt begint delaatste fase in het bestaan van JoopdenUyl.Hetwerden jarenwaarin hetde oud-premier in tal van opzichten niet meezat. Als oppositieleider inde Tweede Kamer moest hij het opnemen tegen een stabiele centrum-rechtse coalitie onder leiding van zijn vroegere discipel Ruud Lubbers,die zienderogen groeide in zijn ambt. In zijn eigen PvdA kreeg hij vakerdan hem lief was te horen dat het een goed idee zou zijn als hij plaatsmaakte voor een ander. En ook thuis was het niet steeds rozengeur enmaneschijn.Erwarenechterookblijkenvanwaardering,zoalshet liberamicorum

ter gelegenheidvanzijn vijfenzestigste verjaardagmetbijdragenvanuit-eenlopende persoonlijkheden als de Duitse oud-bondskanselier WillyBrandt, Den Uyls grote tegenspeler Hans Wiegel, de socialistische eco-noom JanTinbergen en de Vrij Nederland-redacteuren Joop vanTijn enMax vanWeezel.1 Reden tot grote voldoeningwas de toekenning van eeneredoctoraat in de economische wetenschappen door de Universiteitvan Amsterdam, begin 1985. ‘Het flauwe grapje dat ik eens ooit gemaaktheb over de doctorandus uit Buitenveldert gaat nu helemaal niet meerop!’ schreef DenUyls vroegere kwelgeest Dries vanAgt in een felicitatie-brief.2

Den Uyl zou zelf ongetwijfeld de nadruk eerder erop hebben gelegddat hij er tochmaar weer in slaagde de door het trauma van 1977 en hetrampkabinetje-VanAgt-twee uit balans geraakte PvdAbij elkaar te hou-den en naar electoraal herstel te leiden.Had het er bij de Provinciale Sta-ten, voorjaar 1982, nog naar uitgezien dat de PvdA zou worden wegge-vaagd, bij de vervroegdeKamerverkiezingen in september 1982warendesocialisten weer volop aanwezig. Met 47 zetels boekten ze zelfs nog eenwinst van drie vergeleken bij het jaar ervoor. Het waren D66, dat elf van

429

Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 429

zijn zeventien zetels verloor, en in mindere mate het cda die het gelagmoestenbetalenvoorhetmisluktekabinet.DatdePvdAalsgrootstepar-tij haar winst zou kunnen verzilveren in – o hardnekkige droom – eentweede kabinet-DenUyl, zat er echter absoluut niet in.cda enPvdAwa-ren grondig op elkaar uitgekeken, het meningsverschil over plaatsingvankruisrakettenwasonoverkomelijk.Bovendienwarende liberalendegrotewinnaarvandezeverkiezingen,aangevoerddoorWiegelsopvolger,de jeugdigebelofteEdNijpels,kregenzij er tienzetelsbij.In 1986 tradDenUylvoorde laatstekeerals lijsttrekkeropenweerhad

hij pech.Met 52 zetels behaalde de PvdA een uitstekend resultaat, het opéénnabesteuithaarhele geschiedenis – in 1977warenhet 53 zetels.Maarhetcdadat campagne voerdemet de leuze:‘Laat Lubbers zijn karwei af-maken’, deedhetnogbeter enwerdmet 54 zetelsweerdegrootste.Het lagvoordehanddat Lubbers,die in zijn stijl vanopereren – zichoveralmeebemoeien,met alle collega’s ‘meedenken’ – het nodige vanDenUyl hadovergenomen, zijn coalitie met de vvd zou voortzetten. Dus stondenDen Uyl en de PvdA buitenspel, een geval van ‘overwinningsnederlaag’,zoalsdeverkiezingsuitslagvoordesocialistenbekendkwamtestaan.Op veel erkentelijkheid voor het op zichzelf fraaie resultaat hoefde

DenUyl zeker in de top van zijn partij niet te rekenen.Daar leefde bij ve-len al geruime tijd de overtuiging dat de man zelf inmiddels het voor-naamste obstakel was geworden dat de PvdA verhinderde om weer tekunnen regeren. In zekere zin was dat waar. Den Uyl was het boegbeeldgeworden van een politieke stijl en cultuur die in de eerste helft van dejaren tachtig aanwer≈racht engeloofwaardigheidbegon in teboeten.Inzijn Paradiso-rede had hij al aangegeven uit welke hoek de nieuwe neo-liberalewindkwam.‘Vernieuwing’werdnietmeergeassocieerdmetpolarisatie,hetophet

scherp van de snede uitvechten van politieke tegenstellingen,maarmeteen pragmatische ‘no nonsense’-aanpak. Bij ‘hervorming’ werd veeleergedacht aan aanpassingen inde verzorgingsstaat enhet stelsel van socia-le zekerheiddanaanhetdemocratiserenvandeonderneming.VoorDenUylalsmensenpoliticuswasheteenwrangeparadoxdathij,diezichmetbehoorlijkwatmoeitehadontwikkeldvankundigencreatiefbestuurdertot strijdbare volkstribuun, nu werd bekritiseerd door dezelfde mensendie hem in hunNieuwLinks-tijd dit pad nadrukkelijk hadden aanbevo-len. De bocht terug naar een meer traditionele manier van politiek be-drijven,metmeer aandacht voorhet bestuurlijke enhet compromisdan

430


voor het perspectief opmaatschappelijke hervorming,konofwildeDenUyl niet maken. En dus, vonden sommige prominente partijgenoten,moesthijmaarweg.De aandrang opDenUyl om in elk geval af te zien van eenministers-

post begon, zoals we in het vorige hoofdstuk zagen, al ten tijde vanVanAgt-ii. Gezien de gegroeide incompatibilité d’humeur tussen de tweehoofdrolspelers was daar ook veel voor te zeggen. In het cda koesterdede rechtervleugel een grote tegenzin tegen regeren met de PvdA, terwijlfiguren als Lubbers en Jan de Koning niet afwijzend stonden tegenovereen coalitie van centrum-links, maar wel moeite met Den Uyl hadden.Lubbers haddat tijdens de formatie van 1981 aanDenUyl persoonlijk la-ten weten. In mei 1982, een paar dagen voordat het tweede kabinet-VanAgt definitief strandde,benaderde Jan deKoning Jos vanKemenade ver-trouwelijk met de vraag of het niet mogelijk zou zijn dat hij,Van Keme-nade,DenUylopSocialeZakenzouvervangen.VanKemenade,diede rolvanBrutusniet ambieerde,antwoorddedathij daarniet over ging endatzoietshoedanookalleendenkbaarwasalsookVanAgt zou terugtreden.3

Waarnadezeproe∫allon inhetnietsverdween.Maar inde verwarring enpaniekdie indePvdAheerstennade ramp-

zalige Statenverkiezingen en de daaropvolgende val van het kabinetkwam het idee om Den Uyl te oêren opnieuw krachtig naar voren. Defrustratie van de overige PvdA-ministers over het ontijdige einde vanhunministeriële loopbaan kwam in volle hevigheid naar buiten tijdenseengedenkwaardigebijeenkomstophetdoorMarcel vanDambeheerdedepartement vanVolkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening (voro) op19 mei, een week na de val van het kabinet. Aanwezig waren alle PvdA-ministersen fractievoorzitterMeijer.De bijeenkomst begon met een voorstel van Wim Meijer om na te

gaanofeen interim-kabinetmetdevvdmogelijk zouzijndatalleenver-kiezingenzouvoorbereiden.DenUyl veegdedat ideevan tafel omdathetvolgenshem‘kiezersbedrog’zouzijnentot‘optimaleverwarring’zou lei-den.DaaropgingEdvanThijn,dieDenUyl tot opdatmoment altijdhadgesteund, voluit in het oênsief. ‘Wat voor perspectief heb je de partij tebieden?’beethijdeoudevoormantoe.‘Als jij lijstaanvoerderwordt,bete-kentdat automatischoppositie,wantDenUyl enVanAgt gaat nietmeer.’‘Als ik lijsttrekker ben’, wierp Den Uyl tegen, ‘word ik òf premier (kleinekans), of ik ben geen kandidaat voor het kabinet.’ Deze verstandige ge-dachte, die beter een jaar tevoren had kunnen opkomen, was nu echter

431


bij langenaniet afdoendeomdegemoederen tot bedaren te brengen.EdvanThijn noemde het ‘(...) onvoorstelbaar dat je hebt toegelaten dat we(...) naar nieuwe verkiezingen zijn toegegaan, (...) je wordt bejubeld,maar je hebt geen gezag, bij links niet en bij rechts niet, je bent machte-loos’.VanThijn enMarcel vanDamverwetenDenUyl vervolgens dat hijzich op sleeptouw had laten nemen door voorzitter Max van den Berg,die van het kabinet af wilde en dus ook niet wilde dat de breuk werd ge-lijmd.Daarop bracht Den Uyl het heikele punt van de opvolging ter sprake

en ging in het tegenoênsief: ‘Jullie willen dus horen over de opvolging;1.voorkeurWimKok;2.als ikhetnietdoe,rotzooi.’Metdat laatstedoeldeDen Uyl op het feit dat ‘kroonprins’André van der Louw op grote weer-stand stuitte bij de linkervleugel van de PvdA. Van der Louw was doorvrienden uit het vroegere Nieuw Links (WimMeijer, Bram Peper) over-gehaald om in het kabinet-Van Agt-ii te gaan zitten om zo te wordenklaargestoomd tot opvolger van Den Uyl. Van der Louw was in Rotter-dameen capabele enpopulaire burgemeester geweest,daarover bestondgeen verschil van mening.Maar als minister voor Cultuur, Recreatie enMaatschappelijkWerk was hij niet uit de verf gekomen.Wel had hij op-schudding verwektmet een voorstel om jonge werklozen te verplichtentot het verrichten van gemeenschapstaken (bijvoorbeeld bij de vuilnis-ophaal- of plantsoenendienst), op straê van verlies van uitkering. Devroegere kampioen van de ‘kommunikaatsie’ leek bekeerd tot een ‘niet-lullen-maar-poetsen’-houdingdiebuitenRotterdamslechtvielbijdeei-gen partijgenoten. Den Uyl hadVan der Louw intellectueel altijd al watonderdemaatgevondenenzaghembeslistnietals zijnopvolger.Daar dachten demeeste andere aanwezigen opvoro echter heel an-

ders over.Marcel vanDam en Ed vanThijn eisten dat DenUyl ter plekkeeen opvolger zou aanwijzen en de partij voor het blok zou zetten. ‘Wijmaken dat uit, wij besluiten dat hier, jij moet je opvolging vaststellen,dan is er geenkeusvoordepartij.’DenUyl:‘Zeggen jullie danmaarhoe jeerover denkt.’Van Dam: ‘Ik ben voor André, wer≈racht.’Meijer: ‘André.Jij geeft geen leiding en de partij heeft ons uit het kabinet gejaagd.’VanThijn:‘Per saldo voorAndré.’Vander Stoel:‘Kok kanniet,dan tochmaarAndré.’Demening vanVan Kemenade wordt in de notulen die Den Uylvandebijeenkomstmaakteniet vermeld,maarnaar eigenzeggenwashijmet Den Uyl de enige die zich voor Kok uitsprak. André van der Louwdrong er bij DenUyl op aan dat die ook een ‘voorkeur voormij’ zou uit-

432


spreken.‘Ik ganiet indeKamer’,voegdehij er enpassant aan toe enkreegdaarover prompt ruzie metWim Meijer die bezwoer: ‘De plaats van depolitiek leider van de partij is in de Kamer.’‘Dan heb je niets van politiekbegrepen’,sneerdeVanderLouw.Den Uyl zegde toe dat hij zich zou beraden en zei verder dat hij met

Kokwilde gaan praten.WimKokhad de fnv beloofd dat hij tot 1985 aanzoublijven als voorzitter.Een andere complicatie rondomeventuele op-volging door Kokwas dat nogal wat oud-bewindslieden en leden van defractiebezwaar tegenhemhaddenvanwegehet conflict tussenvakbewe-ging enDenUyl overdeZiektewet.Marcel vanDam,nog steedsdiezelfdenacht, over de vakbeweging: ‘Verrajers zijn het allemaal.’Als Kok kwam‘weet ik niet of ik niet uit de partij stap’. NadatVan der Louw nog enkelekeren had opgemerkt: ‘Ik laatme niet in de rechtse hoek stoppen’, en ‘alshet zomoet, stap ik in de auto en is het voor mij afgelopen’, verlieten departijgenoot-ministers bij het krieken van de ochtend de vergaderzaal.Den Uyl noteerde nog snel zijn conclusies, die ditmaal vier punten be-sloegen: ‘1. club van zichzelf vervuld, niet van de toekomst van de partij;2.Van der Louw: ponteneurderig, ouderwets, van zichzelf geobsedeerd;3.geenvertrouwenmeer inDenUyl; 4.volstrektenegatie vanelkedemo-cratischespelregel:“Wijmakenhetuit.”’4

De volgende ochtend ging DenUyl bij Max van den Berg langs om tepolsen hoe die er tegenover stond als hij zou terugtreden.Van den Berg:‘Ik wil niet zeggen dat het idee hemaansprak,maar hij dacht:misschienis mijn tijd geweest. Hij maakte de indruk dat hij toch wel overdonderdwasdoordegeweldigedrukdie zeophemuitoefendenomvoorAndré tekiezen. Bovendien was hij natuurlijk ook teleurgesteld door de val vandat kabinet en had hij het gevoel dat dat tweede kabinet van hem er nietzou komen. Mijn reactie was volkomen spontaan: geen sprake van! Ikvondhet gewoonbuitendeordedat eenaantal oud-ministers es eventjeszouden vertellen hoe het verdermoestmet de partij en wie DenUyl zouopvolgen. Ik vondhet ook kortzichtig;wehadden gebrokenop eenpunt– koopkrachtbehoud voor de minima – dat voor onze achterban her-kenbaar was, en op zo’n moment Den Uyl wegzetten, dan moest je welgek zijn. Dus ik zei: “Joop, met jou gaan we de verkiezingen winnen!Daarnazienwewelweer,ikdachtdatweheterovereenszijndatWimKokeen hele goeie kandidaat is om jou op te volgen,maar dat is niet iets watnu speelt.”Nou, binnen een uur was hij helemaal opgeleefd en had zichdie redenering volkomen eigen gemaakt. Ik heb er nooit spijt van gehad,

433


bij de verkiezingen zijn we opgekrabbeld, de oppositieperiode daarnaging goed, de verkiezingen van 1986 ook, we hebben Kok weten te win-nen voor de opvolging...Vanaf die ochtend hadden Joop en ik een echtevertrouwensrelatie,hijwistdathij eropkonvertrouwendat ikhemnooitzou latenvallen,omdat ikbeseftedathij nog steeds vangrotewaardewasvoordepartij.’5

Nog diezelfdemiddag kwam de PvdA-fractie bijeen in aanwezigheidvan de afgetreden ministers en Van den Berg. Den Uyl werd unaniemtot fractievoorzitter en kandidaat-lijsttrekker gekozen. Over wat er deavond tevoren was voorgevallen, werd met geen woord gerept.Van Ke-menade:‘Ja,watmoet je?Wewildenonzemeningnogwel inkleinekringduidelijkmaken,maaromdegrote leidernouvoorhet front vande frac-tie aan het kruis te nagelen, dat vonden we veel te ver gaan. Het zou bo-vendien zeker zijn uitgelekt en dan had je de poppen aan het dansen ge-had.Maarhetbelangrijkstewas:ookal vondenwedathet genoegwasge-weest – en het was moeilijk om dat tegen hem te zeggen –, we bleventochallemaalkinderenvanDenUyl.’6

Ed van Thijn voelde achteraf sterke gêne over de poging tot ‘vader-moord’.‘Hetwas geenverheêndeavond.’7Hij praattehet al eenpaarda-gen later uit met Den Uyl. Hij was teleurgesteld dat Den Uyl niet serieusstreefde naar reconstructie van het kabinet en zag op tegen ‘weer driemaanden sappelen’ voor de verkiezingscampagne.‘Vandaar de felheid.’8

DebotsingsterkteVanThijn inhetverlangenomdeHaagsepolitiekeare-na te verlaten.Hij stelde zich, evenalsVanKemenade,kandidaat voor hetburgemeesterschap vanAmsterdam enwas dolblijmet zijn benoeming.OokDenUyl enVander Stoel haddenmeteenna‘de langenacht’eenver-zoenend gesprek.HetmoetDenUyl erg hebben geraakt dat zelfsVanderStoel zichdienacht voorAndrévanderLouwuitsprak,de andere aanwe-zigenbijdatgesprekmemoreerdendatookallemaal:‘ZelfsVanderStoel.’Twee dagen later verzekerde ‘Max’ zijn jarenlange politiekemetgezel: ‘Jijmoet niet als zondebok fungeren.’9 Ook Van der Stoel hield het in DenHaagwel voor gezien enwas blijmet de benoeming tot ambassadeur bijdeVerenigdeNaties.VanDenUylsopstandige‘zonen’wasWimMeijerdegenemethetdui-

delijkstepolitiekemotief.HijhaderkritiekopdatDenUylhetdebatoverde toekomst van de verzorgingsstaat uit de weg ging.Meijer: ‘Je kon be-gin jaren tachtig zien aankomen dat het stelsel van sociale zekerheid inde bestaande vorm niet meer houdbaar was. Wij hadden het initiatief

434


moeten nemen om leiding te geven aan het debat daarover in plaats vandat aan rechts over te laten.’Meijerwas bovendien een vriend en bewon-deraar vanAndré vander Louw.‘Mijn stellingwas: als jewilt datAndré jeopvolgt,moet dat nu. Dit is het moment. Ik heb het altijd zeer betreurddat hij diewisseling toenniet heeft doorgezet.Maar ja,hij zagdat anders.Hij heeft zich toen voorzien van de steun vanMax van den Berg enmetvereendekrachtenhebbenzehetweten tevoorkomen.’Desondanks‘waser geen spanning tussen ons, althans geen echte spanning, we kondenhet ook uitpraten en eerlijk zijn tegenover elkaar. Hij wist dat ik niet opz’nplekuitwas.Ikmochthemgraagendatwaswederzijds.’10

Voor André van der Louw liep de poging de opvolging te forcerentragisch af.Hij had het in Rotterdam zeer naar zijn zin gehad enwas on-der druk van zijn oude Nieuw Links-vrienden en de partijtop naar DenHaag gekomenomminister teworden inhet ongelukzalige kabinet-VanAgt-ii.Hij voeldezich inDenHaagenopzijnministerieniet thuis enhadal spoedig spijt.Van Kemenade: ‘Hij heeft negenmaanden zitten zeurendat hij de verkeerde beslissing had genomen.’11 Nadat de poging omDenUyl te pressen hem tot zijn opvolger te kiezen jammerlijk was mislukt,gingVanderLouwmet grote tegenzindeTweedeKamer in.Hijwas er ergongelukkig en wilde zo vlug mogelijk weg. Een functie als commissarisvan deKoningin inDrenthe ging aanhemvoorbij.Wel konhij even latervoorzitter worden van de Rijnmondraad. Maar die raad werd niet langdaarna opgeheven, met instemming van Van der Louws opvolger alsburgemeester van Rotterdam, zijn vriend Bram Peper. Het stemde Vander Louw bitter en met zijn loopbaan in de politiek was het voorgoedvoorbij.Terwijl andere vooraanstaande sociaal-democraten, ontmoedigd

doordat zichweereenwaarschijnlijk langeoppositieperiodeaankondig-de,opzoekwarennaar anderewerkzaamheden,wilde JoopdenUylnietslieverdandoorgaan.De innerlijkeovertuigingdathij partij en landdoorde woestijn van een vrij vruchteloze oppositie naar het beloofde tweedekabinet-DenUylmoest zien te leiden,moet sterk zijngeweest.Hetwarennamelijk niet alleen de vroegere collega-ministers die op zijn aftredenhadden aangedrongen. Ook partijgenoten die evident niet door eigeneerzucht of teleurstellingwerden geleid, adviseerdenhemeen stap terugtedoen.PartijbestuurslidFelixRottenbergbijvoorbeeld,zijnoud-staats-secretarissen IenDales enHedy d’Ancona, zijn adviseurHermanTjeenkWillink. Rottenberg: ‘Hij was teleurgesteld, toen hij dat vanmij hoorde,

435


zomer 1982,al liethijdatniet zoergblijken.’Rottenbergwisthetdilemmawaarvoor de PvdA stond mooi te verwoorden. ‘Het was voor iedereenmoeilijk de positie van Den Uyl ter discussie te stellen. Dat kwam nietdoordat we tegen hem opkeken als regent, want hij was geen regent. Hijstond juist voor eenmentaliteit die je niet zomakkelijk kon enwilde los-laten.Tegelijkertijd verminderde zijn greep op de richtingwaarin de po-litiekzichontwikkelde.Hijwas inwezen inballingschap,speeldenogeensymbolische rol,dieookaansprak,maar je voelde:dit is de toekomstnietmeer.’12

‘Ikdacht:watheb jeeraanomweer indieKamer tegaanzitten?!’Grinnikend memoreerde Hedy d’Ancona dat Den Uyl ‘Ien en mij

vroegof hij doormoest gaan.Allebei hebbenwedrie kwartier tegenhemaan zitten praten:“Joop,doe het niet,houd ermee op!”Hij bedankte onsvoor het advies. En het eerste wat we daarnaweer van hemhoordenwasdat hij stralend vertelde dat hij nog een keer lijsttrekker werd.’ Machts-wellust was dat volgens haar niet, ‘hij was totaal geen haan. Al hechtenmensen natuurlijk aanmacht, dat is verslavend.Het ellenlange applausdathijkreegoppartijcongressen! Ikhebweleens tegenhemgezegddat ikdat niet goed voor z’n karakter vond. Daar moest hij dan om lachen,maarhij genootwel vandat applaus.Ofdathij op straatwerdaangespro-ken:“Jopie!”,datvondhijook leuk.’13

Behalve het verlangen om nog één keer minister-president van Ne-derland te zijn, een zeker gevoel van onmisbaarheid (‘Als ik nu wegga,splijt de partij’,14 vertrouwde hij TjeenkWillink toe) en een grote liefdevoor het politieke handwerk, speelden nog twee elementen een rol bijDenUylsaanblijven.Teneerstedeozomenselijkeangstvoorde leegtedieleek op te doemen na een leven van keihard werken voor de publiekezaak. Achterover leunen in de comfortabele positie van gewezen staats-manwas een rol die hem totaal niet trok.‘Je hebt van die clubs van oud-premiers die één à twee keer per jaar bijeenkomen (...), daar zit Schmidtbij, Kissinger,Trudeau. (...) Ik laatme daar niet bij indelen’, betoogde hijtegenover Vrij Nederland. ‘Ik houd niet van die sfeer van mensen diemacht gehad hebben (...), ik word ook niet gelokt door het vooruitzichtlangs de zijlijn commentaar te leveren. Je kunt in commissie zus of zo,maarwaaromzoujedanniet lieverzelf actiefblijven?’15

Als laatste factor was er de vaste wil om het roer pas uit handen tegeven als hij zijn partij in vertrouwde handen kon achterlaten. TjeenkWillink probeerde een paar keer omDenUyl dat uit het hoofd te praten.

436


‘Het enige wat je kunt doen’, verzekerde hij zijn politieke mentor, ‘is zelfhet moment kiezen dat je wilt vertrekken. Een kunstenaar heeft geenopvolger. Je kunt niet bepalen wie je opvolger wordt.’16 Maar daar bleekTjeenkWillinkzich in tevergissen.DenUylwist doorwiehij, als hetmoment eenmaal daar zou zijn,wil-

de worden opgevolgd. DoorWim Kok. Ed van Thijn: ‘Ik wist al lang datKokdebeoogdeopvolgerwas.Eind jaren zeventig al.Dat stondvoorDenUyl absoluut vast.Dat heeft hij ook een keer tegenme gezegd tijdens eenvande vele autoritten. Ikmagdanookbekendstaan als een vanDenUylskroonprinsen,maar zelf heb ik dat nooit gedacht. Ik hebmezelf altijd alstypisch de tweede man beschouwd. Die soberheid en degelijkheid vanKok,die sprakenDenUyl erg aan.’17De econoomVictorHalberstadt,vas-te gast opbrainstormavondenopWeldam,meende zich eveneens teher-innerendatKokal inde jarenzeventigbijDenUyl alspotentiëleopvolgerin beeld was. En last but not least verklaarde dochter Saskia: ‘Mijn vaderheeft altijdWimKokalsz’nopvolgergezien.’18

Kok en Den Uyl waren geen intimi, hun onderlinge verhouding waszakelijk,maarwerdwel gekenmerkt doorwaardering en begrip.Ze had-den elkaar begin jaren zeventig leren kennen, hadden ten tijde van hetkabinet-DenUyl veelmet elkaar overlegd,ook informeel, en het contactwasnadie tijd altijd stabiel gebleven.DatKokdeaanvallenuit vakbonds-hoek op de door het kabinet-VanAgt/DenUyl beoogde versobering vande Ziektewet niet wist te temperen, ervoer Den Uyl als spijtig, maar hijhad ook oog voor de lastige positie waarin de fnv-voorzitter verkeerdeennamhemdekritieknietkwalijk.Aangezien Den Uyl een duidelijke voorkeur had voor Kok als opvol-

ger en die keus kon rekenen op instemming bij het partijbestuur en bijkader enachterbanvandePvdA, is de vraagopzijnplaatswaaromerdanzulke ingewikkelde manoeuvres zijn uitgevoerd rond Den Uyl en zijn‘kroonprinsen’.Daar zijneenpaar redenenvooraan tegeven.Omtebeginnen lagKok

in 1982, zoals gezegd,niet goed bij de PvdA-oud-ministers en tal vanKa-merleden vanwege de botsing over de Ziektewet. Dat werd er niet beterop toen de fnv-voorzitter in de herfst van dat jaar meewerkte aan eensociaal akkoordmet werkgevers en kabinet waardoor het draagvlak on-der het pas aangetreden kabinet-Lubbers werd versterkt. Kok zei daar-over later:‘DatAkkoordvanWassenaarwashardnodig,geziendedeplo-rabele staat vandeeconomie endewerkgelegenheid. Ik erkenweldathet

437


er beter nog een paar jaar eerder had kunnen komen.’19 Het akkoordmaakte het voor de PvdA echter lastiger omoppositie te voeren,hetgeendoorsommigendaarals‘verraad’werdbeschouwd.Vanuit dezelfde kring van PvdA-politici die weinig voor Kok als op-

volger voelden, werd druk op Den Uyl uitgeoefend om aan te kondigendathij binnenafzienbare tijd zouvertrekkenenzijnvoorkeuruit te spre-ken voor een nieuwe aanvoerder. Kok had begrijpelijkerwijs geen be-hoefte omonderwerp tewordenvan een strijd omzijnpersoon en steldezich dus uitermate terughoudend op, waarbij hij zich kon beroepen opzijn toezegging tot 1985 bij de fnv te blijven. In deze context kwamDenUyl tot het uitvoeren van allerlei ingewikkelde (schijn)bewegingen, dienogondoorzichtigerwerdendoor periodiek optredende echte aarzelingendoorDenUylsneigingzichniet indekaart te latenkijkenenzichdus –indewoordenvanKok – nogal‘omfloerst’20uit tedrukken.Max van den Berg die zeer vóór Kokwas,‘een keurigemiddle-of-the-

road sociaal-democraat’, bevestigde dat Den Uyl niet erg duidelijk was.‘Joopzond inde richtingvanKokdrievage signalenuit: één:“Wehebbenjenodig”; twee:“Ikbenaande leiding,maardatwilniet zeggendathet zoblijft”; drie: “Er zijn natuurlijk ook nog anderen en die hebben ook zohun voors en tegens.”Bij zo’n gesprek zat ik me dus aldoor af te vragen:hoe krijgen we voor elkaar dat Kok begrijpt dat we hemwillen? Daaromben ik ook nog een paar keer alleen bij Kok langs geweest.Overigens hadik nooit zo krachtig aanKokdurven vast te houden als ik heb gedaan, alsik niet had geweten dat dat ookdewens vanDenUylwas.Dat hadhijmetijdensdiegesprekken inhetApollohotelwelverteld.’21

Wim Kok was ervan op de hoogte dat Van den Berg hem als nieuwepartijleiderwilde.‘Diewas heel stellig, ja.Maar ik dacht:Maxkandatwelzeggen,maara)vindt Joopdatookenb) ishetdemeningvandehelepar-tij? Ik kanmeeen lang gesprekherinnerenmet Joop en eenpaar anderenbij ons thuis.Mijn vrouw,Rita, had er een poosje bijgezeten enwas naarbed gegaan.Tegen half twee kwam ik ooknaar bed. Ik zei tegenRita:“Wehebbendehele avond interessant gepraat,maar ik zou tochwel eswillenweten wat ze precies willen.”Waarop Rita zei: “Ik weet het heel goed, zewillen jou!”Dushet zegt ookwel iets overmij dat ik die geheimtaal blijk-baarnietkonduiden.’22

Met Kok voorlopig niet beschikbaar en Den Uyl onder druk om ietsover zijn opvolging aan te geven,ontspon zich een politieke soapwaarinDenUyls loyale steunpilaar Jos vanKemenadenolens volensdehoofdrol

438


kreeg. Inde zomer van 1982probeerdenpartijbestuur, fractie enDenUylVanKemenade te bewegenomals nummer twee opde lijst te gaan staan,achter Den Uyl. Hij zou dan, als Den Uyl tussentijds aftrad, fractievoor-zitter worden en, zo lag in de lijn der verwachting, de volgende lijsttrek-ker.Dé kroonprins kortom,of,ookdatwas denkbaar, een tussenpaus, inafwachting van Kok.Van Kemenade bedankte voor de eer. Hij had geenzin ‘gebruikt te worden omVan der Louw tegen te houden’, die in de zo-mer van 1982 nog niet definitief als kroonprins was afgeschreven, en hijwildeniet betrokken rakenbij een strijd omdeopvolging.Ook al‘omdatikmezelf geen lijsttrekker vind. Ik ben een bestuurder, geen politicus, ikbegeestergeenmassa’s,endatwaszeker indie tijdeenmust.’23

Zo eindigde de eerste aflevering van de soap. Jos van Kemenadewerdinformateur (de PvdA was immers de grootste partij geworden), maardie informatie mislukte, waarna Van Kemenade zijn hoop vestigde ophet burgemeesterschap vanAmsterdam.Maar op die post kwam, inmei1983, Ed vanThijn. In de zomer van dat jaar begon de tweede aflevering.Met eendringend appèl vanDenUyl opVanKemenade om toe te zeggendat hij hem zou opvolgen omdat hij, Den Uyl, nu echt binnenkort wegwilde.Van Kemenade sputterde tegen, hij twijfelde nog steeds of hij welwilde en kon,maar beloofde ten slotte om erover na te denken.Na langegesprekkenmet zijn vrouwAnny ging‘op 1 augustus, (...) opde campingvan Pontresina bij St.Moritz (...)’, de kogel door de kerk:Van Kemenadewasbereid,alsDenUyl aftrad enKokniet konofwilde opvolgen.Hijwil-de dan wel een belofte van steun voor zijn toekomstig lijsttrekkerschapvanhetpartijbestuurenMaxvandenBerg,wantalleenzozouereeneindkomenaanhet‘kroonprinsengedoe’.24

Eind augustus 1983 bleek echter datVan den Berg niet bereid was totzo’n toezegging en de beslissing aan het PvdA-congres wilde overlaten.Schokkender vondVan Kemenade het dat Den Uyl hem tijdens een ge-sprek inBuitenveldert in aanwezigheidvanVandenBergvertelde,dathijvoorlopig niet zou aftreden, dat Kok op termijn waarschijnlijk ook be-schikbaar was, en dat het beste was de besluitvorming aan het congresover te laten.Van Kemenade was ‘nogal verbijsterd’25 en trok zich terug,vast vanplanomnooitmeer kroonprins te zijn.Ookhet opwerpendoorDen Uyl van de gedachte datVan Kemenade en Kok samen als nummertweeendriezoudenoptreden – dezogeheten ticket – brachthieringeenverandering. Dan zou, vermoedde Van Kemenade, de strijd tussen devleugels in de partij alsnog doorgaan.Bovendienwas hij gekwetst:waar-

439


om had hij op aandringen van Den Uyl een hele zomer moeten naden-ken over de opvolging, om nu uit Den Uyls mond te horen dat het alle-maal tochniet zourgentwas?Hijwildehet liefstuitdeTweedeKameromeenwetenschappelijke functie teaanvaarden.Aflevering drie van de opvolgingssoap begon op 12 december in een

motel inAkersloot waar de eventueel gaande en heelmisschien komen-demanopverzoek vande eerstemet elkaar spraken.‘Daardeed Joopeendramatisch beroep opmij. Ikmoest het absoluut doen, vondhij.Hij zouompersoonlijke redenen in 1984 aftreden als fractievoorzitter,wilde datna het kerstreces bekendmaken en dan moest toch duidelijk zijn wiehemzouopvolgen.’26Dit gesprek volgdenegendagenna eenonderhoudtussen Den Uyl en Kok over de opvolging, waar laatstgenoemde in hetmidden had gelaten of hij in de nabije toekomst beschikbaar zou zijn.27

Van Kemenade liet zich niet meteen vermurwen, hij hield vast aan zijnverlangen naar een commitment van het partijbestuur,maar hij begonwelweeroverhet lijsttrekkerschapnatedenken.Het zou allemaal wat minder potsierlijk zijn geweest als althans een

van de twee klare wijn had geschonken, maar dat deden ze allebei niet.DenUyl zagVanKemenade als een goede reservekroonprins,die hij ach-ter dehandwildehebben ingevalKok tochniet zoukomenenhijzelf on-der druk van de fractietop en het thuisfront (daarover direct meer) zouopstappen.Alnaargelangde sterktevandiedrukende (on)duidelijkheidvanKokwerdDenUyls beroepopVanKemenademeer ofminder heftig.Op zijn beurt werdVan Kemenade heen enweer geslingerd tussen ener-zijds plichtsgevoel en ambitie en aan de andere kant onzekerheid enangst om als ‘tussenpaus’ tussen de wielen te raken. ‘Overtuig me alsje-blieft dat ik het echt moet doen’, was impliciet zijn dringende verzoek.Daartoe wasMax van den Berg, die consequent vasthield aan zijn voor-keur voor Kok – ook al omdat die onder het partijkader meer goodwillhad – helemaalnietbereidenJoopdenUylmaarhalf.IntussenbleefDenUylde eerstemaandenvan 1984bijVanKemenade

aandringen en bliesVan den Berg, onder druk van Den Uyl en van vice-fractievoorzitterWimMeijer, ferventvoorstandervanVanKemenade,deticket-gedachte nieuw leven in. Gedurende drie vergaderingenmetVanKemenade enhet dagelijks bestuur vandePvdA,de laatste op 5mei 1984,bleekVanKemenade temogen rekenen op steun als aankomend fractie-voorzitter en lijsttrekker,mits hij bereidwas openlijk te verklaren dat hijgraag zagdatWimKokook eenprominente rol indePvdAzougaan spe-

440


len. Maar dat wilde Van Kemenade niet, uit vrees dat er dan alsnog eenstrijd tussen hem en Kok kon ontstaan. De impasse werd niet doorbro-ken enVanKemenade trok zich definitief terug omkort daarop voorzit-ter van het college van bestuur van de Universiteit van Amsterdam teworden.Van Kemenade voelde zich door Den Uyl niet goed behandeldeneind 1984,begin 1985hadhij daarovernogeengeprikkelde correspon-dentie met hem.28 Daarna spraken ze elkaar bijna niet meer, al was VanKemenade uiteraard bij de erepromotie vanDenUyl en bezocht hij hemtoenhij ziekwasgeworden.‘Ikhebhemtoengeloof iknoggevraagdofhijhet een goed idee vond als ik burgemeester van Eindhoven zouworden,want dat speelde toen.Kan je nagaan hoe ik toch tegen dieman ben blij-ven opkijken.’29 Zelf kreeg Van Kemenade in de herfst van 1985, vlak naeen afscheidsfeestje van de PvdA-fractie waardoor het kroonprinsen-trauma weer bij hem boven kwam, hartklachten. Hij doorstond metgoedgevolgeenzwareoperatie.Met het aΩaken van Jos van Kemenade was het dieptepunt in de op-

volgingsstrijd gepasseerd.Nog éénnieuwekroonprins betradhet toneel,Marcel van Dam. Evenals Kok en in iets minderemateVanThijn was hijgezien bij het partijkader en hij gold als intelligent en een uitstekendespreker.Maar mensen die hem persoonlijk kenden, zoals zijn fractiege-noten, vondenVan Dam te ambititeus en niet bindend genoeg. ‘Marcelhad inde fractie absoluut geen aanhang’, aldusRelus ter Beek.‘Dat is nogeens pijnlijk bevestigd toen hij zich in die tijd kandidaat stelde voor hetfractiebureau – het bestuur vande fractie – enmaar zevenof acht stem-men kreeg.Dus die viel ook af.’30 OokVanDamverliet daarna deKamer;hijwerdVARA-voorzitter.Op vakantie in Frankrijk wasWim Kok, eind augustus 1984, ernstig

ziek geworden. Hij kreeg hersenvliesontsteking. Na zijn herstel zei deneuroloog tegenhemdat hij 25 procent kans had gehad opoverlijden eneveneens 25 procent kans op uitval van belangrijke (lichaams)functies.Kok:‘Vreselijk.Dat doet ietsmet je.Maar dankzij volledige rust ben ik injanuari 1985 helemaal genezen verklaard en kon ik langzaam weer aanhetwerk. Spoedig daarna heb ik de beslissing genomenombij de fnv testoppen. Ik voeldemeheen enweer geslingerd tussen aande ene kant dewens om het wat kalmer aan te gaan doen en aan de andere kant de wilom gewoon door te vliegen en mijn vleugels zelfs nog wat verder uit teslaan.’31Naflinkwataarzelen – er lageenverzoekvandePvdAinGronin-genomdaarburgemeester teworden – koosKokvoordevluchtnaarvo-

441


ren.Hij liet zich doorVan den Berg en Den Uyl eindelijk definitief over-halenomkandidaat te staanbij deKamerverkiezingen in 1986.Daarmeewas de gewenste opvolger in huis gehaald enmoest DenUyl serieus overeenafscheidgaannadenken.Hetbeeld vandePvdAenvanDenUyl zelfwerd indezeperiode inbe-

langrijke mate bepaald door de verwikkelingen rondom zijn eventueleopvolging.Dat betekende echter niet dat hij niet aan andere bezighedentoekwam.Zomaakte hij in zijn aantekeningenmelding van een interes-sante discussie die hij had gehad met de aan deWiardi Beckman Stich-ting verbonden socioloog Paul Kalma over diens kritiek ophet ‘geloof instaatsalmacht’ bij de sociaal-democraten.Verkorting van de arbeidstijd– een verlangen van de PvdA, bedoeld voor het bestrijden van de werk-loosheid en het bevorderen van vrouwenemancipatie – kon volgensKalma beter worden gerealiseerd door onderhandelingen tussen werk-gevers en werknemers dan door wetgeving. ‘De staat moet niet het mo-nopolie krijgen bij de maatschappijvernieuwing’, noteerde Den Uyl,‘arbeidsplaatsenovereenkomstenzijneenalternatief.’32

Meer tijd begonDenUyl ook te besteden aan zijn internationale ver-antwoordelijkheden als vicevoorzitter van de Socialistische Internatio-nale en voorzitter van de Federatie van Europese Socialisten (fes). Metzijn Duitse geestverwant Egon Bahr, de Amerikaan Cy Vance en de RusGeorgi Arbatov sprak hij over de dreigende nieuwe kernwapenwedloop.Die laatste vertelde hemover het ‘newpolitical thinking’van de pas aan-getreden Sovjetleider, Gorbatsjov.33 Graag en geregeld ging Den Uyl ookop reis,dikwijlsmet eenparlementaire delegatie.Bij zulke gelegenhedenwashij volgensRelus terBeekdie er alsbuitenlandwoordvoerder vaakbijwas, meestal zeer ontspannen en ook wel in voor een geintje. Ter Beek:‘Een keer in Roemenië, dat was trouwens eerder, begin jaren zeventig,waren we nogal in een jolige bui, we hadden een slokje op. Het stiktein Boekarest toen van de zwartwisselaars, die om de paar meter sissendop jeafkwamen:“Youwant tochangemoney?”Enfin,wij zieneengroep-je kennelijke toeristen, Den Uyl stapt erop af: “You want to change mo-ney?”Waarop iemanduit dat groepje zegt:“Ach,meneerDenUyl!”’Hal-verwegede jarentachtigwasTerBeekvoorzittervandegroep‘Parliamen-tarians for global action’, die zich inzette voor een moratorium opatoomproeven.‘DenUyl heeft nog eenkeer voorhenopgetreden inNewYork.’34 Daar verbleef hij in de herfst van 1986, vlak nadat hij het fractie-voorzitterschap dan toch echt aanWimKok had overgedragen een aan-

442


talmaandensamenmetLiesbeth.DeoudevriendschapmetMaxvanderStoel,die daar ambassadeur bij deVNwas,bloeideweer helemaal op.Opinitiatief van de socioloog Dick Pels gaf Den Uyl in oktober 1986 een le-zingopdebefaamdeuniversiteit vanHarvard,overhet thema‘A socialistapproach toEuropeanunity’.35 Die driemaanden indevswaren een vande laatstehoogtepunten.Met de vanouds door zowel hechte verbondenheid als heftige twist-

gesprekken gekenmerkte relatie van Joop en Liesbeth was het begin ja-ren tachtig niet florissant gesteld. De kinderen waren volwassen en dedeur uit, alleen Ariane woonde nog thuis, met haar vriend – later echt-genoot – Evert.Liesbeth herkende haar eigen dromen en frustraties in de ideeën van

de feministische beweging.Het feminisme sterkte haar in het gevoel dathet de allerhoogste tijd werd dat zij haar talenten kon gaan ontplooien.Zewas actief bij de RooieVrouwen en voor deDwazeMoeders inArgen-tinië, die actie voerden voor de terugkeer van hun door toedoen van dejunta verdwenen kinderen. Maar ze wilde meer, veel meer. Ze wildeschrijven, schrijfster worden, en was ervan overtuigd dat ze dat zonderJoopallanggeweest zouzijn.Verwijtenhadzehembij tijdenwijlealtijdalgemaakt.Maar geleidelijk aan kreeg haar onbehagen over het feit dat hijzich maatschappelijk veel méér had kunnen waarmaken dan zijzelf ietsbitters.Ze konooknietmeer tegen zijn snurken ’s nachts envroeg zich afof het haar beter zou vergaan als ze van hem zou scheiden.Dochter Bar-bara wilde in die tijd eens van haar weten of ze nog van hem hield. Datwist ze niet, gaf ze als antwoord.Kenmerkendwas weer wel dat Liesbethdat gesprekpromptaan Joopdoorvertelde,waarophij tegenzijndochterzei:‘Jehebteengoedgesprekgehadmetmamma,hè?’36

‘Liesbeth’, aldus haar vriendin Ageeth Scherphuis, ‘had geen goedbeeld van zichzelf. Ze was blind voor de mogelijkheid dat er misschiengeen groot schrijfster in haar school. Ze wilde tijd om iets te doenwat zehelemaal niet zo goed kon, namelijk schrijven. Ze wilde daar afsprakenovermakenmet Joopenklaagde tegelijkertijddat ermethemnietsviel afte spreken.’37 Gesprekken in familiekring leverden op dat hij beloofdeper weekminstens twintig uur thuis te zullen zijn. Ze zouden ookmeersamen gaan doen, dingen waarvan ze allebei hielden, zoals samen naartoneel en concerten of spelletjes als kaarten en scrabble. De belofte ommeer thuis te zijn en tijd vrij te maken voor zijn privéleven, leidde ertoedat hij zich eind 1983 vast voornam snel terug te treden ten gunste van

443


VanKemenade, een voornemendatweerminder urgentwerd naarmatede toestand thuis zich wat stabiliseerde. Liesbeth ging korte verhalenschrijven, haar eerste bundel, Ik ben wel gek, maar niet goed,38 kwam in1987 uit, Joopwas er trots op.Het ‘team-DenUyl’ bleef in stand ondanksalhetgetouwtrek.Op hun omgeving maakten Joops pogingen het Liesbeth meer naar

de zin te maken een wat geforceerde indruk. Als ze meeging op reis wasJoop volgens Relus ter Beek ‘niet te pruimen. Hij ging schichtig gedragvertonen, vroeg met een bijna smekende blik om haar goedkeuring.’39

Ook Hedy d’Ancona vond het een ‘typische verhouding. Die lijstenmetafspraken wat hij allemaal met haar zou doen, waar hij zich dan nooitaan hield.Hij was,denk ik, een beetje bang voor haar.’40 Felix Rottenbergwerd in 1985 uitgenodigd voor een serie gesprekken bij Den Uyl thuis,waarbij oudebekendenalsTheoQuené enHedyd’Anconaaanwezigwa-ren. Ook hem viel de actieve rol van Liesbeth op. ‘Hij gaf haar steeds hetwoord,jezagdathijnaarstigbezigwasLiesbetherbij tehouden.’41

‘Ze hadden afgesproken meer tijd voor elkaar te maken,’ aldus zoonRogier.‘Als ik eerlijkben,kwamdat af en toewat gekunsteldover. Jemoetdannatuurlijkookweerdedingenontdekkendie jemet elkaardeelt.Zo-als bridgen, dat heb ik toen ookwelmet hen gedaan.Dat was geestig, alsze dan over elkaar heen gingen bieden, dan had zij weer de pest in of an-dersom. Het was even zoeken naar een nieuw evenwicht.’42 ‘Was ’t eengoed huwelijk?’ Zoon Martijn vond het lastig die vraag met ja of nee tebeantwoorden.‘Als je het huwelijk primair ziet als een partnerschap omsamendoelen te bereiken,was het goed en productief.Ze hebben sameneen stel kinderen grootgebracht die hunweg in het levenhebben gevon-den. M’n moeder was een belangrijke adviseur van m’n vader, had eenhelder oordeel over personen, al was ze soms – bij Van Agt en Aantjes –naar mijn idee wat te absoluut. Maar als je het huwelijk ziet als een ro-mantisch ideaal, als permanente vervulling van sociale behoeftes, danwas het, denk ik, moeizaam, matigjes en vaak conflictueus. Het is ergjammer dat ze ziek zijn geworden en jong overleden,want ze deden nogaltijd veel met elkaar en ik kan me best voorstellen dat er een prettigeromganguitwasvoortgekomen.’43

JoopenLiesbethwarenvanaf zijnvijfenzestigste samenmetSaskia enhaarTheo op zoek geweest naar een tweede huis in Frankrijk.De familiekwamvoor die tijd al wel bijeen voor dewintersport in een huisje aan deFrans/Zwitserse grens.Maar ze zochten, vertelde Saskia, iets ‘wat alle sei-

444


zoenen kon worden gebruikt, voor de wintersport,maar ookmet waterin de buurt voor in de zomer.We zijn een paar jaar aan het zoeken ge-weest, dangingenwemet z’n vierenkijken.De enekeer keurdenTheo enik het af, de andere keer deden zij dat.Uiteindelijk werd het een huis aandevoet vandeChartreuse.In juni 1987wasdeoverdracht,wij zijn ermet-een met m’n vader naar toe gegaan.M’nmoeder was haar boek aan hetschrijven,dusdiekwamwat later.’44

Saskia had van jongs af aan veel in huis gedaan en dat was ook zo ge-bleven. Als haar moeder ziek was, zorgde ze voor Ariane toen die nogklein was.Vanaf hetmoment dat haar vader ziek was geworden, deed zede boekhouding.Haar relatiemet haar vaderwerdmet de jaren hechter.‘Ik herinnermehele intense gesprekken.Over de zelfmoord van iemanddie ik goed kende. Ikweet nog hoe verbaasd hij was dat je daar boos overkon zijn, niet alleen treurig.Over de oorlog hebbenwe gepraat, die is al-tijd heel belangrijk gebleven in wat hem dreef. In de jaren tachtig heeftzijn jeugdliefdeEllyHartzemaeeneindaanhaar levengemaakt,dathak-te er ook bij hem in, daar hadden we ’t over. Die gesprekken waren be-langrijkvoorme,omdathetonsheeldichtbij elkaarbracht.’45

Ook oude vrienden vergatDenUyl niet.Het konmakkelijk gebeurendat hij ze geruime tijd niet sprak. Jaren zelfs. Ineens was hij er dan weer.Zoals op de verjaardag van Martha Cohen, in juni 1986. Cohen, die on-dergedoken was geweest op de Plantage Muidergracht, gaf een verjaar-dagsfeestje in Amstelveen. ‘M’n moeder vond het heerlijk dat Joop enLiesbeth waren gekomen’,wist haar dochter, Ri≈aDiatlowicki. ‘Dat wasecht een uitzondering, dat ze met z’n tweeën kwamen. Ik heb nog metJoop zitten kletsen op een kruk aan de bar, ik keek naar z’n gezicht, hijhad iets sombers.Hun aanwezigheid was somber, teer, alsof er een don-kere wolk boven dreef.’46 Martha’s broer Harry Cohen, die bij de voorlo-per vandeeu in Brussel had gewerkt,was er,MiloAnstadt,‘tante’Marie-tjeGruenbergenookMilo’s ex-vrouwLidymethaarmanArnoldDallin-ga. Lidy had Joop den Uyl in 1962 voor het laatst gezien bij de reünie bijacteur Rob deVries.Terwijl hij met Harry Cohen stond te praten, liep zeop hem af.‘Dag Joop’, zei ze,‘je zultmewel nietmeer kennen, ik jouwel,want ik heb je op de televisie kunnen volgen.’Ze stelde zich voor: ‘Ik benLidy.’Volgens Lidy Dallinga ‘verbleekte hij, alsof hij door de bliksemwasgetroên.Hij stapte vandat podiumaf,begonverstoord rond te ijsberenengingnaast eenof andere tafelmet slaatjes staan’.Hijwas,zovalthieruitop temaken, niet blij om deze jeugdliefde terug te zien. Zij dacht dat hij

445


misschien zo reageerde omdat zij voor iets uit het verleden stond ‘dathij niet helemaal waar wilde hebben. Omdat het een bepaalde levens-houding vertegenwoordigde die hij a≈eurde.’47 In elk geval wist hij datLiesbeth dat deed. De omgang met zijn oude vriendVictor HalberstadtmoestDenUyl,nadatHalberstadtwas gescheiden,minofmeer clandes-tien voortzetten.Aan de enigemalen hertrouwde Ed vanThijn had Lies-bethevenminhaarhartverpand.

In juli 1986 was het zover. Het lang verbeide en gevreesde moment brakaan dat Joop denUyl de leiding van de PvdA-fractie overdroeg aanWimKok. ‘Hij vond het moeilijk, natuurlijk vond hij ’t moeilijk’, aldus Maxvan den Berg.‘Maar we hadden al voor de verkiezingen, openlijk, op hetcongres,vastgelegddat Joop tengunstevanKokzou terugtredenalsLub-bersmet devvd zou doorregeren.’ Zelf kondigdeVan den Berg ook zijnaftreden als voorzitter aan.‘De donderdag na de verkiezingen heb ikmebijbeideveldherenafgemeld.En inseptemberben ikvertrokken.’48

WimMeijer hadhet idee datDenUyl nogwel fractieleider hadwillenblijven.‘Ikhebmeegemaakt datwekort nade verkiezingenmet eenklei-ne groep uit de fractieleiding bijeen waren. Joop was fractievoorzitter,Wim Kok moest het overnemen. Daar heeft Joop toen geopperd of hetwel verstandig was om het op dat moment over te dragen. Of het voorWim niet beter was om eerst nog een jaartje mee te lopen.Wim was ingrote opwinding, die dacht: ben ik daarvoor overgekomen, om dieboodschap aan te horen?’49 Dat laatste herinnerdeWimKok zich niet zoscherp.Hemstondveeleer bij dat hij zelf ietwat gemengde gevoelens hadover het meteen op zich nemen van alle verantwoordelijkheid, al dachthij wel dat het verstandigwas.Kok:‘De verkiezingen zijn inmei geweest,de installatie van de nieuwe Tweede Kamer op 3 juni en vanaf dat mo-ment heeft het nog zes weken geduurd. Ik dacht omdat Den Uyl de for-mulehanteerdedatdeoverdrachtmoestplaatsvindenzodra er voldoen-de zekerheid bestond dat er inderdaad een nieuw cda/vvd-kabinetkwam.Ja, toen is Joopdusverdwenennaardeachterbanken.Welmet eenstanding invitation om als hij wilde vergaderingen van het fractiebureaubij tewonen.Daarheeft hij ook zeer gretig gebruik vangemaakt.Het lijktme moeilijk om na al die jaren plotseling tegen de rug van een nieuwe,onervaren fractievoorzitter aan temoetenkijken.Maarhijwas ruimhar-tig genoeg omde nieuweman z’n verantwoordelijkheid te laten nemen,met behoud van z’n eigen gevoelens die af en toewel hoorbaar enmerk-

446


baar waren. Natuurlijk kon je aan demanier waarop hij liep, bromde ofaan z’n sigaar liep te trekken zien hoe z’n gemoedstoestand was. Tochnamhijdieafstand,liethijmijderuimte.Ikvonddathemdat sierde.’50

Den Uyl kreeg een eigen werkvertrek op de eerste verdieping van hetKamergebouw en twee medewerkers. Dat was volgens Dick Benschop,die indezomervan1986werdaangenomenals eenvandiemedewerkers,‘netjesgeregeld,onPvdA-achtignetjes’.Met in zijn achterhoofd het idee dat hij binnenkort misschien aan

zijn memoires zou toekomen zocht Den Uyl een medewerker die ge-schiedenis had gestudeerd. Zo kwam hij via zijn secretaris Arend Hil-horst in contact met Benschop die aan de VU was afgestudeerd en eenjaar leraar geschiedenis in DenHelder was geweest.Hij had daar ontslaggenomenomdat hij het benauwdkreeg vanhet idee zijn verdere leven inhet onderwijs temoeten slijten enwasbegonnenaaneendissertatie overde verhouding tussen PvdA en SPD in de jaren zestig.Met zijn cv op zakging hij op een zaterdagochtend op bezoek in Buitenveldert. Dick Ben-schop:‘Ikbengeloof ikzesminutenaanhetwoordgeweest,derestvandetijd sprak Den Uyl over hoe andere oud-minister-presidenten hun tijdhadden ingevuld,overHelmut Schmidt die hoofdredacteur vanDie Zeitwas geworden, over de vraag of het voor hem een goed idee zou zijn omzich weer aan Vrij Nederland te verbinden en dat hij ook internationaalnog het een en ander wilde ondernemen. Ik heb de hele tijd vriendelijkzitten knikken en na een uur zei hij dat het goedwas enwas ik aangeno-men.’ Benschopwerd ingehuurd voor de inhoudelijke assistentie,‘maarik fungeerdeookals z’n chauêur’.51 Evenals eerderemedewerkers enpo-litieke intimi ervoerBenschopde samenwerkingmetDenUyl als iets bij-zonders.‘Ikvoeldemezeerbijhemopm’ngemaken ikvondhetallemaalontzettend interessant.’Via Den Uyl leerde de jonge Benschop HermanTjeenkWillink kennen,Felix Rottenberg,WimKok,Hans vanMierlo.Enhij kwam nog eens ergens. ‘In 1987 waren er Statenverkiezingen en zijnweoppadgeweest voor spreekbeurten in allerlei afdelingen.Datwas fas-cinerend. Als hij ergens voor een spreekbeurt kwam,was hij daar tien oftwintigofdertig jaar eerderookal geweest.Hijwist alles vanzo’ndorp:ofhet links stemde inmeerderheid of juist niet,of het katholiekwas of her-vormd, wat voor bedrijvigheid er was, alles wist hij.We gingen ook vaaksamen naar Brussel waar hij moest zijn voor de Federatie van EuropeseSociaal-democraten, we waren veel onderweg. En altijd praten in dieauto. Hij wist ook precies wat er op zo’n dag in Den Haag was gebeurd,

447


kende altijd de laatste roddels.Hij was erg inmensen geïnteresseerd, hetwas een soorthobbyvanhemomteproberen talenten teontdekken.Hetmoeteenvreemdetijdvoorhemgeweest zijn,wantdeverantwoordelijk-heiddiebijdie stijlhoorde,diehadhijnietmeer.’Den Uyl had het niet met zoveel woorden over zijn memoires,maar

hij maakte wel aanstalten ommet Benschop samen zijn archief te gaanordenen, ‘beginnendmet z’n kasten in Den Haag, alles op volgorde leg-gen. Ik geloof dat we ook bij hem thuis in Buitenveldert nog begonnenzijn,maarverderdandieeerstebewegingenzijnwenooitgekomen.’52

‘Of hij depressief is geweest, toen hij was teruggetreden, weet ik niet’,zei Felix Rottenberg, die zich had voorgenomen Den Uyl ‘wat tips te ge-ven’ voor zijn levennade politiek.‘Hetmoetwel kaal geweest zijn, al hadhij nog zijn internationale bezigheden. Ik heb hem aangeraden om netals in zijn eerste tijd bij de Wiardi Beckman Stichting wat mensen omzich heen te verzamelen die onder zijn auspiciën deelstudies zoudenkunnendoenomtekomen tot een soortwetenschappelijke agenda voorde PvdA. Hij zag er wel wat in, maar het is er niet van gekomen. In deherfst van 1986heb ik voor het laatst een lang gesprekmet hemgehadopz’n kamer opWeldam. Hij wilde altijd weten waar je mee bezig was. DeBalie waar ik toen zat deed hem sterk denken aan z’n eerste jaren bij VrijNederland, vlak na de oorlog. Ze hadden in dat grachtenpand ook eenzaal waar ze discussiebijeenkomsten hielden. Hij zag daar parallellen.Mij vond hij een enorme bohémien, daar had hij wel een zwak voor, datsoortfiguren liependaar indertijdookrond.’53

‘Ik heb hem niet depressief meegemaakt’, verklaarde zoon Rogier.‘Het zat in zijn persoonlijkheid dat hij zichzelf dat eenvoudig niet toe-stond.Hijbleefopzijnmanieropzoeknaarhetnieuwe,nieuwepositievekrachten, nieuwe dingen om te doen.’54 Maar als hij die al op het spoorwas,wasergeentijdmeervoor.De eerste signalen dat er iets niet in orde was met Den Uyls gezond-

heid kwamen in het voorjaar en de zomer van 1987. Rogier: ‘Ik kan metwee momenten herinneren. Hij had tijdens een debat iets gezegd datniet klopte en zei tegenmij dat hij het zo verschrikkelijk vond dat z’n ge-heugen hem in de steek had gelaten. En het andere was dat hij een keerzei: “Tegenwoordig heb ik m’n slaap nodig.” Hij wordt toch een dagjeouder,dacht ik toen.’55

‘Achteraf gezienwaren er vanafmei/juni 1987 eenpaar verschijnselenwaaraan je de ziekte had kunnen herkennen’, memoreerde Dick Ben-

448


schop. ‘In mei was hij op Cyprus, daar moest hij een speech houden.Maar op een of anderemanier kwamhij daar niet toe,had er geen zin in.Toenhebbenwederollenomgedraaid, ikhebwatopgeschrevenenhij le-verde commentaar opmijn tekst. Ik weet nog dat hij zei dat dat eigenlijkookheel goedwerkte. In juniheefthij voorhet laatst indeKamergespro-ken tijdens een debat over de Europese top.We hadden het voorbereid,maar ikvondhemmoeilijk tevolgen,hijwasniet invorm.Ikdacht:wat isdatnou?Maaktemezorgen.’56

Kortdaarnavertrokhij opvakantienaarhetnieuwehuis inFrankrijk.Hij bracht er een aantal zonovergoten weken doormet zijn kinderen enkleinkinderen die hem die zomer bijna allemaal kwamen opzoeken.Liesbeth kwamook zodra ze klaar wasmet Ik ben wel gek, maar niet goed.Hoewel hij het best naar zijn zin had, kreeg Saskia toch het idee dat hijniet honderd procent in orde was. ‘Hij klaagde over hoofdpijn.’57 Op deheenweghadhijmetdeautoeenkleine aanrijdinggehad.Achterafdach-tenzijnkinderendatdatmisschienaldoordeziektekwam.InoktobervertrokhijnaarSenegal vooreenbijeenkomstvandeSoci-

alistische Internationale. Hij had de PvdA gevraagd of het goed was datDickBenschophemvergezelde.Ze zouden eenweek gaan,want danwa-ren de tickets het voordeligst. Ze vlogen via Brussel en Guinee naar Da-kar. Op vrijdagochtend om twaalf uur was er een persconferentie. Alsvicevoorzitter van de Internationale zat Den Uyl achter de tafel met on-der anderenWilly Brandt, de voorzitter, de president van Senegal, AbuDjouf, de Franse socialist Lionel Jospin en de Noorse Gro Brundlandt.Tijdens die persconferentie werd hij niet goed en moest verschrikkelijkovergeven.Hij werd overgebracht naar het ziekenhuis vanDakar en on-derzocht door Franse artsen die niet veel konden ontdekken.Demeestesocialistische delegaties vertrokken vrijdagmiddag, Den Uyl en Ben-schop bleven achter. Dick Benschop: ‘Ik ben die avond gaan bellen metNederland, kreeg een van de kinderen aan de lijn en vertelde dat hij ziekwas geworden. Ik zei:“We komenmorgen terug,maar volgensmijmoethij meteen naar het ziekenhuis voor onderzoek.” Ik heb z’n koêr inge-pakt, ben teruggegaan naar het ziekenhuis, daar was Abu Djouf bij hemop bezoek om te kijken of hij goed verzorgdwerd.Vrijdagavond laat zijnwe in het vliegtuig gestapt,met een van de Franse artsen.Diemoestmeevan de president om hem te begeleiden onderweg. We vlogen recht-streeks naar Brussel, daar moesten we twee uur wachten op de vluchtnaar Amsterdam, met z’n drieën in het medisch centrum van Zaven-

449


them,DenUyl op een brancard, de Franse arts en ik.Op Schiphol stondeen ambulance klaar en vandaar ging het naar het VU-ziekenhuis.’58 Hijkwamer tegelijkaanmetLiesbethdiehet slechtenieuwsnog inFrankrijkhadgehoordenonmiddellijk indeautowasgestapt.Den Uyl werd onderzocht. Hij had een hersentumor. Er was niets

meer aan te doen.Voor de kinderen kwam de ongeneeslijke ziekte hardaan, als een mokerslag. Ariane: ‘Ik kan me nog herinneren hoe het wastoen ik in het ziekenhuis kwam.Hij zag er zo ontdaan en ontredderd uit.Bijhetweggaanzeihij:“Zeg tegen jemoederdat ikvanhaarhoud.”’59

Dick Benschop ging pas ‘dinsdag of woensdag’weer naar het zieken-huis, ‘omdat ik dacht dat hij wel iets anders aan z’n hoofd had dan mijzien.Maar het eerste wat hij zei was: “Waar was je nou?”En vervolgens:“Nou, jijwist hetwel,hè?”Want ikhadhemvertelddat ik een ambulancehad geregeld en dat hij meteen naar het ziekenhuis zou gaan. Daar pro-testeerdehij tegen,datvondhijniks,hij kongewoonnaarhuis.’60Hij gingooksnelnaarhuis,hethadgeenzinominhetziekenhuis teblijven.VoorDenUyls naasten brak een treurige,moeilijke,ook door intimi-

teit gekenmerkte periode aan. Het bleek een uitkomst dat de kinderenmet z’n zevenen waren, zo konden de zorgtaken goed worden verdeeld.Elke zondag hielden ze een ‘kindervergadering’. Arianemaakte de roos-ters:wie erwanneermoest zijn.Saskia:‘Joopkonhaast nietmeer slapen.Wewildendat er ook ’s nachts iemandbij hemzou zijn,wehaddendien-sten van telkens acht uur, dan kwam er aflossing.’61 Ariane: ‘We haddenookmensen van buiten de familie waar we een beroep op konden doen,een kleine groepmaar, want m’n ouders vonden dit toch wel heel privé.Hedy kwam bijvoorbeeld op woensdag, Ageeth hoorde er ook bij. M’nmoeder was natuurlijk niet het type om de hele dag naast hem te zittenen z’n hand vast te houden,maar ze zat er wel heel erg bovenop: gaat hetgoedmet de medicatie, dat soort dingen.’62 Saskia was er heel veel, DickBenschopkwamdagelijks eenpaaruur.‘Wat ik deedwasbijvoorbeelddepost voorhemdoornemen en als ik dacht: interessant,ginghij dat lezen.Op een gegevenmoment ging dat ook niet meer, dan las ik ’t hem voor.’Oud-medewerker Jan Kooiman kwam gedichten voordragen. Den Uylkreeg op zijn ziekbed heel veel brieven, van politieke mede- en tegen-standers, van oude bekenden, van ‘praatpaal’ Juliana en haar dochterBeatrix. Bezoek kwam er ook.Dick Benschop: ‘Politieke vrienden,men-sen die hij wilde zien: Hans van Mierlo, JacquesWallage, Ed van Thijn,Wim Meijer, Wim Kok, De Gaay Fortman senior, Hedy, Joop van Tijn.

450


Lubbers was al in het ziekenhuis op bezoek geweest, die had niet op eenuitnodiginggewacht,diewasdiemaandaggewoongekomen.‘Je ziet iemandaftakelen. Inhet begin zathij gewoon,daarna laghij in

bed, het bed kwam naar de woonkamer, hij kwam de woonkamer nietmeer uit, toen niet meer uit bed. Op een gegeven moment kon hij nietmeer praten, z’n ogenwerden holler. Je was zelf heel nauw betrokken bijdie overgang van dingen nogwel of net nietmeer kunnen.Hij kreeg eenbijnamelancholiekeblik in z’nogen.Jehoefdeookniet veel tegenhemtezeggen,hetwasgoedals jehemaankeekenbijhemzat.’63

Voor sommigen van de kinderen was de confrontatie met leven endoodwel heel intens.Barbara enhaarmankregenhun jongste zoondrieweken voor het overlijden van DenUyl, twee weken voor zijn dood kre-gen Xander en Jeannet hun tweede kind,Marion was zwanger van haarjongste dochter, Rogiers vrouw Jolanda was ook in verwachting. Totovermaat van ramp bleek dat Liesbeth borstkanker had. Ze ontdekteeen knobbeltje en onderging een gedeeltelijke borstamputatie, een kleinstukje werd weggehaald. Saskia: ‘Ze is woensdag geopereerd. Zaterdag-avond verslechterde de toestand van mijn vader sterk.We hebben m’nmoeder toen die zondag uit het ziekenhuis gehaald. Drie dagen later,op woensdag ismijn vader gestorven.’64 Achteraf bleek Liesbeths kankerniet overwonnen.Eenkleinedrie jaar na JoopoverleedLiesbeth,op zon-dag 30 september 1990. ‘Het was zo’n rare gewaarwording’, zei Marion,terugdenkend aan de herfst van 1987, ‘m’n ouders hadden kanker en ikkreegeenkind.Zomoeilijk.Zodubbel.’65

Op24december,dedag voorKerst, stierf JoopdenUyl omkwart voortwee indemiddag.LiesbethenSaskiahebbenzijnogengesloten.De crematie was de dag na Kerst op Driehuis-Westerveld, in aanwe-

zigheidvanzo’nhonderdmensen,familie,vriendenennaastemedewer-kers: RemcoCampert,die er ookbijwas, schreef er eengedicht over:‘DrsBuitenveldert’.66

Op 30decemberwas er ’smiddags eenherdenkingsdienst in deNieu-we Kerk in Amsterdam. De sprekers werden aangekondigd door LettyKosterman, een vriendin van Liesbeth. Er werd gesproken door PvdA-voorzitterMarjanne Sint,De Gaay Fortman,Willy Brandt, Remco Cam-pert,WimKok, Ed vanThijn en Saskia Noorman-Den Uyl. De Stem desVolkszongde Internationale,FritsLambrechtshetSolidariteitslied.Lies-beth den Uyl had geheel in stijl nog voor een relletje gezorgd; ze wensteVanAgt enAantjes – die zeookdebet achtte aanhetniet tot standkomen

451


van het tweede kabinet-Den Uyl – niet in de Nieuwe Kerk te zien. ZevroegWimMeijer die boodschap over te brengen, wat hij met tegenzindeed. Afgezien van deze ene wanklank was het een stemmige bijeen-komst ter ere van‘een van de groten in de geschiedenis van de partij’, zo-als in de kennisgeving van PvdA-bestuur en -fractie stond te lezen. Ophet programmawas een gedicht vanAlbertVerwey afgedrukt,‘Gij enwijsaam...’

‘Wiewaarlijk leeft heeft in zijnharteenonvernietigbare veer,een stille kracht,die iedereweerstand tart.(...)Geennaam,geen leer,alleendewilsterker te zijndan leeden tijd(...)’67

452


Documents

Joop den Uyl 1919-1987 : dromer en doordouwer Bleich, A