1

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI XALQ TA’LIM VAZIRLIGI

AJINIYOZ NOMIDAGI NUKUS DAVLAT PEDAGOGIKA

INSTITUTI

«Milliy g`oya, ma`naviyat asoslari va huquq ta`limi» kafedrasi

Qo’l yozma huquqida

Karimov Zafarbek Atabaevich

Mavzu: «Ma`naviyat va demokratiyaning o`zaro

aloqadorligi»

5A111601 – Ma’naviyat asoslari

Magistr akademik darajasini olish ushun yozilgan dissertatsiya

Ilmiy rahbar: akademik J. Bazarbayev Kafedra mudiri: akademik J. Bazarbayev

Nukus – 2013

2

«Ma`naviyat va demokratiyaning o`zaro aloqadorligi»

Reja:

Kirish

I-bob. Yuksak ma`naviyat jamiyat rivojining omili

1. Mustaqillik demokratik jamiyatni qurishning poydevori

2. Ma`naviyat va jamiyatning yangilanishi

3. Ma`naviyat va demokratik huquqiy davlat

4. O`zbekiston demokratik tamoyillarning qaror topshi va raivojlanishi.

II-bob. Demokratik boshqaruvning taraqqiyot uchun ahamiyati

1. Demokratiya to`g`risidagi turli xil yondashuvlar

2. Demokratiya eksporti: maqsadlari, shakllari

3. Demokratiyaning ma`naviy jihatlari

III-bob. Ma`naviyat va demokratiyaning uzaro aloqadorligi

1. Ijtimoiy-siyosiy yo`nalishlarning ma`naviy va demokratik asoslari

2. Ma`naviy buzg`unchilik – g`arb jamiyatiga xos illat

3. Buzg`unchi ma`naviy oqimlarning mustaqil davlatlar suverenitetiga tahdidi

IV-bob. O`zbekistonda demokratik jamiyat qurish va uning ma`naviy

asoslari

1. O`zbek xalqi ma`naviyati rivojlanishining tarixiy bosqichlari va xususiyatlari

2. Demokratiya va huquqiy davlat

3. Demokratik adolatlik va uning hayotdagi ma`naviyat bilan uyg`unligi

4. Yuksak ma`naviyatni takomillashtirish va demokratik jarayon

V. Xulosa

VI . Foydalanilgan adabiyotlar

3

Kirish

Milliy ma`naviyatimizda demokratiyaga munosabat masalasi nihoyatda

muhim, ham o`ta murakkab. Manbalar ahvoli, ularni o`rganish darajasi, talqinlar

va umuman qamrov masalasi bir kishiga benihoya og`irlik qiladы. Kelgusida bu

yo`nalishda jiddiy tadqiqotlar talab etiladi, hozircha bor ma`lumotlarga tayanib,

masalaning faqat bir-ikki jihatiga ishora etib o`tish bilan cheklanamiz.

Bugungi kunda millatni nihoyatda umidvor qiladigan, quvontiradigan,

ko`ngilga ishonch bag`ishlaydigan narsa – 1) mustaqillik Konstitutsiyamizning

ushbu ma`naviyatimiz quvvatiga javob bera oladigan darajada mukammal

ekanligi, 2) Prezidentimizning fikriy ko`lami va dadilligi, 3) xalqimizning

Mustaqil Vatan kelajagi yo`lidagi buyuk izlanish amalida bardosh va

qat`iyatidir.

Oldimizda ulug` va ezgu maqsad – har bir insonning o`z ichki

imkoniyatlari, turfa iqtidori va salohiyatini namoyon qilishga, farovon va o`z

qadriga munosib turmush kechirishiga barcha sharoit muhayyo bo`lgan, qonun

ustivorligiga, barcha toifalarning o`zaro teng hamkorligi va bahamjihat

faolligiga asoslangan hur va ozod jamiyat qurish, jahon hamjamiyatida o`z

munosib o`rnini egallab turgan mustaqil davlat, ilg`or millat sifatida bashariyat

taraqqiyotiga hissa qo`shish turipti.

Prezidentning «O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida…» kitobida aytilganidek,

«shu ulug` maqsad yo`lida turgan muammolar va tahdidlarni aniq tushunish

jamiyatni birlashtiradi, o`z o`lkasi, jonajon Vatanining tarixi va hayotidagi

murakkab voqealarga daxldorligini puxta o`ylash, yanada chuqurroq anglash

imkonini beradi».

Siyosatga ma`naviyat nuqtai nazaridan yondoshganda ikki muhim muammo

birinchi navbatda ko`zga tashlanadi. Birinchisi hokimiyat manbai masalasi,

ikkinchisi – insonlar va ijtimoiy toifalarning jamiyatdagi o`zaro munosabati

asoslari. Har ikki masala bir-biri bilan bevosita bog`liq va tutash, shu sababli

4

ham ko`pgina allomalarimiz ularni birga olib qaraganlar. Shu bilan birga

ularning mustaqilligi ham doim sezilib turadi.

Odatda demokratiya haqida gap ketsa, uni xalq hokimiyati, davlat shakli,

fuqarolarga va ularning ixtiyoriy birlashmalariga, boshqarishga oid qonun

hamda qarorlarning ma`no-mazmuni, ijtimoiy manfaatlarni ro`yobga

chiqarishga ta`siri bilan bog`liq holda ta`riflaydilar. Demokratiyaning asosiy

qoidalari esa xalq hokimiyatchiligi, parlamentarizm, hokimiyatlarning

bo`linishi, siyosiy, g`oyaviy plyuralizm, huquqiy, ijtimoiy, dunyoviy davlat

institutlari, fuqarolarning ijtimoiy – iqtisodiy va siyosiy huquqlari kabi

tushunchalar asosida sharhlanadi. Shuningdek, demokartiya markaziy va

mahalliy vakillik muassasalari, saylash va saylanish, qonuniylik tamoyillarini,

turli partiyalar, jamoat tashkilotlarining amal qilishini taqozo etishi ta`kidlanadi.

Lekin G`arb qadriyatlaridan kelib chiqadigan ushbu ta`riflarda asosiy e`tibor

ob`ektga, ya`ni ijtimoiy-siyosiy institutlarga qaratiladi. Ayni paytda

demokratiyani harakatga keltiradigan kuch, pirovard maksad bo`lgan inson va

uning manfaatlari, ichki ma`naviy olami e`tibordan soqit qilinadi. Natijada

G`arb demokratiyasi tashqi olamni, ijtimoiy-siyosiy hayotni, institutlarni

takomillashtirishga ahamiyat beradi-yu lekin asosiy masala- insonni esdan

chiqaradi. Sharqona demokratiya esa, G`arb demokratiyasidan farqli o`laroq,

dunyoni, ijtimoiy hayotni o`zgartirishni insondan, uning ichki, ma`naviy

hayotidan boshlaydi. Insonni, uning ma`naviyatini yuksaltirish orqali adolatli

jamiyat barpo etish – Sharq demokratiyasining bosh maqsadi. Albatta, biz bu

o`rinda Sharq demokratiyasini G`arb demokratiyasiga qarshi qo`ymoqchi

emasmiz. Dunyo tsivilizatsiyasining ulkan yutug`i bo`lgan G`arb

demokratiyasida o`rganishga munosib tajribalar ko`p. Shu bilan birga,

davlatchilik borasida qadimiy an`ana va qadriyatlarga ega bo`lgan Sharq

dunyosining demokratiya masalasida o`ziga xos qarash va tajribalari, taraqqiyot

modeli borligini inkor qilib bo`lmaydi.

Sharqona demokartiya, avvalo, quyidagi xususiyatlari bilan ajralib turadi:

tegishli subordinatsiyani saqlash va ierarxik munsobatlarda kam tajribali, kam

5

bilimli kishi ko`p tajribali, keng bilimli kishiga itoat etadi; davlat va jamiyatni

boshqarishda avvalo axloqiy, ma`naviy me`yorlarga rioya qilinadi; ajdodlar

tajribasiga asoslangan an`anaviy huquqiy munosabatlar saqlanib qoladi; fiqhda

tarixiy an`analarga (Qur`oni karim va hadisga) tayangan holda, huquqiy

muammolar erkin hal etib kelingan; hukmdor saroyida davlat va jamiyat

ishlarini boshqarishga oid muammolar echimida ishtirok etadigan kengashlar

(a`yonlar kengashi, vazir kengashi, olimu fuzalolar kengashi singari) bo`lgan;

hukmdor nafaqat o`z hayoti, balki fuqarolarning turmushi, ma`naviyati,

ishonchu e`tiqodi uchun ham javob bergan; ijtimoiy-siyosiy hayotni tadrijiy

rivojlantirishga moyillik seziladi; inson va jamiyat hayoti siyosiy mafkuralar

tazyiqidan xoli bo`lgan; insonning ma`naviy hayotini boyitish, yuksaltirish,

boshqarish asosiy vazifa hisoblangan; inson, davlat va jamiyat manfaatlari

o`zaro uyg`unlikda qaralgan; jamoa hayoti va uninng manfaatlari ustun

qo`yilgan.

Umuman, sharqona demokratik qarashlarda davlat va jamiyat ishlarini

yuritishda adolat, axloqiy-ma`naviy mezonlarga alohida e`tibor qilingan.

Ayniqsa, iymon-e`tiqod, ezgu amal, xushmuomalalik, birovning mol-mulkiga

ko`z olaytirmaslik, murosai madora, jamoa bo`lib yashash, o`zaro hurmat,

amaldorlar faoliyatini qadrlash, qonunlarga bo`ysunish, xalqning arz-dodini

eshitish, nohaqlik ro`y bergudek bo`lsa, zaif, yordamga muhtoj kishilarni

yoqlash, poklik, mehr-muruvvat va beg`arazlikni ulug`lash kabi fazilatlar

jamiyat hayotida muhim o`rin tutgan.

Sharq va G`arb siyosiy qarashlarini taqqoslar ekan, rus olimi A.Panarin

«G`arb tafakkuri odamning olam ustidan ustunligini ta`minlash va tasdiklashga

qaratilgan sotsioantropotsentrizmga moyil, u dunyoni mensimaydi. Sharq

donishmandligi esa kosmotsentrik, unda kishining barcha o`y va xatti-

harakatlari kosmos qonuniyatlariga muvofiq bo`lishi zarur» degan xulosaga

keladi (Panarin A.S. Politologiya. O mire politiki na Vostoke i na Zapade. M-.,

Knijniy dom «Universitet», 1999, s. 198). A.Panarinning bu qiyosida jon bor.

Chunki dunyodagi hech qaysi din yoki mafkura – na konfutsiylik yoki daotsizm,

6

na buddaviylik, xristianlik yoki islom dunyoni zo`rlik bilan o`zgartirish

tarafdori. Aksincha, ularning barchasida insonning ma`naviy-axloqiy

fazilatlarini mukammallashtirish orqali ozod va erkin hayot qurish g`oyasi ilgari

suriladi. Aslida, adolat, odamlarning kosmos qonuniyatlariga muvofiq yashashi,

noqisning komildan ibrat olishi, unga ixlos qo`yib, e`tiqod bilan umr

kechirishida yaqqol namoyon bo`ladi.

Ma`lumki, Sharqdagi barcha siyosiy, falsafiy-huquqiy qarashlarda,

ma`naviy-axloqiy etuk inson – podshoh markaziy o`rinda turadi. Hatto Qur`onda

ham Iskandar Zulqarnayn Xudo bergan salohiyatga, ma`naviy sifatlarga ega

hukmdor sifatida tilga olinadi. Bunday yondashuvni buyuk Sharq mutafakkirlari

Ganjaviy, Jomiy, Navoiy asarlarida ham kuzatamiz. Ulug` donishmand Navoiy

asarlarida ham kuzatamiz. Ulug` donishmand Nizomulmulk esa podshohlarni

adolatli va adolatsiz hukmdorlarga ajratadi. Adolat podshohga Xudo tominidan

berilgan ne`mat. Uning ma`naviy-axloqiy xususiyatlari ana shu fazilatni

asrashda ko`rinadi. Bu borada muallif Faridun, Iskandar, Ardasher, No`shiravon,

amir Umar bin Abdulaziz, Xorun ar-Rashid, Mu`tasim, Ismoil bin Ahmad

Somoniy, Sulton Mahmud G`aznaviy singari hukdorlarni ibrat qilib keltiradi.

«Agar podshoh barchadan ustun bo`lishni xohlasa, - deb yozadi Nizomulmulk, -

o`z axloqini yaxshi fazilat va xislatlar bilan bezashi va yomon xislatlar – huqd

xislatlardan uzoqda bo`lishi zarur. Yomon xislatlar – huqd (nafrat), hasad,

g`azab, shahvat, hirs, aml (yomon ish), lajjojlik (ezmalik), yolg`on, buxl,

badfe`llik, zulm, o`zibo`larmonlik, shoshilik, nosipolik kabiladir. Yaxshi

fazilatlar esa hayo, halimlik, kechirimlilik, tavoze, saxovat, sabr, sidq, shukr,

raxmat, ilm, aql, adldir». Lekin Nizomulmulkning qarashlaridan yaxshi fazilatlar

faqat podshoh va uning amaldorlariga xos bo`lishi zarur ekan, degan xulosa

chiqmaydi. Chunki barcha Sharq mutafakkirlari kabi Nizomulmulk ham

podshohdagi ezgu xislatlar uning fuqarolarida ham namoyon bo`lishi zarur, deb

hisoblangan. Sharq mutafakkirlari hukmdorga, uning ma`naviy-axloqiy

darajasiga yuksak talab qo`yar ekan, podshoh orqali jamiyatda ezgulikni,

ma`naviy barkamollikni keng yoyishni ko`zlagan. Shuning uchun ular adolat,

7

ezgu amallar va ma`naviy-axloqiy fazilatlarni barcha – podshoh ham, fuqarolar

ham o`zida shakllantirishi, ularga intilib va amal qilib yashashi darkor, degan

fikrni ijtimoiy-axloqiy mezon darajasiga ko`targan. Bu mezon Sharq

xalqlarining tarixiy-madaniiy paradigmasi, mentaliteti, turmush tarzi va

e`tiqodiga aylanib ketganki, ularsiz bugungi demokratik taraqqiyotni tasavvur

qilish qiyin.

Sharqda davlat va jamiyatni boshqarish printsiplari azaldan

sakrallashtirilgan (ilohiylashtirilgan). Bir qarashda, diniy hayot demokratiya

printsiplariga ziddek ko`rinadi. Ammo Xudoga e`tiqod hech qachon ijtimoiy-

siyosiy va etnomadiniy hayotdagi rang-baranglikka zid bo`lmagan. Masalan,

islom dinida turli mazhab va oqimlarning mavjudligi undagi o`ziga xos

hurfikrlik va demokratiya tasdig`idir. Islom huqushunoslari muqaddas dinimiz

islomda musovot (tenghuquqlilik) nazariyasi, erkak va ayolning tenghuquqliligi,

hurriyat, e`tiqod va so`z erkinligi, sho`ro (kengash) va taloq (ajralish) kabi

qarashlar, ichkilikni taqiqlash, muomala, tijoratga oid mezonlar, yondashuvlar

qaror topganini ta`kidlaydi. Bundan tashqari, shariatning ikki manbai- Qur`on va

sunna ilohiy mohiyatga ega. «Shu sababli islom qonunchiligining asosiy usul va

qoidalari Olloh tomonidan yuborilgan bo`lsa ham, - deb yozadi A.Juzjoniy, -

uninng barcha qirralari Yaratuvchi tomonidan belgilab berilgan emas» (A.

Juzjoniy. Islom huquqshunosligi, hanafiy mazhabi va O`rta Osiyo faqihlari. T.,

Islom universiteti), 2002, 21-22-betlar).

Sharqona demokratiyaning eng muhim belgisi jamiyatning tadrijiy

rivojlanishini qo`llab-quvvatlashida namoyon bo`ladi. To`g`ri, Sharqda ham

urushlar, ko`zg`olonlar va davlat to`ntarishlari bo`lgan, taxt, hokimiyat uchun

kurash to`xtamagan, lekin unda butun ijtimoiy-siyosiy tuzumni inqilobiy

o`zgartirishga intilish kuzatilmaydi. Shuning uchun ham Sharq uchun ham Sharq

tarixida ijtimoiy-siyosiy tuzumni tubdan o`zgartirishga, hokimiyatni kuch Bilan

bosib olishga keng ommani da`vat etadigan siyosiy-mafkuraviy oqim va

ta`limotlar, partiyalar ko`p uchramaydi. Sharq hayoti bunday nazariyalardan

xoli. Faqat XX asrdagina shunday ijtimoiy-siyosiy kuchlar Sharqda (masalan,

8

Turkiyada) ham paydo bo`ldi. Lekin Turkiyadagi Kamol Otaturk partiyasi ham

inqilobiy o`zgarishlarga emas, balki jamiyatni, mavjud tarixiy-madaniy

tajribalarga tayangan holda modernizatsiyalashtirishga intildi.

Sharqona boshqaruv idora va institutlar faoliyatini emas, balki insonning

ma`naviy dunyosini boyitishni nazarda tutadi. G`arbda boshqaruv turli ijtimoiy

institutlar tizimlarini, subordinatsiya va nerarxiya aloqalarini, ish yuritish

texnologiyasini muttasil o`zgartirib borishga, takomillashtirishga yo`naltirilgan.

Deyl Karnegi bunday institutsional yondashuvni inson omili Bilan

almashtirishga intilgani uchun ham G`arbda shuhrat topdi. Deyl Karnegi

metodiga qiziqish hamon so`nmagan bo`lsa-da, u G`arb mentalitetiga

aylanmadi, chunki unda ham insonning ma`naviy olamini boyitish emas, balki

Ovrupoga xos paragmatizmni targ`ib qilish maqsadi ustuvor. Hatto B.Rassel

ham Sharqni shu nuqtai nazardan tanqid qiladi. «Sharqda yangi kashfiyotlar

uchun zarur aqliy energiya yo`q - dedydi u – Nazariy masalalarni hal etishda u

mustaqil mushohada qilishga moyil emas». Bu faylasuf Sharq tafakkuri dunyoni

o`zgartirishga eams, balki insonning ma`naviy dunyosini tadqiq etish orqali

unda tashqi olam bilan uyg`unlikda yashash fazilatlarini shakllantirishga

qaratilganini payqamaydi. Aynan shu kontseptsiya inson manfaatlarini davlat va

jamiyat manfaatlari bilan uyg`unlikda olib qarashni taqozo etadi.

Sharq mutafakkirlarining ijtimoiy-siyosiy va falsafiy-hukuqiy merosida

davlat va jamiyat, shaxs va jamiyat yoki fuqaro bilan podshoh o`zaro qarama-

qarshi kuchlar sifatida qaralmagan. Ushbu tizimda uyg`unlikning bosh sub`ekti

podshoh (davlat) hisoblanasa-da, u funktsional xususiyatlariga ko`ra, nerarxiya

munosabatlarida adolat printsipini qaror toptirishi shart emas. Adolatning

buzilishi boshqarish ishlarini barbod etadi, fuqarolarda norozilik uyg`otadi.

Shuning uchun ham Konfutsiy bunday deydi: «Adolatpesha odamlar

lavozimlarga qo`yilsa, xalq ham podshohga itoat etadi. Mabodo badniyat

kishilar lavozimlarga quo`yilib, adolatparvar kishilar chetga siqib chiqarilsa,

xalq ham itoat etmaydi».

9

Adolatli qaror toptirish sharqona demokratiyaga xos jamoa fikri va

manfaatlari ustunligini ta`minlaydi. Chunki Sharq tafakkuri va hayot tarzida

kommunitar (jamoaviy) g`oya va tasavvurlar ustun turadi, shaxsning o`zini

namoyon etishi, hayotiy maqsadlarga etishmog`i, davlat institutlari bilan

aloqalari uning jamiyatdagi o`rni bilan belgilanadi. G`arbda individ jamoaga,

davlat va jamiyatga qarshi chiqishi, ularni rad etadigan g`oyalarni ilgari surishi

mumkin. Lekin Sharqda bunday harakatlar takabburlik, kommunitar an`ana va

manfaatlarni mensimaslik sifatida qabul qilinadi. Sharqda «Hamma bir kishi

uchun, bir kishi hamma uchun» tamoyili amal qiladi.

Bir so`z bilan aytganda, sharqona demokratiyada insoniylik, mehr-oqibat,

faqat o`zi uchun eams, boshqalar uchun ham yashash xususiyatlari ustunlik

qiladi. Sharq demokratiyasi – an`ana va qadriyatlar erkinligidir. Bu an`ana va

qadriyatlar erkinligidir. Bu an`ana va qadriyatlar abadiy bo`lgani kabi, Sharq

demokratiyasi ham abadiydir.

10

I-bob. Yuksak ma`naviyat jamiyat rivojining omili

1. Mustaqillik demokratik jamiyatni qurishning poyd evori

Mavjud ilmiy adabiyotlarning aksariyati demokratik, fuqarolik jamiyati

uning muhim sharti bo`lgan huquqiy davlat, keng ma`noda tinchlik va erkinlikka

asoslangan xalqning hokimiyatini yagona manba deb tan oluvchi davlat va

jamiyatning siyosiy tuzilishi, shakli sifatida talqin qiladi. Biz demokratik

jamiyatga nisbatan ushbu ilmiy yondoshuvdan kelib chiqqan holda unda erkinlik

masalasini va ana shu erkinlikning ta`minlanishida davlatning tutgan o`rni va

ahamiyati haqida to`xtaladigan bo`lsak, bundan asosiy maqsad demokratik erkni

jamiyatni erkin fuqaro barpo qila olishini alohida ta`kidlashdir. Biz davlat

erkinligi va mustaqilligini qanday tushunamiz? Davlat vjudga kelishi bilan birga

jamiyatning xarakatlanishida katta ahamiyatga ega bo`lgan yangi tashkilot

vjudga keladi. Binobarin, bu tashkilotning mustaqilligi va erkinligi ana shu

davlat mavjud bo`lgan, uni hayotini ta`minlaydigan jamiyat bilan o`zaro

munosabatlariga bog`liq.

Davlat kishilik jamiyati taraqqiyotida ulkan ahamiyatga ega bo`lgan

ijtimoiy-tarixiy xodisa bo`lishi bilan birga, birinchi navbatda, har bir davlat

muayyan har bir xalqning o`ziga xos yashash shaklidir. Binobarn, har qanday

davlat tuzilmalari va ularning faoliyatlari shu xalqning turmush tarzlari, kelajak

haqidagi tasavvurlari, hayotiy orzu-umidlari, unga intilishlari bilan uzviy bog`liq

bo`lishi kerak. Ana shundagina davlatning o`zi hayotiy va kuch-qudratli bo`ladi.

Kelajak hayot haqidagi g`oyalar, fikrlar, orzu va umidlar o`zgarib rivojlanib

borgan sari davlat ham rivojanib boradi. Bu ham tabiiy ijtimoiy jarayondir.

Tarixiy tajriba shundan dalolat beradiki, o`zining tarixiy an`analariga va

jahon tajribasiga asoslangan davlat qudratli va mustahkam bo`ladi. Yaqin

davrlargacha davlat tushunchasiga sinfiy yondoshuv davlatning xalq, millat

taraqqiyotidagi tutgan o`rnini ilmiy va chuqur o`rganishga imkon bermagan.

O`zbekiston xalqi o`zining deyarli uch ming muayyani xizmatlarni bajargan

o`zining davlatchilik tarixiga ham ega bo`lgan.

11

Qadimdan to hozirgi kunga qadar O`zbekiston xalqlarining jahonshumul

ahamiyatiga ega bo`lgan va jahon tan olgan ulkan yutuqlarining qo`lga

kiritilishida davlatchiligimiz tarixining ham ahamiyati bor va uni rad qilib

bo`lmaydi. Binobarn, demokratik, fuqarolik jamiyatini barpo qilishda

davlatchilikning o`rni va ahmiyati yanada ortib boradi. Bu vaziyat, ko`p

jihatdan, birinchi navbatda davlatning o`zi bevosita mustaqil va erkin bo`lishi

bilan bog`liqdir. Erkin jamiyat, erkin fuqaro, erkin davlat bir-birlarini toqazo

etadigan, bir-birlariga asoslanadigan, bir-birlariga suyanadigan yaxlit bir butun

jarayondir. Ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy g`oyaviy shart-sharoitlar, munosabatlar

rivojlanib borgan sari davlatchilikni tashkil etishda barcha ijtimoiy qatlamlar,

guruhlar va fuqarolarning imkoniyatlari ortib boradi. O`z navbatida, davlat ham

rivojlangan sari fuqarolar, guruhlar qatlamlarning manfaatlariga xizmat qiladi.

Ushbu vaziyat uning rivojlanganlik darajasini belgilaydi, ifoda etadi.

Hozirgi zamon ilmi milliy davlatchilik taraqqiyoti bilan milliy taraqqiyot

o`rtasida bevosita o`zaro bog`liqlik borligini isbotlaydi. Lekin uzoq davom etgan

mustamlakachilik sharoitida evropatsentristik, shovinistik qarashlar, siyosatning

ta`sirlari tufayli bizning davlatchiligimiz borasidagi tariximiz ochiqdan-ochiq

rad etilmagan bo`lsada, ayni zamonda davlatchiligimizning milliy, madaniy

hayotimiz, milliy boy, ilg`or g`oyalarimiz bilan bog`liqligi tan olinmagan, buzib

talqin qilingan. Bu eng kata xatolik madaniy, ma`naviy yo`qotishimizga sabab

bo`lgan.

Milliy ravnaq, milliy taraqqiyot milliy rivojlanishlar, hozirgi kungacha

ularning eng yuqori darajadagi maxsuli va ifodasi bo`lgan demokratik fuqarolik

jamiyati ko`pgina omillar bilan bir qatorda davlatchilik borasida ham milliy

mustaqillikni taqazo etadi. Shuning uchun ham milliy mustaqilligimizning

birinchi kunlaridanoq demokratik tamoyillar talablariga javob beradigan, ayni

zamonda ilg`or milliy davlatchiligimiz an`analarini o`zida mujassamlashtirgan

milliy davlatni barpo qilishiga alohida e`tibor beraldi. Hozirgi kungacha qo`lga

kiritilgan eng muhim yutuqlarimizdan biri ham barpo etilgan va izchil rivojlanib

borayotgan, keng demokratik islohatlarini amalga oshirilishida bevosita

12

etakchilik qilayotgan ana shu mavjud milliy davlatimizdir. Mavjud davlat bir

tomondan demokratik tamoyillarga mos bo`lishi va ikkinchi tomondan esa ko`p

ming yillik milliy davlatchiligimizning madaniy ananalariga asoslanishi va uni

jahon tajribalari asosida izchil davom ettirishi lozim. Bizning asosiy maqsadimiz

davlatchiligimiz tarixini, uni o`ziga xos tomonlarini bayon qilishdan,

asoslashdan iborat emas. Bu boshqa mustaqil yo`nalish. Biz faqatgina

demokratik, fuqarolik jamiyatining barpo qilinishida qo`lga kiritilgan davlat

mustaqilligin ulkan ahamiyatga ega ekanligini, shuningdek milliy

davlatchiligimiz tarixini ko`pgina rivojlangan demokratik mamlakatlarning

tarixlari kabi demokratik an`analarga boy ekanligini va bu borada o`ziga xos

tomonlarga ham ega ekanligini bayon qilish. Prezidentimiz aytganidek, bu

borada ham biz hech kimdan kam emasligimizni qayd qilishdir. Bu tarixiy

jarayonlarni har tomonlama va chuqurroq bilish va shunday omillardan keng

foydalana olish hozirgi kunimizning muhim dolzarb muavzui va masalalaridan

biridir. Hozirgi sharoitda olib borilayotgan keng demokratik islhotlarni davlat

mustaqilligisiz tasavvur qilish mumkin emasligini bayon qilishdir. Qolaversa,

I.A.Karimov tomonidan ishlab chiqilgan O`zbekiston taraqqiyotining ma`lum va

mashxur besh tamoyillaridan biri, bu davlatning o`zi bosh islohotchi ekanligini,

davlat butun xalq manfaatlarini ko`zlab, islohotlar jarayoni tashabbuskori

bo`lishi, uning bosh va etakchi yo`nalishlarini belgilashi va izchil ro`yobga

chiqarishi kerakligidir. Buning uchun mutaqillik va yana mustaqillik kerak.

Islohotlarning izchil ro`yobga chiqarilishida aniq vaziyatlarni, shart sharoitlarni

hisobga olish va vazifalarni belgilashda milliy mustaqillik halqiluvchi

ahamiyatga ega deb bilamiz.

Milliy mustaqillik, bizga birinchi navbatda, o`zimizga xos bo`lgan milliy

davlatchilikni tashkil qilish va bu yo`l orqali, ya`ni davlat tashkilotlarning

faoliyatlari yordamida jamiyatni erkinlashtirish imkoniyatiga ega bo`ldik.

Hozirgi kunda davlatning eng muhim vazifalari bu inson huquqlari va

erkinliklarini ximoya qilish, davlat qurilishida siyosiy-iqtisodiy, ma`naviy-

ma`rifiy, g`oyaviy hayotimizni va xalqaro munosabatlarimizni

13

erkinlashtirishdan iborat. Prezident I.A.Karimov o`zining davlat boshlig`i

sifatidagi faoliyati davomida butun e`tiborini ana shu jarayonga qaratmoqda va

bu borada aniq yo`naltirilgan muhim vazifalarni, ularning ahamiyatlarini, tutgan

o`rnini bayon qilmoqda. Bu faoliyat ham nazariy, ham amaliy yo`naliglarda olib

borilmoqda.

Milliy mustaqillik tufayli O`zbekiston xalqdari taraqqiyotida deyarli besh

asrdan beri davom etib kelayotgan salbiy ta`sir, ya`ni uning rivojlanishiga

imkoniyatlar, shart-sharoitlar bermagan davlatchilik, aniqrog`i davlat va jamiyat

boshqaruvidagi chekinishlar bartaraf qilinmoqda. Mamlakatimizda demokratik

fuqarolik jamiyatini barpo qilishda ulkan ahamiyatga ega bo`lgan bu jarayon

hozirgi kunlarda ham izchillik va uzluksiz tarzda olib borilmoqda. O`zbekiston

Respublikasida ikki palatali parlamentning tashkil qilinishi, Senat va Vazirlar

Mahkamasiga keng vakolatlar berilishi, davlat qurilishi va siyosati tizimini,

hayotni erkinlashtirish jarayonlari bunga misol bo`la oladi.

Mamlakatimizda olib borilayotgan tashviqot va targ`ibot borasidagi muhim

masalalardan biriana shu olamshumul jarayonni, uning mohiyatiga va

mazmunini, yo`nalishlarini barcha fuqarolarimizga tushuntirish va bu yo`l orqali

ularni faollikka davat qilishdan iborat. Mustaqillikka erishganimizdan so`ng

O`zbekiston xududida o`zining maqsad va vazifalari, turmushni tashkil

qilishdagi shart-sharoitlari, imkoniyatlari, tamoyillari kabilar bilan oldingi

xamma davrlardan farq qiladigan, ayni zamonda o`z an`analari va jahonning

ilg`or tajribalariga asoslanadigan yangi siyosiy birlik vujudga kelib

rivojlanmoqda. Har bir fuqarolarimiz, qolaversa butun jamoatchilik tomonidan

ana shu muhim, demokratik yo`nalishlarda bo`lgan jarayonlarni chuqur

anglanishi, idrok etilishi ko`p jihatdan fuqarolarning fikr yuritishi, tafakkuri

borasidagi qobiliyatlari, erkinliklari, uning darajasi ko`lamiga, shuningdek

jamoatchilik fikrining holatiga bog`liqdir. Shuning uchun ham tafakkur

jarayonini ijtimoiy fikrni holatini o`rganish va masalalardan biridir. Lekin bu

borada ham jiddiy muammolar ham borki, ular o`tmish jamiyatdan qolgan

kamchiliklarni bartaraf qilinishida jiddiy to`siq bo`lmoqdalar. I.A.Karimov

14

ta`kidlaganidek «… odamlarimizning tafakkurida o`zgarishlar sekinlik bilan

ro`y berayotganligi, ularning yangi tizim qoidalarini qiyinchilik bilan idrok

etayotgani va qabul qilayotgani ham … salbiy holatlarni kuchaytirmoqda»1.

Ushbu asarda Ushbu masalaning echimini ham bayon qildi. Bunga binoan fikr

erkinligini qaror topishi va rivojlanishi so`z erkinligi bilan, uning ta`minlanishi

bilan bog`liqligidir. «Masalaning yana bir echimi deb yozadi I.A.Karimov, - fikr

erkinligi - so`z erkinligi bilan bog`liq. Jamiyat a`zolari o`z fikrlarini erkin eta

bilishi, so`z erkinligini ximoya qilish, shu huquqlarini amalda ta`minlanishi

uchun kafolat yaratish - bizning bugungi eng muhim vazifalarimiz bo`lishi

lozim»2. Yoshlarda xususan talabalarda fikr erkinligining qaror topishi,

rivojlanishi ular tomonidan turli yo`nalishlarda bo`lgan ma`lumotlar va

bilimlarni chuqur egallashni ham taqazo etadi. Fikr erkinligi o`z-o`zidan tashqi

ta`sir va boshqaruvsiz amalga oshmaydi. Fuqarolarda fikr erkinligining qaror

topishi va rivojlanishida jamoatchilik fikri alohida ahamiyatga egadir. Shuning

uchun ham demokratik jarayonlar qaror topishi va rivojlanishida jamoatchilik

fikriga ham alohida e`tibor beradi va bu e`tibor doimo rivojlanishda bo`ladi.

O`zbekiston Resupblikasida davlat mustaqilligining birinchi kunlaridanoq

jamoatchilik fikriga alohida e`tibor berilmoqda va bu e`tibor davlatimiz

rahbarining faoliyatida ham namoyon bo`lmoqda. Prezident Islom Karimov Oliy

Majlisining ikkinchi chaqiriq to`qqizinchi sessiyasida so`zlagan nutqida

jamiyatda oshkoralikni ta`minlash, jamoatchilik fikrini chuqur o`rganish

zarurligini qayd qildi va bu masalani inson va huquq va erkinliklari, so`z

erkinligi, matbuot erkinligi masalasi bilan uyg`unligini ko`rsatib o`tdi.

«Jamoatchilik fikri, - deyiladi, ushbu nutqda, - fuqarolik jamiyatining holatini

o`zida aniq aks ettiradigan bamisoli bir ko`zgu. Lekin, bizda jamoatchilik fikrini

o`rganish ham, uni shakllantirish ham yaxshi yo`lga qo`yilmaganini, bunday

yondoshuv siyosiy hayotimizning doimiy belgisiga aylanib ulgurmaganini

1 I.A.Karimov. Adolat. Vatan va xalq manfaati har narsadan ulug`. T.1998. 55-bet 2 I.A.Karimov. Adolat. Vatan va xalq manfaati har narsadan ulug`. T.1998. 59-bet

15

taassuf bilan qayd etishimiz lozim»1. Davlatchilik axamiyatiga molik ushbu

anjumanda so`zlangan nutqda I.A.Karimov demokratik, fuqarolik jamiyatga xos

bo`lgan jamoatchilik fikrini shakllantirish bilan bog`lik vazifa hozirgi kunga

bevosita taaluqli bo`lgan demokratik o`zgarishlarni yanada chuqurlashtirish va

fuqarolik jamiyati asoslarini shakllantirishning eng muxim ustuvor

yo`nalishlaridan biri sifatida talqin etiladi.

Hozirgi zamon ilmiy nuqtai nazardan jamoatchilik fikri ijtimoiy ongning

eng muhim shakllaridan biri bo`lib, jamiyat a`zolarining, fuqarolarning ijtimoiy

voqealarga, har xil guruhlar, davlat va nodavlat tashkilotlari va alohida shaxslar

faoliyatlariga bo`lgan yashirin va oshkora munosabatlarni o`zida ifoda etuvchi

qarashlar majmuidir. Jamoatchilik fikri ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy va g`oyaviy

jarayonlarni, fuqarolar o`rtasida muayan munosabatlarni ma`qullash yoki

qoralash yoki bo`lmasa loqaydlik shaklida ham namoyon bo`ladi. Fuqarolarning

saylov va referenumdagi ishtiroklari, ularning natijalari, fuqarolarning davlat

tashkilotlariga murojaatlar ham jamoatchilik fikrining ko`rinishlari hisoblanadi.

Jamoatchilik fikrining yana bir eng muhim hususiyati, ahamiyati shundagi u

muayan guruhlar qatlamlar, shaxslar va fuqarolar faoliyatlaridan ayniqsa joriy

harakatlardagi me`yorlarni, garchi norasmiy tarzda bo`lsa ham qat`iy belgilaydi

va ko`pchilik hollarda bunga amal qilinadi. Demokratik, fuqarolar jamiyatni

barpo etish jarayonida jamoatchilik fikri yangi asosda shakllanishi lozim. Bunda

shakllanayotgan yangi jamoatchilik fikri, eng avvalo barcha fuqarolarning

manffatlariga hamda davlat va jamiyatni rivojlantirishning ob`ektiv qanunlariga

mos bo`lishi kerak.

Demak barcha fuqarolarning manfaatlari ustivorligi asosida davlat va

jamiyat boshqarish masalasi shakllanayotganligi jamoatchilik fikrida markaziy

o`rinda bo`lishi va uning asosiy yadrosini tashkil qilishi lozim. Bu masala qonun

ustivorligi bilan ham uzviy tarzda bog`langan. Qolaversa, Yangi, umhim

1 I.A.Karimov «O`zbekistonda demokratik o`zgarishlarni yanada chuқurlashtirish va fuқarolik jamiyati asoslarini shakllantirishning asosiy yo`nalishlari». Xalқ so`zi gazetasi. 2003 y. 30-avgust`.

16

qonunlarni qabul qilish va ularni hayotga joriy qilish jarayonida jamoatchilik

fikrini o`rganish va uni inobatga olish xam muxim ahamiyatga ega.

Demokratik jamiyat qurish jarayonida jamoatchilik fikri tomonidan har bir,

inson, shaxs, individ, fuqaro erkin fikrlash, dunyoni erkin tushunish huquqining

tan olinishi va ma`qullanishi katta ahamiyatga egadir. Binobarin, bu huquq uzoq

tarixiy davrlar mobaynida tan olinmagan, rad qilingan xattoki bunga qarshi

kurashlar bo`lgan. Inkvizitsiya va aqidaparastliklar, fundamentalizm buning

yorqin misolidir. Mustabid tuzum davrida hamma fuqarolar faqat birgina

makscha-lenincha dunyoqarashni tan olish va ma`qullashga majbur edilar. Aks

holda ular zo`ravon mafkura tomonidan «yot unsur», «dushman» deb baholanar

va ularga qarshi kurash olib borilar edi. Bu kurashlarga ham davlat boshchilik

qilgan va uni o`zi olib borgan. Mutaqillik bunga barham beradi.

Dunyoni, jamiyatni, inson hayotining mazmunini erkin tushunish huquqi

har bir insonga nisbatan eng oliy qadriyat sifatida qaralishiga shart-sharoit,

imkoniyat yaratadi va natijada jamoatchilik fikrida har bir fuqaro eng oliy,

asosiy qadriyat degan tushuncha shakllanadi.

Fuqarolarda asosan fikrlar ijtimoiy hayotni, davlat va jamiyat qurilishini,

qolaversa har bir inson kundalik turmushini qanday tashkil qilish, boshqarish

haqida bo`ladi. Bunday fikrlar qancha ko`p bo`lsa ma`qulini tanlib olish

borasida imkoniyatlar ham shuncha ko`p mavjud bo`ladi. Jamiyatning

ma`naviyat sohasidagi boyliklari ham ana shunda. Bu borada ham davlat

mustaqilligi ulkan axamiyatga egadir.

O`zbekistonda demokratik fuqarolar jamiyatini barpo etish jarayonida

jamoatchilik fikrining o`rni, ahamiyati tobora ortib borayotganligi, umuman

jamoatchilik fikri alohida, yuqori mavqega ega bo`layotganligi munosabati bilan

1997 yili jamoatchilik fikrini ilmiy asosda va har tomonlama o`rganish va

muayan, demokratik yo`nalishda boshqarish maqsadida «Ijtimoiy fkir» markazi

tashkil qilindi. Bu markaz o`zining nashri, jurnaliga ham ega.

17

Jamoatchilik fikrining demokratik tamoyillar asosida to`la shkallanishi

muayan davrni va muayan ishlarni taqozo qiladi. Bizda, hozirgi sharoitda

mustaqil davlatning faoliyati ham bu borada ulkan axamiyatga ega.

Demokratik yo`nalishdagi yangi jamoatchilik fikrining shakllanishida

davlat va jamiyat arboblari, ziyolilar tomonidan jamoatchilik oldiga yangi

muxim, dolzarb muammoning qo`yilishi va bu muhim muammoni yangi tamoyil

asosida xal qilinishi katta ahamiyatga ega. I.A.Karimovning bu boradagi faolligi

va faoliyati bunga misol bo`ladi.

18

2. Ma`naviyat va jamiyatning yangilanishi

Hurmatli Prezidentimiz «Bugungi kunda mamlakatimizda yangi hayot, yangi

jamiyat poydevorini barpo etishda erkin fuqaro ma`naviyatini shakllantirish masalasi

biz uchun g`oyat dolzarb ahamiyatga ega»1 degan edi.

Hayotimizning barcha sohalarida amalga oshirilayotgan keng ko`lamli

islohotlarimizning samaradorligi avvalo xalq ma`naviyatining tiklanishi, boy tarixiy

merosimizning chuqur o`rganilishi, an`ana va urf-odatlarimizning saqlanishi,

madaniyat va san`at, fan va ta`lim rivoji, eng muhimi, jamiyat tafakkurining

o`zgarishi va yuksalishi bilan uzviy bog`liqdir.

«Bugungi kunda oldimizda turgan eng muhim vazifalarni ko`z o`ngimizdan

o`tkazar ekanmiz dedi Prezidentimiz aholining kundalik ehtiyojlariga bevosita

daxldor dolzarb masalalarni hal qilish bilan bir qatorda biz eski tuzum davrida inson

hayotining negizi va murakkab tomonlari, milliy qadriyatlar, tarixiy an`analar,

umuminsoniy ma`naviy boyliklar bilan hisoblashmaslik jamiyatimizga qanchadan-

qancha zarar keltirganini unutmasligimiz kerak.

Birinchi navbatda milliy madaniyatimiz, xalq ma`naviy boyligining ildizlariga

e`tibor berish zarur. Bux xazina asrlar davomida misqollab to`plangan. Tarixning ne-

ne sinovlaridan o`tgan. Insonlarga og`ir damlarda madad bo`lgan. Bizning vazifamiz

– shu xazinani ko`z qorachig`imizdek asrash va yanada boyitish.

So`zda emas, amalda har bir kishining vijdon erkinligini, e`tiqod erkinligini

ta`minlashimiz kerak. Biz odamlarning ma`naviy tarbiyasini o`ylab, tinchlik va xayrli

ishlarni ko`zlab harakat qilayotgan har bir kishini qo`llab-quvvatlaymiz, ular bilan

hamkorlik qilamiz dedi Prezidentimiz.

Va nihoyat, shu sohalarda ishlayotgan kadrlar masalasi. O`qituvchilar va

shifokorlar, madaniy-oqartuv muassasalaridagi va boshqa sohalardagi ko`plab

mutaxassislar – chinakam ziyolilardir.

Ayniqsa, olimlar va ijodkor xodimlarimizga e`tiborni kuchaytirish kerak.

Chunki ma`naviy boyliklarni aynan shular yaratadi. Ularga gamxo`rlik qilish,

1 «Yuksak ma`naviyat engilmas kuch» 76-b.

19

samarali faoliyati uchun barcha zarur moddiy-ma`naviy sharoitlarni yaratib berish

davlat hokimiyati va xo`jalik tashkilotlari rahbarlarining burchi va mas`uliyatli

vazifasidir.

Yana bir dolzarb vazifa – o`sib kelayotgan avlodga, uning ma`naviy tarbiyasiga

nihoyatda katta javobgarlik hissi bilan yondashish masalasi. Nega deganda, yoshlar

xalq ma`naviyatining munosib egalaridir. Shuning uchun har bir o`g`il-qizimiz

dastlabki qadamlaridan boshlab madaniy boyliklarimizdan bahramand bo`lishi kerak.

Iste`dodli yoshlarimizning, yigit-qizlarimizning o`z qiziqqan sohalarida etuk

insonlar bo`lib etishishi uchun tegishli shart-sharoitlar hali to`la yaratilgani yo`q.

Agarki biz o`zimizning ma`naviy burchimizni oqlashni istasak, ularga otalarcha

g`amxo`rlik qilishimiz kerak. Ana shu maqsadda biz ularning mamlakatimiz va chet

ellardagi nufuzli ilmiy markazlarda ta`lim olishi uchun mablag`lar ajratdik. Bu ishlar

uchun narsani, shu jumladan, valyutani ham ayamaymiz.

Keyingi paytda san`atda oshkoralikni pesh qilib, televizor, kino ekranlarida,

matbuot vositalarida bo`lmag`ur lavhalarni aks ettirish, bema`nilik va hayosizlikni,

ba`zan esa, hatto axloqiy buzuqlikni targ`ib qo`payib qoldi.

Barchamiz – qaerda, qanday lavozimda ishlamaylik, jamiyatimizning insoniylik

va axloqiy aqidalarini poymol qiladigan ana shunday tajovuzkorlik ko`rinishlariga

qat`iy ravishda qarshi turishimiz lozim. Bunday munosabat jamoatchiligimiz,

xalqimizga ham ma`qul bo`ladi, deb ishonaman».

20

3. Ma`naviyat va demokratik huquqiy davlat

Ma`naviyat ijtimoiy turmushning barcha sohalariga ta`sir ko`rsatadi.

Jamiyatning siyosiy hayoti ham bundan istisno emas. Hokimiyat va siyosiy

partiyalarning fuqarolarga, fuqarolarning hokimiyatga, siyosiy partiyalarga

munosabatlari, jamoat tashkilotlarining o`zaro va davlat bilan munosabatlari,

fuqarolar erkinliklari ma`lum huquqiy makonda kechadi. Lekin ularning qanday

tamoyillarga asoslanishi, fuqarolik huquqlarining qay darajada ta`minlanishi

nafaqat Konstitutsiyaga, huquqiy me`yorlarning demokratik xarakteriga

asoslanadi, shuningdek, jamiyatning siyosiy madaniyatiga, undagi ma`naviy

muhitga ham bog`liq. Hattoki huquqiy me`yorlarning o`zlari jamiyat a`zolari

tomonidan (Oliy Majlis, parlament deputatlari orqali) ongli ravishda

shakllantiriladi. Qonunga rioya etish-ku, bevosita jamiyat a`zolarining ijtimoiy

va maishiy xulq-atvoriga, ongi va irodasiga bog`liq. Agar eng yaxshi,

taraqqiyparvar qonunga ham jamiyat a`zolarining aksariyati rioya qilmasa,

undan foyda kam bo`ladi.

Fuqarolarning qonunga itoatgo`yligi, turli davlat va jamoat tashkilotlari

ishida, jamiyatda sodir bo`layotgan jarayonlarda faol ishtirok etishi, bu

jarayonlarga hamda hokimiyat va partiyalar siyosatiga, ijtimoiy institutlar ishiga

o`z munosabatlarini bildirishi orqali ta`sir etishi «siyosiy madaniyat» degan

tushunchani tashkil etadi. Siyosiy madaniyat, shuningdek, qonun

chiqaruvchining (parlamentning), qonun loyihalarini taklif etuvchi

tashabbuskorlarning, ijtimoiy institutlarning saviyasi, professionallik darajasini

ham o`z ichiga oladi. Ko`rinib turibdiki, siyosiy madaniyat birinchi galda ongga,

dunyoqarashga, fuqarolarning o`z manfaatlarini va burchlarini, haq-huquqlarini

to`g`ri anglab, jamiyat manfaatlari bilan uyg`unlashtira olishiga,

vatanparvarligiga, qay darajada erkin va ijodiy fikr yuritishiga va ayni paytda

ijtimoiy mas`ullikni his qilishiga, xullas, fuqarolik va ma`naviy etukligiga

bog`liq.

21

Siyosiy madaniyat, faqat fuqarolargagina oid hodisa emas. U bir tomondan,

turli ijtimoiy guruhlarga, tabaqalarga, sinflarga, butun jamiyat a`zolariga,

ikkinchi tomondan esa – eng mayda jamoat tashkilotlari, ommaviy axborot

vositalari faoliyatidan tortib, yirik siyosiy partiyalar va davlat idoralari

faoliyatigacha taalluqli hodisa. Turli ijtimoiy guruhlarning, siyosiy

partiyalarning, ular tuzgan tashkilotlarning, ommaviy axborot vositalarining

faoliyati insonparvarlik, xalqchillik, taraqqiyparvarlik tamoyillariga mos bo`lishi

mumkin. Shu bois ma`naviyat keng ma`nodagi siyosiy madaniyatga bevosida

belgilovchi ta`sir ko`rsatadi. Siyosiy madaniyat ma`naviyatning mavjudlik

shakllaridan biridir. (Ba`zi olimlar siyosiy madaniyatni ma`naviy madaniyatga

kiritmasdan uni alohida ijtimoiy madaniyat, deb ataydilar. Bizningcha,

madaniyatni an`anaviy ikkiga – moddiy va ma`naviy madaniyatga bo`lish

to`g`ri. Shunda siyosiy madaniyatning ma`naviy madaniyatga tarkibiy qism

bo`lib kirishi o`z-o`zidan yaqqol ko`rinib qoladi). Ushbu ma`noda ma`naviyat

jamiyat ijtimoiy va siyosiy hayotining ko`p xususiyatlarini, qiyofasini hamda

milliy va umuminsoniy mazmunini, ijtimoiy omillari va mo`ljallarini aniqlashga

xizmat qiladi.

Ma`naviyat keng ma`noda siyosiy faollikda, siyosiy va ijtimoiy hayotning

tashkillashishida namoyon bo`ladi. Ijtimoiy va siyosiy hayot, o`z navbatida,

ma`naviyatning xususiyatlarini belgilaydi. An`anaviy va totalitar jamiyatlarda

ijtimoiy va siyosiy hayot qattiq me`yorlashadi, hech bir sohaga erkinlik

etishmaydi. Agar an`anaviy jamiyatda o`tmishdan kelayotgan, o`zgarmas

qadriyatlar, urf-odatlar erkinlikni cheklasa, totalitar jamiyatda bu ishni davlat

idoralari, huquqiy me`yorlar, yalpi nazorat, davlat bilan qo`shilib ketgan jamoat

institutlari, hatto «dumaloq xat» yozishni odat qilib olgan fuqarolarning bir

qismi bajaradi. Har ikki jamiyatda ham rasmiy-siyosiy mafkura ma`naviy

hayotni qattiq nazorat qiladi.

Shu sababdan ma`naviyat erkin rivojlanishi uchun siyosiy tuzum

demokratik bo`lishi, jamiyatda qonun ustuvorligi va hammaga birday

majburiyligi ta`minlanishi lozim. Ma`naviyatning erkin rivojlanishi esa siyosiy

22

tuzumni yanada demokratiyalashuviga, huquqiy jamiyat shakllanishiga,

yuksalishiga ta`sir ko`rsatadi.

Demokratik, huquqiy davlatda birorta sinfning, siyosiy partiyaning, diniy

konfessiyaning, oqimning yoki mazhabning mafkurasi rasmiy davlat mafkurasi

sifatida o`rnatilishi mumkin emas. Chunki rasmiy mafkura boshqa mafkuralarni

siqib chiqarishga harakat qiladi va hurfikrlilikka, g`oyalar raqobatiga, bahsiga

putur etkazadi. Bu esa oqibat natijada dogmatizmga va mutaassiblikka yo`l

ochadi, ma`naviy turg`unlikni, inqirozni keltirib chiqaradi. Boshqacha fikr

yuritadiganlarning ijtimoiy mavqeilaridan, egallagan lavozimlaridan qat`i nazar,

faoliyati cheklanadi, ular turli taqiqlarga, tazyiqlarga uchraydi. Bu ham kamlik

qilsa, ular ta`qib qilinadi, ozodlikdan hatto hayotidan mahrum etiladi. O`tmishda

Ulug`bek va Nodirabegim taqdiri, sovet davrida Stalin qatag`onlariga mahkum

bo`lgan minglab adiblarimiz, ziyolilarimiz, davlat arboblarimizning qismatlari

bunga misoldir.

Umuman rasmiy mavkura bor joyda asta-sekin ma`naviy rivojlanish

to`xtaydi. Ma`naviy rivojlanish to`xtagan joyda, ijtimoiy yangilanish, ijtimoiy

taraqqiyot yuz bermaydi. Hatto, jamiyat o`zining ilgari erishgan taraqqiyot

darajasini həm saqlab qololmaydi. Inqirozga uchrab, keskin orqaga ketadi.

Masalan, mamlakatimizda tibbiyot, riyoziyot (matematika) XIX asrning

o`rtalarida Xorazmiy, Beruniy, Ibn Sino, keyinchalik Ulug`bek, Ali Qushchi

davridan ancha ortda qolgan edi.

Erkinlik yo`q joyda na moddiy, na ma`naviy taraqqiyot yuz beradi.

Xalqimizning achchiq tajribasi buni uzoq o`tmishda ham, mustabidlik davrida

ham ko`p isbotlagan.

Shu bois O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 12-moddasi hech

qaysi mafkura davlat mafkurasi sifatida o`rnatilishi mumkin emasligini, ijtimoiy

hayot siyosiy institutlar, mafkuralar va fikrlarning xilma-xilligi asosida

rivojlanishini mustahkamlab qo`yibdi.

Qadiyagi antik davrdan kelayotgan «haqiqat bahslarda tug`iladi» degan

naql naqadar to`g`riligi sabali, bugun u haqqoniy ravishda eng e`zozli

23

umuminsoniy qadriyatlardan, demokratiyani yuzaga keltiruvchi va

rivojlantiruvchi tamoyillardan biri hisoblanadi. Boshqacha aytganda, xurfikrlik,

ma`naviy erkinlik demokratiyaning aqliy va hissiy asosidir. Bu erda, albatta,

faqat ma`naviyatning siyosiy mafkura va huquq bilan, siyosiy madaniyat bilan

bog`lik jihatlarigina nazarda tutilayotgan yo`q. Axloq, adabiyot va san`at,

maishiy turmushning axloqiy, ma`naviy jihatlari jamiyatda shakllangan keng

ma`nodagi ma`naviy va siyosiy muhit ham demokratiya rivojlanishi uchu nasos

bo`lib xizmat qiladi. Dunyoqarashi tor, axloqiy, estetik, turmush madaniyati,

didi past kishilar qanday qilib demokratiyani rivojlantirsin? Ilm-fan, adabiyot va

san`at, xaq ta`limi, axloq, xullas ma`naviyat qanchalik yuksalsa, jamiyatning

aqliy va hissiy salohiyati, ijodkorlik imkoniyatlari, iqtisodiy va madaniy

ehtiyojlari shunchalik o`sadi. Yuksak ma`naviyat jamiyatning o`z mavjudlik

holatidan qoniqmaslik hissini, uni mudom takomillashtirishga intilishni

rag`batlantiradi Ma`naviyat na qadar yuksalsa, ijimoiy munosabatlar shu qadar

insoniylashadi, ezgulik va insonparvarlik, demokratik tamoyillar, inson

huquqlari va erkinlikleri shu qadar mustahkam qaror topadы.

O`zbekiston mustaqillikka erishgandan keyin jamiyatning barcha sohalarini

– davlat qurilishini, iqtisodiyotni, ijtimoiy sohani, madaniyatni, xaq ta`limini,

sog`liqni saqlashni va h.k. tubdan isloh qilishni boshladы. Ma`naviyatni

yuksaltirish iqtisodiyot bilan bir qatorda islohatlarning ustuvor yo`nalishi, deb

e`lon qilindi.

Mustaqillikning o`tgan yillari islohotlarni amalga oshirishda juda ulkan

tashqiliy ishlar qilindi. Mulkchilikning turli shakllariga tayangan ko`pukladli

iqtisodiyotning, bozor munosabatlarining asosi yaratiladi. Zarur huquqiy

poydevor, qonunlar majmun vujudga keltirildi. Milliy davlatchilik tiklandi.

Milliy ma`naviyat va ona tili rivojlantirildi, madaniy merosning unut bo`lgan va

xalqdan mustamlakachilik davrida yashirilgan qismi yuzaga chiqrildi va

o`rganila boshlandi. O`zbekistonning qo`lga kiritgan yutuqlari xalqaro miqyosda

e`tirof etildi.

24

Ammo hayot bir joyda to`xtab turishi mumkin emas. Jamiyat doimo olg`a

harakat qilishi lozim. Shu bois 1 chaqiriq Oliy Majlis 14-sessiyasida Prezident

I.Karimov «O`zbekiston XXI asr sari» ma`ruzasi islohatlar yangi bosqichining

asosiy ustuvor yo`nalishlarini belgilab berdi. Ularning birinchisi – siyosiy,

iqtisodiy hayotni, davlat va jamiyat qurilishini erkinlashtirish bo`lsa, ikkinchisi

jamiyat ma`naviyatini yuksaltirishdir. Bu ikki yo`nalish o`zaro va boshqa

keyingi yo`nalishlar bilan chambarchas bog`liq. Ijtimoiy taraqqiyotga

intilayotgan, tubdan yangilanayotgan, siyosiy, iqtisodiy hayotini

erkinlashtirishga jazm qilgan har qanday jamiyat ma`naviyati yuksak, ozod,

erkin shaxsni shakllantirmog`i lozim.

Demokratiyaning ham, iqtisodiy taraqqiyotning ham ijodkori, amalga

oshiruvchisi, rivojlantiruvchisi – bu inson. Demokratiya – nainki xalq

hokimiyati, u, shuningdek, xalqning mamlakat kelajagi, o`z taqdiri oldidagi

mas`ulyaiti hamdir. Demokratiyani ohlokratiyadan (oxlos - to`da, olomon),

olomon hokimiyatidan, ya`ni turli guruhlarning o`zboshimchaligidan,

boshboshdoqligidan, tartib-qoidalarni, qonunni pisand qilmasdan hokimiyat

idoralariga noo`rin talablar qo`yishidan, tazyiq utkazishidan farq qilish lozim.

Demokratiyaning oxlokratiyaga hech qanday aloqasi yo`q.

Har bir fuqaro demokartyaning mohiyatini to`g`ri anglab, uni rafaqat

oxlokratiyadan va anarxiyadan, shuningdek, avtokratiyadan (rahbarning o`zgalar

fikri bilan hisoblashmasdan, yolg`iz boshqarishi, boshqalarning unga qulluq

qilishi) va volyuntarizmdan (shart-sharoit va ob`ektiv ijtimoiy qonunlarni

mensimasdan, faqat xohish-irodaga tayanib jamiyatni rivojlantirishga qaratilgan

boshqaruv usuli) ajrata bilishi kerak.

Shunday qilib, demokratiya fuqarolardan nafaqat yuksak huquqiy

madaniyatni va ijtimoiy faollikni, shuningdek, o`z manfaatlarini davlat, jamiyat

manfaati bilan uyg`unlashtira bilishni ham talab qiladi.

Demokratiya rivojlanishi huquqiy davlat vujudga kelishining muhim sharti

va vositasidir. Birinchidan, aristokratiya (aslzodalar, zodagonlar) yoki oligarxiya

(o`ta katta sarmoya egalari) yoki habriylar hokimiyati o`rnatilsa tabiiyki, u tor

25

doiradagi kishilar manfaatini ifodalaydi. Shaklan u diktatura ko`rinishini

olmasligi mumkin. Biroq, baribir, keng omma xohish-irodasiga quloq solmaydi,

o`z bilganicha siyosat yuritadi, yan`i haqiy demokratiya qaror topmaydi.

Ikkinchidan, so`z erkinligi, siyosiy partiyalarga birlashish, saylash va saylanish

huquqi, umuman inson huquqlarining hurmat qilinishi va sh.k. demokratik

tamoiyllar huquqiy davlat shakllanishi va rivojlanishi uchun zaruriy asosdir.

Huquqiy davlat-jamiyatning shunday siyosiy tashkilotidirki, unda

demokratik me`yorlar, inson huquqlari, qonunning barchaga birdayligi va barcha

uchun (ham jismoniy shaxslar – fuqarolar, ham yuridik shaxslar – korxonalar,

muassasalar, idoralar va h.k. uchun) majburiyligi arkoniy tamoyilga, davlat

tuzumining asl mohiyatiga aylanadi. Huquqiy davlatda hokimiyatning uch

bo`g`ini-qonun chiqaruvchi, ijroiya va sud hokimiyatlari bir-birlaridan ajratiladi

va bir-biridan mastaqil bo`ladi, faqat Konstitutsiya va qonunlarga tayanib ish

tutadilar. Ularning o`zaro munosabatlari va hamkorlik mexanizmi ham

Konstituitsya va qonunlar orqali belgilab qo`yiladi.

Huquqiy davlatda fuqarolar (jismoniy shaxslar) va korxona, muassasa,

tashkilotlar (yuridik shasxlar) manfaatlarini qonun kafolatlaydi va qattiq himoya

qiladi. Hech kim, hatto davlat hokimiyati ham ularning ichki ishlariga

noqonuniy aralashishiga haqli eams. Ular o`z muammolarini qonun doirasida

echadilar. Shu bois ularning turli amaldorlar, nazorat idoralarining himmatiga

yoki injiqligiga, tamagirligi va poraxo`rligiga qaram bo`lmasliklarini davlat

ta`minlashi kerak. Jismoniy va yuridik shaxslar o`zlariga nisbatan sodir etilgan

noqonuniy xatti-harakat, tazyiq uchun istagan mansabdorni yoki tashkilotni, shu

jumladan, davlat idorasini ham sudga berishlari mumkin.

Huquqiy davlatning muxim arkoniy tamoyillaridan yana biri – bu inson

huquqlarining davlat huquqidan, xalqaro huquqning milliy huquqdan

ustuvorligidir. Davlat chiqargan qonunlar xlaqaro huquq me`yorlariga,

umuminsoniy, umumbashariy qadriyatlarga mos bo`lishi lozim. (Bu erda gap

qaysi qonunlarga bo`ysunish ustida ketayotgani yo`q. Har bir davlatning o`zga

qonunlar emas, o`z qonunlari asosida faoliyat ko`rsatishi zarurligi shubha

26

uyg`otmaydi. Gap qonun yaratish tamoiyillari, talablari ustida ketyapti, ya`ni tan

olingan xalqaro me`yorlarga zid kelmasin.)

Faqat ma`naviyat yuksak, umuminsoniy qadriyatlar bilan boyigan

mamlakatlarda bunday huquqiy amaliyot qaror topadi. Milliy mahdudlikka

moyil, milliy manmanlikka berilgan, mutaassib va tajovuzkor mafkurani qurol

qilib olgan mamlakat xalqaro huquq me`yorlarini ham, inson huquqlarini ham

inkor etadi, millatchilik domiga tushib qoladi. Bunday davlatda demokratiya

rivojlanmaydi. Huquq me`yorlari va mehnat intizomi zo`ravonlik yordamida

ta`minlanadi. Huquqiy davlatda qonunga itoatgo`ylik, mehnat intizomi shaxs

madaniyatining ajralmas bir qismiga, e`tiqodga, axloqiy mo`ljalga aylanadi.

27

4. O`zbekiston demokratik tamoyillarning qaror topshi va rivojlanishi.

Mustaqillikka erishganimizdan so`ng 1992 yil 28-dekabrda qabul qilingan

O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi tarixda qoladigan buyuk demokratik

voqealardan biri bo`ldi. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 13-moddasida

«O`zbekiston Respublikasida demokratiya umuminsoniy printsiplarga

asoslanadi, ularga ko`ra inson, uning hayoti erkinligi, sha`ni, qadr-qimmati va

boshqa daxlsiz huquqlari oliy qadiryat xisoblanadi. Demokratik huquq va

erkinliklar Konstitutsiya va qonun bilan himoya qilinadi»1 deb ta`kidlanadi.

Bundan ko`rinib turibdiki demokratiya shaxs, millat, xalq uyg`unligini

ta`minlaydi.

Bugungi kunda bir necha muxim tamoyillar borki, ular insoniyat tarixiy

taraqqiyotining hozirgi bosqichda demokratik davlatning asosiy xususyaitlarini

ifodalaydi. Bular: birinchidan, davlat jamiyat taraqqiyotining maxsuli,

insoniyatning buyuk kashfiyotidir. Davlat, bu zaruriy ob`ektiv reallik bo`lib,

jamiyat mavjudligi va faoliyatining hayotini adolatli va huquqiy asosda tashkil

etishning asosiy shaklidir: ikkinchidan, davlat bu shunchaki zaruriy ob`ektiv

reallik bo`libgina qolmay, u jamiyatning ehtiyoji uning barcha a`zolari uchun

muayyan qadriyat hamdir; uchinchidan, demokratik davlat ayrim ijtimoiy

qatlamlar, guruhlar va sinflarga emas, balki butun jamiyat manfaatlariga xizmat

qilish uchun kerak. U butun xalq, butun jamiyat manfaatlarini ifodalaydi;

to`rtinchidan demokratik davlat huqukini, faoliyat usullari va mexanizmlarini

takomillashtirish, fuqarolik jamiyatiga tobora yaqinlashish yo`lidan vazifasi

inson va fuqarolar erkinliklari va huquqlarini kafolatlashdan iborat deb aytish

mumkin.

Demokartiyani davlat qurilishining shunday shakli deb belgilash mumkinki,

unda siyosiy hokimiyatni tashkil etishda, uning faoliyatining bosh

yo`nalishlarini belgilashda va nazorat qilishda xalq ishtirok etadi.

1 O`zbekiston Respublikasi 2001 y. 8-bet

28

O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov «jamiyatda demokratiya

qay darajada ekanligini belgilovchi kamida uchta mezon bor. Bular: - xalq

qarorlar qabul qilish jarayondaridan qanchalik xabardorlig; hukumat qarorlari

xalq tomonidan qanchalik nazorat qilinishi, oddiy fuqarolar davlat boshqarishda

qanchalik ishtirok etishidir»1. Bular demokratiya umumjahon e`tirof etgan

tamoyillar hisoblanadi. Ana shu uchta sohada haqiqiy siljishlar bo`lmas ekan,

demokratiya haqidagi hamma gap so`zlar yo xalqda xushomad, yoki oddiy

siyosiy o`yin bo`lib qolaveradi.

Konstitutsiya har qanday huquqiy demokratik davlatning o`ziga xos

xususiyatlarini ko`rsatuvchi asosiy Qonun bo`lib, uning jamiyatning

umumbashariy hamda milliy qadriyatlar mushtarakligi asosida tashkil etishdagi

qadamlari beqiyos. Konstitutsiya o`zida ijtimoiy tuzumning, davlat tuzilishining

muhim tamoyillarini aks ettiradi2 va shu ma`noda uni «davlatning o`ziga xos

tanishuv xujjati»3 deyish mumkin. O`zbekistonning inson huquqlariga rioya

etishning barcha muhim xalqaro standartlarini mujassamlashtirgan, respublikada

inson huquqlarini ta`minlishning asosiy kafolati bo`lgan Konstitutsiyasi ham ana

shundaydir.

Mustaqil Davlatlar Hamdo`stligi doirasida birinchilardan bo`lib qabul

qilingan O`zbekiston Respublikasi Kostitutsiyasi ijtimoiy tuzum va davlat

tuzilishining muhim tamoyillarini aks ettiruvchi hujjat sifatida respublikada

qonun chiqarish jarayonida asosiy manba rolini bajaradi. Boshqacha qilib

aytganda, fuqarolar shaxsiy, siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy huquqlarining bevosita

amalga oshirilishini ta`minlovchi qonunlarning barchasi unga muofiq qabul

qilinadi. Konstitutsiyaning ushbu funktsiyasini tub mohiyati bilan anglash uchun

avvola, jahon miqiyosidagi insonning e`tirof etilgan qanday huquqlari mavjud

va ular O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida qay darajada aks etganligini

tushunmoq g`oyatda muhim.

1 I.A.Karimov. Havfsizlik va barqaror taraqqiyot yo`lida. 1998y. 156-bet. 2 X.T.Odilqoriev. O`zbekiston Respublikasida qonun chiqarish jarayoni. T.O`zbekiston. 1995 y. 44-bet. 3 A.X.Saydov. Mustaqil O`zbekistonning birinchi Konstitutsiyasi-Milliy istiqlol va umumbashariy istiqlol qomusi/ «O`zbekiston Resupblikasi-mustaqil davlat» kitobida. T.Adolat 1995, 11-bet.

29

Davlat suverenitetiga ega bo`lgan, huquqiy jamiyat qurayotgan har bir

davlatning dastlabki vazifasi, konstitutsiya qabul qilingach, ko`rsatilgan asosiy

tamoyillardan og`ishmagan holda uni amalga oshirishni ta`minlovchi qonunlar

qabul qilishdir. Shu nuqtai nazardan qaralganda, O`zbekiston mustaqillikka

erishilgandan buyon o`tgan davr mobaynida juda katta miqyosdagi ishlar amalga

oshirildi, Konstitutsiyaning deyarli har bir moddasi bir qancha qonun va

qonunosti hujjatlar bilan mustahkamlanadi. Bunday qonunchilik hujjatlari

qatorida «O`zbekiston Respublikasida mulkchilik tug`risida», «Bank va bank

faoliyati tug`risida», «Kadrlar tayyorlashning milliy dasturi tug`risida»

O`zbekiston Respublikasi qonunlari, «O`zbekiston Respublikasining Davlat

Bojxona qo`mitasini tashkil etish tug`risida», «O`zbekiston Respublikasida birja

faoliyatini muofiqlashtirish tug`risida O`zbekiston Respublikasi Prezidentining

farmonlari Farmonlari va boshqalarni ko`rsatish mumkin. Ushbu qonun

hujjatlari mamlakatimiz ijtimoiy hayotning ma`lum sohalarini Konstitutsiyaviy

normalarga muofiq tartibga solmoqda va ularning aksariyati o`zining huquqiy

mukammaligi jihatidan jahondagi eng rivojlangan davlatlar huquqiy aktlari bilan

bellasha oladi. Konstitutsiya va unga muofiq qabul qilingan bu kabi qonunlar

fuqoralarimizga keng miqyosdagi siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy huquq va

erkinliklar taqdim etilganligidan dalolat beradi.

O`zbekiston Konstitutsiyasining 39-moddasida belgilanganidek, har kim

qariganda, mehnat layoqatini yo`qotganda, shuningdek boquvchisidan mahrum

bo`lganda va qonunda nazarda tutilgan boshqa hollarda ijtimoiy ta`minot olish

huquqiga ega.

Pensiyalar, nafaqalar, ijtimoiy yordamning boshqa turlarining miqdori

rasman belgilab qo`yilgan tirikchilik uchun zarur eng kam miqdordan oz bo`lishi

mumkin emas.

O`zbekiston Respublikasi konstitutsiyasining 40-moddasi har insonning

malakali tibbiy xizmatdan foydalanish huquqiga ega ekanligini ta`kidlaydi.

Mazkur konstitutsiyaviy huquqni amalga oshirish, birichidan, respublika

malakali tibbiy xodimlari, zamonaviy tibbiyot uskunalari, samarali dori-

30

darmonlar bo`lishiga va ikkinchidan, har bir fuqaro tibbiy xizmatdan bahramand

bo`la olishiga muaayyan darajada bog`lik. O`zbekiston Konstitutsiyasi qabul

qilingandan buyon o`tgan yillarda bu sohada ham qator qonunlar qabul qilindi

va ular ma`lum darajada amalga oshirildi. Bunday qonunlar qatorida «Davlvt

sanitariya nazorati tug`risida»gi «Fuqarolarning sog`ligini muxofaza qilish

to`g`risida»gi qonunlarni sanab o`tish mumkin.

O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida har kimning bilim olish huquqi

davlat tomanidan kafolatlangan. Konstitutsiyaning bu tamoyili xalqaro

standartlarga javob beruvchi qonunlar bilan mustahkamlangan. Ularga binoan,

ta`lim O`zbekiston Respublikasi ijtimoiy taraqqiyot sohasida ustuvor yo`nalish

deb, e`lon qilingan.

Jumladan, kadrlar tayyorlash milliy dasturida shunday deyiladi: «Kadrlar

tayyorlash sohasidagi davlat siyosati insonning intellektual va ma`naviy-axlohiy

jihatdan tarbiyalash bilan uzviy bog`lik bo`lgan uzluksiz ta`lim tizimi orqali har

tamonlama barkomal shaxs- fuqaroni shakllantirishni nazarda tutadi. Shu tarzda

fuqaroning eng asosiy konstitutsiyaviy huquqlaridan biri- bilim olish, ijodiy

qobilyatni nomoyon etish, intellektual jihatdan rivojlanish, kasbi bo`yicha

mehnat qilish huquqi ro`yobga chiqarildi».

O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining «Jamiyatning iqtisodiy

negizlari» deb atalgan XII bobidagi mavjud uch moddada (53,54,55) ushbu

sohadagi huquqlar, ularning kafolatlari qisqa va lo`nda shaklda aniq-ravshan

ifodalangan. 53-modda mulkchilik haqida kuyidagi tamoyilni ta`kidlaydi:

«Bozor munosabatlarini rivojlantirishga qaratilgan O`zbekiston

iqtisodiyotini negizini xilma-xil shakllardagi mulk tashkil etadi. Davlat

iste`molchilarning huquqi ustunligini hisobga olib, iqtisodiy faoliyat,

tadbirkorlik va mehnat qilish erkinligini, barcha mulk shakllarning teng

huquqligini va huquqiy jihatdan bab barobar muhofaza etilishini kafolatlaydi .

Hususiy mulk boshqa mulk shakllari kabi daxlsiz va davlat himoyasidadir.

Mulkdor faqat qonunda nazarda tutilgan xollarda va tartibdagina mulkidan

mahrum etilishi mumkin».

31

Mazkur moddada ta`riflangan mulkchilikning xilma-xil shakllari va

ularning huquqiy maqomi ham milliy qonunchiligimizda juda yaxshi ishlangan.

«O`zbekiston Respublikasida mulkchilik to`g`risida», «Investitsiya faoliyati

to`g`risida», «Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish to`g`risida»gi

qonunlar mulkchilikning ma`lum sohadagi jihatlarini huquqiy maqomini

belgilab bergan «O`zbekistonda mulkchilik to`g`risida»gi qonunda uning

shakllari sanab o`tiladi.

Ular quyidagilar:

Kollektiv (shirkat) mulki;

Respublika, Qoraqalpog`iston Respublikasi, ma`muriy-teritorial tuzilmalar

(kommunal) mulkidan iborat davlat mulki;

aralash sulk;

qo`shma korxonalar, ajnabiy fuqarolar, tashkilotlar va davlat, shuningdek,

ajnabiy yuridik shaxslar mulki.

Uzining umuminsoniyligi jixatidan jahondagi boshqa huquqlardan bir

muncha afzallikka ega bo`lgan islom huqukining tarmog`i bu-oila va nikoh

huquqidir. U tufayli oila va nikoh munosabatlarida halollik mezoni hayotdan

mustahkam o`rin oldi.

Fuqarolik va siyosiy hukuqlar to`g`risida xalqaro paktning 23-moddasi,

O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 63-moddasida ham fuqaolarning

nikohdan o`tish va oila qurish huquqlarining asosiy tamoyillari bayon etilgan.

Jumladan, fuqarolik va siyosiy huquqlar to`g`risida xalqaro paktda

ta`kidlanishicha:

1. Oila jamiyatning tabiiy va asosiy xuxayrasidir hamda jamiyat va davlat

tomonidan himoya qilinish huquqiga egadir.

2. Nikoh yoshiga etgan erkaklar va ayollarning nikohdan o`tish huquqi va

oila qurish huquqi e`tirof etiladi.

3. Birorta nikoh nikohdan o`tayotganlarning erkinligi va batamom

roziligisiz tuzilishi mumkin emas.

32

O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida bu xususda quyidagilarni

o`qiymiz:

«Oila jamiyatning asosiy bo`g`inidir hamda jamiyat va davlat muhofazasida

bo`lish huquqiga ega».

Nikoh tomonlarning ixtiyoriy roziligi va teng muhofazasida bo`lish

huquqiga ega.

O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining ayrim tamoyillari va ularga

asosan ishlab chiqilgan qonun hujjatlari to`g`risidagi ushbu muxtasar fikr

mulohazalarimiz O`zbekiston Respublikasi Asosiy Qonuni, shubhasiz, milliy

qonunchilikni takomillashtirishning asosiy manbai ekanligini yana bir karra

isbotlaydi.

Jahon tajribalarining guvohlik berishicha insoniy taraqqiyotning hozirgi

bosqichida davlat qurilishining oliy madaniy shakli demokratiyadir. Va u

quyidagi asosiy tamoyillarga tayanadi:

-xalqning erkin xoxish-irodasi;

-fuqarolarning teng huquqiyligi;

-inson huquqlarining ustuvorligi;

-hokimiyat organlarining saylanib qo`yilishi;

-ularning saylovchilariga bo`ysunishi;

-tayinlash yo`li bilan shakllanadigan davlat organlarining saylab

qo`yiladigan organlar oldida hisob berishiga burchliligi;

-hokimiyat tarmoqlarining taqsimlanganligi.

Jahon hamjamiyati tomonidan qabul qilingan va eng demokratik miyorlarga

javob beradigan bu tamoyillar O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida aniq

ifodalangan va qonuniy mustahkamlangan.

Konstitutsiya mamlakatimizning Asosiy Qonuni hisoblanadi va unda

fuqarolarning erkinliklari va huquqlari, davlat va ijtimoiy-siyosiy qurilishning

davlat-huquqiy, fuqarolik, siyosiy, iqtisodiy tamoyillari oliy darajada qonuniy

ifodasini topgan.

33

Hech bir qonun yoki boshqa miyoriy hujjat Konstitutsiyaga zid bo`lishi,

hech qanday davlat idorasi yoki mansabdor shax asosiy qonunda belgilangan

tegishli me`yor va tamoyillarga muvofiq kelmaydigan qarorlarni qabul qilish

huquqiga ega bo`lish mumkin emas.

Demokratik miyor va tamoyillarning amalga oshirishning asosiy shakli

huquqdir va u jamiyat hayotining bara sohalarini tartibga soladigan qonunlar

tizimida mujassam bo`ladi. Qonunlar butun hokimiyat organlari va

boshqarmalarning, jamoat tashkilotlari va birlashmalarning, vakolatlari

huquqlari va mas`uliyatlarini, fuqarolarning huquqlari, erkinliklari va

burchlarini belgilab beradi. Faqat qonunlarga og`ishmay amal qilishgina

jamiyatni haddan tashqari va anarxiyadan, byurokratik aynishlarning ximoya

qilinishi «qo`ng`iroq huquqi» deb alatgan rahbarlik va avtoritarlikka qarama-

qarshi turishi mumkin. Qonunlar mustaqillik yillarida O`zbeikstonda amalga

oshirilayotgan barcha tub o`zgarishlarni belgilab bermoqda.

Ijtimoiy-siyosiy islohotlar ham davlatning siyosiy tizimlarining insonlarga

xizmat qilishi, insonparvarlikka yo`g`rilgan adolat, tenglik, erkinlik, ma`naviy

farovonlik, osoyishtalik, millatlararo totuvlikni ta`minlashga, jahon xalqlari

bilan hamkorlikni amalga oshirishga yo`naltiriladi. Shuning uchun ham

prezident deydi: «O`zbekiston kelajagi buyuk davlat. Bu-mustaqal, demokratik,

hukuqiy davlatdir. Bu-insonparvarlik qoidalariga asoslangan, millati, dini,

ijtimoiy ahvoli, siyosiy e`tiqodidan qat`i nazar fuqarolarning huquqlari va

erkinliklarini ta`minlab beradigan davlatdir»1. Aynan shuning uchun ham davlat,

eng yirik siyosiy kuch sifatida barcha islohotlarning nafaqat tashabbuskori, shu

bilan birga ular uchun mas`uldir. Uning siyosati esa inson va jamiyatning

farovonligini, O`zbekistonning barcha fuqarolarning munosib turmushini

ta`minlashga qaratilgan bo`lishi kerak.

O`zbekiston jaxon xalqlari taraqqiyoti tajribalarini o`rganib, o`z taraqqiyot

modelini yaratishi, belgilab olishi zarur edi. Ijtimoiy hayotda o`tkaziladigan har

1 I.A.Karimov O`zbekistonning o`z istiқlol va taraққiyot yo`li. «O`z-n: milliy istiқlol, siyosat-mafkura. Toshkent. O`zbekiston 1996 ., 44-bet

34

bir islohot ana shu modeldan kelib chiqishi, unda belgilab olingan maksadlarga

xizmat qilishi edi. Olimlarimiz va mutaxassislarimiz jahon modellarini

o`rganishga kirishdilar, ulardagi ijobiy jihatlardan foydalanish yo`llarini belgilay

boshladilar. Buni prezident o`zining quyidagi beshta asosiy qoidasida belgilab

beradi.

1. Iqtisodiy islohotlarning hech qachon siyosat ortida qolmasligi va u biror

mafkuraga bo`ysundirilmasligi kerak.

2. Davlat bosh islohotchi bo`lishi lozim. O` islohotlarni ustun

yo`nalishlarini belgilab berishi, o`zgartirishlar siyosatini ishlab chiqish va uni

izchillik bilan o`tkazishi, jaxolatparast va konservatorlar qarshiligini bartaraf

etishi shart.

3. Qonun, qonunlarga rioya etish ustun bo`lishi lozim.

4. Aholining demografik tarkibini hisobga olgan holda kuchli ijtimoiy

siyosat o`tkazish kerak.

5. Bozor munosabatlariga evolyutsion (tadrijiy) yo`l bilan bosqichma-

bosqich o`tish zarur2.

Ilmiy adabiyotlarda «o`zbek modeli» nomini olgan kontseptsiya xalqning,

kishilarimizning ijtimoiy-siyosiy, huquqiy faolligi, davlat va jamiyat hayotidagi

qatnashishi bilan chambarchas bog`liqdir. Aslida xalq hokimiyatchiligi

nazariyasining I.A.Karimov tomonidan rivojlantirilishi ham aynan ushbu

kontseptsiyadan kelib chiqadi. Quyidagi fikrlar ham ana shu beshta tamoyilga

asoslanadi.

Birinchi printsipda: 1) iqtisodiy islohotlar hech qachon siyosat ortida

yurmasligi; 2) iqtisod biror mafkuraga bo`ysundirilmasligi lozim. Ushbu

vazifalarning xalq hokimiyatchiligi bilan qanday dialektik aloqadorliklari,

o`zaro bog`liqliklari bor?

Ma`lumki Sho`rolar davrida barcha sohalar, iqtisodiyot ham, siyosat va

kommunistik mafkuraga bo`ysundirilgan edi. Davlat mulkidan tashqari jamoat

2 I.A.Karimov O`zbekistonning o`z istiқlol va taraққiyot yo`li. O`z-n: milliy istiқlol, siyosat-mafkura. Toshkent. O`zbekiston 1996 ., 307-bet

35

mulki va shaxsiy mulk mavjud deb ta`kidlansada, ular totalitar tuzum siyosati va

kommunistik mafkura belgilab bergan doiradagi mulklar edi. Demak mulk

shakllarini reng-baranglashtirish zarur. Shuning uchun ko`p ukladli bozor

iqtisodiyotini shakllantirish, odamlarda mulkka egalik tuyg`usuini uyg`otish,

mulkni davlat tasarrufidan chiqarib, xususiylashtirish orqali teng huquqli

raqobatda ishlaydigan iqtisodiyotni paydo qilish vazifa qilib belgilandi1.

I.A.Karimovning buyuk xizmati shundaki islohotlarning aholining demokratik

ijtimoiy-psixologik o`ziga xosliklaridan kelib chiqqan holda bosqichma-bosqich

amalga oshirish siyosatini olib bordi. Shuning uchun ko`p ukladli sektorni

vjudga keltirish uchun bosqichni o`z ichiga oldi.

Birinchi bosqich (1991-1995 yillar)da kishloq xo`jaligi, mahaliy davlat

sanoat korxonalari, savdo-sotiq maskanlari, maishiy xizmat ko`rsatish

muassasalai, kurili shva transportda turli mulk shakllarining yuzaga kelishi

uchun zarur sharoitlar yaratildi. Ikkinchi bosqich (1996-1998 yillar)da o`rta va

yirik davlat korxonalarining sanoatda 62% qishloq xo`jaligi va savdo

shaxobchalaridan deyarli 100%, qurilishda 79% xizmat ko`rsatishdagi

musassasalarning 57% xusuiylashtirildi.

Uchinchi bosqich (1998 yil)dan yirik va trategik axamiyatga ega

korxonalarni xususiylashtirish boshlandi. Bu bosqichda chet investitsiyalarini

investitsiyalarini iqtisodiyotga jalb etishning maxsus programmasi ishlab

chiqildi. Xullas bu islohotlar ko`zlagan maksad kishilarimizga «iqtisodiy

faoliyat uchun erkin garoit tug`dirib berish» orqali xalq farovonligini

oshirishdir2. Eng muhimi esa «iqtisodiy turmush tarziga asoslanib davlat

qurilishi va davlat tuzilishini anglab etish mumkin. Demokratiya-boshqaruvning

barcha boqichlaridagi erkinlikdir. Eng muhimi, so`z erkinligi va iqtisodiy

faoliyat bilan shug`ullanish erkinligi huquqini beradigan kuchli qonunlarimiz

1 I.A.Karimov O`zbekiston-bozor munosabatlariga o`tishning o`ziga xos yo`llari. O`zbeikston milliy istiқlol, iқtisod, siyosat, mafkura. O`zbekiston 1996 ., 300-301-bet 2 I.A.Karimov. Tadbirkorlik-iқtisodiyot kelajagi. Bizdan ozod va obod vatan қolsin. O`zbekiston. 1996. 337-338-bet.

36

ega bo`lishdir. Bu esa iqtisodiy negiz qanchalik mustahkam barpo etilganligiga

bog`liq1.

1 I.A.Karimov O`zbekiston-bozor munosabatlariga o`tishning o`ziga xos yo`llari. O`zbeikston milliy istiқlol, iқtisod, siyosat, mafkura. O`zbekiston 1996 ., 300-301-bet

37

II-bob. Demokratik boshqaruvning taraqqiyot uchun ahamiyati

1. Demokratiya to`g`risidagi turli xil yondashuvlar

Har bir jamiyat, ijtimoiy hayot, tarixiy davrlar ko`p jixatlardan faqatgina

o`zlariga mos va xos bo`lgan, o`zlari asoslanadigan dunyoqarishlar, so`z va

iboralarga ega bo`ladilar. Bularga mustaqillik, so`z va fikr erkinliklari, shaxs

eriknligi, inson huquqlari, milliy g`oya, ma`naviyat, demokratiya, demokratik

jamiyat, demokartik qadriyatlar xalqaro integratsiya, xalqaro huquq va boshqa

shu kabilar yorqin misol va dalil bo`ladilar. Ushbu atama va tushunchalar ichida

demokratiya, demokratik jamiyat tushunchalari alohida aytish mumkinki,

markaziy o`rinni egallaydi. Zamonaviy barcha ilmiy-falsafiy, siyosiy, iqtisodiy,

madaniy-ma`rifiy, ijtimoiy, huquqiy atamalar, tununcha va iboralar u yoki bu

tarzda demokratiya, demokartik jamiyat tushunchasi bilan bog`liqdir. To`g`ri,

«zamonaviy», «jarangdor» bo`lgan bu so`zlarga fuqarolarimiz o`zlarining

hayotda tutgan o`rinlari, orzu-umidlari, xohish istaklari, tafakkur darajalari,

imkoniyatlari, xis-tuyg`ulari ehtiroslaridan kelib chiqqan holda turlicha

yondoshadilar. Adabiyotlarimizda «ma`naviyat», «ma`naviy yuksalish»,

«demokratiya», «demokratik jamiyat», «shaxs erkinligi» tushunchalarining

mohiyati, mazmuni, ahamiyatlar, ular o`rtasidagi munosabatlar masalasi etarli

darajada yoritilmagan. I.A.Karimov alohida ta`kidlaganidek, bizda xaligacha

ijtimoiy-gumanitar fanlar buyicha ilmiy adabiyotlar etishmaydi1.

Buning asosiy sabablari shundaki biz milliy mustaqilligimizni qo`lga

kiritgunga qadar uzoq davr mobaynida totalitar tuzum sharoitida yashaganimiz,

shuningdek bir tomondan jahon hamjamiyatidan, shuningdek, demokratik tuzum

hukmron bo`lgan rivojlangan mamlakatlardan, ikkinchi tomondan, demokratiya

haqidagi fikrlarga va demokratik amaliyotning ayrim ko`rinishlariga boy

bo`lgan o`zimizning tariximizdan zo`rlik yo`li bilan sun`iy ravishda ajratib

qo`yilgan edik. SSSR bilan rivojlangan mamlakatlar o`rtasida temir parda bor

1 I.A.Karimov. «Milliy istiqlol mafkurasi-xalq e`tiqodi buyuk kelajakka ishonchdir» Asarlar 8-jild 504-505 betlar.

38

edi. Bu mamlakatlardagi ijtimoiy-iqtisodiy hayot, davlat va jamiyat boshqaruvi

tizimi ijtmoiy-gumanitar fanlar, jumladan demokratik jamiyat barpo etish

borasidagi qo`lga kiritilgan muhim tarixiy yutuqlar, kashfiyotlar boshqacha,

noto`g`ri buzib ko`rsatilar, o`zini oqlamagan sinfiy ta`limot nuqtai nazaridan

talqin qilinar edi. Zeroki, rivojlangan demokratik mamlakatlardagi bu ijtimoiy-

iqtisodiy hayotni, ijtimoiy-gumanitar fanlar, chunonchi falsafa sohasidagi qo`lga

kiritilgan muhim yutuqlarni marksizm-leninizm nuqtai nazaridan to`g`ri

o`lchash, baholash mumkin emas edi. Ana shu shart-sharoitlar ko`pchilik

fuqarolarda demokratik jamiyat, demokratik qadriyatlarga nisbatan zaruriy va

hayotiy ehtiyojlarning qaror topishiga salbiy ta`sir ko`rsatadi. Buning natijasida

ko`pchilik fuqarolarimizda umuman demokratiya, shuningdek demokratik,

fuqarolik jamiyati, qadriyatlar, ma`naviyat, ma`naviy hayot, ma`naviy

yuksalishlarga, nisbatan aniq, lo`nda, to`g`ri ilmiy tasavvurlar xali ham

shakllangani yo`q.

Demokratiya o`z mazmuniga ko`ra grekcha (demos-xalq, kratos-hokimiyat)

so`zlaridan iborat bo`lib: «xalq hokimiyati» ma`nosini anglatadi. «Boshqaruvda

to`g`ridan-to`g`ri ishtirok» ma`nosida demokratiyani qabila, urug`chilik

jamiyatlaridayoq uchratish mumkin. G`arb siyosatchilari demokratiyaning

mukammal shaklini Yunonistonning shahar davlatlari bilan bog`laydi. Qadimgi

Yunonistonda «demokratiya» atamasi «demos» - xalq, teng huquql fuqarolar

yig`ini, fuqarolarning asosiy qismi ma`nolarida qo`llanilgan. «Kratos» - kuch,

hokimiyat qudrat, boshqaruv, g`alaba ma`nolarini anglatadi. Bundan ko`rinib

turibdiki qadimda yunonlarning o`zi «demokratiya» tushunchasini talqin etishda

yaqdil bo`lmaganlar. Ularda demokratiya quyidagi ma`nolarni bildirgan: 1)

«isyonkor yo`qsinlar tantanasi»; 2) «kambag`allar hukmronligi»; 3) «polis ishida

barcha fuqarolarning ishtiroki»; 4) «rasmiy tadbirlar orqali (saylov, navat,

tayinlash) boshqaruvni amalga oshirish».

Qadimgi Yunoniston tarixi – demokratik va oligarxik davlatlar o`rtasidagi

kurash tarixidir. Ammo demokratiya tushunchasi tarixiy yondoshish lozimligini

39

unutmaslik kerak: tarixiy rivojlanish jarayonida u ham mazmunini o`zgartirib

borgan.

Yangi davrda: 1) erkinlik; 2) fuqarolik; 3) xalq suvereniteti; 4) milliy

suverenitet; 5) milliy davlat; 6) g`oyalar rivoji tushunchalari bilan bog`liq.

Hozirgi zamon huquqshunoslari va siyosatshunoslari fikriga ko`ra

demokratik huquqiy davlatni qurish uchun barcha mamlakatlarga xos bo`lgan

umumiy xususiyatlar mavjud. Ular quyidagilardir: 1.saylovlar; 2. saylov

yakunlarini aniqlash usuli; 3. teng huquqlilik; 4. fikrlar erkinligi; 5.

ko`ppartiyaviylik; 6. o`z-o`zini boshqarish.

Oddiy fuqarolarning hayotilariga ta`sir qiluvchi qarorlarni qabul qilishda

qatnashish huquqiga ega bo`lishlari kerakligi g`oyasi aksariyat jamiyatlarda turli

tarixiy davrlarda dastlab orzu sifatida paydo bo`lgan. Miloddan avvalgi V-IV

asrlarda bu g`oya Afinada o`z mumtoz shakliga ega bo`lgan. V asrning boshidan

beri, ya`ni davlat lavozimlarini egallash uchun mulkiy cheklanishlar bartaraf

etilgandan so`ng afinalik barcha fuqarolar qonunlarni muhokama qilish, ularga

ovoz berish va hamjamiyat siyosatni ishlab chiqish jarayonida shaxsan ishtirok

etish huquqidan foydalanganlar. Shuningdek ular rotatsiya tamoyili asosida

egallanadigan lavozimlar, sud va ma`muriy ko`mitaga a`zolik boshqaruvda

qatnashishi huquqidan ham foydalanganlar. Shu paytdan beri ushbu misol

demokratlar uchun ilhom manbai va tayanch nuqtasi hisoblanadi. Bu davr

Afinaning iqtisodiy qudrati va dengizdagi hukmronligi hamda san`at va falsafa

rivojining eng cho`qqiga chiqqan davriga to`g`ri keladi. Bu esa demokratiya

muxoliflarining oddiy odamlarga davlat ishlarida qatnashishiga ruxsat berish

yomon oqibatlarga olib keladi degan fikrlarini rad etadi.

Shunisi e`tiborliki, demokratiya, demokratik jamiyat haqidagi fikrlar,

ta`limotlar jahonning dastlabki tsivilizatsiya paydo bo`lgan mintaqalarida u yoki

bu ko`rinishda paydo bo`lgan. Keyinchalik ayniqsa bu jarayon ancha

rivojlangan. Demokratiya, demokratik jamiyat haqida e`tiborli fikrlar va amaliy

ishlar bilan bog`liq tarixiy jarayon bizning mintaqamizni ham, xususan hozirgi

O`zbekiston Respublikasiin xududini ham chetlab o`tmagan. Ushbu jarayon

40

XVIII-asrdan boshlab AQSh va evropada keng quloch yozganligi tufayli,

amerikalik ma`rifatparvar, davlat arbobi bo`lgan Benjamin Franklin (1706-1790)

demokratiyani «chiqib kelayotgan quyosh» deb ta`riflagan edi. Yana bir

amerikalik olim «O demokratii» nomli asarida demokratik jamiyat tarixini

bayon qilar ekan insoniyat demokratiyani bir marta emas, ko`p marta, qəytadan

turli joylarda, tegishli zaruriyat va sharoitlar ta`sirida kashf qilgan, deb uqtiradi1.

Robert Dal` yozganidek, o`z davrining ilg`or fikr egalari, donishmand

faylasuflari, deyarli 2500 yildan beri demokratiyaning tabiatini mohokama

qilmoqdalar. Demokratiya tushunchasi turli davrlarda turli joylarda turli odamlar

uchun turli ma`nolarni anglatgan2. Demak bu tushuncha masalasiga yondashish

ilgari surilgan maqsad va vazifalar, manfaatlarga ham bog`liqdir. Uzoq davrlar

mobaynida va ko`p hollarda demokratiya tushunchasi insoniyat o`z qo`llariga

o`z ta`sirlari va boshqaruvlariga olishlari va undan o`z maqsadlari yo`lida

foydalanishlari lozim bo`lgan mavjud siyosiy tuzumni emas balki faylasuf

olimlarning nazariy mushoxadalarining mavzui bo`lgan. Mavjud siyosiy tuzum

ko`proq demokratiya masalasi bilan emas, balki o`z hokimiyatini o`rnatish,

avaylab asrash kabi masalalar bilan shug`ullangan.

Mavjud ilmiy ommabop adabiyotlarda demokratiya tushunchasiga bir

qancha bir-birlariga yaqin bo`lgan ta`riflar berilgan. Siyosatshunos Sayfiddin

Jo`raev demokratiyani quyidagicha ta`riflaydi: «demokratiya, avvalambor

insonlarning manfaati uchun boshqaruv shaklidir»3.

Karim Baxrievning demokratiyaga yondoshuvi biroz boshqacharoq. Uning

fikricha demokratiya bu fuqarolar, inson, jamiyat, davlat shuningdek, jamiyat va

tabiat o`rtasidagi munosabatlardan kelib chiqadigan muammolarni echish

uslubidir. Zeroki, munosabatlardagi bu muammolar demokratik boshqaruv

yordamida muvozanatlarni ta`minlash orqali o`z echimiga ega bo`ladi. Shu

nuqtai nazardan «demokratiya-bu muvozanatdir» degan shoir ham ilgari

1 Robert Dal`. O demokratiya. M.2000. 15-bet 2 Robert Dal`. O.Demokratii. M.2000. 9-bet. 3 S.Jo`raev. Demokratiya deganda nimani tushunamiz. 1997.13-bet

41

suriladi1. Rossiya olimlari V.P.Pugachov, A.I.Solov`evlar eas demokratiyani

rahbarlikka imkoniyatlari bor fuqarolarning raqobatchilik asosida saylovchilar

ishonchlarini qozonish orqali boshqarish uslubi deb ta`riflaydilar2.

Insoniyat tarixida mavjud bo`lgan barcha boshqaruv tizimlarida

boshqaruvchi (monarx, aristokratlar, komfirqa…) va boshqariluvchi (xalq,

fuqarolar) mavjud bo`lib, tuzumning nomlanishi va taqdiri boshqariluvchiga

eamas, boshqaruvchiga bog`liq bo`lib kelgan. Mavjud barcha tarixiy boshqaruv

tizimlaridan farqli o`laroq, demokratiya-xalq hokimiyatidir, ya`ni huquqiy

davlatdir.

Tarixda demokratiya atamasi bo`lmagan lekin huquqiy davlat

tushunchasiga, ta`limotiga quldorlik davrining allomalari, umumiy ko`rinishda

bo`lsada o`z fikr mulohazalarini bildirgan. Bular Platon, Aristotel`, Polibiy,

Likurg va boshqalar. O`rta asrlarda hamda XVII-XVIII asrlarda evropada

Amerikada bir qator nazariyachilar bu huquqiy davlat va hokimiyat taqsimlash

kontseptsiyasini ta`limot sifatida shakllantiridilar va yangi bosqichga ko`tardilar.

Bulardan Sharl` Lui Montesk`e, Jan Lokk, I.Kant, T.Jefferson va boshqalarning

ta`limotlari, ilgari surgan g`oyalari misol bo`la oladi.

Milliy davlatchiligimiz tarixiga bir nazar tashlasak Avesto, Siyosatnoma,

Hidoya, Qobusnoma, Qutadg`u bilik, Temur tuzuklarida, Mirzo Ulug`bek,

Alisher Navoiy va boshqa ma`rifatparvarlar asarlarida demokratiya o`z ifodasini

topgan va ulardan milliy davlatchilikning shakllantirishda samarali

foydalanganlar. Ular demokratik jamiyat atamasi bugungi qarash va mezon

darajasida bo`lmasada, demokratik jamiyatga xos bo`lgan ayrim xususiyatlar,

qadriyatlar yaqqol ko`zga tashlanadi. Ular: 1) Qonunga tayanish va bo`ysunish;

2) adolat tamoyiliga asoslanib ish ko`rish; 3) Turli ijtimoiy guruh, qatlam haq

huquqlari manfaatlarini hisobga olish; 4) Kengashib ish ko`rish; 5) Saylov

ko`rinishlari; 6) O`ziga xos davlat hokimiyati bo`g`inlarining mavjudligi; 7)

Davlatni, El-ulusni ximoya qilish; 8) Insoniylik, mehr-muruvvat ko`rsatish, har

1 K.Baxriev. Demokratiya va inson huқuқlari. 1997.07-bet 2 V.P.Pugachev. A.I.Solov`ev. Vvedenie v politologiyu. M.1999.206-207-bet.

42

xil obodonchilik ishlarini amalga oshirish; 9) jazo choralari bilan bog`liq

tartiblar, qoidalar shular jumlasidandir.

Huquqiy davlatda qonunning ustuvorligiga katta ahamiyat bergan Platon

shunday deydi: «Qaysi davlat kimningdir hukmronligida bo`lib, u erda qonunlar

ishlamasa, hech qanday kuchga ega bo`lmasa, o`sha davlatning o`limiga qarab

borayotganini ko`raman. Qaerda qonun hukmdor ustidan hukmdor bo`lsa, men

davlatni saqlanayotganligini, gullab yashnayotganligini, xudo tomonidan

davlatga qanday yaxshiliklar berilgan bo`lsa, bu yaxshiliklar

mujassamlashganligini ko`raman».

Qonun-bu huquqiy davlatdagi fuqarolarning erkinligi, tengligini tartib va

uyushqoqligini, sotsial adolatni ta`minlab berishda himoyachidir.

O`z davrining buyuk mutafakkirlari Abu Rayxon Beruniy va Abu Ali Ibn

Sinoning demokratiyaga xos bo`lgan davlat boshqaruvi haqidagi qarashlari ham

o`ziga xosdir. Ular har bir qarash, kuzatish va tajriba asosida o`rganishga keyin

xulosa chiqarishga intilganlar, barcha bunyodkorlik insonning mehnatiga

bog`liqligini ta`kidlaganlar. Buyuk o`zbek shoiri, mutafakkiri va davlat arbobi

Alisher Navoiy esa o`z asarlari bilan jamiyat taraqqiyotining zamonasiga xos

bo`lgan fazilatlarini yoritishga harakat qilgan. U she`rlari va dostonlarida

razolatga, urush janjallarga, ma`rifatsizlikka qarshi kurash g`oyalarini ulug`ladi.

Insonlarni mexnatga, yaratuvchanlikka, adolatga chaqiradi. Ma`rifatga

asoslangan jamiyat yaratishni orzu qiladi. Uning bu orzulari «Farxod va Shirin»,

«Sadi Iskandariy» kabi dostonlarida o`z ifodasini topgan.

Xitoy va hind mutafakkirlarining jamiyat rivoji haqida va bunyodkorlik

g`oyalari ham Osiyoning «sharqona» ma`naviyatida o`ziga xos o`rin tutadi.

Jumladan buyuk xitoy mutafakkiri Konfutsiy g`oyalari xunuzgacha xitoy

xalqlari mafkurasida etakchilik qilib kelmoqda. Bu g`oyalarning asosi jamiyatni

har qanday ijtimoiy larzalardan asrab qolish va insonlar manfaatini yuqori

qo`yishga qaratilgan. Allomaning maqsadi xalqni mavjud tartib-qoidalarini

hurmat qilish ruhida tarbiyalash bo`lgan. Bu g`oyaga ko`ra, insonlar jamiyatning

tabiiy taraqqiyotiga qarshi chiqmaslik ya`ni inqilobiy yo`lni tanlamasligi kerak.

43

Konfutsiy insoniyat haqida fikr yuritar ekan, odamlar ijtimoiy kelib chiqishi

yoki jamiyatdagi mavqei orqali emas, balki odamiylik, adolatparvarlik,

haqgo`ylik samimiyat, farzandlik izzat hurmat kabi ma`naviy fazilatlarga

erishish tufayli kamolotga etishuvi mumkin deb, hisoblaydi. Bunday «sharqona

demokratiyaning» tamoyillarini o`zida aks ettirgan g`oyalar butun-butun

davlatlarning uzoq yillar mobaynida barqaror yashab qolishiga sabab bo`lgani.

Sharq xalqlarining tarixiy, ijtimoiy, siyosiy taraqqiyotiga o`z ijobiy ta`sirini

ko`rsatgani shubxasizdir. Xind xalqining buyuk farzandi Maxatma Gandi o`z

ma`naviyati, g`oyalari va ilg`or qarashlari bilan XX asrning buyuk shaxslaridan

biriga aylangan. U xindlar bilan musulmonlarning o`zaro do`stligini

mustahkamlashga intilgan. Gandi din bilan siyosatni bir-biriga bog`lashga

xarakat qilgan. Unga xalq «Maxatma»- «Buyuk qalb» deb nom bergani ham

shunda bo`lsa kerak.

Buyuk faylasuf Platonning fikricha siyosat odamni o`rganishga asoslanadi

va u birinchi marta «ijtimoiy» tununchasini kiritadi hamda bu tushunchani

«xususiy» tushunchasi bilan taqqoslab ko`radi. Demokratiyani tanqidiy baxolab,

Platon ta`kidlaydiki, birlamchi jamiyatda davlat o`z maqsadini anglamagan

holda vujudga keladi hamda yaxshilik tushunchasini singdirib, tor doiradagi

hokim sinflarga topshiradi. U davlatni boshqarishda qatnashadi va barcha

erkinliklarga ega bo`lgan boshqariluvni olomon va bir to`da

boshqariluvchilardan iborat davlatni – aristokratik respublika davlatining shakli

deydi. Uning fikricha, davlatning boshqa hamma shakllari ana shu shakldan

chetga chiqishning maxsulidir.

Aristotel` fikricha hokimiyatning ikki shakli-shaxs hokimiyati va qonun

hokimiyati bo`lishi mumkinligini aytadi. Lekin uning fikricha, xatto eng

mukammal bo`lmagan qonun hokimiyati ham shaxs hokimiyatidan

ma`qulroqdir. Aristotel` davlatning monarxiya, aristokratiya va konstitutsiya

kabi muassasalarini ko`rsatib uning har biri tiraniya plutokratiya va demokratiya

kabi shakllarga o`tish mumkinligini aytadi. Uning fikricha davlat monarxiyasi

podsho, boylarni adolatsizlikdan, kambag`allarni esa kamsitishdan ximoya

44

qilmog`i kerak, ilohiy qudrat unga umumiy mutanosiblikni buzmagshan holda

majburlash huquqini beradi. Lekin davlatning ma`qul shakli-konstitutsiya bo`lib,

biror shaxsning ustunligisiz, boy va kambag`allarning teng erkin kelishuviga

asoslangan ko`pchilikning qonuniy hokimiyatidir. Iqtisodiy tengsizlik siyosiy

erkinliklarni cheklaydi, degan tushunchadan kelib chiqib, Aristotel` mulkiy

tengsizlikni tugatish, kambag`allarga g`amxo`rlik qilish davlatning eng asosiy

vazifasi deydi. Chunki, «boshqaruvda qatnashmaydigan, kambag`allari ko`p

bo`lgan davlatning so`zsiz dushmani ham ko`p bo`ladi1.

Tabiiy olam bilan mutnosiblik va shaxsiy erkinlik o`rtasidagi ziddiyatni

Mark Tulliy Tsitseron o`z ta`limotida bartaraf etishga urinadi. U o`zining

«respublika» nomili risolasida: «davlat bu qonunlar jamiyati, zero odamlar

boylikni yaratish hamda qobiliyatda teng bo`lishi mumkin emas, biroq qonun

oldida barcha teng bo`lmog`i lozim»2 deydi. Tsitseron Rim an`analari va

voqeligidan kelib chiqib, davlatning monarxiya, aristokratiya va demokratiya

shakllarining qorishmasi bo`la turib, shaklidan qat`i nazar davlatning adolatli

bo`lishi lozimligini ta`kidlaydi. Xalq birligi jipsligi tamoyili Rim huquqi uchun

odatdagi hol bo`lsa, xalqning siyosiy hamda huquqiy kuch-qudrat ekanligi

haqidagi g`oyalar hozirgi zamon xalq hokimiyatchiligi tamoyillarga asos bo`la

oladi. Ammo bu tamoyillarni nazariyada ishlab chiqish va tajribada tadbiq

qilishda uzviylik bo`lmadi. Xristiyanlikning davlat diniga aylanib borishi davlat

va hokimiyatning ilohiylik g`oyasini shakllantirib boradi. Jamiyat

taraqqiyotining yangi ijtimoiy iqtisodiy bosqichi kapitalizmga o`tilganda

hokimiyat masalasiga yana qaytildi. Bu masalaga yangicha yondoshuv bo`lib,

1688 yili Angliyada yuz bergan «sharafli inqilobdan» so`ng paydo bo`lgan

liberalizmning asoschisi Jon Lokkning «inson aqli haqida tajriba» va «Hukumat

haqida ikki risola» kabi asarlarida asosiy tamoyillari ishlab chiqildi. Jon Lokk

davrida tabiatning umumiy qonuni sifatida tabiiy huquq kontseptsiyasi yanda

kuchaydi. Uning asosini «Barcha teng va daxlsiz» degan tamoyil tashkil qiladi.

1 Aristotel`. «Poiltika Aristotelya». M.1911. 195-200-bet. 2 Tsitseron. «Respublika» M.1966. 197-bet.

45

Tabiatning bu qonuniga ko`ra aql-zakovat ta`sirida jamiyat taraqqiyoti

o`zgaradi. Har bir fuqaroning ma`lum huquqlari tabiiy bo`lib, bu huquqlarning

umumiyligidan ijtimoiy uzviylik kelib chiqadi. Faqat shunday ijtimoiy

kelishuvga erishgandan so`ng davlat ta`sis etiladi va davlatda boshqaruvning

oliy hokimiyat organi-qonun qoidalar bo`ladi. Ammo tabiiy huquq va tabiiy

qonunga binoan xalq bu qonunlardan ustun turadi. Shunday qilib, qonun va xalq

ijtimoiy kelishuv orqali davlatni ta`sis etadilar va unga birlashadilar. Chunki

davlatga berilgan hokimiyat xalq manfaati bilan chegaralanadi. Agar davlat xalq

manfaati bilan hisoblashmasa, unda xalq davlatga berilgan huqukni olib boshqa

ishonchlilariga berishi lozim1. Albatta bu erda gap davlat shaklining

o`zgartirilishi haqida emas, balki qonun va hukumatning o`zgartirilishi haqida

ketayapti.

Lokk hokimiyatning bo`linishi tamoyillarini ta`kidlab, ijro hokimiyatiga

faqat joriy ishlarni bajarishni topshirish bilan cheklanmaydi, balki qonun

chiqaurvchi oliy hokimiyat uchun ham qonunning ijrosi barobar bo`lishi bilan

cheklaydi. Uning fikricha, qonunlar odamlarning tashabbuslarini yo`q qilish

uchun emas, balki ular farovonligining oshirish yo`lida xizmat qilish lozim. Shu

sababli xalqning roziligisiz soliklarni oshirish mumkin emas. U shuningdek,

qonun chiqaruvchi o`z vazifalarini bajarishni boshqalarga topshirishlari ham

mumkin emas.

Davlatning rolini chegaralash va hokimiyatni bo`linishi tamoyili Sharl`

Montesk`e tomonidan «Qonunlar ruxi haqida» nomli asarida rivojlantiriladi.

Montesk`e fikricha, davlat faqatgina tartib saqlaydi, hamda fuqarolarning

erkinliklari va mulkini himoya qiladi. U Lokkning, qonunlar narsalarning

tabiatida kelib chiqadi, degan tezisini va hokimiyatning bo`linish tamoyilini

qabul qiladi hamda hokimiyat qonun chiqaruvchilarga bog`liq bo`lgan monarx

qo`lida bo`lish kerak deydi2.

1 Jon Lokk. «Opыt ө chelovecheskom razume» M. 1960 166-bet 2 Sh.L.Montesk`e. «Ө duxe zakonov» M.1955. 6-bet.

46

Montesk`e fikrini davom ettirib, Jan Jak Russo har bir kishining hayoti

birday himoya qilinadigan o`z-o`ziga xo`jayin, erkin va ozod bo`lib qoladigan

jamiyat shaklini orzu qiladi. Teng huquqli ijtimoiy kelishuv orqali jamiyatga

birlashgan har qanday shaxs o`z erkinliklarining ma`lum qismini yo`qotish

mumkin, ammo xavfsizligini va erkin yashashini kafolatlaydi, ya`ni tabiiy

erkinligiga fuqarolik erkinligi qo`shiladi. Qonunlarga shaxslarning itoat etishi

ozodlik belgisidir, deydi Russo.

47

2. Demokratiya eksporti: maqsadlari, shakllari

O`zbekiston o`z jo`g`rofiy joylashuviga ko`ra, qadimgi Sharq va G`arb

tamaddunlari muloqotga kirishadigan, keng miqyosdagi siyosiy, iqtisodiy va

madaniy-mafkuraviy aloqalar amalga oshiriladigan xudud sifatida ajralib turadi.

Milliy davlatchiligimizning shakllanish va rivojlanish bosqichlariga nazar

tashlasak, bir tomondan, bu jarayonga tashqaridan turib g`oyaыiy-mafkuraviy

ta`sir ko`rsatishga urinishlar, shu orqali ushbu muhim strategik xududda o`z

manfaatlarini himoya qilishga intilishlar barcha davrlarda bo`lganiga, ikkinchi

tomondan, milliy davlatchiligimizga xos xususiyatlar doimo mentalitetimizga

yot bo`lgan zararli g`oyalar bilan kurashib kelganiga guvoh bo`lamiz.

Ayniqsa, hozirgi globallashuv davrida dunyoda keskin g`oyaviy kurashlar

va turli mafkuralar to`qnashuvi, demokratiya yoki turli diniy ta`limotlar shoirlari

bilan niqoblangan yovuz g`oyalarni singdirishga intilish kuchayib bormoqda.

«Ishonchim komilki, - deb ta`kidlagan va Senatining qo`shma majilisidagi

ma`ruzasida – demokratiyani va turli «ochiq jamiyat modellari»ni eksport qilib

bo`lmaganidek, davlat qurilishining universal loyihasini ham tashqaridan import

qilish yoki tiqishtirish mumkin emas. Aslida, hammaga birdek ma`qul

bo`ladigan bunaqa modelning o`zi umuman yo`q.

Lo`nda qilib aytganda, biz tadrijiy, ya`ni evolyutsion izchillik

xususiyatlariga ega bo`lgan islohot va o`zgarishlar tarafdorimiz. Faqat bu

yangilanishlar ijtimoiy munosabatlar va turmush tarzining o`zgarishi, odamlar

ongida demokratik qadriyatlarni mustahkamlash bilan chambarchas bog`liq

holda amalga oshirilishi darkor»1.

Darhaqiqat, O`zbekistonning hozirgi taraqqiyot bosqichida G`arb

mamlakatlari va xalqlariga xos bo`lgan «sof g`arbona demokratiya» modellari

ham, ayrim musulmon mamlakatlarida keng yoyilgan «sof islom davlati» yoki

«sof islom demokratiyasi» modellari ham, ularni eksport qilishga urinishlar ham

zararlidir. Shu sababli Prezident Islom Karimov tomonidan O`zbekistonning o`z

1 Karimov I.A. O`zbek xalқi hech қachon, hech kimga қaram bo`lmaydi. 13-jild. –T.:

48

rivojlanish va taraqqiyot yo`lini yanada dolzarb vazifasi sifatida kun tartibiga

qo`yildi. Biz o`z milliy taraqqiyot modelimizni barpo etish orqaligina milliy

xususiyatlarimizga, azaliy shakllangan urf-odat va qadriyatlarimizga, xalqimiz

turmush tarziga yot bo`lgan turli «demokratiya modellari»ga qarshi samarali

kurasha olamiz. Buning uchun jamiyatni modernizatsiya qilish, amalga

oshirilayotgan tub islohatlarni izchil davom ettirish, xalqimizning turmush

farovonligini uzluksiz oshirib borish yo`lidagi keng qo`lamli o`zgarishlarni

amalga oshirishga katta e`tibor berilmoqda. «Shu sababli, - deb ta`kidlagan edi

Prezident Islom Karimov – agar biz o`zimiz zamin yaratib qo`ymasak, ijtimoiy

jarayonlarga tashqaridan turib aralashuv hech qanday samara bermaydi».

Bugungi kunda ilmiylikka da`vo qilayotgan ana shunday yondashuvlardan

biri demokratiya tranziti yoki ilmiy ibora Bilan aytganda, tranzitologiya

kontseptsiyasidir. Uning mohiyati ayrim davlatlarning nodemokratik xolatdan

demokratik tuzumga o`tishini asoslab beradigan g`oya va qarashlarda namoyon

bo`ladi. Tranzitologiya nazariyotchilari jamiyat hayotining barcha sohalarini

liberallashtirish va demokratlashtirish, turli siyosiy partiya va harakatlarning

raqobatlashuviga asoslangan erkin saylovlarni joriy etish tamoyillarining

ustuvorligini ta`kidlagan holda, muayyan mamlakatning tarixiy o`tmishi,

iqtisodiy-ijtimoiy taraqqiyot darajasi, xalqining milliy qadriyat, urf-odat va

an`analari, kishilar mentaliteti, dunyoqarashi va siyosiy madaniyatini umuman

e`tiborga olmaydi yoki ularni ikkinchi darajali omil deya baholaydi. Vaholanki,

ular zamonamizningeng rivojlangan davlatlarida bugungi demokratik tuzum va

qadriyatlar asrlar davomida shakllanib kelganini (masalan, AQSh, Buyuk

Britaniya, Frantsiya kabi mamlakatlar demokratiya taraqqiyot borasida uch-to`rt

asrlik tajribaga ega), bu jarayon keskin ziddiyatlar, bahs-munozaralar va

kurashlar orqali kechganini, demokratiya unsurlari bosqichma-bosqich joriy

etilganini unutgan ko`rinadi. Masalan, AQShda XIX asrning 30-yillarigacha,

ya`ni mamlakat Konstitutsiyasi qabul qilinganidan qariyb 50 yildan keyin ham

ayollar, hindular va qora tanli kishilar fuqarolik hamda siyosiy huquqlarga ega

bo`lamagan.

49

Prezident Islom Karimov bunday degan edi: «Biz boshqa davlatlarning

rivojlanish jarayonida to`plangan va respublika sharoitida tatbiq qilsa bo`ladigan

barcha ijobiy tajriybalardan foydalanish imkoniyatini istisno qilmaymiz. Ayni

chog`da, biron bir andozadan, hatto u muayyan mamlakatda ijobiy natijalarga

olib kelgan bo`lsa ham ko`r-ko`rona nusxa ko`chirish mutlaqo nomaqbuldir.

Shunisi aniq-ravshanki, muayyan vositalar va usullar qaysi mamlakat uchun

mo`ljallangan bo`lsa, ular o`sha mamlakatga xos bo`lgan alohida sharoitdagina

ijobiy samara berishi mumkin. Aksincha, jozibador bo`lishiga qaramay,

aslida begona, yot andozalar sun`iy ravishda tiqishtirilgan joyda iqtisodiy

islohatlar muqarrar ravishda barbod bo`laveradi»1.

Shu o`rinda bu xulosaning jahondagi ko`plab taniqli olimlar va davlat

arboblarining qarashlari bilan uyg`unligiga e`tibor qaratmoqchimiz. Masalan,

amerikalik taniqli siyosatshunos va davlat arbobi Zigmund Bzejinskiy bu

boradagi shoshma-shosharlikning salbiy oqibatlari haqida to`htalib, bunday

degan edi: «Islom tarixi va madaniy qadriyatlariga bepisandlik bilan yondashib,

demokratiyani majburan kiritishga urinish, oxir-oqibat uning tamoman inkor

etilishiga sabab bo`ladi» va aksincha, «tashqi tazyiqdan xoli bo`lgan, tabiiy

taraqqiyot natijasi o`laroq, bosqichma-bosqich shakllantirilgan demokratiya

siyosiy madaniyati islom jamiyati tomonidan qabul qilinadi va o`zlashtiriladi»2.

Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan demokratik yangilanish va o`zgarishlar

jarayonini o`ziga xos tarzda talqin etayotgan siyosatchilar, davlat arboblari,

inson huquqlarini himoya qilish tashkilotlari vakillari taniqli olimning buf ikr-

mulohazalari ustida obdon mushohada yuritsalar, Ayni muddao bo`lar edi.

Qolaversa, davlatimiz raxbari ta`kidlaganidek, bunday vaziyatdan mamlakatdagi

konstitutsiyaviy tuzumni ag`darib, uni dunyoviy taraqqiyot yo`lidan qaytarishga

urinayotgan radikal oqim va yovuz niyatli kuchlar foydalanishi mumkin. Bu esa

qanday dahshatli oqibatlarni keltirib chiqarishi, umuman, har qanday

taraqqiyotga nuqta qo`yishi mumkinligini oqilona fikrlaydigan kishilar, qaerda 1 Karimov I.A. O`zbekiston buyuk kelajak sari. – T.: «O`zbekiston», 1998.-87-88-betlar. 2 Baejinskiy Z. Vыbor: mirovoe gospodstvo ili global`noe liderstvo. – M.: Mejdunarodnыe otnosheniya, 2004, s.279-280.

50

istiqomat qilishi va qanday lavozimni egallab turganidan qat`i nazar,

anglamasligi mumkin emas.

51

3. Demokratiyaning ma`naviy jihatlari

Xalqning hokimiyatni boshqarishda ishtirok etishi uchun zarur bo`lgan

huquqiy, g`oyaviy, ma`naviy, ma`rifiy, tashkiliy va amaliy shart-shaoritlar va

xusiyatlarni anglatuvchi tushuncha. Demokratiyaning ma`naviy, ma`rifiy

jihatlari quyidagilarni o`z ichiga oladi: yuksak siyosiy tafakkur va siyosiy

madaniyat har qanday ehtiroslardan xoli, aql-idrokka tayangan fuqarolik

pozitsiyasiga ega bo`lishi, siyosiy jarayonlarda faol ishtirok etish, amaldagi

qonunlarga qat`iy rioya qilish va jamiyat rivoji hamda barqarorligini

ta`minlashda mas`uliyatni anglash va b. Shu ma`noda, demokratiya – yuksak

ma`naviyat, fuqarolarning ichki madaniyati va intellektual imkoniyati,

fuqarolarning barcha uchun birday zarur bo`lgan qonunlarga to`liq rioya etishi,

inson haq-huquq va erkinliklarini, umumxalq va umumdavlat manfaatlarini

himoya qiladigan, barchani qonunlarga bo`ysunib yashashga undaydigan

umuminsoniy, huquqiy va ma`naviy qadriyat hisoblanadi. Demokratiyani

ma`naviyatsiz va ma`rifatsiz anglab bo`lmaydi. U inson aql-zakovatining

mahsuli va ayni paytda uning erkin holda farovon hayot kechirishining zaruriy

shartidir. Demokratiyani hayotga joriy qilishda mamlakat xalqning milliy

ehtiyojlari, turmush tarzi, axloqiy mezonlari e`tiborga olinishi g`oyat muhim

ahamiyat kasb etadi. Zero, barcha davlatlar va xalqlar uchun demokratiyaning

bir xil qolipi bo`lishi mumkin emas. I.A.Karimov ta`kidlaganidek, «Sharqda

demokratik jarayonlarning qadimdan shakllangan o`ziga xos va o`ziga mos

xususiyatlari bor. Buni aslo nazardan qochirib bo`lmaydi, ya`ni Sharqda

demokratik jarayonlar uzviy ravishda asta-sekin taraqqiy topadi. Bu

sohada inqilobiy uzgarishlar yasashga urinishlar goyat noxush, hatto

fojiiali natijalarga olib keladi». «Shu bilan birga likda, «…biz davlatimiz

kelajagini o`z qobig`imizga o`ralib qolgan holda emas, balki umumbashariy

va demokratik qadriyatlarni chuqur o`zlashtirgan holda tasavvur etamiz.

Biz istiqbolimizni taraqqiy topgan mamlakatlar va j amiyat boshqaruvini

erkinlashtirish, inson huquq va erkinliklarini, fik rlar rang-barangligini o`z

52

hayotimizga yanada kengroq joriy qilishda ko`ramiz. Biz butun ma`rifatli

dunyo, xalqaro hamjamiyat bilan tinch-totuv, erkin va farovon hayot

kechirish, o`zaro manfaatli hamkorlik qilish tarafd orimiz» («Yuksak

ma`naviyat – engilmas kuch», 114-b.). Jamiyatda demokratik qadriyatlarning

amal qilishi unda ma`naviy-ma`rifiy taraqqiyotning ko`rsatkichi hamdir.

Ularning uyg`unligi jamiyatning barqaror taraqqiy etishiga xizmat qiladi.

Totalitar tuzumdan erkin fuqarolik jamiyatiga o`tilayotgan bir sharoitda har bir

fuqaro demokratiyaning mohiyati va tamoyillarini anglab etishi, erkin yashash

va erkin fikrlash ko`nikmasini hosil qilishi hamda ma`naviy-ruhiy jihatdan

demokratik yashash shartlariga o`zini tayyorlab borishi, fikrsizlik, qaramlik,

tanballik va boqimandalik illatidan halos bo`lishi zarur. Demokratiya asta-sekin,

boqichma-bosqich shakllanib, rivojlanib boradigan uzluksiz jarayon bo`lgani

sababli, u har bir insonning ma`naviy-ma`rifiy salohiyatining muttasil yuksalib

borishini taqozo etai.

53

III-bob. Ma`naviyat va demokratiyaning uzaro aloqadorligi

1. Ijtimoiy-siyosiy yo`nalishlarning ma`naviy va demokratik asoslari

Kishilik jamiyati tarixida sinflar, tabaqalar va davlatlar vujudga kelishi

bilan birgalikda mamlakatda ijtimoiy-siyosiy barqarorlik, uni ta`minlash

masalasi ham vujudga keldi. Shu jihatdan qaralganda ijtimoiy-siyosiy

barqarorlik masalasi o`zining chuqur tarixiy ildiziga ega bo`lgan masalalardan

biridir.

Siyosiy ta`limotlar tarixida mamlakat hayoti uchun ijtimoiy-siyosiy

barqarorlikning zarurligi borasida birdamlik bo`lsada, lekin uni ta`minlash

omillari bilan bog`liq masalada esa turli qarashlar, yondoshuvlar, hatokki, bir-

birlariga zid bo`lgan ta`limotalr ham bo`lgan. Chunonchi, qadimgi dunyo va

o`rta asrlarda jamiyatning barcha a`zolarini, sinf, tabaqa va huquqlarning

huquqlarini tenglashtirish ijtimoiy-siyosiy barqarorlikning buzlishiga olib keladi

qarashlar ustivor bo`lgan. Bunday qarashlarni Aflotun ham asoslashga uringan

va demokratiyani rad qilgan1. U aristokratik tuzumni eng qulay va maqbul deb

bilgan. Bu davrlarda boshqacha qarashlar ham, aniqrog`i demokratik unsurlarga

ega bo`lgan qarashlar ham mavjud bo`lgan. Lekin ular hukmron mavqega ega

bo`lmagan.

O`zbekistonda demokratik jamiyat qurish jarayonida ijtimoiy-siyosiy

barqarorlik, millatlararo totuvlikning ta`minlanishi va mustahkamlanishi, yanada

rivojlantirilishi o`ta muhim ahamiyatga egadir. Shuning uchun ham Ushbu

masala mustaqilligimizning birinchi kunlaridanoq O`zbekiston rahbariyatining,

xususan Prezident I.A.Karimovning diqqat e`tiborida bo`lgan eng asosiy vazifa

bo`lib qoldi. Qolaversa, O`zbekistonda demokratik jamiyat qurishning dastlabki

yillaridan, hozirgacha qo`lga kiritilgan eng asosiy, eng muhim eng katta

yutug`imiz bu mamlakatimizdagi ijtimoiy siyosiy barqarorlik va millatlararo

munosabatlardagi totuvlikdir. Bu yutug`imizni jahon hamjamiyati jamoatchiligi,

bizga do`st, hayrihoh bo`lganlar ham bizga nisbatan befarqlik, hattoki

1 Viktor Alimov. Ochiq jamiyat muholiflari. Tafakkur jurnali. 2003 y. 4-son.

54

dushmanlik, ko`ra olmaslik munosabatida bo`lganlar ham so`zsiz tan olishdi va

olishmoqda. Ayni zamonda bizga nisbatan hayrihoh do`stlarimiz butun

O`zbekiston xalqi kabi mavjud ijtimoiy-siyosiy barqarorlik, millatlararo

totuvlikni to`g`ri qabul qilayotgan va har tomonlama qo`llab quvvatlayotgan

bo`lsalar, dushmanlarimiz ushbu voqelikni buzishga, kishilar ko`ngliga

vahimalar solishga, ularda norozilik kayfiyatlarini qaror toptirishga harakat

qilmoqdalar. Mustaqilligimiz, demokratik jarayonlar qaror topayotgan va

rivojlanib borayotgan sari bunday urinishlarga zo`r berilmoqda. 1999 yil fevral

oyida poytaxtimiz Toshkentda sodir bo`lgan voqealar, shuningdek, surxondaryo,

Toshkent viloyatlaridagi hamda 2004 mart va aprel oylarida Toshkent

shaxridagi terroristik harakatlar bunday urinishlarning eng yaqqol ko`rinishidir.

Qat`iy ishonch bilan ayta olamizki bunday urinishlar o`z maqsadlariga erisha

olmaydilar. Ushbu fikrimizni xalqimizning, xorijdagi do`stlarimizning fevral

vaqealariga nisbatan munosabatlari isbotlamoqda.

O`zbekistonda ijtimoiy-siyosiy barqarorlik, millatlararo totuvlik mustaqillik

tufayli vujudga kelgan yangi bir ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy, ma`naviy va

g`oyaviy muhit va vaziyatdagi, yangi siyosiy tashkilotlar, kuchlar, ijtimoiy

xarakatlar, jamoatchilik faoliyatlari va boshqa omillar asosida amalga

oshirilmoqda va mustahkamlanib rivojlantirilmoqda. Bu jarayon Prezident Islom

Karimov tomonidan ishlab chiqilgan O`zbekistonda demokratik jamiyat qurish

nazariyasi va amaliyoti dasturi etakchi ahamiyatga ega bo`lmoqda.

Har bir mamlakatda ijtimoiy-siyosiy barqarorlik ikki omil-ham ichki, ham

tashqi omillar bilan belgilanadi. Barcha mamlakatlar bilan o`zaro tenglik,

manfaatli hamkorlik kuch ishlatmaslik, tahdid qilmaslik, chegaralarning

dahlsizliklarini tan olish, mavjud kelishmovchilik va nizomlarni tinch yo`l bilan,

muzokaralar orqali hal etish, boshqa davlatlarning ichki ishlariga aralashmaslik

qoidalarini va xalqaro huquqning umum e`tirof etilgan boshqa mezonlariga

asoslangan O`zbekiston Respublikasining tashqi siyosati va uning natijasi tashqi

omilni ifoda etadi. O`zbekiston Respublikasining tashqi siyosati O`zbekiston

Respublikasi Konstitutsiyasining 17-moddasida bayon qilingan.

55

Barcha fuqarolar uchun munosib turmush shariotini yaratish, ularning

kundalik moddiy va ma`naviy ehtiyojlarini qondirish, ijtimoiy himoya,

mamlakatda tinchlik, totuvlik, hamkorlik va hamjihatlilik o`rnatish uchun olib

borilayotgan faoliyatlar ichki omilning mohiyati va asosini tashkil qiladi.

Mamlakatimizda ijtimoiy-siyosiy barqarorlik mustaqillik yillarida amalga

oshirilgan quyidagi islohotlar omillar bilan ta`minlanadi.

1.Boshqaruv tizimining demokratik tamoyillar asosida isloh qilinishi.

Buning natijasida davlat tashkilotlari qonunga tayanadigan, qonunni himoya

qiladigan, xalq hokimiyatchiligini ifoda etadigan oliy nazorat tizimiga aylandi.

Kuchli ijroiya hokimiyatini vujudga kelishi o`z navbatida, jamiyatda konun

ustivorligini ta`minlash imkoniyatini yaratadi. Bu borada mahalliy hokimiyatlar

vakolatlarining kengayishi, fuqarolarning o`z-o`zini boshqaruv tizimining

shaklanishi, jamoat, nodavlat tashkilotlar faoliyatlarining rivojlanishi ham katta

ahamiyatga ega bo`ladi.

2. Fuqarolarning o`z fikri, xohish va istaklarini, irodasini, maksad va

vazifalarinin erkin, demokratik tarzda ifodalash uchun imkoniyatlarning

yaratilishi, shuningdek, millatlararo munosabatlarda tinch-totuvlik,

hamjihatlikning qaror topishi ham alohida ahamiyatga ega bo`ladi.

3. Yangicha xo`jalik tizimining barpo qilinishi. Yangicha iqtisodiy siyosat.

Buning natijasida ishlab chiqaruvchi va iste`molchilarning erkinliklari,

huquqlari e`tirof etiladi va ximoya qilinmoqda.

4. O`tish davrida aholini ijtimoiy qilinishi va bu jarayonni uzluksiz, izchil

rivojlantirilishi. Buning natijasida iqtisodiy tenglik sharoitida mamlakatimizda

qashshoqliklarga yo`l qo`yilmaydi, moddiy turmush darajasi bir me`yorda

ushlab turiladi. Aholining keskin darajada boyib ketishiga ham va

kambag`allashuviga ham imkoniyat berilmaydi.

5. Ijtimoiy-siyosiy barqarorlik hukmron bo`lgan sharoitlarda barcha

muammolar zo`rliksiz, kuch ishlatilmasdan, qonunga qat`iy rioya qilingan

holda, fikr almashuvlar, muzokaralar, mashvaratlar ma`lum darajada yon

berishlar, bir-birlarini tushunishga intilishlar, kamchilikni fikr-mulohazalarini,

56

huquqlarini himoya qilish, konsessuslar orqali hal qilinmog`i lozim. Bu

mamlakatlararo, millatlararo munosabatlarga ham taalluqlidir. Muammolarning

hal qilinishida hech kimning, hech qachon va hech qaerda huquq va erkinligiga

ziyon etkazmasligi lozim. Mamlakatimizda olib borilayotgan keng demokratik

islohatlar jarayonida xususiy mulk, mulkdorlar tabaqasi shakllanayotgan muxim

bir davrda bu masala o`ta muxim ahamiyatga ega. Bu bir tomondan, mulkdorlar

huquqini himoya qilib, uning shakllanishi uchun xizmat qilsa, ikkinchi bir

tomondan esa mulkdor bo`lgan fuqarolar bilan mulkdor bo`lmagan

fuqarolarning huquqiy jixatdan tengligi va erkinligini ta`minlaydi. Prezident

Islom Karimov bayon qilganlaridek: «Xususiy mulkni qonun himoya qilmasa,

fermerlarning uyiga o`t qo`yish boshlanadi. Demokratik davlat doimiy

millatlararo va ijtimoiy mojarolar maydoniga aylanib ketadi. Tarixning muayyan

davrlarida, haqiqiy davlatchilik qaror topayotgan bir paytda, ayniqsa bir

tizimdan ikkinchi bir tizimga o`tish davrida kuchli ijroiya hokimiyati zurur. Qon

to`kilishiga va qarama-qarshilikka yo`l qo`ymaslik mintaqada millatlararo va

fuqarolar totuvligini, tinchligini va barqarorlikni saqlash uchun shunday bo`lish

zarur: Ta`bir joiz bo`lsa, demokratiya sari harakat qilish uchun ham shunday

bo`lishi zarur»1.

Mamlakatimiz raxbariyati, shaxsan Prezident O`zbekiston demokratik,

fuqarolik jamiyat qurish jarayonida yurtimizda ijtimoiy-siyosiy jarayon

hukmron bo`lishi uchun tinmay ish olib bormoqda, bu borada izchilik, mardlik,

faollik ko`rsatmoqda. Chunornchi diniy ekstremizm va fundamentalizm,

shuningdek islom aqidaparastligi, buyuk davlatchilik shovinizmi va agrassiv

millatchilik, etnik va millatlararo ziddiyatlarni vujudga keltirishga, korrutsiya va

jinoyatchilik, mahalliychilik va urug`-aymoqchilik munosabatlarini salbiy

oqibatlarini fosh qilib, ularga qarshi keskin kurash olib borilmoqda. Bu

masalaning I.A.Karimovning dasturiy ahamiyatga ega bo`lgan «O`zbekiston

XXI asr bo`sag`asida: havfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot

kafolatlari» asarida keng va har tomonlama bayon qilinishi, 1998 yida

1 I.A.Karimov. Yangi uy qurmay turib, eskisini buzmang. Asarlar to`plami. 1-jild. 141-142-betlar.

57

Samarqand va Navoiy, 1999 yilda Xorazm viloyatlarining xalq deputatlari

navbatdan tashqari sessiyalarida so`zlagan nutqlarida asosli ravishda, aniq

dalillar orqali ko`rsatib berilishi fikrimizning yorqin isbotidir.

Mustaqilligimizning dastlabki kunlaridonoq xalqimiz ijtimoiy-siyosiy

barqarorlik demokratik islohatlarning asosiy poydevori ekanligi va bu poydevor

mavjud bo`lgan yurtda hamma narsaga erishish mumkinligi tushuntirildi.

Xususan, I.A.Karimov O`zbekiston Resupblikasi Oliy Kengashining X

sessiyasidagi (1992 yil 2 iyun`) nutqida shunday degan edi: «Hozirgi tinchlik,

barqarorlik eng katta boyligimiz. Buni ming marta takrorlashga tayyorman.

Xalqimizdan iltimos qilmoqchiman, mana shu boylikni qo`ldan boy bermang.

O`shanda bu Yurtga hamma narsa keladi… Bugun xalqimizga tinchlik va

osoyishtalik kerak»1.

O`zbekistonda demokratik rivoji nazariyasi va amaliyoti dasturi birinchi

bor ilgari surilgan va bu masala mujassam tarzda bayon qilingan.

I.A.Karimovning «O`zbekistonning o`z istiqlol va taraqqiyot yo`li» asarida

ijtimoiy-siyosiy barqarorlik, uni ta`minlash va axamiyati masalasiga alohida

e`tibor beralgan. «Fuqarolar tinchligi va millatlararo totuvlikni ta`minlash, - deb

yoziladi ushbu risolada, - qonuniylik va huquq tartibotni qaror toptirish mana

shunday siyosiy davlat va Konstitutsiyaviy tizimga (yangi, demokratik,

fuqarolik jamiyatga, huquqiy davlatga, adolatli jamiyatga) erishish kalitidir»2.

Nazariy va amaliy nuqtaiy nazardan mamlakatda ijtimoiy-siyosiy

barqarorlikning ta`minlanishida muayyan tarixiy shart-sharoitlar va vaziyatlarni

inobatga olish ham muxim ahamiyatga egadir. Ushbu risola I.A.Karimov

masalaning ana shu tomoniga diqqat va e`tiborini qaratgan va bu borada

quyidagi muxim fikrni bildirgan: «Barcha mutaqil respublikalarda, xususan

O`zbekistonda ham sobiq ittifoqda yaqin qarindosh urug`chilik aloqalariga ega

bo`lgan ko`p millatli aholi yashaydi. Hamdo`stlik doirasida chegaraning

ochiqligi aholining bir joydan ikkinchi joyga borishi va axborot uzatish 1 I.A.Karimov. Istiqlol yo`li: Muammolar va rejalar. Asarlar to`plami. 1-jild. 48-bet. 2 I.A.Karimov. O`zbekiston o`z istiqlol taraqqiyot yo`li.. Asarlar to`plami. 1-jild. 37-bet..

58

erkinligini saqlab qolish respublikada fuqarolar hamda millatlararo totuvlikning,

ijtimoiy-siyosiy barqarorlikning muhim omili bo`lib xizmat qiladi»1.

Mamlakatimizda demokratik jarayonlar rivojlangan sari, keng demokratik

islohatlar qaror topayotgan sari bizga yomon ko`z bilan qaraydiganlar,

mustaqilligimizning g`animlari ushbu jarayonni buzish, yo`qqa chiqarish

maqsadida mavjud ijtimoiy-siyosiy barqarorlikni buzishga zo`r berib

urinmoqdalar. Shu maqsad yo`lida davlatimiz siyosatini, uning moxiyatini,

maqsad va vazifalarini buzib ko`rsatishga, kishilar ko`ngliga vahima solishga,

ayniqsa yoshlarni diniy mutaassiblik, ekstremistlik tarzda tayyorlashga harakat

qilmoqdalar. Shu maqsad yo`lida mamlakatimizga vahhobiylik, «hezbi taxriri

islomiya» aqidalarini kiritishga va ular orqali mafkuraviy tahdidi solishga

intilmoqdalar. Xuddi shu maqsad yo`lida O`zbekiston bilan Tojikiston o`rtasida

nizo chiqarishga zo`r berib urinildi.

Xuddi shu maqsad yo`lida o`z davrida Afg`oniston generali Abdurashid

Do`stimni O`zbekiston har tomonlama ta`minlayapti va shu yo`l bilan

Afg`oniston ichki ishlariga aralashmoqda deb bo`hton qildilar. Bunday

urinishlarni mavjud bo`lishi haqida 1993 yildek Prezident I.A.Karimov

ogohlantirgan edi. Chunonchi, O`zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining

XIV sessiyasida so`zlagan nutqida quyidagi fikr-mulohazalarni bildirgan edi:

«Barqaror vaziyatni buzish maksadida o`zimizga har-xil sun`iy

qiyinchiliklardan g`ov qo`yish, tayzik po`psalar qilish, ig`vo bo`hton gaplarni

tarqatish, ba`zi bir irodasi zaif rahbar va faollarimizni yo`ldan urish, sotqinlikka

undash, o`rtamizga qarama-qarshilik nizo urug`larini sepish va hokazo nopok

urinishlar, hatti-harakatlar kam emas»2.

Mamlakatimizda millatlararo totuvlikni ta`minlashda 1995 yil vujudga

kelgan «Xalq birligi» jamoatchilik harakatining faoliyati ham katta ahamiyatga

ega. Bu jamoatchilik harakatining asosiy shiori O`zbekistonni yurtim, Vatanim

1 I.A.Karimov. O`zbekiston o`z istiqlol taraqqiyot yo`li.. Asarlar to`plami. 1-jild. 43-bet.. 2 I.A.Karimov. «Bizdan ozod va obod vatan qolsin».. Asarlar to`plami. 2-jild. 37-bet..

59

deb bilgan O`zbekistonda yashayotgan millat va elat vakllarining Vatani-

O`zbekistondir.

Prezident I.A.Karimov doimo ta`kidlaganidek shu ona yurt, vatan

barchamizniki. Ushbu shoir barcha millat va elat vakillarining hayotiy

ehtiyojlariga batamom mos keladi va uning qaror topishi ijtimoiy-siyosiy

barkarorlikni to`la ta`minlash va yanada rivojlantirish uchun xizmat qiladi. Bu

esa demokratik jamiyat qaror topishining eng muxim, eng asosiy zaminidir.

60

2. Ma`naviy buzg`unchilik – g`arb jamiyatiga xos illat

Ma`naviy buzuqlik deganda, umuminsoniy va milliy axloq, qadriyat,

madaniyat, din va tarbiya asoslariga zid bo`lgan, inson shaxsining tubanlashuvi,

jamiyat, oila va kishilar tomonidan belgilangan axloq me`yorlariga rioya

etmaslik yoxud ularni inkor etish tushuniladi.

Ma`naviy buzg`unchilik esa, muayyan kuchlar, markazlar, shaxslar

tomonidan o`z manfaatlarini g`oyaviy-mafkuraviy jihatdan ta`minlash, g`arazli

maqsadlarni ko`zlab, mamlakati va o`zga davlatlar xalqi, ayniqsa, yoshlarini

chalg`itish, ularning ongiga g`ayriinsoniy va g`ayriaxloqiy g`oya va qarashlarni

singdirishga xizmat qiladigan usul va texnologiyalardir.

Ma`lumki, XX asrning ikkinchi yarm iva XXI asr boshlarida ko`pgina

G`arb mamlakatlarida ma`naviy buzg`unchilik (palapartish jinsiy munosabatlar,

giyohvandlik, nikohsiz oila, ommaviy behayo kliplar, axloqsizlik, kuch va

zo`ravonlikni targ`ib etuvchi fil`mlar va boshqalar) jamiyat hayotining barcha

jabhalarida yaqqol namoyon bo`ladi. Bu jarayonning chuqurlashuvi, dahshatli

tus olayotgani G`arb olimlari, maxsus markaz hamda OAV tomonidan amalga

oshirilgan ko`plab tadqiqot natijalarida aks ettirilgan.

Masalan, bir guruh amerikalik olimlar amalga oshirgan tadqiqot natijasiga

ko`ra, tartibsiz jinsiy hayot kechirayotgan o`smirlarning 30 foizi baxtsizligi,

umidsizligi, hayotdan uchragan, boshqalari esa chuqur ruhiy tushkunlik holatiga

tushib qolgan. Shuningdek, tadqiqotda amerikalik o`smirlarning jinsiy faolligi

darajasining yuqoriligi, jinoyatkorona harakatlar, ya`ni avtomashinalarni olib

qochish, o`g`irlik, zo`ravonlik, vandalizm kabi holatlar bilan bog`liqligi

aniqlangan.

Taniqli amerikalik sotsiolog Fukuyama «Buyuk uzilish» (2003 y) asarida

G`arb og`ir kasallikka yo`liqqan, uning ilk alomatlari 1960 yillarda paydo

bo`lgan degan xulosaga keladi. Fukuyama nazarida, uning asosiy alomatlari

quyidagilarda namoyon bo`ladi.

61

1. Jinoyatchilikning o`sishi. «Jinoyatchilikning urushdan keyingi

to`lqinining ko`tarilishi taxminan 1963 yillarga to`g`ri keladi, o`sha vaqtdan beri

o` yanada shiddat Bilan tezlashdi».

2. Oila inqirozi. «Nikoh va bolalar tug`ilishi kamayib ketdi; ajralishlar soni

ko`paydi; AQShdagi har uchtadan bita bola nikohsiz tug`ilmoqda, butun

Skandinaviyada esa tug`ilayotgan bolalarning yarimidan ko`pini nikohsiz

tug`ilganlar tashkil etadi».

3. Aholi sonining kamayishi (depopulyatsiya). Demografik portlash

muammosi faqat «Uchinchi dunyo» mamlakatlariga xosdir, Ayni paytda,

«barcha rivojlangan mamlakatlarda umuman qarama-qarshi muammo-ular

uzoqligi jamiyatda asosan nafaqaxo`rlardan iborat bo`lishi, ularni ta`minlash

masalasini keltirib chiqaradi. Tug`ilishning sun`iy ravishda rag`batlantirilishi

esa, masalan, Frantsiya misolida o`ta qimmat va samarasiz ish bo`lib chiqdi.

4. Ijtimoiy tarqoqlik – shaxsning hayotdan ajralib qolgani,

munosabatlarning keskinlashuvi, kishilar o`rtasida yolg`iz yashashga maylning

kuchayishi.

Amerikalik sotsiolog, G`arb jamiyati duch kelgan kasallikning sabablari

haqida to`xtalib, ularni oilaning inqirozga uchragani Bilan bog`liq degan

xulosaga keladi. Chunki Fukuyana nazarida «oila – ijtimoiy kapitalning muhim

manbai», ya`ni aynan oilada fuqarolik axloqining asoslari yaratiladi, uning

o`rnini hech qanday qonunchilik aktlari bilan to`ldirib bo`lmaydi. Fukuyama

oila inqirozi bu shunchaki afsona deb hisoblaydigan olimlar bilan bahs yuritib,

oila faqatgina evolyutsiyaning yangi bosqichi – «o`zaro fuqarolik jinsiy aloqa»

bosqichiga o`tganini ta`kidlaydi.

Asarda, shuningdek, G`arb ma`naviy inqirozning boshqa muhim sabablari,

chunonchi, «kul`turologik» omil, ya`ni G`arb madaniy qadriyatlari emirilib

borayotgani tahlil etiladi.

E`tiborli jihati shundaki, G`arb davlatlari ma`naviy hayotidagi salbiy

holatlar G`rab olim va mutaxassislarini ham g`oyatda tashvishlantirmoqda.

Masalan, D.Vilkersonning «His etish» kitobida G`arb jamiyatida «axloqiy

62

buzuqlikning kuchayishi», kabel` televideniyasi orqali namoyish etilayotgan

behayo sahnalar, gomoseksualizm, sadizm va mazoxizmning targ`ib etilishi

tobora keng o`rin olaytgani ta`kidlanadi. Bularning barchasi, avvalo,

yoshlarning dunyoqarashi, axloq-odobi, ma`naviyatiga salbiy ta`sir etishi

shubhasizdar.

Shu bois O`zbekistonda amalga oshirilayotgan siyosat insoniyatning

iqtisodiy, ijtimoiy, ilmiy-texnologik taraqqiyot borasida to`plagan ijobiy

tajribasini astoydil o`rgangan holda, birinchi galda, davlatchilik an`analarimiz,

milliy qadriyatlarimiz, boy ma`naviyat va madaniyatimiz negizida yurtimizda

demokratik huquqiy davlat hamda fuqarolik jamiyatini barpo etish, rivojlangan

mamlakatlar qatoridan munosib o`rin egallashga qaratilgan.

63

3. Buzg`unchi ma`naviy oqimlarning mustaqil davlatlar suverenitetiga

tahdidi

Nima uchun O`zbekiston totalitarizm iskanjasidan qutulib, umuminsoniy

demokratik tamoyillar bilan milliy qadriyatlarni uyg`unlashtirgan holda

demokratik davlat qurayotgan bir Pallada unga qarshi boshqa ma`naviy-

mafkuraviy tahdid fronti ochilmoqda? Nima uchun xuddi o`sha demokratik

tamoyillarni pesh qilgancha g`arbona ma`naviy-mafkuraviy oqimlar tahdid

qilmoqda? Buzg`unchi ma`naviy-mafkuraviy oqimlar O`zbekiston Respublikasi

singari mustaqil davlatlarning suverenitetiga bugungi kunda qanday xavf-xatar

tug`dirmoqda?

Hozirgi vaqtda insoniyat unikal jarayonning guvohi bo`lmoqda.

Davlatlararo munosabatlarda ustuvor bo`lgan «o`zgaga ta`sir o`tkazish» jarayoni

eng murakkab soha – ma`naviyat sohasiga ko`sirilmoqda. Endi davlatlar qurol-

yarog`, kuch, mol-davlat Bilan emas, balki ma`naviy-mafkuraviy oqimlar

vositasida boshqa davlatlar tomonidan mahv etilmoqda. Endigi g`alaba o`zga

davlatning xududini bosib olishda, iqtisodiy tobe qilishdagina emas, yanada

shafqatsizroq ko`rinishda – nishonga olingan xalqlarning asrlar davomida

shakllangan ma`naviy olami o`zga qadriyatlar bilan almashtirilishida namoyon

bo`lmoqda.

Keyingi yillarda davlatlarni mahv etishning aynan shu usullari keng

yoyilayotganini amerikalik olim Alen Dallesning quyidagi fikrlari tasdiqlaydi:

«Biz barcha oltinlarimizni, moddiy boyliklarimizni kishilar ongini o`zgartirishga

yo`naltiramiz. Insonlar ongida boshboshdoqlik urug`larini sepib, ularning

qadriyatlarini soxta qadriyatlarga yashirincha almashtirib qo`yamiz hamda bu

qadriyatlarga ishontirishga kirishamiz. Asta-sekin butun bir xalqning halokati,

o`zlikni anglashning yo`qolishiga guvoq bo`lamiz. Chunki biz shu xalqning

ma`naviy ildizlarini qo`porib tashlagan bo`lamiz»1.

1 V.Lisichkin, L.Shelepin. Tret`ya mirovaya informatsionno-psixologicheskaya voyna. – M.1999.

64

Darhaqiqat, ma`naviyat jamiyat va millat ravnaqining bosh omili va

poydevoridir. Shuning uchun ham muayyan millatni o`zligidan mahrum

etmoqchi bo`lgan fotihlar, avvalo, millatni tilidan, tarixidan, ma`naviy

qadriyatlaridan mahrum etishga uringan. Bosqinchilar millatga begona va yot

bo`lgan an`analarni tiqishtirish orqali uning turmush tarzini o`zgartirib

yuborishni maqsad qilib qo`ygan. Mustaqil fikrlashdek ulkan iqtidoridan

maxrum etilgan, ma`rifatga muhtoj, jaholatga botgan insonlar «manqurt» deb

ataladi.

Shunga binoan buzg`unchi ma`naviy-mafkuraviy oqimlarning

suverenitetimizga bo`layotgan tahdidining oldini olish uchun o`z taqdiriga, atrof

muhitdagi voqea-hodisalarga shaxsiy daxldorlik hissi Bilan yashash talab etiladi.

Demak, bugungi kunda G`arbdan oqib kelayotgan buzg`unchi ma`naviy-

mafkuraviy oqimlarning suverenitetimizga tahdidini bartaraf etish uchun

ularning poydevori – vayronkor g`oyalarni fosh etish birlamchi vazifaga

aylanadi.

Jahonda yuz berayotgan globallashuv nazariy jihatdan mustaqil

davlatlarning mustaqilligi saqlanishini taqozo etadi. Ammo voqelik shuni

ko`rsatmoqdaki, globallashuv natijasida davlatlar o`z suverenitetidan muayyan

darajada mahrum bo`lmoqda. Dastlab, globallashuvning bu jihati haqida G`arb

olimlari sukut saqlashni afzal ko`rdi. Biroq oxirgi paytlarda turli sharh, fikr-

mulohaza, ilmiy asarlarda butun Dune davlatlarining «sayyoraviy hokimiyati»ni

shakllantirish, «butunolamiy hokimiyat» qurish g`oyasi baralla yangramoqda.

Vaholanki, «suverenitet» tushunchasi lotincha supremitas yoki suprema

potestas «oliy hokimiyat» so`zidan olingan bo`lib, davlat miqyosida oliy

hokimiyatga egalikni anglatadi. Aynan suverenitet davlat eng oliy hokimiyat

ekani, uning qisman yoki chala yoxud cheklangan shaklda mavjud bo`la

olmasligini anglatadi.

Ko`rinib turibdiki, globallashuv davlatlarning suverenitetiga ham jiddiy

tahdid solmoqda. Shu bois globallashuvni neokolonializm g`oyasi Bilan aynan

bir narsa deb hisoblaydiganlarning fikrida ham jon bor. Global

65

neokolonializmning uch o`zaro bog`liq maqsadlari bor: Dune ustidan

gegemoniya, jahon resurslariga egalik qilish va jahon bozorlarida hukmronlik

qilish. Bu maqsadlarga erishish uchun mislsiz kuch-qudrat va etishib

bo`lmaydigan texnologik etakchilik zarur. Global neokolonializm qator strategik

vazifalarni o`z ichiga oladi. Mustaqil davlatlar doirasida dezintegratsiya

jarayonlarini rag`batlantirish, ochiqlik shiori ostida ularning iqtisodiyotini izdan

chiqarish va mamlakatlarning suverenitetini emirish kabi vazifalar shular

jumlasidandir.

Amerikalik taniqli olim F.Fukulyamaning quyidagi bashoratiga e`tibor

qiling: «Amerikanizm insoniyatning ma`naviy tadrijiyatining eng so`nggi

yakuniy bosqichi va maqsadidir. Amerikanizm davlat boshqaruvining eng

mukammal shaklidir. Uning qaror topishi tarix nihoyasini boshlab beradi»1. Bu

o`rinda ortiqcha izohga zarurat bo`lmasa kerak. Ammo, bunday g`oyaga

ishonadigan, uni ro`yobga chiqarishga tayyor bashorat zamirida ma`lum

davlatning rivojlanish strategiyasi namoyon bo`lishini e`tiborga olishimiz zarur.

Bundan kelib chiqadigan xulosa – istiqlolga erishgan kunimizdanoq

boshlagan, ammo keyingi vaqtda kuchaygan buzg`unchi ma`naviy-mafkuraviy

oqimlarning suverenitetimizga taxdid solayotganiga O`zbekiston Respublikasi

kimningdir qo`lida qo`g`irchoq bo`lishidan bosh tortayotgani sabab! Shu

boisdan, yurtmizda demokratiya niqobi ostida gegemonizm o`rnatmoqchi

bo`lganlarga va neokolonializmga intilayotganlarga Prezidentimizning so`zlari

Bilan javob qaytaramiz: «Biz hech qachon, hech kimga qaram bo`lmaymiz!»

1 Fukuyama F. The End of Yistory and the Last Man. NY: The Free Press/ 1992.p.243

66

IV-bob. O`zbekistonda demokratik jamiyat qurish va uning ma`naviy

asoslari

1. O`zbek xalqi ma`naviyati rivojlanishining tarixi y bosqichlari va

xususiyatlari

O`zbek xalqi ma`naviyati rivojlanishining tarixiy bosqichlari va

xususiyatlari haqida gapirishdan avval quyidagilarni dastlabki tartibda qayd

etish lozim.

Birinchidan, o`zbek xalqi eng avvalo qadimgi turkiy qibilalar va

xalqlarning hamda Markaziy Osiyoda yashayotgan boshqa qo`shni, qardosh

xalqlar kabi, eng qadim zamonlardan boshlab turli davrlarda mazkur mintaqada

yashagan ibtidoiy urug`-qabilalarning, elatlarning saklar, massagetlar, qanglar,

parfiylar, kushonlar, so`g`dlar, eftaliylar, xorazmiylar va boshqalarning

vorisidir.

Ikkinchidan, o`zbek xalqi Markaziy Osiyoga keyinchalik ham muttasil

kelib qo`shilib turgan ko`chmanchi urug` va qabilalarni o`z etnik va madaniy

tarkibiga singdirib yuborgan.

Bizning ona tuprog`imiz o`ziga ko`plab bosqinchilarni jalb qilgan. Eronlik

ahomoniylar, yunonlik Iskandar Zulqarnayn, Chingizxon, Rossiya istilolari beiz

ketmadi. Biri ko`proq, biri kamroq, ammo hammasi ma`naviyatimizda sezilarli

iz qoldirdi. Shu bois o`zbek xalqi ma`naviyati genezisi juda murakkab. Unda

qatlam bilan bir vaqtda boshqa xalqlar ta`sirida hosil bo`lgan unsurlar

o`zlashtirilgan, mahalliylashtirilgan shaklda mavjud.

Ma`naviyatning kelib chiqishiga bag`ishlangan bobda ma`naviyat

rivojlanishida din va falsafiy ta`limotlar asosiy mafkuraviy omillardan biri

bo`lganini e`tirof etgan edik. Binobarin, o`zbek xalqi ma`naviyati

rivojlanishining turli bosqichlarini aniqlashda diniy e`tiqod va falsafiy

ta`limotlar tarixiy tadriji, almashinuvidan kelib chiqib yondashish mumkin.

Lekin, ta`kidlash joizki, ma`naviyat rivojlanishining tarixiy bosqichlarini va

xususiyatlarini, qonuniyatlarini aniqlashda, o`rganishda mazkur tamoyil yagona

67

mezon bo`lolmaydi. Nafaqat e`tiqod, ta`limotlar o`zgarishi, balki odatda,

kishilik jamiyatining taraqqiyot bosqichlari, xususan, turli tuzumlarga, tarixiy

davrlarga, tsivilizatsiyalarga muvofiq holda ham ma`naviyat rivojlanishini turli

bosqichlarga bo`lishi mumkin.

Masalan, ibtidoiy jamiyat ma`naviyati, feodalizm ma`anviyati, Renessans

ma`naviyati, Ma`rifatparvarlik ma`naviyati va h.k. Sharq xalqlari, jumladan,

o`zbeklar va ko`shni xalqlar hayotida mustamlakachilik davri ma`naviyatini

alohida bosqich sifatida ajratib ko`rsatish mumkin. Zero, bu bosqichda milliy

ma`naviyatimiz o`zining avvalgi va keyingi (hozirgi) rivojlanish bosqichidan

keskin fraq qiladigan xususiyatlari bilan ajralib turadi.

Ayrim xalqlarga o`z milliy ma`naviyatini tarixiy bosqichlarga bo`lishda va

rivojlanish qonuniyatlarini o`rganishda boshqacha mezonlar qo`l kelishi

mumkin. Aytaylik, urug`-qabilachilik munosabatlari va ko`chmanchilik turmush

tarzi nisbatan uzoq tarixiy davr mobaynida saqlanib qolgan, o`troq hayotga

kechroq o`tib, kechroq millat sifatida shakllangan xalqlarga. Chunki, bunday

xalqlar tafakkur tarzida aniq obrazli mushohada, asotiriy unsurlar va qiyosiy

xulosa katta rol` o`ynaydi, ma`naviy merosida esa xalq og`zaki ijodi qatlami,

san`atida amaliy-bezak san`ati juda kuchli va samarali o`rin egallaydi.

Ma`naviyat rivojlanishi bosqichlarini belgilashda mezon sifatida yana boshqa

tamoyillar ham olinishi mumkin.

Lekin ma`naviyatning qadimgi va o`rta asrlardagi rivojlanish

qonuniyatlarini o`rganishda din va diniy-falsafiy tamoyil asosiy mezon sifatida

olinishi ancha samara beradi. Chunki, birinchidan, e`tiqod va dunyoqarash

ma`naviyatning mohiyatli jihatlarini va eng asosiy xusuiyatini belgilaydi.

Ikkinchidan, din va diniy-falsafiy qarashlar tamaddun (tsivilizatsiya)larning ham

g`oyaviy-mafkuraviy asosini tashkil qiladi. Ular rivojlansa, ko`tarinki ruhda

bo`lib ratsional ishonchga asoslansa, tamaddun ravnak topadi, irratsionalizm va

mutassiblik ularda ustunlik qilsa, tamaddun inqirozni boshdan kechiradi,

o`zgarsa, almashsa, u ham o`zgaradi, boshqasi bilan almashadi. Qadimgi va

O`rta asr tamaddunlari muayyan din shakllariga muvofiq keladi: buddaviylik

68

tamadduni, politeistlik e`tiqodga asoslangan antik dunyo tamadduni, xristianlik

tamadduni, islom tamadduni. Masalan, qadimgi Hindiston tamadduni Bobil

tamaddunidan ishlab chiqarish usuli bilan emas, eng avvalo, diniy e`tiqodidagi

farqlari bilan ajralib turgan. Bir tarixiy davrga oid barcha tamaddunlarning

o`zaro farqi to`g`risida ham shunday deyish lozim. Masalan, AQSh va Yaponiya

ishlab chiqarish texnologiyasi va iqtisodiy munosabatlar nuqtai nazaridan bir

tamaddunga mansub. Lekin ma`naviyati borasida ular har xil tamaddunga oid.

Lekin kishilik jamiyati rivojlanishi nihoyatda murakkab va ziddiyatli. Unga

turli ichki va tashqi, moddiy-iqtisodiy va g`oyaviy-mafkuraviy omillar ta`sir

qiladi. Ma`naviyat tarixi va qonuniyatlarini o`rganishni o`rta asrlar bilan cheklab

bo`lmaydi. O`rta asrlardan keyin esa, Renessansdan (G`arb Uyg`onish davri) va,

ayniqsa, Ma`rifatparvarlikdan boshlab diniy-falsafiy omillar ma`naviyat

rivojlanishida belgilovchi mavqeini yo`qotadi. Sharq xalqlari ma`naviyatida bu

hol bir oz keyinroq va boshqacharoq ko`rinishda sodir bo`ldi. Hozirgi zamonda

jahonning deyarli barcha xalqlari ma`naviyati ko`proq dunyoviylik negizida

rivojlanmoqda, garchi dinlarning ta`siri ba`zi mamlakatlarda juda kuchli bo`lsa-

da. Shu sababdan ma`naviyatning umumtarixiy rivojlanish bosqichlarini

aniqlashda bir tamoyilga emas, birdaniga ikki-uch tamoyilga suyangan

ma`qulroq. Masalan, diniy-falsafiy, ijtimoiy-tarixiy, nazariy kul`turologiik

tamoyillar asosida kompleks yondashish samarali bo`ladi.

XX va XXI asrlar tutashi davrida hatto ijtimoiy-siyosiy tamoyillar ham

mezon sifatida olinishi mumkin. Zero, bu davrda aparteid, irqchilik, milliy zulm

va notenglikning har qanday ko`rinishlariga barham berish kabi talablar, inson

huquqlari, erkinliklari, demokratik qadriyatlar, global muammolarni hal qilish

zururati butun insoniyatning dunyoqarishini, siyosiy madaniyati va umuman

ma`naviyatini o`zgartiryapti.

69

2. Demokratiya va huquqiy davlat

Demokratiya huquqiy davlat vujudga kelishining asosiy sharti va vositasi

bo`lsa, o`z navbatida, huquqiy davlat demokratiya yanada yuksalishi, o`sishi va

mustahkamlanishining kafolatidir. Huquqiy davlat qaror topgan joyda

demokratik institutlar mustaqil faoliyat ko`rsatishi uchun, alohida shaxsning va

butun jamiyatning yaratuvchilik, ijodkorlik salohiyati, iqtisodiy va siyosiy

tashabbuskorligi yuzaga chiqishi uchun barcha zarur imkoniyatlar vujudga

keladi va ular ob`ektiv ravishda yuksalib boraveradi. Bu yuksalish yo`lida hech

qanday su`niy to`siq paydo bo`lmaydi, mavjudlari tezgina qonun doirasida

bartaraf qilinadi. Demokratiya, shaxs va jamiyat rivojlanishi uchun zarur

imkoniyat yaratish huquqiy davlatning muhim xususiyatlaridan, mohiyatli

belgilaridan biridir. Aynan huquqiy davlatda qarashlar, mafkuralar plyuralizmi

kafolatlanadi.

Prezident I.Karimov ta`kidlaganidek: «Bu erda gap mamlakatimizda

demokratiya tamoyillariga asoslangan, avvalo, amaldagi Konstitutsiya va

qonunlarga muvofiq faoliyat yuritadigan, hech qanday mansabdorlar,

hatto eng ko`zga ko`ringan vazifada o`tirgan shaxslarning ham sub`ektiv

xohish-irodasiga qaram bo`lmasdan, ishni barqaror va faol tashkil

qiladigan, o`z mohiyatiga ko`ra jamiyatimizning olg a siljishiga xalaqit

berayotgan barcha illat va eski asoratlarni bartaraf etishga qurbi etadigan

samarali tizimni vujudga keltirish haqida bormoqda»1.

Bu tizim – demokratik huquqiy davlat va fuqarolik jamiyatidir. Aynan

shunday tizimda ijtimoiy guruhlar, tabaqalar, qatlamlar, sinflarning manfaatlari,

jamiyatda egallaydigan mavqelari, ijtimoiy jarayonga ta`sir ko`rsata olish

imkoniyatlari dinamik (harakatchan) muvozanatga keladi, o`zini o`zi tartibga

soladi.

1 Prezident Islom Karimovning ikkinchi chaqiriq O`zbekiston Resupblikasi Oliy Majilisining birinchi sessiyasidagi ma`ruzasi. – «Xalыq so`zi», 2000 yil, 23 yanvar`

70

Huquqiy davlatda, qonun ustuvorligi tufayli, siyosiy tizim o`zini o`zi

tartibga soladi, muvozanatga erishadi. Davlat chiqarayotgan qonunlar, hukumat

va mahalliy hokimiyat qarorlari, sudlar faoliyati mansabdor shaxslarning,

xohish-irodasiga yoki bir qism guruhbozlarning tazyiqiga, talabiga, yoxud biror

nufuzli kishining iltimosiga bog`liq bo`lmaydi. Albatta, yuqorida aytilganlardan

huquqiy davlatda hamma narsa ko`ngildagidek bo`lar ekan, ziddiyatlar bartaraf

etilar, odamlar farishtadek sofdil, halol hayot kechirar ekan, degan xulosa kelib

chiqmaydi. G`arbdagi huquqiy davlatlarda ham poraxo`rlik, qalloblik,

jinoyatchilik va boshqa salbiy holatlar kam emas. Ma`naviy hayotda hatto

aksilmadaniyat hodisalari - fahsh, zo`ravonlik, dahshatni tarannum etuvchi

kinofil`mlar, vidofil`mlar, turli nashrlar, agar ular mavjud konstitutsiyaviy

tuzumni kuch ishlatish orqali ag`darib tashlashga da`vat etmasa hamda inson

salomatligiga, tabiatga bevosita zarar etkazmaydi, deb topilsa, bemalol ruxsat

etiladi. Bu, afsuski, insonning ijod qilish, informatsiya olish, tadbirkorlik huquqi

hisoblanadi.

Hech bir jamiyatda mutloq mukammal ijtimoiy munosabatlar qaror topib,

fuqarolar 100 foiz mukammal bo`lmaydi. Ammo demokratik, huquqiy davlat

odamlarga eng ko`p va qulay sharoit yaratadigan, o`zi ham uzluksiz rivojlanib,

ijtimoiy taraqqiyotni ta`minlay oladigan siyosiy institutdir.

G`arb huquqiy davlatlari turmush tarzida biz uchun noma`qul yana bir jihat

bor: bu odamlarning, jumladan, yaqin qarindoshlarning ham o`zaro

begonalashuvi, ular o`rtasida mehr-oqibatning pastligi.

Huquqiy davlatda hamma narsa qonun va qonunga ongli ravishda itoat

doirasida kechishi kerak. Shaxsning roli esa tarixiy zaruratni, o`z sohasidagi

ijobiy tendentsiyalarni, yangi epkinlarni boshqalardan oldinroq payqab olishda,

jamoatchilikni ulardan xabardor qilishda, qonun doirasida o`zining

yaratuvchilik, ijodkorlik, tashkilotchilik imkoniyatlarini amalga oshirishda

namoyon bo`ladi. Huquqiy davlatda shoh ham, gado ham qonun oldida teng.

Ijtimoiy kelib chiqishi va ahvoli hech kimga imtiyoz bermaydi (bundan qonunda

ko`zda tutilgan ijtimoiy himoyaga muhtoj kishilar – nogironlar, yosh bolalik

71

onalar, qariyalar, balog`at yoshiga etmaganlar va h.k. istisno). Shu bois haqiqiy

demokratik tafakkur, huquqiy davlat shaxsga sig`inishning har qanday shaklini

inkor qiladi. Jamiyat bir kishining, hatto u daholar dahosi bo`lsa-da, didiga,

fahm-farosati va dunyoqarashiga moslashib yashashi mumkin emas. Bu jamiyat

uchun o`ta xalfli va istiqbolsiz, chunki oqibatda insonparvarlik unutilishiga,

adolatsizlikka, yakka hokimlikka va totalitarizmga yo`l ochadi. Jamiyatni boshi

berk ko`chaga olib kiradi. Shaxsga sig`inish xalqni, davlatni qanday bolalarga

giriftor qilishi mumkinligini Stalin va Gitler davrlarida sobiq SSSR va

Germaniya xalqlarining chekkan azob-uqubatlari, bergan qurbonlari, tarixning

achchiq saboqlari ko`rsatdi.

Shaxsga sig`inishning oqibatlari barcha tarixiy davrlarda bir xil bo`lgan.

Shu bois islom ham Allohdan o`zgaga sig`inmang deydi. Lekin ayni paytda u

qonunga itoat etishga chorlaydi. Afsuski, islomning bunday oqilona

talablarining birinchisini o`rta asrlarda turli g`arazli, shaxsiy manfaati va

shuhratini ko`zlovchi arboblar buzdilar. Bu millatimiz, davlatimiz

mushtarakligiga, birligiga, ijtimoiy taraqqiyotimizga juda katta putur etkazdi.

Oqibatda, buyuk mamlakatimizning kichik xonliklarga, amirliklarga bo`linishiga

xizmat qildi.

Xalqning buyuk shaxslarga munosabati va qonunga itoatgo`yligi jamiyatda

uzoq yillardan buyon hukm surab kelatyogan muayyan tarbiya tizimiga,

e`tiqodga, dunyoqarashga bog`liq. Ovrupoda protestantizmning puritaniy

mazhablari tarqalgan joylarda kapitalizm boshqa joylarga nisbatan ancha ilgari

shakllangan va nisbatan tezroq, samaraliroq rivojlangan. Shaxsga sig`inish esa

vujudga kelmagan (Angliya, Gollandiya, Shveytsariya, AQSh, Kanada va sh.k).

Inglizlar o`z qirolini (qirolichasini) juda sevadilar. Unga Vatanning, millatning

ramzi, jipslashtiruvchi kuchi deb qaraydilar, lekin sig`inmaydilar, qirollari

uchun o`limga tik borishga tayyor, buni ular Vatanga xizmat, deb biladilar.

Amerikaliklar ham prezidentlarini millatning etakchisi va h. k. deb

hisoblaydilar, uni chuqur hurmat qiladilar, ko`rsatmalarini (qonun doirasida

72

bo`lsa) so`zsiz bajaradilar. Ammo huquqiy jihatdan, fuqaro sifatida, o`zlariga

teng, deb biladilar.

Ularda atoqli shaxslarga, millat rahbarlariga bunday demokratik munosabat

bir avlod umri davomida shakllangani yo`q. U Ovrupoda XVI asr

Reformatsiyasi va XVII-XVIII asrlar Ma`rifatparvarligi davrida qaror topgan

tamoyillar va me`yorlarning tarbiyada qo`llanilishi, keng ommaning e`tiqodiga

aylanishi natijasidir.

Huquqiy davlat shakllanishi uchun hech bir inson boshqa insonning, hech

bir shaxs boshqa shaxslarning va jamiyatning ustidan noqonuniy hukmronlik

qilishi mumkin emas. U faqat qonun doirasidagina boshqalarni, jamoani

boshqarishi mumkin. Huquqiy davlat shaxsning shaxsga yoki jamoaning

shaxsga qaramligini to`la inkor etadi, lekin boshliqning amriga qonun va

qonuniy xizmat burchi doirasida bo`ysunishini taqozo qiladi.

Har bir tarixiy davr, har bir jamiyat shaxsning muayyan tipini tarbiyalaydi.

Unga o`z taraqqiyoti darajasidan va zaruratidan kelib chiqib ma`lum bir talablar

qo`yadi. Bu talablar jamiyat ma`naviyatida – axloqiy, huquqiy, estetik baholari,

omollari, me`yorlari tizimida, ma`naviy muhitida, ijtimoiy mo`ljallarida o`z

aksini topadi. Ta`lim va tarbiya tizimi ularga moslashadi, ular asosida yosh

avlodni shakllantira boshlaydi. Odamlarning dunyoqarashi, intilishlari,

jamiyatga va olamga, o`z-o`ziga munosabati, davlat tuzumining qandayligi,

rivojlanish tendentsiyalari ko`p jihatdan ma`naviyatga bog`liq. Ma`naviyat

qanday bo`lsa, inson va davlat tuzumi shundaydir, deyish joizdir.

Demokratik, huquqiy davlat qaror topishi milliy jipslikni, milliy

konsolidatsiyani taqozo etadi. Mahalliychilik, urug`-aymoqchilik, guruhbozlik

avj olgan, siyosiy partiyalar kurashi murosago`ylikni, kelishuvchilikni bilmay,

salbiy xususiyat kasb etgan mamlakatda haqiqiy demokratiya vujudga kelmaydi.

Demak, milliy mushtaraklik, jipslik mustahkamlanishi, hakiqiy demokratiya

rivojlanishi uchun mahalliychilik, urug`-aymoqchilik va shular kabi boshqa

illatlardan qutulish, umummilliy manaviy manfaatlardan ustun qo`ya bilish,

ularni o`zaro moslashtira olish zarur.

73

Bu jamiyatda muayyan ma`naviy-ma`rifiy, tarbiyaviy ishlar olib borishni,

umummilliy qadriyatlarni, umummilliy g`oyani shakllantirishini taqozo etadi.

Siyosiy partiyalarning, sinflar va yirik ijtimoiy guruhlar, tabaqalarning

mafkurasi bir-biridan fraq qiladi. Jamiyat miqyosida ularning har birini

xususiylik deb, milliy istiqlol mafkurasini esa ulardagi umumiylik, mushtaraklik

deb baholash mumkin. Keng mazmunda milliy istiqlol mafkurasi umummilliy

g`oyani turli partiyalar, guruhlar, ijtimoiy qatlamlar, sinflar tomonidan o`ziga

xos talqin qilinishining, jamiyatdagi plyuralistlik (rang-barang) qarashlarning,

nazariyalarning yig`indisidir. Milliy istiqlol mafkurasi barcha mafkuralarning

to`liq holda olingan mexanik yig`indisi emas, balki ulardagi umumiy maqsadga

erishish yo`llari, usullari va h. k. to`g`risidagi qarashlar, xulosalar,

kontseptsiyalar yig`indisidir.

Jamiyatdagi mafkuraviy rang-baranglik, turli mafkuralar, ular o`rtasidagi

bahs, siyosiy partiyalarning hokimiyat uchun o`zaro kurashi, agar qonun

doirasida kechsa, milliy mushtaraklikka rahna solmasa, nafaqat jamiyatda

demokratiya rivojlanishiga, shuningdek, ma`naviyat yuksalishiga xizmat qiladi.

Chunki mafkuraning o`zi ma`naviyatning namoyon bo`lish shakllaridan,

tarikibiy qismlaridan biridir. Bundan tashqari mafkura ma`naviyatning boshqa

shakllari va tarkibiy qismlariga ta`sir ko`rsatadi. Mafkuraviy rang-baranglik

jamiyat va fuqarolar dunyo-qarashini kengaytiradi va turli nuqtai nazarlar,

g`oyalar, omollar bilan boyitadi. «Olamga turli nigoh bilan qaraganda, uni

teranroq anglash mumkin», degan naql nihoyatda o`rinlidir. Ammo milliy

istiqlol mafkurasiga zid partiyaviy mafkura askilmilliy, ekstremistlik,

buzg`unchilik mazmuniga ega bo`ladi. U mohiyat-mazmuni bilan milliy

mustaqillikka va milliy mushtaraklikka qarshi qaratilgandir.

Milliy istiqlol g`oyasi va mafkurasiga zid bo`lmagan, huquqiy doiradan

chiqmaydigan mafkuraviy va siyosiy muxoliflik ijobiy, yaratuvchilik

salohiyatiga ega. Bunday muxoliflik milliy manfaatlarni chuqurroq anglashga,

uning turli jihatlarini esda tutishga, hisobga olishga, ozchilikning manfaatlarini

ko`pchilik manfaatlari bilan uyg`unlashtirishga yordam beradi.

74

Haqiyqiy demokratiyaning xususiyatlaridan yana biri davlatning (parlament

va hukumatning) ozchilik manfaatlarini, xohish-irodasini inobatga olishi va

qondirishidir. Bunday demokratiya siyosiy madaniyat va umuman ma`naviyat

ancha yuksalgan, huquqiy davlat qaror topgan sharoitdagina mumkin.

Huquq, huquqiy ong, qonunlarga itoatgo`ylik, milliy istiqlol g`oyasi va

mafkurasi, turli siyosiy partiyalar mafkurasi, ijtimoiy guruhlar, qatlamlar,

fuqarolar intizomi, dunyoqarashi, psixologiyasi, siyosiy faolligi, madaniyati

ma`naviyatning tarkibiy qismlari ekanligini hisobga olsak, uning demokratik,

huquqiy davlat qurishdagi roli va ahamiyati ancha oydinlashib qoladi.

75

3. Demokratik adolatlik va uning hayotdagi ma`naviyat bilan

uyg`unligi

Adolat muammosi doimo insoniyatning diqqat markazida bo`lib kelgan. Bu

tushuncha siyosatshunoslik fanining bosh mavzularidan biri ekanligi yaxshi

ma`lum. Ammo adolat avvalo ma`naviy qadriyatdir. U aslida ma`naviyatning

ijtimoiy hayotdagi zuhuridir. Bunga buyuk ajdodlarimizning ko`p asrli merosi

guvoh. Albatta, ijtimoiy hayotda adolatning qay darajada barqaror bo`lishi

bashariyat ma`naviy takomilining turli davrlarida, turli mintaqalarda turlicha

omillarga bog`liq bo`lgan. Masalan, ijtimoiy jamoa odami o`z urug`i va qabilasi

ko`lamida fikr yuritgan bo`lsa, qadim Yunonistonda boshqacharoq, O`rta asr

xristiyan dunyosida bir xil, islom mintaqasida o`zgacha bir tusda talqin etilgan.

Adolat muammosining yana bir murakkabligi u turli sohalarga tatbiq etilganda

turlicha talqin etiladi. Masalan, milliy (aniqrog`i, millatlararo) adolat, diniy

(dinlar aro, turli vakillariaro, turli diniy tizimlar nuqtayi nazaridan) adolat,

iqtisodiy adolat, ijtimoiy (ya`ni turli ijtimoiy toifalar aro) adolat, qozilikdagi

(ikki davolashuvchi shaxsaro) adolat va h.k. Bularning har birida adolat timsoli

o`ziga xos tarzda tasavvur etiladi. Qazovatda, misol uchun, evropa an`anasiga

ko`ra u ikki pallali tarozi shaklida tasavvur qilingan. Ikki tomon da`volashganda,

qat`iy hukm chiqarish uchun, balki noiloj tarozining bir pallasiga tosh qo`yishga

to`g`ri kelar. Ammo ijtimoiy adolat mezoni bugungi kun voqeligida unchalik

jo`n tasavvurlarga muvofiq kelmasligini tushunib etmog`imiz zarur. Milliy

ma`naviyatimizning mingyillik tajribasi, hayot mantiqi, bashariyat etishgan

ilg`or tamoyillar bizni shunga undamoqda.

Fikrni oydinlashtirish uchun tashbihni badiiyat dunyosidan boshlasak.

Ma`lumki, har bir san`at o`z imkon doirasida hayot haqiqatini aks ettirishga

urinadi. Yangi – yangi tasvir vositalari topilgan sari voqelikni badiiy idrok

etishimiz ham takomillashib boradi. San`at turlari ichida tarixan eng yangilari

bo`lmish kino va teleko`rsatuvlar o`z imkoniyatlari Bilan hayotni asl

murakkabligida yorqin idrok etish imkonini Bera olganligi tufayli XX asr

76

avlodining eng sevimli tomoshasiga aylandi. Dastlab ekranda voqelik faqat oq

va qora bo`yoqlar zidlashuvida ifodalanar edi. O`sha paytlarda bizga hayotni

faqat «biznikilar» va «dushmanlar» («qizillar» va «oqlar», «sovetlar» va

«fashistlar», «mehnatkashlar» va «yozuvchilar») aro kurash sifatida ko`rsatishdi.

Dunyoning holati go`ya zulmat va nur, «sotsializm» va «kapitalizm»,

«progressiv» va «reaksion» kuchlarga taqsimlangan holda namoyon etiladi.

Asta-sekin hayotimizga rangli fil`mlar, rangli teleekran kirib kela boshladi.

Atrof – voqelikning turfa jilolarga boy chanligi oynayi jahonda ro`yirost

ko`rindi. Ammo 90-yillar boshlanishigacha dunyo o`zgarsa ham, sobiq

SSSRning hukumron mafkurasi o`zgarmadi: voqelikning mohiyatini ixoqlashda

asl haqiqat bita – Marks ta`limoti, qolgan barcha nuqtayi nazarlar yo

nomukammal, yoki haqiqatga zid, ya`ni reaksion deb qarash davom etdi. Shunga

binoan dunyo ham ikki qutbli talqin etildi. Hayot ikki o`zaro zid kuchning

murosasiz kurashidan iborat deb o`qtirish davom etdi. Bu kurashda har bir inson

jabhaning yo u tarafida, ya`ni «dushman», «begona», yo bu tarafida, ya`ni,

«do`st», «o`zimizniki» bo`lishi shart edi. Bunday yondoshuv qancha-qancha

begunoh jonlarni qurbon etganligi, ne – ne ezgu niyatlarni barbod aylagani hozir

hech kimga sir emas.

Allohga beadad shukurlar bo`lsinkim, bunday alahsirash, vahshatli

bosinqirash biz uchun o`tmish bo`lib qoldi. Mustaqillik sharofatidan dunyoga

ochiq ko`z Bilan qarash-imkoniyatini qo`lga kiritdik. Endi bilsak, Dune ko`p

qutbli ekan, hayot murakkab, ko`p qirrali tizimdan iborat ekan. Kelajak ham

murosasiz kurash, zidlashuv Bilan emas, yaratuvchilik mehnati, do`stlik va

insonlarning o`zaro bir-birini tushunishga intilishi ,ilan fayzli bo`lar ekan. Hatto

bir millatning xabfsizligini ta`min etish, jinoyat barqarorligi va ijtimoiy

taraqqiyot kafolatlari turli omillarning o`zaro o`yg`unligi bilan bog`liq ekan.

Dastlabki boblarda bu haqida batafsil to`xtab o`tildi. Bu bob esa milliy

ma`naviyatimizning asosiy qadriyatlaridan bo`lmish adolat hodisasining ijtimoiy

hayotda o`zligini qanday namoyon etishi xususidadir.

77

Adolat ma`naviyatning insonlararo munosabatlarda namoyon bo`lishidir.

Ma`naviyat nuqtayi nazardan insonlarning bir-biri Bilan har qanday munosabati

siyosat shohasiga oiddir. Darhaqiqat, keng ma`noda, insonning uyda ahli oilasi

bilan qilgan muomalasi ham, ko`chada tanish-notanish, qarindosh-begonalar

bilan qilgan muomalasi ham, ish yuzasidan hamkasblari, boshliqlari, xodimlari

va mijozlar bilan qilgan muomalasi ham siyosat. Ammo «avom» nazdida davlat

miqyosidagi siyosat «kata siyosat» deb hisoblanib, kata siyosat bilan kattalar

shug`ullanadi, biz kichik odamlarga bunday kata doiradagi siyosatga aralashtrish

joiz emas, degan mazmundagi qarash ancha keng tarqalgan.

Insonlar bir-biri bilan qandaydir bir shakldagi maqbul munosabatlarga

kirishga mahkum ekan, demak inson hayoti siyosatsiz bo`lmaydi. Faqat bugungi

siyosatshunoslar «katta siyosat», ya`ni davlat va fuqaro yoki davlatlararo

miqyosidagi siyosatga asosiy e`tbor qaratishadi. Vaholanki, qadim Dunyo

allomalari asarlarida axloq va siyosat bir-biridan ajralmas hodisalar sifatida

qaralar edi.

Bizning nazarimizda, siyosat va axloq tizimga birlashmas ekan, barcha

uchun «katta siyosat» ham «kichik siyosat» kabi bevosita taaluqli hisoblanmas

ekan, jamiyatda adolat va ijtimoiy uyg`unlik amalda barqaror bo`lmaydi.

Albatta, ularning bir biridan farqi ham yo`q emas. Masalan, siyosiy

munosabatlar rasmiy qabul qilingan qonunlar doirasida olib boriladi, bu

qonunlar mujburiy ijro etiladi. Axloq qoidalari, ma`lum ma`noda, ixtiyoriy.

Ya`ni, siyosat qonunlarini bu yorug` dunyoda insonlararo munosabatda farz

desak, axloq qoidalarini sunnatga qiyos qilish mumkin. Allohning farzlari ilohiy

kitob oyatlari orqali ayon etilgan, insonlar esa o`zaro munosabatlarini o`z aql-

idroklariga tayanib ishlab chiqdilar. Shu sababli Alloh farzlari abadiy va mutlaq

bo`lib, ularning yuzasidan oxirgi hukm qiyomat kunidir. Odamlar o`rnatgan har

zamonning, har mamlakatning o`z qonunlari bor va ular o`zgarib,

mukammallashib boradi.

78

4. Yuksak ma`naviyatni takomillashtirish va demokratik jarayon

Davlatimizning ezgu muddaosi va vazifalaridan biri bu – bozor

iqtisodiyotiga asoslangan huquqiy, demokratik davlat va fuqarolik jamiyatini

barpo etishdir. Demak, milliy istiqlol g`oyasi bilan bu vazifa mushtarak bo`lsa

jamiyatimiz rivojlanishi, taraqqiy etishi tezlashadi. Ayniqsa, tinglovchilar va

talabalar bilan ish olib borish mobaynida milliy istiqlol g`oyasining demokratik

jarayonlar bilan chambarchas bog`langan jiddiy tushuntirish ishlari muhim

ahamiyat kasb etadi.

Ma`lumki, shaxs faoliyati ko`p qirralidir. Bu qirralar rivojlanishi uning etuk

xodim sifatida shakllanishiga yordam beradi. Shu qirralardan biri shaxsning

demokratiya to`g`risidagi bilimidir.

«Demokratiya» so`zi va uning jamiyatda tutgan o`rni qadimiy bo`lsa ham

shaxs uchun «yangi»dir. Inson alohida muhitda shaxs bo`lib shakllanmaydi,

balki ota-ona tarbiyasi, bolalar bog`chasi, maktab, o`quv yurti va jamoada

tarbiyalanadi. Shu sababli u demokratik jarayonlarga har xil holatda duch keladi

va undan o`ziga xulosa qila boshlaydi.

Demokratik va milliy istiqlol g`oyasining shaxsda shakllanishi juda

murakkab kechadi. Chunki, u o`zining qadr-qimmatini yuqorida ko`rsatilgan

atrof-muhitdan kelib chiqib anglay boshlaydi. O`z qarashlarini, his-tuyg`ularini

shakllantiradi. Burch va mas`uliyatini sezadi. Demak, shaxsiy manfaatni milliy

istiqlol g`oyasi bilan aloqada ekanligini jonli qilib tushuntirish esa murabbiy

o`qituvchining asosiy vazifasi bo`lishi lozim. Buning uchun u huquqiy jihatlarni

chuqur o`rgangan bo`lishi kerak.

«… Aholiga chuqur huquqiy bilim berishni yo`lga qo`yish, bu orqali

huquqiy madaniyatning yuksalishiga erishish, boshqacha aytganda, tom

ma`nodagi huquqiy ongni shakllantirish talab etiladi. Bu jamiyatning to`g`ri,

demokratik yo`ldan rivojlanishi uchun zarurdir. Chunki, huquqiy tafakkur

shakllanmasa, turli xil nomutanosibliklar kelib chiqadi»1 yoki ta`kidlash

1 I.A.Karimov Xavfsizlik va barқaror taraққiyot yo`lida. 6-tom. T.: 1998, 26-bet.

79

lozimki, ko`pgina kishilar hozirgi kunda ham demokratik jarayonlar, huquqiy

qonunlar asosida shakllanishini yaxshi tushunib etmayotirlar. Natijada, ba`zida

jamoada ishlaydigan rahbariyat bilan shaxslar o`rtasida kelishmovchiliklar ham

ruy berib turibdi. Shu sababli, «Milliy istiqlol g`oyasi: asossiy tushuncha va

tamoyillari» dan dars beruvchi barcha o`qituvchilarning o`zlari ham huquqiy

qonunlarni mukammal bilishlari, «men huquqshunos emasman», deb turmasdan,

har bir darsdayoq imkoniyat va zaruriyat bo`lganda tinglovchilarga xuquqiy

bilimlarni ham qisman bo`lsa - da etkazishlari lozim. Bu vazifani bajarish

fidokorlikni, ijodiy yondashishni talab etadi. O`qituvchining o`zi milliy istiqlol

g`oyasi uchun jonkuyar bo`lmasa maqsadga erishib bo`lmaydi. Aks holda davr

talabi - demokratik jarayon ham amalga oshmaydi. Binobarin, shaxs hayotda,

ishlab chiqarishda qatnashishi natijasida ko`p narsa va hodisalarni hal eta oladi.

Zero, milliy istiqlol g`oyasining hayotga tatbiq etilishi va demokratik

tamoyillarni amal qilishi, davlat, jamiyat, fuqarolarning o`zaro

munosabatlaridagi qonuniylikka asoslanadi. Bu uch sub`ektning manfaatlari

o`zaro mos tushgandagina osoyishtalik va barqarorlik, farovonlik amalga oshadi.

O`quv jarayonida yoshlarga ana shu xususiyatlar turli yo`llar bilan singdirila

borilishi muhim ahamiyat kasb etadi. Bunda milliy istiqlol g`oyasi

tamoyillaridan foydalanib, demokratiyaning turli jarayonlari singdirilishi yaxshi

samara beradi. U Konstitutsiya bilan ham bog`lanishi zarur. O`zbekiston

Respublikasi Konstitutsiyasining asosiy xususiyati ham shundaki, unda

yuqoridagi sub`ektlar ham ustuvor yo`nalishlar qilib belgilangan. Shunday ekan,

bu sub`ektlarning burch va mas`uliyatlari ham mavjud. Har bir fuqaro o`zining

burchini yaqqol anglashi lozim. Masalan, ijtimoiy guruh sifatida talabalarning

faoliyatini oladigan bo`lsak, talabalar ham o`z huquqlariga, ya`ni bepul va puli

uqishi, erkinligi, yotoqxonalardan foydalanishi, saylovlarda qatnashishi,

boshqaruvda ishtirok etishi, uyushma, partiya va boshqa tashkilotlarga kirishi,

dam olishi, xohlagan diniga e`tiqod qilishi, mehnat qilishi, taklif va shikoyat

qilishi, kutubxonalardan, jamoat joylardan foydalanishi, taziyqlardan muhofaza

qilinishi va boshqalarga ega. Ularning burchlari esa ko`proq vijdon amri bilan

80

bog`liqdir. Binobarin, milliy istiqlol g`oyasini tushunib etish ham talabaning

burchidir. Ammo, burch elementlarini, mas`uliyat jarayonlarning shakllanishi

talabaning shaxsiy ishidir, deb qo`yish ham o`rinsizdir. Kundalik faoliyatda har

bir o`qituvchi tomonidan bu burch va ma`suliyatlar ma`lum imkoniyatlar topib

«Milliy istiqlol g`oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar» darsining

muammolarini o`tayotganda talabaga ko`proq tushuntirilishi, ongiga

singdirilishi lozim.

Har bir oliy o`quv yurti talabasining burchi – bilim maskani nufuzi uchun

kurashish, bilim maskanidagi nojo`ya bo`ladigan harakatlarga loqayd

bo`lmasligi, bilim yurtining asbob – uskunalari, laboratoriya jihozlarini ko`z

qorachig`idek saqlashi, topshiriqlarni o`z vaqtida bajarishi, jamoat joylarida

tartibni saqlashga ko`maklashishi kabilardir. O`z navbatida bular ham milliy

istiqlol g`oyasini hayotga tatbiq etishning elementlaridir. Garchand burch va

ma`suliyat qonunlarda qat`iy ko`rsatilgan bo`lmasa ham, aslida bularga rioya

qilish talabaning keyinroq etuk shaxs bo`lishida muhim omil bo`lib xizmat

qiladi. Burch deganda, faqat yuqoridagi sohalar bilan cheklanib qolinmaydi.

Jumladan, talabaning yotoqxona, fakul`tet, yoki akademiya institut miqyosida

bo`ladigan jamoat ishlarida qatnashishi, shu joylarni bezatishda ishtirok etishi,

shahar va Respublika miqyosida o`tkaziladigan tadbirlarda (talab etilganda)

hozir bo`lishi kabilar ham talabada ijobiy xislatlarning jumladan, milliy istiqlol

g`oyasining shakllanishiga yordam beradi.

Fuqaroning shaxs sifatida shakllanishiga yordam beradigan omillar

turlichadir. Bular quyidagilardan iborat:

. fuqarolarga qonuniy hujjat va me`yorlarni «Milliy istiqlol g`oyasi: asosiy

tushuncha va tamoyillar» doirasida o`rgatish;

. urf-odatlar, qadriyatlar, allomalar fikrlarini tushunarli qilib singdirib

borish;

. milliy burch tafakkurining dunyoviy burch tafakkuri bilan bog`liqligini

ukdirish;

81

. o`tiladigan dars va suhbat, muloqatlarda fuqaroning burch hamda

mas`uliyatlarini jonli tarzda ko`rgazmali qilib tushuntirish. Bunda «Ma`naviyat»

nashriyotidan chiqarilayotgan ko`rgazmali qurollardan foydalanish;

. burch va mas`uliyat haqida refarat mavzularini tayyorlash hamda tegishli

paytda fuqarolarga tarqatish, ulardan shu sohada referat yozishni talab qilish;

. jamiyat tarixida fuqarolar burchi va mas`uliyatlarini solishtirgan holda,

ularni o`zgaruvchanligiga diqqatni tortish;

. burch va ma`suliyatning milliy istiqlol g`oyasini shakllanishi va jamiyat

taraqqiyotidagi ahamiyatini eslata borish;

. shaxsiy manfaat bilan jamoat manfaatlarining mushtarakligi haqida

suhbatlar o`tkazish, shu sohada yozilgan asarlar, yaratilgan fil`mlar tavsiya etish

va boshqalar.

Bu omillar umuman shaxs faoliyatida demokratik jarayonni shakllantirishda

ummondan bir tomchi xolos. Lekin ushbu omillar bilan qonunlar o`rganilishi,

ularning usutuvorligini ta`minlanishi amalga oshirilsa, nur ustiga a`lo nur

bo`ladi. Ayni paytda jamiyatimizni demokratiyalashtirish fuqarolar faoliyatiga

ham bog`liqdir. Fuqarolar jamiyatdagi turli sohadagi xodimlardir. Taraqqiyotni

esa shu xodimlar harakatga keltiradi. Xodimlar milliy istiqlol g`oyasining

shakllanishi hamda huquqiy madaniyat va burch, mas`uliyat birlashmasi

jamiyatning olga qarab siljishi murakkab kechadi. Chunki, erkin shaxsni

tarbiyalash bozor munosabatlari bilan ham bog`liqdir. O`z navbatida bozor

munosabatlari yangi ijtimoiy munosabatlarni paydo qiladi. Shu sabali, fuqaro

shaxsini takomillashtirishda olib borilayotgan tarbiyaviy-amaliy, o`quv-metodik

ishlarining samaradorligiga har bir rahbar, mutasaddi-o`qituvchi, murabbiy,

tarbiyachi, oliygohlar rahbariyati e`tiborini jiddiy tortish lozim. Tarbiya

barchaning mas`uliyatidir. Zero, I.A.Karimov ta`kidlaganlaridek, har qaysi

fuqaro, har bir talaba «shu davlat, shu jamiyat menga nima berdi» - deb emas,

balki, «men o`zim Vatanimga, el-yurtimga nima berdim?», - deb o`ylash bilan

yashaydigan fuqaro va talabani tarbiyalashimiz buyuk davlat kurashimizdagi

muhim jihatdir.

82

Xulosa

Ma`naviyat va demokratiyaning aloqadorligi quyidagilarni o`z ichiga oladi:

yuksak siyosiy tafakkur va siyosiy madaniyat har qanday ehtiroslardan xoli, aql-

idrokka tayangan fuqarolik pozitsiyasiga ega bo`lishi, siyosiy jarayonlarda faol

ishtirok etish, amaldagi qonunlarga qat`iy rioya qilish va jamiyat rivoji hamda

barqarorligini ta`minlashda mas`uliyatni anglash va b. Shu ma`noda,

demokratiya – yuksak ma`naviyat, fuqarolarning ichki madaniyati va

intellektual imkoniyati, fuqarolarning barcha uchun birday zarur bo`lgan

qonunlarga to`liq rioya etishi, inson haq-huquq va erkinliklarini, umumxalq va

umumdavlat manfaatlarini himoya qiladigan, barchani qonunlarga bo`ysunib

yashashga undaydigan umuminsoniy, huquqiy va ma`naviy qadriyat

hisoblanadi. Demokratiyani ma`naviyatsiz va ma`rifatsiz anglab bo`lmaydi. U

inson aql-zakovatining mahsuli va ayni paytda uning erkin holda farovon hayot

kechirishining zaruriy shartidir. Demokratiyani hayotga joriy qilishda mamlakat

xalqning milliy ehtiyojlari, turmush tarzi, axloqiy mezonlari e`tiborga olinishi

g`oyat muhim ahamiyat kasb etadi. Zero, barcha davlatlar va xalqlar uchun

demokratiyaning bir xil qolipi bo`lishi mumkin emas. I.A.Karimov

ta`kidlaganidek, «Sharqda demokratik jarayonlarning qadimdan shakllangan

o`ziga xos va o`ziga mos xususiyatlari bor. Buni aslo nazardan qochirib

bo`lmaydi, ya`ni Sharqda demokratik jarayonlar uzviy ravishda asta-sekin

taraqqiy topadi. Bu sohada inqilobiy uzgarishlar yasashga urinishlar g`oyat

noxush, hatto fojiiali natijalarga olib keladi». «Shu bilan birgalikda, «…biz

davlatimiz kelajagini o`z qobig`imizga o`ralib qolgan holda emas, balki

umumbashariy va demokratik qadriyatlarni chuqur o`zlashtirgan holda tasavvur

etamiz. Biz istiqbolimizni taraqqiy topgan mamlakatlar va jamiyat boshqaruvini

erkinlashtirish, inson huquq va erkinliklarini, fikrlar rang-barangligini o`z

hayotimizga yanada kengroq joriy qilishda ko`ramiz.

83

Foydalanilgan adabiyotlar

1. Karimov I.A. O`zbekiston o`z istiqlol va taraqqiyot yo`li. 1-jild. T.

O`zbekiston, 1996

2. Karimov I.A. Biz tanglagan yo`l demokratik taraqqiyot yo`lidir. 11-jild.

T.O`zbekiston, 2013

3. Karimov I.A. O`zbek xalqi hech qachon, hech kimga qaram bo`lmaydi.

13-jild. T.O`zbekiston, 2005

4. Karimov I.A. Inson, uning huquq va erkinliklari oliy qadriyatlar 14-jild.

T.O`zbekiston, 2006

5. Karimov I.A. «Mamlakatimizning taraqqiyoti va xalqimizning hayot

darajasini yuksaltirish - barcha demokratik yangilanish va iktisodiy

isloxatlarimizning pirovrat maqsadlari» T. O`zbekiston, 2007

6. Karimov I.A. «Yuksak ma`naviyat - engilmas kuch» T.Ma`naviyat,

2008

7. Juzjoniy A. Islam huquqshunoslik hikayat mazhabi va Markaziy Osiyo

fikixlari. T.Islam universiteti nashriyoti. 2002 2001

8. Karimov I.A. Adolat Vatan xalq manfaati har narsadan ulug`. T.1998

9. Karimov I.A. Milliy istiqlol mafkurasi-xalq etixodi buyuk kelajakka

ishonchidir. 9-jild. T.2002

10. Robert Dal`. O demokratiya. M.2000

11. Juraev S. Demokratiya deganda nimani tushunamiz. T.1999

12. Djon Lokk «Opыt ө chelovecheskom razume» M.1960

13. Sh.L.Montesk`e. «O duxe zakonov» M.1955.

14. Karimov I.A. O`zbekiston buyuk kelajak sari. T.O`zbekiston, 1996

15. Baejinskiy Z. Vыbor: mirovoe gospodstvo ili global`noe liderstvo. – M.:

Mejdunarodnыe otnosheniya. 1997.

16. Viktor Alimov. Ochiq jamiyat muholiflari. Tafakkur jurnali.

84

17. Karimov I.A. Yangi uy qurmay turib eskisini buzmang. !-jild. 1996

18. V.Lisichkin, L.Shelepin. Tret`ya mirovaya informatsionno-

psixologicheskaya voyna. – M.1999.

19. Sh.Jabbarov. Ma`naviyatimizning falsafiy qirralari. T.Marifat, 1996

20. Imamnazarov M. Milliy ma`naviyatimizning asoslsari- T.1998