NDEKLER GR BLM I 1. KATI ATIK NEDR? 2. KATI ATIK YNETM NEDR? 3. KATI ATIK ZELLKLER VE DEM 3.1. Fiziksel zellikler 3.1.1. Kat Atk Kompozisyonu 3.1.2. Fiziksel Parametreler 3.2. Kimyasal zellikler 4. KATI ATIK KAYNAKLARI NELERDR? 4.1. Evsel Atklar 4.2. Endstriyel Nitelikli Kat Atklar 4.3. Tbbi Kat Atklar 4.4. zel Nitelikli Kat Atklar 5. EVSEL KATI ATIKLAR 5.1. Kat Atklarn Toplanmas/Tanmas/Geri Kazanm Ve Bertaraf 5.2. Yasal ereve 6. ENDSTRYEL ATIKLAR 6.1. Tehlikeli Endstriyel Atklarn Toplanmas/Tanmas/Geri Kazanm Ve Bertaraf 6.2. Yasal ereve 7. KATI ATIKLARIN EKONOMK YN VE GER KAZANILMASI 7.1 Kat Atklardan, Artk Maddelerin Geri Kazanlmas 7.1.1. Merkezi Ayrma 7.1.2 Kaynakta Ayrma Sistemi 7.2 Geri Kazanlabilecek Atklar 7.2.1 Cam ve Cam Kkenli Atklar 7.2.2 Kat Kkenli Maddeler 7.2.3 Yanabilecek Odun, Tahta ve Eya Paralar 7.2.4 Her Trl Metal Paralar, Teneke Ambalaj Maddeleri ve Teneke Kutular 7.2.5 Plastik Kkenli Kat Atklar 7.2.6 Organik Kkenli Kat Atklar 3 ATIKLARIN BERTARAF EDLMES 4 KATI ATIKLAR VE HALK SALII

KAYNAKLAR

GR nsanlar var olduklar gnden bu yana evre ile etkileim iindedirler. Hzl nfus art, plansz kentleme, srekli gelien teknoloji ve artan talep sonucunda evre zarar grmeye kirlenmeye balamtr. evre kirliliine yol aan ve Yirminci Yzyln dnyasnda en nemli sorunlardan biri olarak karmza kan kat atklar; insanlarn sosyal ve ekonomik faliyetleri sonucunda ie yaramaz hale gelen ve akc olabilecek kadar sv iermeyen her trl madde ve malzemeyi iermekte ve evre zerinde byk bir bask oluturmaktadr. Kat atklarn, eit ve bileimi lkelerin gelimilik dzeyine gre farkllklar oluturduu gibi ayn lke iinde kentsel yada krsal ve sanayi blgelerine gre de byk farkllklar gstermektedir.(OKTAR 1992, ERDN 1980) nsan doada varoluundan bu yana, doadan yararlanm, doay ilemi, bilgi birikimine ve teknik ilerlemeye kout olarak doaya egemen olmaya almtr. Doada stnlk kurmaya ynelen bu anlay, insan ile insann iinde yaad evresi arasnda varolagelen uyumu bozmutur. Bilimin olanaklarna brnen insan, kendini yeterince gl grd zaman, doay snrszca kullanmaya hatta smrmeye balam, uzun sre doaya verdii zarardan habersiz yaamtr. nsan faaliyetleri sonunda evreye verilen zararlar, doann kendini yenileyebilme yetenei sayesinde balangta farkedilmemi, hatta evrenin zamanla bu kirlilii yok edecei kans yaygnlamtr. Ancak zaman iinde, sanlann tersine, evreye braklan kirliliin nicel ve nitel olarak artmas, evrenin kendini yenileyebilme yeteneinin ok stne km, evre hzla bozulmaya balamtr. Refah art olarak nitelendirilen tketim art sonucunda gerekli ham madde ve enerji kaynaklar smrlm, evreye verilen zararlar kalknmann bedeli olarak grlmtr. Toplumun hayat seviyesinin ykselmesi ile kat atklarn miktar artarak ierii deimitir. Oluan bu kat atklarn evreye en az zarar verecek ekilde yok edilmesi zellikle

byk kentlerde nemli bir sorun haline gelmitir. Kentsel kat atklarn denetlenmesi, kontrol altna alnarak salkl ve ekonomik zmler getirilmesine ynelik almalar kapsayan atk ynetimi ile kentte yaayan insanlara uluslararas standartta hizmet sunulmas ve evre kalitesinin korunmas amalanmaktadr. Daha temiz ehirlere sahip olunmas, salk asndan tehlikeli olabilecek kentsel kat atklara hijyenik ve ekonomik zmler bulunmas, konunun bilimsel olarak ele alnmasnn yansra, mevcut tecrbelerden de yararlanmay gerektirmektedir. Srekli bir mal akm olarak dnlen ekonomik faaliyetler srasnda evreden bitki, hayvan ve mineral kkenli girdi alnp ilenerek ekonomik nitelikli mal elde edilir ve tketilir. Tketim esnasnda fiziki ve kimyevi deiikliklere urayan bu mallarn bir ksm istenmeyen maddeler olarak geri verilirler. Atklar retim faaliyetleri sonucunda da ortaya kar. Grld gibi atklar retim ve tketim srecinin bir olgusudur. (DPT 2005)

BLM I 1. KATI ATIK NEDR?

Tm canllar yaamlarn srdrebilmek amacyla beslenmek ve atklarn bertaraf etmek iin yeryzndeki kaynaklar kullanrlar. Bu kapsamda gerekletirilen her trl insan (evsel, tarmsal, endstriyel) ve hayvan faaliyetlerinden kaynaklanan, reticisi yada kullancs iin herhangi bir kullanm deeri kalmad iin "istenmeyen" yada "kullansz" olarak atlan ve normal halde kat olan tm atklar kat atk olarak nitelendirilir(ALPASLAN 1995) 2. KATI ATIK YNETM NEDR? KAY atklarnn oluumundan nihai bertarafna kadar (beikten-mezara) devam eden aamalarda (atklarn oluumu, biriktirilmesi, toplanmas, tanmas, ilenmesi, depolanmas)

eitli disiplinlerin (halk sal, ekonomi, mhendislik, evre koruma gibi) prensipleri kullanarak uygun zmler reten bir sretir. KAYnin bileenleri ematik olarak ve karlkl ilikileriyle beraber gsterilmitir. ekilde grld gibi KAYnin ilk aamas kat atk retimidir. Her gn miktar olarak art, nitelik olarak eitlilik gsteren kat atk retimi, gnmz kat atk ynetiminde, birok aratrc ve uygulaycnn azaltma ilkesiyle ekil 2.1: Kat atk ynetiminin ana bileenleri

younlat aamadr. Herkesin birletii nokta, bir taraftan atk toplama ve bertarafna gre en ileri teknolojiler gelitirilirken, dier taraftan kan atn azaltlmasnn bir gereklilik olduu eklindedir. Bu halkn eitimiyle ve ayrca reticinin (sanayicinin) bilinlendirilmesi ve ynlendirilmesiyle gerekleir. KAYnin ikinci aamas retilen kat atn, retildii mekanda biriktirilmesidir. Biriktirme ilemi, en basit p toplama kaplarndan, en karmak p bacalarna kadar eitli yntemlerle yaplmaktadr. Bu aamada nemli olan hususlar, biriktirme kaplarnn hacimsel, malzeme ve kullanabilirlik asndan uygun bir ekilde hazrlanmas, konumlandrlmas ve bunlarn toplama sistemiyle olan uyumudur. KAYde nc ve drdnc aamalar toplama, tama (ve gerektiinde aktarma)dr. Tama ve aktarma bileeni, genellikle byk lekli kentler ve metropoller iin nem arz etmektedir. KAYde parann en ok harcand, idare ile halkn en ok kar karya geldii, muhatap olduu toplama tama aamas, son derece karmak aama olup, optimize edilmesi halinde tm paydaalarn lehine byk avantajlar salanabilir. Bu aama eskiden kat atklarla ilgili olarak yerel ynetimlerin yapmas gereken yegane ilem olarak grlr ve dolaysyla pler sadece toplanp bir yere tanr ve atlr. Bugn bile gelimemi yreler ve yerel ynetim anlaylar iinde ayn ekilde dnlen ve deerlendirilen bir aama zelliindedir. KAYde pler retilip, biriktirilip, toplanp, tandktan sonra, ksa sre ncesine kadar, gelimi lkelerde bile, dorudan dzenli(veya dzensiz) p depolama alanlarna gtrlr burada depolanr. Ancak gnmz modern KAY

sistemleri retim-biriktirme-toplama/tama-depolama ksa yolunu reddetmekte, bu ksa yolun ncesine, mutlaka bir ileme-geri kullanm/geri dnm/ geri kazanm- aamas koymaktadr. Gnmz KAY felsefesinin ana temasn oluturan bu aamada, kat atk tanmnda yer alan ie yaramaz ifadesi reddedilmekte ve oluan atk, o maddenin yaam dngs iinde bir blm olarak kabul ederek, maddenin yaamna devam etmesi ve dngy srdrmesi iin gerekli teknolojiler gelitirilmekte ve uygulanmaktadr. Geri kazanm veya baka sreler uygulansn veya uygulanmasn, gnmz koullar ve uygulamalar iinde, KAYde olmazsa olmaz bileenlerden biri de kat atk dzenli depolama alanlardr. Kat atklarn usulne gre depoland, bu balamada kan sznt sularnn toplanp artld, oluan gazlarn usulne uygun uzaklatrld, iletme mr sona erince sahann arazi kullanmlarna uygun ekilde kapatld, iletme sresince gerekli kurallarn uyguland, bylelikle evreye verilebilecek olumsuz etkilerin en aza indirildii alanlar, plerin depoland dzenli depolama alanlardr. Bu aama nceki ekilde de grld gibi KAYde nihai aama olarak da deerlendirilir. Tm bu bilgilerden sonra KAYnin ana ilkeleri zetlenmek istenirse, gnmz yaklamlarnda aadaki iki nemli kavramn n plana kt grlr. 5 Kat atk miktarn azaltmak ve atk oluumu 6 evreye zarar vermeden bertaraf mmkn olmayan maddeleri retim srecinde kullanmamak ve retmemektir Bu iki ana ilkeyi takiben KAYni srdrlebilir klacak ynetim enstrmanlarn ilevsel hale getirmek gereklidir. Bu noktada srdrlebilirlik hakknda da ksa bir tanm vermekte yarar grlmtr. Srdrlebilirliin literatr tanm gnmz ihtiyalarnn gelecek kuaklarn haklarn koruyarak karlanmas eklindedir. Genel tanm olarak ise herhangi bir faaliyetin doal kaynaklarn retme ve zmleme (yok etme) kapasitesini amakszn gerekletirilmesi eklinde ortaya konmaktadr. Bir baka deyile; herhangi bir faaliyetin gereklemesini salayan her trl bileenlerin srekli olmas tanm da verilebilir. Buradan hareket edilerek kat atk ynetiminin srdrlebilir olmas, ynetimin evresel, teknik, ekonomik, soysa-kltrel, yasal, politik, vb. bileenleri gz nne alarak, yukarda belirtilen srdrlebilirlik kavram ile

uyumlu bir program uygulamas eklinde tanmlanabilir. Kat atk ynetimi, kat atk sorunlarnn zmnde etkin ve ilgili olan tm idari, mali, yasal, evresel, teknik, vb. bileenleri entegre (btnleik) bir anlayla iine alacak bir ekilde oluturulmaldr. Entegre kat atk ynetimi, ynetim hedeflerini yerine getirmek amacyla uygun teknik, teknoloji ve ynetim programlarnn seimi ve uygulanmas olarak tanmlanabilir. Dier bir ifadeyle entegre kat atk ynetimi, 7 Ynetimde enerji asndan en verimli 8 evresel adan en az kirlilik oluturan 9 Ekonomik olarak en dk maliyetli sistemi belirlemeyi hedef alan bir ynetim tarzdr. Entegre kat atk ynetiminden etkilenen veya ynetimde sorumluluu olan, kii, organizasyon yada kurumlar etkin taraflardr. Bu durumda entegre KAY muhtemel taraflar (paydalar): 10 Yerel ynetim 11 Merkezi ynetim 12 Sivil Toplum rgtleri 13 Hizmeti kullananlar 14 zel sektr 15 V.d eklinde sralanabilir. Kat atk ynetiminde taraflar ok farkl etkinliklere ve rollere sahip olabilir; ancak ynetimde genel bir ama iin birlikte alrlar. Bu kapsamda etkin olan aktrler idareciler, politikaclar, mhendisler, evre bilimciler,ehir ve blge planclar, ekonomistle, halk sal uzmanlar, sosyologlar, vb. disiplinler aras bir dalm gsterir. Kat atk ynetiminde dier kesimler ise gayri-resmi olarak sokaklardaki kati atk toplama kaplarndan ve kat atk dkm sahalarndan atk toplayanlar, evlerden kullanlm eya satn alanlar, atk satn alp ayrarak satanlar, geri dnm olan materyalleri ileyerek orta lekli endstrilere satan giriimciler, v.d. dir. KAYni son yllarda aada ekilde verildii gibi bir atk ynetimi hiyerarisi kavram ile de aklamaktadr. Bu ekilde grld gibi entegre atk ynetimi hiyerarisinde en st seenek, ilk noktada kat atk retmektedir. Daha nce de belirtildii gibi son gnlerde konuyla ilgili birok kii, kurum ve kurulu bu noktaya younlamaya balamtr. Hiyerarisinin daha sonraki basama olan atk azatlm birka ekilde gerekletirilebilir:

16 retim proseslerinin daha az yada hi atk retmeyecek ekilde dzenlenmesi. 17 Tketicilerin satn alma ve kullanm alkanlklarnda deiimler: ar ambalaj malzemesi kullanan rnleri veya ok fazla miktarda enerji ve hammadde kullanlarak retilen gereksiz yada lks saylabilecek rnleri satn almamalar Hiyerarinin daha sonraki basamaklar ise: Geri kullanm - Bir rnn ayn formda ve ayn yada benzer amalarla birok kere kullanlmas. Geri dnm Bertaraf edilecek bir materyalin ilenmesi ve ayn veya benzer bir rn olarak yeniden retimi Geri kazanm Malzemenin fiziksel, kimyasal veya biyolojik olarak form deitirilmesiyle baka bir faza dnmesidir.O A t k l u t u r m a m a k

A G G

A t k z a l t m

e r i D n D a h m a y k s e k e r i K a z at en k m o l o j i n a v e l e m e

D a h a d k t e k n o l o j i A r t m

A

r a z i d e

D

e p o l a m

a

( K

o n t r o l l )

D

z e n s i z

D

e p o l a m

a

ekil 2.2: Atk ynetim hiyerarisi te yandan, Entegre Kat Atk Ynetiminin bir baka zellii, probleme farkl alardan bakarak deiik kesimlerden oluan taleplerin sistematik olarak incelenmesi ve zm retilmesidir. Sz konusu bak alar aada verildii gibi 18 Halk sal ve evresel 19 Politik/Yasal 20 Kurumsal 21 Sosyo-Kltrel 22 Finansal/Ekonomik 23 Teknik

olmak zere alt balk altnda inceleyebiliriz. Halk Sal ve evresel 24 salgn veya lokal hastalk kontrol 25 toprak, su ve hava ortamlarndaki etkiler 26 yenilenmeyen kaynaklarn korunmas 27 estetik, gresel hususlar Politik/Yasal 28 hedef ve nceliklerin saptanmas 29 aktrler ve yetkilerin belirlenmesi 30 yasal ve dzenleyici evrenin oluturulmas 31 temel (makro) karar verme srelerinin belirlenmesi Kurumsal 32 fonksiyon ve sorumluluklarn datlmas 33 rgtsel yapnn, prosedrlerin ve yntemlerin belirlenmesi 34 mevcut kurumsal kapasiteler 35 ynetime dahil edilecek dier aktrlerin (zel sektr gibi) belirlenmesi Sosyo-Kltrel 36 konutlarda, ticarethanelerde ve kurumlarda atk oluumu ve ynetimi ile ilgili davran ve alkanlklarn ynlendirilmesi 37 toplumun atk ynetiminde yer almas (halkn katlm) Finansal/Ekonomik 38 zelletirme 39 maliyet azatlm 40 evresel hizmetlerin ekonomik faaliyetler zerindeki etkiler 41 geri dnm altyapsnn kurulmas ve ticari Pazar ile ilikilendirilmesi 42 kat atk ynetimi sisteminin verimliliinin snanmas 43 mali kaynak kullanm ve bunun yerel, ulusal ve uluslar aras boyutlar Teknik

44 hangi ekipman ve tesislerin kullanmnda olduu ve hangilerinin kullanmnn planlad 45 bu ekipman ve tesislerin nasl tasarlanaca 46 hangi amala tasarlandklar 47 srekli olarak kentin nasl temiz tutulaca konularyla ilgilenir. Sonu olarak KAY ardk olmayan birok sreten meydana gelmektedir. Bu sreler bir taraftan kendi iinde bamsz, dier taraftan karlkl olarak etkileim iindedirler. Srelerin en iyilenmesi ve optimum zmlerin bulunmas iin, probleme ok disiplinli alarla baklmas gerekmektedir.(ALPASLAN 1995) 3. KATI ATIK ZELLKLER VE DEM

Kat atk zellikleri dendiinde pek ok mhendislik dalnda olduu gibi aklmza fiziksel ve kimyasal zellikler gelmektedir. Bunlar aada sras ile aklanmtr. 3.1 Fiziksel zellikler

Fiziksel zellikler iki ana grup halinde incelenmelidir; kat atk kompozisyonu ve fiziksel parametreler. 3.1.1. Kat Atk Kompozisyonu

Evler, iyerleri, sanayi kurulular veya hastanelerde oluan atklar kompozisyon olarak birbirlerinden ok farkldr. Birbirlerinden farkl olmalarnn tesinde, her evde ve iyerinde oluan atk, ayn sanayi kuruluunun farkl proseslerinde oluan atklar veya hastanelerin farkl departmanlarnda oluan atklar da kendi aralarnda az ya da ok farkllklar gstermektedir. Bu farkllklar ehirden ehre ve lkeden lkeye daha da belirgin hale gelmektedir. Ele alnan kat atk retim sahas ne olursa olsun mhendis genel durumu temsil eden atk kompozisyonunun ortaya koymak zorundadr. Zira atk kompozisyonu, bir dier deyile atk bileim, atn ynetimine karar vermede etkin tm parametreleri belirleyen bir karmdr. Evsel kat at ele alacak olursak, genel kompozisyonda yer alan bileenler yiyecek artklar, kat ve karton, plastikler, metaller, cam, tekstil, deri, odun, bahe artklar ve kl olarak sralanabilir. Sanayiden bir rnek olarak domates salas reten bir iletme sz konusu olduunda ise karmza

fabrikann eitli birimlerinde farkl kompozisyonlar kacaktr. n ilem blmnde posa ve ayklama artklar, paketleme blmnde plastik, cam, metal ve kat artklar gibi. Atk kompozisyonunu, miktarn ve bunlarn deiimini etkileyen faktrler ok eitlidir. Bunlar srasyla aklayalm: Nfus: Bilhassa kentsel ve evsel kat atk bileimini etkileyen bir faktrdr. Nfus genellikle geim kaynaklarnn elverili olduu blgelerde youn ve yksektir. Bu durumda civarda sanayi kurulularnn varl sz konusudur. Sanayi kurulularnn varl ise domino talar gibi birbirini tetikleyen ekilde pazarda rn eitliliini ve tketime ynelik itkide bir ykselmeyi beraberinde getirir. Atk kompozisyonu zenginleir. Buna ilaveten yerleimdeki nfusa hizmet eden sektrlerde de say ve eitlilik art olur. Bu iki durum bir araya geldiinde hem evsel kat atk miktar hem de kentsel kat atk miktarnda bir art sz konusu olacaktr. Ekonomik durum ve gelir seviyesi: ekonomik durum yerleim imkanlarna bal olarak deiir. Yukarda da akland zere nfusun yksek olduu blgelerde yerleim ekonomisinin iyi olduu dnlmektedir. lkenin ekonomik durumu iyiletike geri kazanlabilir atklarda bir artma, yeil pte ise bir azalma grlr. Hane halknn gelir durumu ise atk kompozisyonunu belirleyen en nemli etmenlerden birisidir. Kii bana retilen p miktarnn ve ambalajl rn tketiminin gelir seviyesine bal olarak artmas beklenir. Corafi konum ve iklimsel zellikler: Corafi konum geim kaynaklarnn belirlenmesini etkiledii iin atk tr ve miktarn da etkilemektedir. rnein ky kasabalarnda balklk yaplrken daha i blgelerde tarm veya hayvanclk yaplr. klim de corafi konum kadar etkindir. Souk veya yasz iklimlerde daha ok hayvanclk yaplrken ayn corafi koullardaki lman ve yal blgelerde tarm ekonomisi sz konusudur. Corafi konum ve iklimsel zelliklerin belirledii bir dier etmen olan mevsimsellik aada ayrca aklanmaktadr. Sosyal etmenler: Eitim durumu, kltrel altyap, gelenekler, inanlar, tatil ve bayram gnleri evsel kat atk kompozisyonunu etkileyen unsurlardandr. Mevsimsellik: Gerek evsel gerek sanayi iin kat atk miktar ve kompozisyonunun zaman iinde deiimini belirleyen en nemli faktr mevsimlerdir. St, tekstil, makine ve benzeri rnleri reten iletmeler mevsimsel deimelerden fazla

etkilenmezler. Ancak ttn, zeytinya, pamuk gibi tarm rnlerini ileyen fabrikalarda hasat mevsimini takiben youn sezon yaanr ve sonrasnda durgun bir dneme girilir. Evsel kat atk sz konusu olduunda durum biraz daha karktr. Yerleim halknn yaamnda etkin tm parametrelere ilaveten k ve yaz gibi ana mevsimlerde ve gei mevsimlerinde kompozisyon srekli deiiklik gstermektedir. rnein yaz aylarnda p kompozisyonunda yer almayan kller sonbahar itibar ile atk iinde grlmeye balamakta, k aylarnda iyice artarak pik yapmakta ve ardndan bahar aylarnda azalmaktadr. 3.1.2. Fiziksel Parametreler

Birim hacim arl: Atn birim hacminin arl (younluu) biriktirme, tama ve toplama sistemlerinin planlanmasnda etkin rol oynar. Toplama arac says ve trnn belirlenmesinde kullanlr. Ayrca bertarafn eitli aamalarnda ne ekilde deitii de sistemlerin etkinlii asndan nemlidir. Tane bykl dalm: atk iindeki paralarn aplarna gre dalm atk ynetimi asndan nemlidir. Tane bykl boluk oran ve skabilirlik gibi dier fiziksel faktrleri etkilemektedir. Ayrca kompostlama ve anaerobik depolama gibi proseslerde de etkindir. pn dier zellikleri kompostlama iin uygunluk gsteriyorsa n hazrlk aamasnda ne kadarnn elenerek uzaklatrlacana ve pn ne lde paralanmas gerektiine dair fikir verir. Ayrca kompostlamaya uygun olmayan fazla kk partikllerin oran da nem tamaktadr. Eer bir n paralama sz konusu deilse ok byk paralar anaerobik depolamada skntlara sebep olur. Organik ierikli atklarn paralanmas yava gerekleir. nk atn su ve mikroorganizmalarla temas yzeyi azdr. Boluk oran: Boluk oran atn su tutma zelliini etkiler. Boluk oran tane byklk dalmna bal bir faktr olarak ortaya kar ve bu iki zellik birlikte birim hacim arln ve skabilirliini belirlerler. Skabilirlik: Atk bileenlerinin tr ve miktarlarna bal olarak deien bir faktrdr. Genellikle cam dndaki tm ambalaj atklar iyi skrlar. Camn buruabilme zellii olmadndan en az skabilen geri kazanlabilirdir. Cam sras

ile metal ve kat izler. Plastikler ise en iyi derecede skma gsterirler. Yeil pler ise ierdikleri su ve kuru havaya bal olarak farkl seviyelerde skrlar. Su ierii fazla olan yeil atklar iyi skrlar, ancak sknca suyu salverdiklerinden biriktirme, toplama tama srasnda sorun yaratrlar. Bahe atklar gibi kuru maddece zengin yeil atklar ise daha az skrlar. Bu durumda da biriktirme, tama ve toplama sistemlerinde fazla hacim kaplar. Su ierii: Atn su ieriinin bilinmesi skabilirlii hakknda bir fikir verecei gibi bertaraf sistemlerine karar vermede de ok nemlidir. Su ierii dk olan inorganik atklar daha kolay ynetilebilirken su ierii yksek olan organik atklarn ynetimi zordur. Bunun sebebi suyun iyi bir solvent olmasdr. norganik atklarn iinde suyun az olmas zlmesi muhtemel kimyasallarla bir engel tekil edecek, buna ilaveten baa klmas gereken sznt suyu miktar az olacaktr. Organik atklar iinde suyun ok olmas yakma sistemleri iin uygun bir durum deildir. Gene suyun zc zellii sebebiyle znebilir organiklerin suya gemesi artlmas gereken sznt suyu miktarn artracaktr. te yandan kompostlama sistemlerinde suyun az olmas mikroorganizma faaliyetlerini durdurmakta, fazla olmas ise suyun az olmas ise boluklarn su ile dolmas ve atk ktlesinin hava alamamasna sebebiyet verecektir. Depolama alanlarnda ise yksek su ierii sznt suyu sorununun yan sra hzl egzotermik paralanma nedeni ile alanda yangnlara sebebiyet vermekte, ayrca depolama zeminindeki atn kaygan bir balk haline gelmesi sebebi ile deponi stabilitesini bozmaktadr. Anlatlanlardan anlalaca zere kat atn fiziksel zelliklerinin ynetim sistemlerinin oluturulmas ve planlanmasnda pay byktr. Ancak karar mekanizmasnda etkin rol oynayan dier bir zellik grubu da atn kimyasal zellikleridir. 3.2 Kimyasal zellikler

Organik madde ierii: atk karm iki ana bileenden meydana gelir.su ve kuru madde. Kuru madde ise yanabilen ksm (organik madde veya yanma kayb) ve klden ( inert madde ) oluur. Organik madde yanma sistemlerinde atn enerji kayna olan ksm olmas asndan nemlidir. Biyolojik sistemlerde ise rnn ham maddesi organik maddedir.

Kompostlamada son rnn topraa yarayl olabilmesi iin belli bir orannn organik madde olmas gerekmektedir, bu sebeple balang deeri nem arz eder.anaerobik depolamada ise biyolojik olarak paralanarak, ierdii metan gaz sebebi enerji kayna olan biyogaz oluturan ksm gene organik fraksiyondur. Kl (kalnt) miktar: Atn toplam ktlesinin ne kadarnn kl olduu bilhassa yakma sistemleri sz konusu olduunda nemlidir. Zira yakma ilemi srasnda atk ktlesindeki su ve organik madde uzaklatrlmakta ve geriye iletmeden uzaklatrlmas ve bertaraf gereken kl kalmaktadr. Organik madde yksek karbon ieriyor fakat kuru madde ktlesinde dk bir orandaysa bertaraf edilecek yksek miktarda kl sebebi ile yakma sistemine karar vermek sakncalar dourabilir. pH: pH deeri atn asitlik bazlk dzeyini ifade eder ve bilhassa sanayi atklarnn ynetiminde etkin bir parametredir. rnein ar metal ieren bir kat atn pH deeri yksekse metallerin atk ktlesinden tanmas sz konusu olmaz. Ancak dk pH deerlerinde metaller mobilize olabilir ve alc ortamlara ulaabilirler. Ayrca fazla dk ya da yksek pH sahip atklarn biyolojik proseslerle baarl olarak ilenebilmeleri mmkn olamaz. Eer biyolojik prosesler uygulanacaksa pH dzenlemesi yaplmal ve atk ntrale yakn pH deerine getirilmelidir. Toplam karbon (TC): Atk kuru maddesi iinde bulunan karbon gerek yanma gerek yakma sistemlerine karar vermede nemli bir parametredir. Yakma: yakma sistemlerinde atk ktlesinde bulunan suyun buharlaarak uzaklaabilmesi iin ncelikle tm atn suyun buharlaarak uzaklaabilmesi iin ncelikle tm atn suyun buharlama scaklna gelmesi gerekir. Suyun buharlap uzaklamas iin gerekli enerjinin verilmesini takiben kalan kuru madde tutuma scaklna dek ykseltilir. Tutuma temin edildikten sonra kuru maddenin organik fraksiyonu yanarak enerji aa kartr. Bu proses srasnda sistemin adyabatik olamamas sebebiyle elbetteki enerji kayplar da olmaktadr. Yakma sistemlerinin iletim maliyeti asndan aklc olabilmesi kuru maddedeki organik fraksiyonun kalorifik deerinin tm sistemin enerji harcamalarnn stnde enerji

retebilmesi durumunda mmkndr. Organik maddenin kalorifik deeri bnyesindeki karbon miktarna baldr. Karbonca zengin organik maddeler egzotermik bir reaksiyon olan oksijenli yanma ile enerji aa karrlar. Bu bakmdan kuru maddenin karbon ieriinin bilinmesi nem arz etmektedir. Toplam organik karbon (TOC) ve znebilir organik karbon (TOCd): toplam organik karbon aerobik ve anaerobik biyolojik stabilzasyon sistemlerine karar vermede kullanlan bir parametredir. Kompostlama ve deponi: mikroorganizmalar karbonu hem yaamsal enerji kayna hem de yeni hcre materyali (substrat) olarak kullanrlar ve bu sre boyunca atn stabilzasyonu salanr. Ancak mikroorganizmalar ancak suda znebilir formda olan besin maddelerini kullanabildiklerinden sadece TOC deeri mhendise yeterince bilgi veremez. Toplam Organik Karbonun ne kadarnn suda znebilir formda olduunun da bilinmesi gerekmektedir. TOC bakmndan yksek deerler gsteren bir atn TOCd deeri dk olabilir ve bu durumda kompostlama sistemlerinde iyi bir stabilizasyon ve son rn kalitesi ya da deponi sistemlerinde yksek dzeyde biyogaz retimi ve depolama ktlesinde hzl bir oturma beklenemez. Deponi tesislerinin ounlukla kanlmaz olduu dnlecek olursa gaz uzaklatrma ve deerlendirme sistemlerinin tasarmnda TOCd deeri mutlaka dikkate alnmaldr. Toplam azot (TN) ve znebilir azot (TNd): Azot biyolojik stabilzasyon sitemlerinde mikroorganizmalar tarafndan yeni hcrelerin yapmnda kullanlmaktadr. Ancak mikroorganizmalar azotu da ancak znm formda kullanabilecekleri iin TN ve TNd deerlerinin bilinmesi gerekmektedir. C/N oran: karbon azot oran znm formdaki deerler kullanlarak hesaplanabilir. Mikroorganizmalar karbonu azottan ok daha fazla tketirler. Bunun iki nedeni vardr. Bunlardan ilki karbonun azottan farkl olarak sadece yani hcre yapsnda deil ayn zamanda yaamsal enerji kayna olarak kullanlmasdr. kinci neden ise organizma hcresinin kimyasal formlnde karbon saysnn azotun yaklak 20 kat kadar olmasdr. Dolaysyla C/N deerinde karbonun azota gre

olduka fazla olmas gerekmektedir. Bu deerin kompostlama sistemlerinde balangta 30 civarnda olmas stabilizasyonun baars ve nihai rn kalitesi asndan karbonca zengin materyaller (saman, bahe atklar) azota fakir atklara ise azota zengin malzemeler (stabilize olmam artma amuru, tezek) kartrlmaldr. Ancak karar aamasnda takviye malzemelerin tesis yaknlklarndan temin edilip edilemeyecei mutlaka aratrlmaldr. Kalorifik deer: kalorifik deer pn yaklmas sonucu ortaya kacak enerji miktarn ifade eden bir parametredir. Bu deer iki ekilde ifade edilebilir; st sl deer ve alt sl deer. st sl deer atn kuru maddesinin verecei enerji miktardr. Analiz kolayl asndan genellikle st sl deer ile allr ve daha sonra atn su ieriinden yararlanlarak hesaplama yolu ile alt sl deer bulunur. Kalorifik deeri belirleyen kuru maddede bulunan karbon miktardr. Hidrojen, oksijen ve kkrt miktar: Bu elementlerin varl tam yanmann gereklemesi iin temin edilmesi gereken hava ve oksijen miktarnn tespitinde kullanlr. Kkrt miktar ayrca yanma srasnda oluacak baca gazlarndaki SO2 miktarnn tespitinde kullanlr. Ar metaller: Eer kaynakta iyi bir ayrm yaplmyorsa evlerde oluan kat atklar iinde kadmiyum, civa, nikel, kurun gibi ar metallerin bulunmas sz konusu olabilir. Bu metallerin kayna genellikle piller, bataryalar ve baz metal aksamdr. Ar metaller sanayi kaynakl kat atklarn bnyesinde de sklkla rastlanan kirleticilerdendir. Belli bir konsantrasyonun zerindeki ar metaller biyolojik faaliyeti inhibe edici etkiler gsterebilirler ve kompostlama gibi proseslerde baarszla yol aarlar. Ayrca n,-ihai rn kalitesinin de dmesine neden olurlar. Kompostlama srasnda aerobik ayrma rnleri (CO2 ve su) atk ktlesinden ayrlacak ve bu yzden toplam atk ktlesinde oluacak azalma ile ar metal konsantrasyolarnda bir art sz konusu olacaktr. Bu art rn ar metal konsantrasyonlarnn standartlarda belirtilen snrlar amasna yol aabilir. Ar metallerin bir baka sakncas da yksek scaklkta yakma sonucu vazlarnn buharlaabilmeleri,

buharlamayanlarn da yanma kalnts (kl) iinde kalmasdr. Bu durum ileri baca gaz artma teknikleri ve atk olarak oluan kln zel yntemlerle bertarafn gerektirir. Klorr: Klorr kat atktaki tuzlarn miktarn ifade eden bir parametredir. Yksek konsantrasyonlarda tuzun varl inhibisyon sebebi ile biyolojik proseslerde atn stabilize olmasn engelleyecei gibi, sznt suyunun artmn da zorlatracaktr. te yandan kompostlamada son rnn kalitesini drecektir. Zira zirai topraklarda tuzluluk hi istenmeyen bir durumdur. Dier toksik maddeler: Ata kaynanda organik ya da inorganik kirleticilerin kart dnlyorsa bu maddelerin analizleri mutlaka yaplmaldr. (ALPASLAN 1995) 4. KATI ATIK KAYNAKLARI NELERDR?

Kat atklar kaynaklarna gre 4 snfta deerlendirebiliriz. 48 Evsel kat atklar v Organik evsel atklar v norganik evsel atklar 49 Endstriyel nitelikli kat atklar v Tehlikeli v Tehlikesiz 50 Tbbi kat atklar ve 51 zel kat atklar 4.1 Evsel Atklar:

Konutlardan atlan, tehlikeli ve zararl atk kavramna girmeyen, bahe, park ve piknik alanlar gibi yerlerden gelen kat atklar ifade eder. Evsel kat atklar toplam kat atk retimi ierisinde olduka yksek bir dzeye sahip olup, insan sal asndan da olduka nemli bir yer tutmaktadr. Bu atklarn toplanmadan nce ve sonra depolanma yerlerinin hastalk tayc organizmalar iin uygun bir reme ortam olmas, toplum sal asndan byk bir sorun yaratmaktadr.(DPT 2005)

Evsel kat atklar iki grup halinde gstermek mmkndr: Organik evsel atklar : Mutfak ve yemek atklar, kat, ambalaj malzemeleri gibi atklardan oluur. norganik evsel atklar: Kl , curuf, ev eyas krklar ( cam, porselen toprak, demir v.b.) gibi atklardan olumaktadr. Evsel kat atklarn hacmi ve eitlilii toplumlarn tketicilik alkanlklar konusunda da kesin sonular vermektedir. Tablo 1de; Evsel atklarn baz lkelerdeki bileimleri % olarak verilmitir.(OKTAR1992) Tablo 4.1- Evsel Atklarn Yzde Olarak Bileimi KATIATIK Kl Kat Organik Madde Metal Cam Dierleri Belik a 48 21 23 2 3 3 Almany a 30 19 21 5 10 15 Fransa 24 30 24 4 4 14 stanbul ve 45 10 36 1 1.5 6.5 0 55 12 6 15 12 ABD 10 42 23 8 6 11

Kaynak: KARPUZCU, s.119 (4).

Gnlk yaamda p olarak bilinen evsel kat atklarn kontrol insan ve evre sal asndan byk nem tamaktadr. Bunun balca sebebi, bu atklarn biriktirildikleri yerlerin hastalk yapc ve tayc organizmalar iin ok msait bir reme ortam meydana getirmesidir. Yerleim merkezlerinde, evsel kat atklarn kk bir alan iinde youn bir nfus ile i ie bulunmalar bu problemin nemini daha da arttrmaktadr (OKTAR1992). Evsel atklarn poetler iinde ve snflandrlarak konutlardan toplanmalar ile kontrol altnda tutulmalar mmkndr.Gelimi lkelerde evsel atklar bu ekilde toplanmakta ve yeniden deerlendirme yoluna gidilmektedir (GKDAYI 1997). 4.2 Endstriyel Nitelikli Kat Atklar:

Endstriyel nitelikli kat atklar tehlikeli ve tehlikesiz olmak zere ikiye ayrabiliriz. Tehlikeli atklar; patlayc,

parlayc, kendiliinden yanmaya msait, suyla temas halinde parlayc gazlar karan, oksitleyici, organik peroksit ierikli, zehirli, korozif, hava ve suyla temasnda toksik gaz karan, toksik ve ekotoksik zellikler tayan atklardr. Endstriyel zararl atk kaynaklarnn byk bir blmn ise kimyasal madde retimlerinin ve bunlarla ilikili endstrilerin oluturduu grlmektedir. Tehlikesiz atklar; endstrilerden kaynaklanan ancak tehlikeli ve zararl zellii olmayan evsel nitelikli atklardr ve evsel atklarla ayn kategoride deerlendirilir.( DPT 2005) Her tr endstri tesisleri ile eitli imarehanelerde aa kan istenmeyen nitelikteki kat madde ve amurlar endstriyel kat atklar kapsamna dahildir. Bu tr atklar kaynaklarna gre iki ana grup altnda toplamak mmkndr: Endstriyel birim, ilem ve srelerden kaynaklanmayan atklar; Genelde, cam, kat, tahta, ve metal gibi eitli ambalaj atklar ile baz sprnt artklar Endstriyel ilemler veya sreler sonucu ortaya kan atklar; youn bir amur niteliinde olan kat atklar ise zararl atklar olarak tanmlanmaktadr (TV 1995). 4.3 Tbbi Kat Atklar:

Patalojik, jinekolojik, toksik, enfeksiyonlarla ilgili, korozif, yanc, kesici, delici v.b. zelliklere sahip her trl atk veya hasta ile temas etmi olan enjektr, pansuman malzemesi gibi malzemelerden oluan atklar olarak tanmlanmaktadr. Bu tr atklarn kaynaklar olarak; tp, di hekimlii ve veteriner hekimlii eitimi veren ve aratrma yapan kurulular, kan bankas ve kan nakil merkezleri, tbbi tahlil laboratuvarlar, salk ocaklar ve muayenehaneler, revirler, seyyar salk birimleri, eczane ve ila depolar saylabilir. 4.4 zel Nitelikli Kat Atklar:

Uzaklatrlmas zel nem arzeden, radyoaktif atklar, piller, akler, atk yalar ve inaat-ykm, hafriyat atklar gibi atklar bu gruba girmektedir. (DPT 2005) 5. EVSEL KATI ATIKLAR KATI ATIKLARIN TOPLANMASI/TAINMASI/GER

5.1. KAZANIMI

VE BERTARAFI 1997 nfus saym sonularna gre lkemizin nfusu toplam 62.810.111 kiidir. Nfusun yaklak 41 milyon kii ehirlerde yaamaktadr. Bu nfusun atk ynetimi hizmetleri toplam 3215 belediye tarafndan yrtlmektedir. lkemizde kii bana gnde ortalama 0,7-1,0 kg atk retildii kabul edilmektedir. lkemiz nfusu dikkate alndnda gnde ortalama 63.000 ton evsel kat atk retilmektedir. Kat atklara ynelik olarak lkemizde yaplan ilk alma, 1992 ylnda Devlet statistik Enstits tarafndan gerekletirilmi ve takip eden 1994, 1995 ve 1996 yllarnda baz blmleri tekrarlanmtr. Tm kaynaklarda, basl yayn olarak 1992 yl envanteri olduundan, bu tarihe ait olan almalar kullanlm, dier senelere ait olanlara yer verilememitir. Bu nedenle bu raporda bu yllara ait almalara ksaca deinilmesinde fayda grlmektedir. 1994, 1995 ve 1996 yllarnda Belediye evre Envanteri Aratrmasnn kat atk soru katlar srasyla 2133, 2278 ve 2322 belediyeden derlenmi ve bunlardan 1969, 2111 ve 2157 belediyenin mcavir alan snrlar iinde ikamet eden nfusa kat atk hizmeti verdii saptanmtr. Szkonusu yllarda srasyla 1882, 2028 ve 2062sine belediyenin kendisi tarafndan 15, 6 ve 3ne byk ehir belediyesi tarafndan ve 88, 116 ve 116sna da zel sektr tarafndan kat atk toplama hizmeti verildii belirlenmitir. Aratrma sonucunda bulunan toplam kat atk miktarlar 1994, 1995 ve 1996 yllar itibariyle srasyla 17595, 20561 ve 22816 ton/yldr. Gnde kii bana retilen kat atk miktar yllara gre art gstermitir. 1994 yl yaz mevsimi iin 0,9 kg/kii.gn, k mevsimi iin 1,0 kg/kii.gn ve yllk ortalama 0,97 kg/kii.gn olarak bulunmasna ramen, 1995 ylnn yaz mevsimi iin 1,2 kg/kii.gn, k mevsimi iin 1,3 kg/kii.gn ve yllk ortalama 1,23 kg/kii.gn tesbit edilmitir. 1996 ylnda ise yaz mevsimi iin 1,3 kg/kii.gn, k mevsimi iin 1,4 kg/kii.gn ve yllk ortalama 1,39 kg/kii.gn olarak belirlenmitir. ve Trkiyede 1994, 1995 ve 1996 yllarnda srasyla 252, 66 48 plk alm, 230, 104 ve 64 adet plk de

kapatlmtr. 1994, 1995 ve 1996 yllar iin srasyla Kat Atk Ynetmelii hkmlerini yerine getirmeyen 1914, 1563, 1544 belediyenin 1273, 1101 ve 974 bu durumun maddi imkanszlklardan, 774, 580 ve 533 aralarnn yetersizliinden, 814, 665 ve 639u personel yetersizliinden kaynaklandn belirtirken, 532, 452 ve 521 belediye Kat Atk Ynetmelii hakknda bilgileri olmadn beyan etmilerdir. Devlet statistik Enstitsnn 1992 ylnda kat atklara ynelik olarak yapm olduu alma sonucunda bulmu olduu atk kompozisyonu aadaki gibidir. Atk Cinsi Organik atk (mutfak, park, bahe) Kl, cruf, ta, toprak Geri kazanlabilir malzeme Geri kazanlabilir atk kompozisyonu ise; Atk Cinsi Kat, karton Metal Cam Plastik PET, PVC Lastik, kauuk Tekstil (%) 45,48 8,62 18,46 3,19 6,15 3,35 4,88 (%) 65.45 22.48 12.05

lkemizdeki kat atk kompozisyonu verilerine gre, evsel kat atklar iindeki geri kazanlabilir atklar (ambalaj ve organik atk) tam bir ayrtrmaya tabi tutulduklar takdirde depolanacak atk hacminde yaklak toplam % 35 orannda bir azalma sz konusu olacaktr. Bylelikle depo sahasnn mr ortalama % 30 uzayacaktr. Arlk olarak ise toplam evsel atklarmzn yaklak % 12si geri kazanlabilir atklardr. Bu da yllk olarak yaklak 2-2,5 milyon tona karlk gelmektedir. Ayrca pler ierisindeki maddelerin geri kazanlmas, ham madde kaynaklarnn korunmas, dviz giderlerinin ham madde veya mamul madde temininde en aza indirilmesi, gelir

elde edilmesi ve depo sahalarnn evreye olan etkilerinin azaltlmas ynnden de ok nemlidir. Bu amala, evre Kanununun ngrd Kirleten der Prensibi dorultusunda kullan-at tr sv gda ve temizlik rnlerinin ambalajlarnn geri toplanmas ve kazanlmas konularnda kota uygulamas ile zel sektre yasal ykmllkler getirilmitir. 1992 ylndan bu yana sv gda, deterjan ve ampuanlar gibi sv temizlik rnlerini plastik, metal, cam ve lamine karton kutu ambalajlarda piyasaya sren iletmelere bu rnlerin bo ambalajlarnn belirli oranlarda geri toplama ve kazanma zorunluluu getirilmitir. Firmalara her yl geri kazanacaklar ambalaj miktarlar evre Bakanl tarafndan bildirilmektedir. Maksimum toplama miktar, 1997 ylnda 98.000 ton olarak gereklemitir. Ancak bu deer 1997 yl toplam geri kazanlabilir atk miktarnn ancak yaklak % 3,5idir. Geri kazanlabilir atklar byk bir oranda sokak toplayclar tarafndan sokak konteynerlerinden veya dzensiz depolama alanlarnda pn iinden ayrlmaktadr. Bunun yannda lkemizde baz belediyelerin evko Vakf ile ibirlii iinde yrtt geri kazanm uygulamalar ile geri kazanlabilir atklar kaynanda pten ayr toplanmaktadr. Bu uygulamalar pilot blge kapsamnda srdrlmekte olup, toplam 50 belediye 130.000 konuta ulamtr. Kat atklar geri kazanabilmek adna yaplan bu almalarn yansra lkemiz koullar deerlendirildiinde, atlacak en byk admn kota uygulamasnn kaldrlp yerine depozito sisteminin yaygnlatrlmas olduu anlalmaktadr. lkemizde ambalaj atklarnn toplanmasnda gsterilen baar yurt dndaki seviyeye ulaamamaktadr. Ayrca ambalaj atklarnn fazla oluu, kota uygulamasnn ambalaj malzemesini azaltc ynde herhangi bir fonksiyonu olmadn da grtermektedir. Kota uygulamasnn tamamen kaldrlp, depozito uygulamasna geilmesi halinde tketici rn kullanp, rn ambalajn para karlnda iade ederek sanayiye geri gnderecektir. Bylelikle ambalaj atklarnn toplanmas sorunu da bir lde ortadan kalkacaktr. Geri kazanmn bir baka eiti olan kompost, kk apta basit teknoloji kullanldnda ekonomik bir yntemdir. Trkiyedeki kat atklar yksek organik madde ieriklerinden dolay kompostlatrmaya elverilidir. Elde edilen kompost erozyonun nlenmesinde kullanlabildii gibi depolama

sahalarnn mrnn uzamasn da salar. Atklarn % 30-50si humusa dntrlebilir. Kompost tesislerinin lkemizdeki uygulamalar snrl sayda olup, imdiye kadar beklenen baar elde edilememitir. Bir kompost tesisi kurmadan nce mutlak surette fayda/maliyet analizinin yaplmas ve kompost pazarnn aratrlmas gerekmektedir. Fayda/maliyet analizi yaplmam ya da pazar aratrmas tamamlanmam tesislerden beklenen verim alnamamakta, hatta kompost maliyetinin pazar fiyatn getii durumlarda tesis belediye tarafndan iletilmemektedir. Trkiyede Antalya, Giresun, Edirne, stanbul, zmir, Kemer, Mersin, Turgutlu ve Yalovada kurulmu kompost tesisleri vardr. Ancak bu tesislerin pek ou tam kapasite altrlmamaktadr. lkemizdeki kompost tesislerinde karlalan en nemli sorunlar; 52 dari sorunlar 53 Eitimsiz personel 54 Siyasi istikrarszlk 55 letme giderlerinin karlanamamas 56 Kompostun ve ayklanan dier malzemelerin satlamamas 57 Teknik sorunlar Dk kompost kalitesi (yetersiz rme, ayrma) Eski teknoloji Ak tesislerde yamur ve nem problemi Yedek para sknts Yksek enerji giderleri Fizibilite eksiklii eklinde sralanabilir. yetersiz

Turizm Bakanlnn ATAK Projesi kapsamnda yaptrlan Kemer Kompost Tesisi 1999 yl itibariyle iletmeye alnmtr. Blgede kurulan Gney Antalya Turizm Gelitirme ve Alt yap letme Birlii (GATAB), tm turistik tesis ve iletmeler ile yerleim birimlerinin alt yap hizmetlerini yrtmektedir. Dier alt yap hizmetleri ile birlikte p toplama ve bertaraf hizmetlerini de kurmu olduu ALTA isimli irket aracl ile yrtmektedir. Yrede corafi konumun uygun olmamas

nedeniyle dzenli depolama tesisi kurulamam, kat atklarn geri kazanm iin bir ayrtrma tesisi ile Kemerde kompost tesisi kurulmutur. Tesis kapasitesi 50.000 ton/yldr. 540.000 DM iletme gideri olan tesisden 8 ayda 19,5 milyar gelir elde edilmitir. Bir yl iin 135 milyar gelir beklenmektedir. Tesisin toplam yatrm maliyeti 8 milyon DM olup, bunun 2 milyon DM d kredi, 6 milyon DM GATAB tarafndan karlanmtr. Kemerde kurulan kompost tesisine gelen atklarn % 44,3 organik atk, % 26,7si geri kazanlabilir nitelikteki atk, % 19u bahe imi ve % 10u ise talatr. Gelen toplam 7173 ton atktan 601,53 ton kompost elde edilmektedir. Elde dilen kompostun pazarlanabilmesi iin ncelikle kylye parasz verilmi ve artan taleple birlikte kompost piyasadaki fiyatn bulmutur. Kentlerimizde plerin toplanmas, tanmas, geri kazanm ve bertaraf edilmesi belediyelerin sorumluluundadr. Tm belediyeler iin ortak olan bu sorunun zmlenmesi iin nemli bir personel ve parasal kaynak ayrlmaktadr. Byk ehir belediyesi sistemine dahil belediyelerde kat atk ynetimi asndan ilgin bir grev blm getirilmi bulunmaktadr. Buna gre, byk ehir belediyesi kat atklarn depolanmas ve atklarn deerlendirilmesi almalarndan sorumlu iken, ile belediyeleri atk toplama ve tama ilemleri ile genel temizliin salanmasndan sorumlu bulunmaktadr. Bylelikle, iki ayr dzeydeki belediye arasnda bir i blm yaplm olmaktadr. Gnmzde belediyeler tarafndan toplanan plerin byk bir ounluu tedbir alnmadan oluturulan sahalara geliigzel ylmakta ve atlmaktadr. Btelerinin yaklak % 40n temizlik giderlerine ayran belediyeler, kat atk ynetiminde kendilerine verilen grevleri toplama ve tama konularnda yerine getirirlerken, deerlendirme ve bertaraf konularnda gereken nemi gstermemektedirler. zellikle bertaraf iin yaptklar vahi depolama sahalarnn yer seiminde yaplan hatalar ve iletme koullarndaki olumsuzluklar gn getike byyen problemlere sebep olmaktadr. Trkiyede halen 7 adet dzenli depolama tesisi mevcuttur. Bunlar; stanbul, Gaziantep, Bursa, zmit, zmir, Foa ve Gcektir. Bu saynn sratle Arttrlmas ve dzensiz

p depolama sahalarnn rehabilite edilmesi gerekmektedir. (DPT2005) 5.2. YASAL EREVE lkemizde kentsel kat atklarla ilgili mevzuat ok eskilere dayanmakta olup, zaman iinde deien ihtiyalara gre kanun ve ynetmelikler karlmtr. Bunlardan en nemlilerini sralayacak olursak; 1580 Sayl Belediyeler Kanunu 14.04.1930 1593 Sayl Umumi Hfzsshha Kanunu 06.05.1930 2709 Sayl Trkiye Cumhuriyeti Anayasas 09.11.1982 2872 Sayl evre Kanunu 11.08.1983 3030 Sayl Byk ehir Belediyeleri Kanunu 09.07.1984 2464 Sayl Belediye Gelirleri Yasas 15.07.1993 3914 Sayl Belediye Gelirleri Kanununda Deiiklik Yaplmas Hakknda Kanun 04.07.1993 evre korumaya ynelik hedefleri, 09.11.1982 tarih ve 2709 sayl yasa olan T.C. Anayasasnda bulmak mmkndr. zellikle Yasann 56. Maddesinde her vatandan salkl ve dengeli bir evrede yaamn srdrme hakkna sahip olmas son derece nemlidir. Bu maddenin devamnda, salkl bir evrenin gelitirilmesi, evrenin korunmas ve kirlenmesinin engellenmesi Devletin ve vatandan grevidir ibaresi yer almaktadr. Bir dier nemli yasa, 1593 sayl Umumi Hfzsshha Kanunudur. Bu yasa olduka eski olmasna ramen atklarn toplanmasna ve depolanmasna, halk salnn korunmas iin gerekli nlemlerin alnmasna, yeni yerleim alanlarnn almasna ve kentsel gelimelere dair hkmler tamas ve bu konularda kamu kurulular ve belediyeler arasnda grev ve yetki dalmna ilikin dzenlemeler iermesi itibariyle, eskiden olduu gibi gnmzde de byk neme sahiptir. 1580 sayl yasa ile Trkiyede 2000nin zerinde nfusa sahip her yerleim merkezinde belediye kurulmas

ngrlmektedir. Bu yasada, kat atklarn bertarafna ilikin hkmler ierilmekte, belediyelere halk salnn korunmas ve yaam koullarnn bu amala iyiletirilmesi hususunda grevler yklemektedir. Atklarn toplanmas, geri kazanlmas, depolanmas ile sokak ve caddelerin temizlenmesi belediyelerin grevleri arasnda yer almaktadr. Bu yasa, Byk ehir Belediyelerini kapsamamakta, tehlikeli ve zararl atklar iin de herhangi bir hkm getirmemektedir. Bu yasa 1984 ylna kadar her belediye iin geerli olmu, ancak youn kentleme sonucu zamanla nfusu 1 milyonun zerine kan kentler olumutur. Bu byk merkezler iin standart belediye ynetim modeli yetersiz gelmeye balam ve 1984 ylnda 3030 sayl yasa ile Byk ehir Belediyeleri dzenlemesine gidilmitir. Bu yeni yasal dzenlemeyle, atk hizmetlerine ilikin alt yap tesislerinin yapm ve iletilmesi, zellikle dzenli atk depolama sahalarnn ve atk ileme tesislerinin kurulmas, Byk ehir Belediyeleri yetkisine verilmitir. Buna karlk, atklarn toplanmas ve tanmasna ilikin hizmetler ile belediyelerinin ykmll altndadr. 2872 sayl evre Yasas bir ereve yasa olup, evre koruma konusunda kurallar ve idari organizasyonda dzenlemeler getirmektedir. Yasa ayn zamanda evre korumaya ilikin ynetmeliklerin kartlmas yetkisini de vermektedir. Yasann ilk blm evrenin korunmas, ekolojik denge, evre kirlenmesi, atk, alc ortam gibi kavramlara tanmlamalar getirmekte, ikinci blmde ise, merkez ve tarada idari yaplanma ve grevler belirtilmektedir. nc blmde evre korumann temel esaslar ile grevler ve ynetsel dzenlemelere yer verilmekte olup, kirlenmeye ilikin yasaklar, evre zerine getirilen etkiler, bavurular, iletme izinleri ve denetim yetkilerine deinilmektedir. Yasann drdnc ve beinci blmnde ise kirleten der ilkesinden hareketle yaptrmlara ilikin dzenlemeler, gelir kaynaklarn oluturan cezalar ve cretler ile evre Kirliliini nleme Fonu ynetimi yer almaktadr. Bu fondan % 45 orannda evre yatrmlarnn karlanmas amalanmtr. Ancak fon kaynaklarnn alnacak nlemlerin ve uygulanacak projelerin finansmanna yetmeyecei hemen anlalmtr.

2464 sayl Belediye Gelirleri Yasas, verilen yerel hizmetler karl alnacak cretleri ve vergi gelirlerini kapsamaktadr. Yerel kat atk ynetimi ile yakndan ilgili dier bir yasa da, 3914 sayl Belediye Gelirleri Kanununda Deiiklik Yaplmas Hakknda Yasadr. Bu yasa, evre Temizlik Vergisinin toplanmasna olanak yaratm olup, anlan gelir kayna ile belediyelerin kat atk ve atk su bertaraf hizmetleri ile cadde ve sokak temizlik giderlerini karlamalar amalanmtr. Daha nceden belediye btesinden karlanan bu hizmet giderleri yasann yrrle girmesinin ardndan bu gelirlerle karlanmaya balanmtr. Ancak vergiden elde edilen gelirler, atklarn toplanmas, tanmas ile cadde ve sokaklarn temizlenmesine ynelik hizmetleri ksmen karlamaktadr. Ayn yasada, ile belediyelerince toplanan evre Temizlik Vergisinin % 10una karlk gelen tutarn evre Kirliliini nleme Fonuna aktarlmasn, % 20sine karlk gelen ksmnn ise byk ehir belediyelerine aktarlmasn ngrmektedir. evre Temizlik Vergisi yllk art oranlar merkezi Hkmet tarafndan belirlenmektedir. Bu konuda yasann 44. Maddesinin 3. Bendi, yllk enflasyon orannn ancak yars dzeyinde bir art mmkn klmaktadr. Burada aklanmaya allan yasalar, evre ve atk ynetimine ynelik olmalar asndan en nemli dzenlemeler olup, bunun dnda balayc nitelik tayan ynetmelikler ve yasa hkmnde olan uluslararas anlamalar da bulunmaktadr. lkemizde evre Yasasna dayandrlarak kartlm ok sayda ynetmelik ve ynerge vardr. Bunlar, atk hizmetlerine ynelik alt yap yatrmlarnn trlerini ve proje kstaslarn belirlemekte olup, atk tesislerinin planlanmas, yapm ve iletilmesine dair hkmler getirmektedir. Atk toplama hizmetlerini dorudan ya da dolayl olarak etkileyen ynetmelikler aada sralanmaktadr. 58 evre Kirliliini nleme Fonu Ynetmelii (1985) 59 Hava Kalitesinin Korunmas Ynetmelii (1986) 60 Grlt Kontrol Ynetmelii (1986) 61 Su Kirlilii Kontrol Ynetmelii (1988) 62 Kat Atklarn Kontrol Ynetmelii (1991), ilgili deiiklikler (1994),

(1998), (1999) 63 Zararl Kimyasal Madde ve rnlerin Kontrol Ynetmelii (1993) 64 Tbbi Atklarn Kontrol Ynetmelii (1993) 65 Tehlikeli Atklarn Kontrol Yentmelii (1995) 66 evresel Etki Deerlendirmesi Ynetmelii (1997) Saylan bu ynetmelikler arasnda atk ynetimi asndan en nemli olan 1991 ylnda yrrle giren Kat Atklarn Kontrol Ynetmeliidir. Anlan ynetmelikte, atk hizmetlerinin uygulanmasna ilikin dzenlemeler yer almakta olup, atk reticilerine, belediyelere, kamu kurumlarna ve dier kurululara den grev ve yetkiler belirtilmektedir. Ynetmelik atk reticilerini; geri kazanlabilir atklar kaynanda ayrmaya, deerli atklar tekrar ekonomiye kazandrmaya ve atk retim miktarn olabildiince azaltmaya ynelmektedir. Kendi snrlar ierisinde belediye ve byk ehir belediyeleri, atk hizmetlerinin gerektirdii tesislerin planlanmasndan, yapmndan ve iletilmesinden sorumludur. Bylelikle ynetmelikte, atklarn toplanmasna, tanmasna, bertarafna ilikin esaslar ve kstlamalar yer almaktadr. Zaman ierisinde baz deiiklikler getirilen ynetmelikteki standartlarn, Bat Avrupadaki gelimi lkelerde uygulanan standartlarn zerinde olduu dikkat ekmektedir. 1993 ylnda evre Bakanl tarafndan Kat Atk Depo Alanlar Ynetimi ile lgili Ynerge yaynlanmtr. Bu ynergede; atk bertarafna ynelik faaliyetlerin etkinlikle srdrlmesi, Kat Atklarn Kontrol Ynetmeliindeki hkmlerin yerine getirilmesini teminen, atk depolarnn kurallara uygun olarak yapm, iletilmesi, faaliyetine son verilmesi ve slah konularnda hkmler bulunmaktadr. Yine 1993 ylnda yrrle giren Tbbi Atklarn Kontrol Ynetmeliinde; hastanelerden ve tbbi tesislerden kan atklarn toplanmasna, tanmasna, ileme tabi tutulmasna ve bertaraf edilmesine ilikin talimatlar bulunmaktadr. Burada nemli olan hastane ve tbbi tesislerde atklarn ayr muhafaza edilmesi ve bertarafnda dikkate alnmas gerekli hususlardr. 1995 ylnda yaynlanan Tehlikeli Atklarn Kontrol Ynetmelii, bu atklarn bertarafnda stlenilen ykmllklere deinmekte, atk kategorilerini tanmlamakta, bertaraf faaliyetlerinin kural ve denetimini aklamakta, bu tr atklarn uluslararas ticaretteki konumunu belirlemektedir.

Kat atk tesislerinin evreye verebilecei zararlar nceden tesPit edip nlemek amacyla bu tesisler evresel Etki Deerlendirmesi Ynetmeliine dahil edilmitir.23 Haziran 1997 tarih ve 23028 sayl Resmi Gazetede yeniden yaynlanan ED Ynetmeliinin Ek I-ED Uygulanacak Faaliyetler ile Ek IIED n Aratrmas Uygulanacak Faaliyetler Listesinde kat atk tesislerine yer verilmitir. Bu ynetmelie gre, kat atklar depolama tesisleri 10 hadan byk veya gnlk 100 tondan fazla depolama hacmi olan p alanlar ED uygulanacak faaliyetler arasnda, Ek Ide yer almayan kat atk depolama tesisleri ile p aktarma istasyonlar, kat atk ileme tesisleri veya yakma tesisleri ise ED n aratrmas uygulanacak faaliyetler arasnda gsterilmektedir.(DPT 2005)

6. ENDSTRYEL ATIKLAR Tehlikesiz endstriyel atklar evsel atklar snfnda deerlendirildiinden bu blmde sadece tehlikeli endstriyel atklar ilenecektir. 6.1. TEHLKEL ENDSTRYEL ATIKLARIN TOPLANMASI/TAINMASI/GER KAZANIMI VE BERTARAFI Endstileme yolunda olan lkemizde tehlikeli atk oran her geen gn artmaktadr. Miktarlar artan bu endstriyel atklar nemli krfezlerimizi geri dnlmesi g biimde tahrip ettii gibi insan ve evre salnda da ok ciddi hasarlara neden olmaktadr. Tehlikeli atklarn depolanmas kadar, atn retildii noktadan son bertaraf noktasna kadar geen srede gvenli artlarda toplanp, tanmas konusu da nemli bir faktr olarak karmza kmaktadr. Tehlikeli atklar gnmzde kara, demir ve su yollar ile tanmakta olup, lkemizde en ok tercih edilen kara yoludur. Gelimi lkelerden lkemize olan yasad atk trafiinin nlenmesi amacyla Trkiye tarafndan 1989 ylnda Basel Szlemesi imzalanm ve bu szleme 1994 ylnda onaylanmtr. Devlet statistik Enstits tarafndan hazrlanan 1994 ve 1995 yllar imalat sanayi atk envanteri aratrmalar, 25 ve daha fazla kii alan imalat sanayi iyerlerinde, toplam

retimin % 88,33n ve istihdamn % 75,60n temsil eden iyerlerine uygulanmtr. statistik sonular aadaki Tablo 1de verilmektedir. Tablo 6.1: Endstriyel Atk Miktar Atk Tr yeri Says 1994 1995 ve 945 859 Miktar (ton/yl) 1994 1995 5.492.070 4.138.180 2.453.811 7.945.881 3.278.550 7.416.730

Kl Cruf* Kimyasal Atk** TOPLAM ATIK MKTARI

*Kl ve Cruf: Yaktlarn yanmasndan demir, esasl ve demir d metallerin ilenmesinden kaynaklanan tm atklar iermektedir. **Kimyasal Atk: Organik ve inorganik esasl tm kimyasal maddeleri iermektedir.

Tehlikeli atklarn bertaraf halen evsel atk depolama sahalarnda, evsel ve tbbi atklarla kartrlarak yaplmaktadr. Sanayici tarafndan zel nakliyeciler aracl ile belediye plne getirilen atklar burada dier atklarla beraber hibir nlem alnmadan ilem grmektedir. Tehlikeli atklarn bertaraf yakma ve dzenli depolama eklinde gereklemektedir. Yakma genellikle organik bileikli atklarn bertaraf iin kullanlan bir yntemdir. Organik fraksiyonlarn yanma srasnda hacimleri nemli lde indirgenmekte ve iinde zehirli madde bulunan organik ierikli atklar tehlikesiz bileiklere dntrlerek bunlarn evreye zarar da en aza indirilmektedir. Dnyada kullanlan en yaygn atk bertaraf yntemi dzenli depolamadr. Bu yntem her ne kadar atklar kimyasal olarak zararsz hale getirmese de, atklarn evreden izole edilmesini salamaktadr. Ayrca yakma ve geri kazanmdan geriye kalan tehlikeli atklarn bertaraf iin de gereklidir. Bu tesisler lkede gerekli ise de, saylarnn snrl tutularak blgesel lekli ina edilmesine allmaldr. Hem maliyet ve kullanlabilirlik asndan faydal olmas hem de evresel ykleri minimumda tutmas asndan tehlikeli atk ileme/bertaraf tesislerinin Trkiyede nfus younluunun ve endtrileme orannn yksek olduu blgelerde hizmet vermesi avantajl grlmektedir. Uzun dnemde bu tesislerin saylarnda ihtiyaca bal olarak artlar kaydedilse de zellii bakmndan uzun seneler korunup denetlenebilmesi iin lke baznda tesis saysna kstlama getirmek gerekmektedir. Ayrca tesis saysnn arttrlmasndan

ok atk reticilerinin atklarn azaltmalar ynnde tevik edilmeleri daha anlaml olacaktr. Tehlikeli atk miktarndaki azalma, beraberinde baz proses deiikliklerini de getirecektir. 67 retimdeki girdilerde tehlikesiz ya da daha az tehlikeli malzeme seimi, 68 retim prosesinde teknoloji deiikliklerinin uygulanmas, 69 Atk azaltc ynetim sistemlerinin uygulanmasnn etkinletirilmesi, 70 Alternatif rn retimine gei. retim prosesinde geri dnm, geri kazanm ve atklarn yeniden kullanlmas gibi ilemlerle atklarn yan rnlere dntrlmesi atk azaltmada en etkili yntemlerden birisidir. Tesis ierisinde atk ve yan rnlerin yeniden kullanm mmkn deil ise en iyi alternatif bu rnlerin baka bir tesise hammadde girdisi olarak verilebilmesidir ki, bu da atk borsasn dourur. evre Bakanl, Tehlikeli Atklarn Kontrol Ynetmelii erevesinde, sanayicilerden toplamaya balad Atk Beyan Formlarndaki bilgileri bir Atk Borsas oluturma ynnde deerlendirme program balatmtr. evre Bakanl, TbitakMarmara Aratrma Merkezi, Trkiye Odalar ve Borsalar Birlii ile yaplan almalar sonucunda Kocaeli Sanayi Odas ve stanbul Sanayi Odas tarafndan oluturulan Atk Borsalar faaliyete gemitir. Orta vadede, evre Bakanl ile koordinasyonun gelitirilerek oluturulan bu atk borsalarnn daha etkin hale getirilmesi salanmal ve dier sanayi odalarnn giriimleri ile yaygnlatrlmaldr. Sanayi atklarnn retildikleri noktadan hammadde veya baka ekillerde kullanlabilecek kurululara iletilmesi, hem geri dnm ilemini hzl ve etkili bir ekile dntrecek, hem de evre korunmasna katkda bulunacaktr. Bu tr atk borsalarnn faaliyetleri yatrm ve teviklerle arttrlabilir. Ortalama 200 $/ton bertaraf harcamas varsaym ile sadece imalat sanayii iin mevcut atk envanteri verilerine dayanlarak hesaplanan dzenli atk bertaraf maliyetinin ylda 375 milyon $ mertebesinde olaca tahmin edilmektedir. Bu toplam deer uygulama asndan gerei yanstmamasna ramen, tehlikeli atk ynetim maliyeti asndan bir fikir

vermektedir. Uygun atk azaltma, geri kazanm ve bertaraf tesislerinin devreye girmesi ve denetim/yaptrm mekanizmalarnn etkin olarak almas halinde ynetilecek atk miktarnda, gelimi lkelerdekine benzer ekilde, byk azalmalar olacaktr. Gelimi lkelerdeki irketlerde, evre koruma amacyla yaplan harcamalar yllk cironun % 1 ile % 3 arasnda deiiklikler gstermektedir. DE imalat sanayii atk envanteri ve retim deeri verileri kullanlarak yaplan deerlendirmeye gre atk bertaraf maliyeti, kimya sanayii iin retim deerinin % 1.9 ile en fazla harcama faktrne sahip olup, bunu yaklak % 1 ile kat saanayii, % 0.2 ile orman rnleri ve metal esasl imalat sektrleri takip etmektedir. Tekstil ve makine sanayii iin bu faktrler % 0.2den kk olarak hesaplanmaktadr. Bu faktrlerin tekstil ve maline sanayii iin kk olmas, bu sektrlerdeki atklarn az olarak beyan edilmelerinin yansra geri kazanlma olanaklarnn yksek olmasna balanabilir. Trkiye baznda imalat sektrleri iin ortalama atk bertaraf maliyeti faktr % 0.56 olmaktadr. Gelimi lkelerde tehlikeli atk toplama, tama, ileme ve bertaraf hizmetleri byk ounlukla, zel sektr tarafndan salanmaktadr. Bu konuda, devlet denetimci ve yaptrmcdr. Bu politikann Trkiyede de yrtlmesi uygun olacaktr. Tehlikeli atk bertaraf, blgesel olarak hizmet veren tesislerde yaplmaldr. Trkiyedeki sanayileme younluklar gznne alndnda, bu tr tesislerin saysnn 6 ile 8 arasnda olmas uygun grlmektedir. Gelimi ve gelimekte olan lkelerde dzenli tehlikeli atk bertaraf creti ton bana 250-350 $ arasndadr. Bu deer zel yakma tesislerinde 10003000 $ arasnda deimektedir. lke baznda tehlikeli atklarn ynetimi iin ksa vadede ngrlen faaliyetlerin nyatrm maliyetleri ksaca aada zetlenmitir. 71 Atk ileme/geri kazanm tesisleri : 200 milyon $ 72 Atk bertaraf tesisleri : 100 milyon $ 73 Atk borsas, milli bilgi ve acil nlem 50 milyon $ Merkezi, atk kayt/takip mekezi: TOPLAM : 350 milyon $ Trkiyede zmit ilinde 1 adet tehlikeli atk bertaraf tesisi bulunmaktadr. Belediyeye bal bir irket olan ZAYDA tarafndan altrlan (bkz.ek1), 35.000 ton/yl kapasiteli tesiste, optimum koullarda 2 ton/saat kat, 0.4 ton/saat f,

0.1 ton/saat klinik atk, 1 ton/saat yanabilir sv, 0.1 ton/saat zel sv, 0.5 ton/saat sulu sv atktan oluan men (toplam 4.1 ton/saat) Dner frn ve kinci yakma odasnda yaklarak bertaraf edilmektedir. Tesisin enerji ihtiyac 1.2 MW/saat olmakta, tesisten yaklak 2.5 MW/saat enerji retimi salanmaktadr. Aa kan enerji KEDA ile yaplan szleme gerei enterkonnekte sisteme verilmektedir. Bu tesiste atk bertaraf maliyeti ortalama 450 DM/ton civarndadr. Trkiyede kimyasal alanlarla kirlenmi sahalarn tespit ve slahnda yeralt ve yer st sularnn kirlenmesi bir gsterge olabilir. Kimyasallarla kirlenmi sahalarn slah projeleri, ok uzun sreli ve pahaldr. Bu projeleri Trkiye iin orta ve uzun vadeli evre koruma programna almak uygun olacaktr. Ancak insan sal asndan acil nlem gerektiren sahalarda, acil temizleme almalarna da balanmaldr. Kirlenmi sahalarn slah programlarnn hazrlanmasnda aadaki kavramlarn gz nne alnmasnda yarar bulunmaktadr. 74 Gelen atk kaynaklarnn durdurulmas, 75 Su ve havann, sahadaki atklar iindeki kimyasallardan izole edilmesi, 76 Bir yeri temizlerken dier sahalarn kirletilmemesi, 77 Kirlenmi sahann ne dzeyde temizleneceinin nceden saptanmas. lkemizde kimyasallarla kirlenmi sahalarn temizlenmesi iin henz bir ynetmelik mevcut deildir. Bu tr bir ynetmelik almasnn en ksa srede balanmasnda fayda grlmektedir. Konunun yasal, mali ve teknik ynlerinin ok kapsaml olmas nedeniyle, ynetmeliin hazrlanmas aamasnda sanayi ile ortak almalar yaplmas zorunludur. ( DPT 2005) 6.2. YASAL EREVE lkemizde tehlikeli atk ynetim sisteminin oluturulmas amacyla evre Kanunu ve Basel Szlemesine dayal olarak Tehlikeli Atklarn Kontrol Ynetmelii hazrlanm ve 1995 ylnda yrrle girmitir. Burada temel ama; Tehlikeli atklarn, retiminden nihai bertarafna kadar insan salna ve evreye zarar verecek ekilde dorudan ve dolayl biimde alc ortama verilmesinin nlenmesine,

retiminin ve tanmasnn kontrolnn salanmasna, ithalinin yasaklanmasna ve ihracatnn kontrolne, ynetimindeki teknik ve idari standartlarn salanmasna, retimin kaynanda en aza indirilmesine, retimin kanlmaz olduu durumlarda retildii yere en yakn mesafede bertaraf edilmesine, yeterli bertaraf tesisi kurulmas ve bu tesislerin evresel bakmdan salkl bir ekilde kontrolne, evreyle uyumlu ynetiminin salanmasna ynelik prensip, politika ve programlarn belirlenmesi iin hukuki ve teknik esaslar dzenlemektir. Ayn evsel depolama alanlarnda olduu gibi, burada da hangi atklarn tehlikeli atk olduu, depolama kriterleri, depolama alannn yerinin nitelikleri, tasarmnda depo taban ve yzey geirimsizliinin salanmas, erozyon ve sel basknlarnn nlenmesi, sznt suyu ve depo gazlarnn toplanmas ve uzaklatrlmas, depolama mrnn tamamlandktan sonra baka amal kullanm ve uzun vadeli izleme programlar belirlenmitir. Dzenli depolama alan ileten her kurulu bu esaslara uymakla ve istenilen kayt ve belgeleri zamannda evre Bakanlna ibraz etmekle ykmldr. Bu ynetmelikte, tehlikeli atklarn toplanmas ve tanmasna ynelik yeterli ayrntda uygulama kurallar bulunmamaktadr. Oysa bu atklarn retildikleri noktadan bertaraf aamasna kadar geen sre, nem verilmedii takdirde ok ciddi sorunlara yol aabilecek ve bu sebeple dikkatle izlenmesi ve kurallar getirilmesi gereken bir sretir. Ynetmelikte tehlikeli atklarn bertaraf tesislerine lisansl irketlerin lisansl aralar ile tanmas zorunluluu getirilmitir. Ayrca evre Bakanlnca yrrle konulan atk tama irketlerinin ve aralarnn lisanslandrlmas esaslar ile ilgili bir genelge bulunmaktadr. Atklarn tehlikeli maddeleri tama belgesine sahip ofrlerin kullanmnda lisansl aralarla nakliyesi zorunluluu olduu halde etkin denetim noksanlndan her trl tama aralar ile atk nakliyesi yaplmaktadr. Etkili bir denetim yapld takdirde ise, yeterli sayda nakliye firmas bulunmamaktadr.( DPT2005) 78 KATI ATIKLARIN EKONOMK YN VE GER KAZANILMASI Kat atklarn toplum ve evre salna zarar vermeyecek ekilde toplanmas, tanmas ve imha edilmesi olduka

masrafl bir hizmet olup bu grev yerel ynetimlere dmektedir. Kat atklarn toplanmas ve tanmas yerel ynetimlere dolays ile lke ekonomisine byk bir yk getirmektedir. Saysal verilerden yerel ynetimlerin btelerinin % 20-40n bu hizmete ayrdklar grld halde hizmetin arzu edilen kalite dzeyinde yerine getirildii bir yerleim merkezi yok gibidir. Toplum sal asndan byk nem tayan kat atklar ayn zamanda da kaybolan ekonomik deerdir. Ekonomik girdilerin temelini oluturan doal kaynaklarn byk ksmnn snrl ve tkenebilir olmas nedeniyle, zellikle gelimi lkelerde kat atklarn yeniden ekonomiye kazandrlmasna ynelik abalar younluk kazanmtr. Talebin srekli artt ve doal kaynaklarn snrl olduu dnlrse; kat atklarn deerlendirilerek ekonomik deer salayan birer kaynak durumuna getirilmelerinin zorunluluu kanlmaz bir gerek olarak karmza kmaktadr. Bu nedenle kat atklarn ham madde kayna olarak tekrar kullanlma imkanlarnn aratrlmas gerekmektedir. Atklarn tekrar ham madde olarak kullanlmas ile; tabii kaynaklarn korunmas ve kaynak israfnn nlenmesi ve uzaklatrlacak kat atklarn miktarlarnn azaltlmas gereklemi olacaktr. Nfusun srekli bymesi ve gelien teknoloji sayesinde kat atk miktarlarnda srekli artlar meydana gelmekte ve sz konusu artlara en byk sebep olarak ambalaj maddelerindeki eit ve miktarn art gsterilmektedir. Ambalaj maddelerinin nemli bir ksmn plastik kat ve metal kutular oluturmaktadr(LENHAN1975). 7.1 Kat Atklardan, Artk Maddelerin Geri Kazanlmas I. Merkezi Ayrma: Atlan tm pler ayn kapta toplanmakta ve merkezi tesislerde eitli metodlar uygulanarak geri kazanlmaktadr. Bu sistemin gereklemesi iin baz ek yatrmlarn yaplmas zorunludur. Kat atklarn merkezi biryntemle ayrtrlmas iin kullanlan sistemlerin banda kompost yapma tesisleri gelmektedir. Tipik bir kompost yapma tesisinin nemli ilevi vardr. Bunlar; (GKDAYI 1997, KARPUZCU 1994)

plerin organik ve inorganik ksmlarnn elle veya otomatik olarak ayrtrlmas, Ayrtrlan organik ksmlarn tlmesi, tme ilemi yaplan maddelerin akta ynlar halinde veya mekanik olarak humuslatrmaya tabi tutulmas ile alr. Kat atklar ayrtrarak geri kazanmak, kompost gbre yapmnda ve enerji retiminde kullanmak mmkndr. II. Kaynakta Ayrma Sistemi: Atklar atldklar yerde, kaynakta, yurttalarn aktif katlm ile ayr kaplarda toplayarak geri kazanmak mmkndr. Bylece , hem evre kirlilii douran atklar salkl bir ekilde geri kazanlmakta hem de madde rezervleri daha tasarruflu kullanlm olmaktadr (KARPUZCU1994). Kat atklardan ne gibi maddelerin ayrlaca, bunlarn nasl deerlendirilip yeniden kullanlabilir hale getirilebilecei uzun vadede planlanmaldr. Aada snflandrlarak anlatld gibi, zellikle, kat atklar iindeki; kat, cam, plastik ve metal gibi maddelerin ayrtrlarak tekrar kullanlmas daha kolay olmaktadr. 7.2 Geri Kazanlabilecek Atklar 7.2.1 Cam ve Cam Kkenli Atklar: Krk cam paralar cam sanayiinde tekrar kullanlmak bakmndan son derece uygun malzemelerdir. Byk lde temiz olarak toplanan camlarn tekrar iletmeye sokulmalar ok kolaydr. letmelerde ilenen cam paralar tekrar cam ie, pencere cam, araba cam, ayna, bilumum cam eya v.b. gibi bize tekrar dnebilir (NAN 1997) 7.2.2 Kat Kkenli Maddeler: plerden ayrlan katlar; ambalaj kad, karton kutu imalinde, eitli krtasiyelerin imalinde ham madde olarak ok kullanlr. Eski katlarn hammaddeolarak kullanlmas, gerekli odun miktarn ve dolays ile senede kesilecek aa miktarn byk lde azaltabilir. Kadn geri kazanlmas durumunda ise orijinal hammaddeden kat retiminin gerektirdiinden %25-30 orannda daha az enerji kullanlmas sz konusu olacaktr .Kadn geri kazanlmas evre kirliliini de nemli lde azaltabilecektir. rnein; hurda kadn geri kazanlmas yoluyla kat retimi %74 orannda hava kirlilii,

%35 oranndada su kirliliini azaltmaktadr (LENHAN 1975). Bu nedenle kullanlm katlarn mutlaka deerlendirilmesi gerekmektedir. Bugn dnyada kullanlm kadn tam olarak yarsnn deerlendirilmesi durumunda, yeni kat talebinin yaklak % 75inin karlanabilecei ve bu orannda, Avrupa ktas orman alannn kat retimi iin ayrlmasn nleyecek gte olduu ne srlmektedir. Bugn bu uygulamaya geen Japonya, Hollanda, Meksika, Gney Kore, Portekiz, Tayland, svire ve Bat Almanya gibi lkeler yaklak % 40 gibi bir deerlendirme oranna erimilerdir. Taiwan ise hurda kad % 70 orannda deerlendirmektedir ( OKTAR 1992). 7.2.3 Yanabilecek Odun, Tahta ve Eya Paralar: Bu zellii tayan maddeler evlerde yakacak olarak deerlendirildii gibi sunta imalindede kullanlabilir. 7.2.4 Her Trl Maddeleri ve Teneke Kutular: Metal Paralar, Teneke Ambalaj

Metal paralar bilhasa sanayi atklarndan kolayca ayrlabilir ve deiik iletmelerde tekrar kullanlabilir. Baz hallerde bu maddelerin kullanlmas normal ham maddelerin kullanmlarna nazaran ok daha ucuz olabilir. Mesela kat atklardan ayrlan alminyumun ileme sokulmas iin gerekli enerji normal ilemler iin gerekli olann % 5i kadardr. Alminyum retmek iin gerekli olan enerjiden % 90-95 tasarruf etmek, hava kirlenmesini % 95, su kirlenmesini % 35 azaltmak mmkn olmaktadr (LENHAN,1975). 7.2.5 Plastik Kkenli Kat Atklar: Bu snfa Giren kat atklar tekrar eritmek sureti ile ayn veya farkl amal malzemelerin yaplmas ( plastik panjur , iek sakss v.s) iin rahatlkla hammadde olabilmektedir. Ayrca plastik maddeler ok iyi bir enerji vererek yandklar iin yakacak olarak da kullanlabilir. Bylece atldklar ortamda uzun yllar bozulmadan kalabilen plastik kkenli maddelerin ortamdaki younluklar da azalarak evreyi grn ve kullanma gayeleri bakmlarndan kirletmemeleri de salanm olunur (LENHAN,1975). 7.2.6 Organik Kkenli Kat Atklar:

Organik bileikleri en uygun deerlendirme ekli; kat atklarn kompost gbre yaplarak kullanlmasdr. Metallerin ve dier maddelerin ayrlmasndan sonra tlen organik maddeler 2,5-3 metre geniliinde ve 1,5-2 metre yksekliinde diziler halinde ylr. Oksijenin alt tabakalara inebilmesi iin ynlar zaman zaman kartrlmaldr. Kompost esnasnda ortamn nemi, scakl, ve PH deeri uygun deerlerde olmaldr. Elde edilen gbrenin verim deeri olduka iyidir. Ayrca organik kkenli kat atklar hayvan yiyecei olarakda rahatlkla kullanlabilir (NAN 1997). 8. ATIKLARIN BERTARAF EDLMES

Kat atk ynetiminin en nemli unsurlarndan birisi de geri kazanlmas mmkn olmayan kat atklarn insan ve evre salna zarar vermeden bertaraf edilmesidir. Bu aamada bertaraf teknolojileri gndeme gelmektedir. Hangi teknolojinin nerede, nasl ve hangi kapasitede seilecei, teknik ve ekonomik aratrmay gerektiren bir konudur. Teknolojiyi saptayan en nemli parametre ise o yrenin kat atnn zelliidir. Dolaysyla kat atn zellii iyice aratrlmadan seilen bertaraf teknolojileri yerel ynetimler ve lke iin byk maddi zararlar dourabildikleri gibi evreyi de olumsuz ynde etkileyebilirler. Kat atklarn ynetiminde yaygn olarak kullanlan en nemli yntem; 79 Dzenli depolama, 80 Kompostlama ve 81 Yakmadr. 9. KATI ATIKLAR VE HALK SALII

Az gelimi lkelerdeki yerleim yerlerinin ounda p toplama hizmetleri ya hi yoktur yada ok yetersizdir. Bu lkelerde kat atklarn % 30- 50 sinin kontrolsz bir ekilde etrafa brakld sylenebilir (DRCAN 1993). lkemizde de pek ok yerleim merkezlerinde kat atklar uygun koullar altnda biriktirilmemekte ve toplanan atklar imha sahas veya plk denilen alanlara geliigzel dklp kendi hallerine braklmaktadr. Baz sahil kentlerinde ise kat atklar denize atlmaktadr. Bu uygulamalar grnm olarak kt sonular

oluturduu gibi yaratmaktadr.

halkn

sal

asndan

da

tehlike

plerin teknie uygun bir ekilde uzaklatrlmamalar halinde halk sal ile ilgili problemler ortaya kar. Kat atklar yoluyla en az 20 tip hastaln tanarak bulat bilinmektedir. plerden hastalk tayan en nemli iki faktr, sinekler ve farelerdir (KARPUZCU 1994). Bu p ynlarndan kontrolsz bir ekilde yaylan tozlar, sznt sular ve gazlar evreyi nemli lde kirletmektedir. Yine bu plerden kan kt kokulu gazlar rzgarlarn etkisiyle yerleim yerlerine tanabilmekte ve insanlar rahatsz etmektedir. Kat atklarn toplama ncesi ve sonras depolanmalar esnasnda yangn ve patlama tehlikesi olduka yksektir. Gelii gzel yerlerde toplanan bu plerin neden olduu sakncal sonular oaltmak mmkndr. Kat atklarn yaanlan evrenin kirlenmesine neden olmamas ve halk sal nedenleri ile yaanlan yerlerden uzaklatrlmas gerekmektedir. Bu durumda ayr mesleklerden bir ok uzmann bir araya gelerek , plerin depolanarak toplanaca, zararsz hale getirilecei ve geri dnmle tekrar kullanlabilir hale getirilecei istasyonlar semeleri gerekir. Uzmanlar istasyonlar seerken; Yerleim yerlerine olan uzakl ve bykl, p dkme yerlerinin bykl, Drenaj probleminin zlmesi, Arazi katmanlarnn durumu, plkten ortaya kan sularn veya yamur sularnn akaca dere yatann, halkn yaad veya kulland alanlara doru olmamas, Hakim rzgarlarn yn, me ve kullanma suyu havzalarna uzakl gibi birok bilimsel ve teknik konuya dikkat etmelidirler (NAN1997).