T.C. UKUROVA NVERSTES SALIK BLMLER ENSTTS DEONTOLOJ VE TIP TARH ANABLM DALI

KIRIM SAVAINDA

HASTA BAKIMI ve HEMRELK

Bilim Uzman Serap TORUN

DOKTORA TEZ

DANIMANI

Yar. Do. Dr. Selim KADIOLU

ADANA-2008

T.C.

UKUROVA NVERSTES SALIK BLMLER ENSTTS DEONTOLOJ VE TIP TARH ANABLM DALI

KIRIM SAVAINDA

HASTA BAKIMI ve HEMRELK

Bilim Uzman Serap TORUN

DOKTORA TEZ

DANIMANI

Yar. Do. Dr. Selim KADIOLU

Tez No: ..

ADANA-2008

iii

NSZ ve TEEKKR

renmeye kar duyulan ilgi yaam ekillendiren, gelitiren ve mutlu klan

temel unsurlardandr. Bilgi ise, engin bir deniz gibidir. Daldka gzelliine kaplr

insan ve olana varsa daha derine gitmek ister. Sonsuz bir okyanusa dnr sonra ve

insan iinde bir damla su misali kalverir. Byklerin dedii gibi renmenin snr da

ya da yoktur.

Yukardaki satrlar yazmama vesile olan 2003 ylnda Tp Tarihi ve Deontoloji

doktorasna baladmda biraz da korkuyla kark hissettiim duygulard. Kendi

kendime meer ne kadar ok renecek ey varm ve ben daha ok bandaymm

hayatn demitim. Gerekten de renecek o kadar ok ey varm ki bilmediim ya da

fark edemediim. zellikle de tarihin yle kitaplarda yazld gibi sadece kronolojiden

olumadn rendim. Olaylarn nedenlerini ve sonularn, olayda rol oynayan

kiilerin, kiisel zelliklerini renmenin, olaylar deerlendirmekte ve bilginin kalc

olmasnda nemli bir etken olduunu anladm. Tarih anlatmlarnn tarafszlnn ise

kiinin renme isteini dorudan etkilediini grdm. Bu balamda insan hayatnda

eitimin srekli olduu ve olmas gerektii gnmz koullarnda ansl insanlar

kategorisinde bulunduumu, aldm doktora eitiminin ve yaptm tez almasnn

kiisel geliimime ok byk katk saladn itiraf etmeliyim.

Tp tarihi ile tantm 2003 ylndan sonra hemirelik tarihine de ilgim artt ve

bu alanda ok snrl sayda kaynak olmas beni hayal krklna uratt. Snrl saydaki

bu kaynaklarda ise modern hemirelik iin hep tek adres olarak Krm Sava ve

Florence Nightingale gsterilmekteydi. Ancak bu adreste de Osmanl dneminde hasta

ve yaral bakmna ilikin yeterli bilgi ne yazk ki yoktu. Sanki sava sadece ngiltere,

Fransa ve Rusya arasnda gemiti ve Osmanlnn yarallarna ve hastalarna nasl

bakld ya da tedavi edildiine ynelik yeterli veri yoktu. Bu nedenle hem bu konuda

ki boluklar doldurabilmek iin hem de tp ve hemirelik tarihine bir katkda

bulunabilmek iin tez konumu ok deerli danman hocam Yar. Do. Dr. Selim

Kadolunun nerisi ve destei ile Krm Savanda Hasta Bakm ve Hemirelik

iv

olarak belirledik, bana kendisini tanmann yannda birlikte alma frsat verdii, tez

almam srasnda destek ve yardmlarn esirgemedii iin ok teekkr ederim.

Deontoloji ve Tp Tarihi Anabilim Dal Bakan Prof. Dr. lter Uzel Genelkurmay

Bakanl Askeri Tarih ve Stratejik Ett Bakanl Arivi'ne ulamamda yol

gstererek ve gerekli balantlar salayarak byk bir destek verdi. Hocama yardm ve

yaklam iin ok teekkr ediyorum. Arivde almalara balamam bir dizi brokratik

nedenlerle yaklak bir alt ay srd. Askeri arivde bana faydas olabilecek tm

belgeler el yazmas idi. Bana Osmanl Trkesini reten ve sevdiren hocam Yar. Do.

Dr. Nuran Ylmaz ile transkripsiyon almalarna baladk. Kendisine yapt yardm

ve esirgemedii dostluu iin teekkr ediyorum. Bu alma da her belgenin ayr bir

kii tarafndan yazlm olmas nedeniyle yaklak bir alt ay srd.

almamn dier bir ynn o zamana ait olan veya k tutan meknlar

incelemek oluturdu. Selimiye Klas ve klada yer alan Birinci Ordu ve Florence

Nightingale Mzesini Birinci Ordu Protokol Subay Piyade Binba Hakan zalpin

eliinde gezme ve tezimde kullanabileceim materyali toplama olanan buldum,

kendisine teekkr ediyorum. Mzenin ziyareti defterine baktmda ardm. nk

mzeyi daha ok yabanc turistler geziyordu. Yerli turist olduka azd. Bu balamda

Trk hemirelerinin mesleklerine ve tarihsel srecine ilgisizliini dile getirmek

gerektiini dndm. Zaten bu alandaki yerli yazl kaynak yetersizlii de bu

grm destekliyordu.

Bir dier almam ise Sadberk Hanm Mzesindeki 150. ylnda Krm

Sava konulu sergiyi gezmek ve orada bulanan eserlere ait katalogu temin etmek oldu.

Bu gezilerimde topladm materyale tezimde yer verdim. Bu sergide de ne yazk ki

Osmanlda salk durumu ile ilgili veriler yoktu. Hatta belirtmeliyim ki Osmanlya ait

eserler ok azd. Bu konuya ynelik tespit ve yorumlara da almamda yer yer

deindim.

Tez almas kapsamnda Babakanlk Osmanl Arivinde ve Trkiye Byk

Millet Meclisi Ktphanesinde konuya ynelik olarak yaptm taramada Krm

Savanda hasta ve yaral bakmna dair bir kayda ulaamadm. Ulaamadm nemli

bir kaynak Hayreddin Beyin Krm Harbi kitabnn orijinali oldu. Bu eksiklii sz

konusu eserin grece yakn tarihte baslm ksaltlm ve dili gncelletirilmi

edisyonunudan yararlanarak gidermeye altm.

v

Tez almamda Krm Savan genel olarak salkla ilgili etkinlikler ynnden

ele alp, zel olarak da hasta bakmna ve hemirelie Trkiye ve dnya leindeki

etkileri zerinde durmaya arlk verdim. Bu erevede, dneme zg tbbn yaps,

hasta ve yaral bakmnda rol alan kurumlar ve kiiler, uygulanan tedaviler ve koruyucu

yntemler zerinde durarak, Osmanl tarafndaki durumu dier lkelerinkilerle

karlatrdm. Kiisel geliimim asndan ok verimli bir alma olduunu

belirtmeliyim.

Doktora ve tez almalarm sresince benden desteklerini esirgemeyen, alma

hayatmn uzunca bir dnemini birlikte geirdiim, eitim srecimin yksek lisanstan

doktorann sonuna kadar neredeyse her gnnn ahitleri olan bata deerli hocam

Sayn Yar. Do. Dr. Grsel ztun olmak zere dert ortaklarm, can dostlarm sevgili

alma arkadalarma teekkr ediyorum. Doktora eitimim srasnda birlikte ders

aldm sevgili dnem arkadalarma esirgemedikleri manevi destekleri ve yardmlar

iin ok teekkr ediyorum.

Son olarak sevgili eim Op. Dr. nder Toruna uzun bir sreci kapsayan doktora

eitimi ve tez almam sresince benden hibir konuda desteini esirgemedii iin,

biricik kzm Denize beni srekli destekledii ve varl ile bana huzur verdii iin ok

teekkr ediyorum.

vi

NDEKLER

Kabul ve Onay ii NSZ ve TEEKKR iii NDEKLER vi SMGELER ve KISALTMALAR DZN ix ZET x ABSTRACT xi 1. GR 1 2. GENEL BLGLER 5

2.1. Askeri ve Siyasi Tarih Asndan Krm Sava 5 2.1.1. Ana Hatlaryla Krm Sava 5

2.1.1.1. Savan Nedenleri ve Sava Balatan Gelimeler 5 2.1.1.2. Savan Balamas ve Farkl Cephelerdeki Gelimeler 7

2.1.2. Savaa Katlan lkeler Asndan Krm Sava 12 2.1.2.1. Osmanl Devleti Asndan Krm Sava 12

2.1.2.2. Rusya Asndan Krm Sava 14 2.1.2.3. ngiltere Asndan Krm Sava 16

2.1.2.4. Fransa Asndan Krm Sava 17 2.1.2.5. Piyemonte Asndan Krm Sava 18

2.1.3. Krm Savann Sonular ve Getirdikleri 19 2.2. XIX. Yzylda Dnyada ve Trkiyede Tp 24

2.2.1. XIX. Yzyln Bilimsel-Teknolojik-Endstriyel Gelimeleri 24 2.2.2. XIX. Yzyl Bat Tbbna Genel Bir Bak 26 2.2.3. XIX. Yzyl Osmanl Tbb 30

2.2.3.1. Tbb Modernletirme abalar 31 2.2.3.2. Tp Eitimi Kurumlarnn Geliimi 35

2.3. XIX. Yzylda Kadn ve Modern Hemirelik ncesinde Hasta Bakm 38 2.3.1. Kadn Haklarnn Evrimi ve Kadn - Tp likisi 40

2.3.2. Modern Hemirelik ncesi Hasta Bakm 45 2.3.3. Osmanlda Kadnn Durumu ve Hasta Bakmndaki Yeri 53

3. KIRIM SAVAINDA HASTA BAKIMI 59 3.1. Savaa Katlan Ordularn Salk Ynnden Durumlar 59 3.2. Ordularda Hasta ve Yaral Bakm Dzenekleri 61

3.2.1. Osmanl Ordusunda Hasta ve Yaral Bakm 62 3.2.2. ngiliz Ordusunda Hasta ve Yaral Bakm 65 3.2.3. Fransz Ordusunda Hasta ve Yaral Bakm 67 3.2.4. Rus Ordusunda Hasta ve Yaral Bakm 70

3.3. Hasta ve Yaral Bakmnda Hastaneler 72 3.3.1. Krm Savanda stanbuldaki Hastaneler 72

3.3.1.1. Osmanl Ordusuna Hizmet Veren Hastaneler 72

vii

3.3.1.2. Mttefik Askerlere Tahsis Edilen Hastaneler 75 3.3.1.3. Krm Savanda stanbuldaki Aznlk ve

Yabanc Hastaneleri 81 3.3.2. stanbul Dndaki Asker Hastaneleri 84 3.3.3. Hastane Gemileri 85

3.4. Sava Srasnda Epidemik ve Endemik Hastalklar 86 3.4.1. Krm Savanda Epidemik Hastalklar 87 3.4.2. Osmanlda Salgn Hastalklara Kar Alnan Genel nlemler 89

3.4.3. Krm Savanda skorbt ve Dar- urann nerdii nlemler 90

3.5. Krm Savanda Hekim D Hasta Bakm Elemanlar 93 3.5.1. Florence Nightingale ve Krm Savanda Modern Hemireliin Douu 93 3.5.2. Krm Savanda Geleneksel Hasta Bakm Elemanlar 107

4. SONU 113 5. KAYNAKLAR 115 6. EKLER 132 Ek1. ATASE Arivinde Krm Sava Salk lerine Ait Olan Belgeler 132

Ek1.1.ATASE Arivi Belge 1in Orijinali ve Transkripsiyonu 132 Ek1.2.ATASE Arivi Belge 2nin Orijinali ve Transkripsiyonu 134 Ek1.3.ATASE Arivi Belge 3n Orijinali ve Transkripsiyonu 136 Ek1.4.ATASE Arivi Belge 3-1inOrijinali ve Transkripsiyonu 139 Ek1.5.ATASE Arivi Belge 3-2in Orijinali ve Transkripsiyonu 141 Ek1.6.ATASE Arivi Belge 3-3n Orijinali ve Transkripsiyonu 144 Ek1.7.ATASE Arivi Belge 3-4n Orijinali ve Transkripsiyonu 146 Ek1.8.ATASE Arivi Belge 3-5in Orijinali ve Transkripsiyonu 149 Ek1.9.ATASE Arivi Belge 3-6nn Orijinali ve Transkripsiyonu 153 Ek1.10.ATASE Arivi Belge 4n Orijinali ve Transkripsiyonu 157 Ek1.11.ATASE Arivi Belge 5in Orijinali ve Transkripsiyonu 159

Ek -2. Krm Sava Dnemine Ait Grsel Materyal 162 Ek2.1. Sultan Abdlmecid ve Savata Grev Alan Osmanl Komutanlar 162 Ek2.2. Osmanl Birlikleri 164 Ek2.3. Kralie Victoria ve ngiliz Bakomutan Lord Raglan 166 Ek-2.4. Savata Rus arlar ve Komutanlar 167 Ek2.5. Fransa Kral ve Bakomutan 168 Ek- 2.6. Dnemin Krm Haritas ve Muharebe Blgeleri 168 Ek2.7. Krm Sava Dnemine Ait stanbul Grntleri 169 Ek2.8. Yabanc Basnda Krm Sava 173 Ek2.9. Savatan Grntler 179

Ek3. Florence Nightingale 185 Ek3.1. Constance Padwick Tarafndan Yazlm Olan Florence

Nightingale Hastabakclk Melekesi simli Florence Nightingale Biyografisinde Yer Alan izimler 193

Ek3.2. Florence Nightingale ve Birinci Ordu Mzesi 195 Ek 4. Mary Seacole ve Rus Merhametli Kz Kardeler 197 Ek5. Krm Sava Nedeniyle Verilen dl, An Madalyalar ve Objeleri 198

viii

Ek6. Savata lenler in Dzenlenen ngiliz Mezarlklarndan Grntler 204 Ek7. Sava Srasnda ve Gnmzde Selimiye Klas 205

7. ZGEM 209

ix

SMGELER ve KISALTMALAR DZN

F Fahrenheit (s l birimi)

C Santigrat derece (s l birimi)

ATASE Genelkurmay Bakanl Askeri Tarih ve Stratejik Ett Bakanl Arivi

x

ZET

Krm Savanda Hasta Bakm ve Hemirelik

Bu almada, Osmanl Devleti ile Rus arl arasnda Ekim 1853te balayan ngilterenin, Fransann ve Piyemonte (Sardunya) Krallnn Osmanl Devleti ile ittifak yaparak katld Krm Savann (18531856), hasta bakm hizmetlerine dolaysyla hemireliin mesleklemesine olan katklar incelenmitir. Bu erevede Osmanl asker belgelerini de ieren kapsaml bir literatr taramas yaplm ve konu ile ilgili mekanlar ziyaret edilerek incelenmitir.

Konuya genel bir ereve oluturma balamnda, hem savan ortaya k nedenleri ve sava sreci hem de XIX. yzylda ortaya kan bilimsel-teknolojik-endstriyel gelimelerin genelde tbbn, zelde Osmanl tbbnn modernlemesine katklar deerlendirilmitir. Modern hemirelii temellendirme asndan, ele alnan dnemin ncesine gidilerek kadnn hasta bakmndaki konumu zerinde durulmutur. Krm Sava boyunca tm ordularn ortak dman olmu ve silah yaralanmalarndan daha fazla can kaybna yol am olan epidemik ve endemik hastalklar ile zellikle Osmanl hekimlerinin koruyucu tp uygulamalar zerinde de geni olarak durulmutur. Savan tbbi boyutu hakknda, tm taraflar gz nne alan genel ve karlatrmal bir deerlendirmeye gidilmitir.

Daha nceki savalarda olduu gibi Krmda da, tm ordularda, salk memuru, tmarc veya cerrah olarak adlandrlan erkek hasta bakm elemanlar grev yapmtr. nemli bir yenilik olarak Osmanl ordusu dnda hasta bakmnda kadnlar da rol alm, bir baka deyile mttefik ordularda hasta bakmnda kadnn aktivite gstermesi sz konusu olmutur. Rus saflarnda askeri hemireliin temelleri atlm, cephe gerisinde Fransz rahibe hemireler baarl almalar yrtm, Seacole adl bir ngiliz kadn halk hekimliini cephe koullarna uyarlama ynnde bir araya girmi ve nihayet stanbulda gelierek gnmze kadar gelecek olan Nightingale hemirelii ortaya kmtr. Anahtar Szckler: Hasta Bakm Tarihi, Hemirelik Tarihi, Krm Sava, Tp Tarihi, XIX. Yzyl Tp Tarihi.

xi

ABSTRACT

Patient Care and Nursing in the Crimean War

In this study the participation of patient care provided during the Crimean War, (1853-1856) which started in October 1853 between the Russian Czardom and the Ottoman Empire in alliance with England, France and Sardinia, on the professionalization of nursing was examined. A comprehensive literature review of Ottoman military documents was done in this context and sites associated with this subject were visited and examined. In the context of the general framework created for the subject, the participation of scientific-technical-industrial developments which occur as outcomes of every war and which occurred both during this war and during the 19th Century were evaluated for their part in the modernization of medicine in general and Ottoman medicine in particular. From the aspect of the foundation of modern nursing the position of women in patient care was examined in the period of time prior to this event. During the Crimean War in particular Ottoman physicians focused on preventive medical practices for epidemics and endemic illnesses which were the common enemy of all armies and caused more loss of life than injuries from weapons. A general comparative analysis of the medical dimension was conducted of all sides of the war. As in previous wars in the Crimean War there were male patient care givers in all armies who were called health officers, grooms or surgeons. An important innovation which occurred except in the Ottoman army was the addition of women as patient care givers or said another way, women showed their activity in patient care in the allied armies. The foundation of nursing was laid in Russia; behind the lines French nuns worked successfully as nurses; an English woman named Seacole intervened in warning public health medicine about the conditions at the front, and finally developments in Istanbul occurred and Nightingale nursing of the future arose which continues today. Key words: patient care history, nursing history, Crimean War, medical history, 19th Century medical history

1

1. GR

Osmanl Devleti ile Rus arl arasnda 21 Ekim 1853te fiilen balayan savaa

12 Mart 1854te ngiltere, Fransa ve Ocak 1855te Piyemonte (Sardunya) Krall

Osmanl Devleti ile ittifak yaparak katlmtr. Mttefik glerin Rusyann Akdenize

inmesine bir kap oluturacak olan Krm cephe olarak semeleri zerine, balangta

Osmanl-Rus Sava olarak anlan sava belirtilen tarihten itibaren Krm Sava adn

almtr1,2. Mttefiklerin gl ve kararl mdahaleleri karsnda askeri gc giderek

zayflayan Rusyaya Avusturyann diplomatik mdahalesi sonunda 25 ubat 1856da

Paris Bar Konferans yaplm, 30 Mart 1856da Paris Bar Antlamasnn

imzalanmasyla sava resmen sona ermitir2,3. Osmanl Devleti sava kazanm olduu

halde, iinde bulunduu ekonomik ve politik durum nedeniyle bir dizi taviz vermek

zorunda kalm ve tavizler k srecini hzlandrmtr4,5,6.

Krm Sava, Avrupann byk glerinin kar karya geldii, ngilterenin ve

Fransann denizar uzak mesafeye byk birlikler gnderdii ve pek ok alanda

teknolojik yeniliklerin nce sava ortamna sonra gndelik yaama mal olduu bir

sretir. Savan getirdii yenilikler balamnda kara ve deniz birliklerinin byk

lde ibirlii kurmaya balamas, buharl gemilerin donanmalarda yer almas, cephe

muhabirliinin ve fotoraflnn kurulmas, anestezi kullanmnn yaygnlamas ve

modern sivil ve askeri hemireliin domas sralanabilir1,7. Osmanl dnyasndaki

yenilikler olarak da batl donanmalarla ilk kez ayn safta arplmas1, Bab- Alide

tercme odasnda ilk kez ngilizce blmnn almas, ilk demiryolu ve telgraf

hatlarnn denmesi, modern belediyecilie geilmesi, ordu bnyesinde bat tipi nallara

geme gibi kimi yeniliklerin yaplmas, ilk tbbi dernein kurulmas bunlara eklenebilir 6,8,9,10.

Ana hatlaryla gzden geirdiimiz Krm Sava, Osmanl tbbnn askeri tp

nclnde bat modeline uygun olarak yeniden yaplandrlmaya balad dnemin

hemen sonrasna rastlamaktadr. Bu balamda hem cephede hem de cephe gerisinde

zellikle stanbulda Osmanl, ngiliz, Fransz tbbi kurumlarnn ve uygulamalarnn

2

birlikte deilse de birbirine yakn mesafede konumlanm olmas nem tamaktadr.

Osmanl hekimleri, sava srasnda yabanc meslektalarn yakndan gzleme ve snrl

da olsa birlikte alma olana bulmutur. Bylece bat tbb uygulamalarna ainalk

kazanmlardr7.

Osmanl asker hastanelerinin, o dnemde ngilterede bulunan hastanelerin

toplamndan fazla sayda olmas, askerin salna verilen nemi gstermesi asndan

dikkate deerdir. Osmanl etbbasnn hakkn teslim etmek adna vurgulanmas gereken

bir dier husus da, adalarndan daha ileri dzeyde saylabilecek koruyucu hekimlik

anlayna sahip olmalardr. Kaytlar Osmanl saflarnda koruyucu tp uygulamalarnn

gndemde olduunu ve nlemler halinde hayata geirildiini gstermektedir11.

Savan tbbi boyutu hakknda, Osmanlnn durumuna odaklanmayp genel ve

karlatrmal bir deerlendirme yaparak bir dizi ilgin saptamaya ulamak olanakldr.

Krm Sava, teknolojinin ve uygulamal bilimlerin, sava zelinde gndelik hayata

yansmalar balamnda nemli bir dnm noktasdr. Bu genel erevede birok tbbi

yenilik de hayata gemi; anestezi uygulamalarnn yaygnlamas, byk apl hasta ve

yaral nakillerinin gereklemesi12,13,14, cephede salgn riski ve hfzsshha tedbirlerine

riayet arasndaki ilikinin ak olarak grlmesi11,12, sahra hastanelerinin gelitirilmesi

ve nihayet hasta bakmnn neminin anlalmas ve bu ite kadnlarn rol almaya

balamas sz konusu olmutur.

XIX. yzyl cerrahi devriminin ana unsurlarndan biri olan anestezi uygulamalar

Krm Sava srasnda zellikle ngiliz cerrahlarn kloroformdan yaygn biimde

yararlanmas biiminde ortaya kmtr. Anestezi geleneksel savalardaki cephe

cerrahisinin en zor uygulamas olan amptasyonu kolaylatrm hatta belki ekstremiteyi

kurtarma kaygsnn daha az duyulmasna yol amtr.

Bir yandan cepheye yeni birlik dier yandan cephe gerisine hasta ve yaral

tanmas Akdeniz ve zellikle Karadeniz sularnda youn bir trafie yol amtr.

Osmanl ve mttefik ordularnn yarallar hastane gemileriylei stanbula ve baka

uygun cephe gerisi salk merkezi bulunan yerlere sevk edilmitir13-21. ngilizler

stanbulu byk lde son basamak salk merkezi olarak benimserken, Franszlar

i Hastane gemisi terimi metin boyunca yarallar ve hastalar cephe gerisine tayan ve bu amaca uygun olarak dzenlenmi gemileri ifade etmek zere kullanlmtr. Kimi evrelerde var olan, ameliyathane ve dier ileri tbbi uygulama olanaklarna sahip olan hastane gemisi ile ok zel dzenlemeler yaplmakszn hasta ve yaral tamaya tahsis edilmi hasta nakil gemisi arasnda gzetilen ayrma bu tez erevesinde itibar edilmemitir.

3

yola dayanabilecek durumdaki yaral ve hasta askerlerini lkelerine gndermeyi tercih

etmitir22.

Tifs, kolera gibi epidemik, iskorbt gibi endemik hastalklar Krm Sava

boyunca hem mttefiklerin hem de Ruslarn ortak dman olmu ve silah

yaralanmalarndan daha fazla can kaybna yol amtr23. Bu bakmdan geni bir cephe

zerinde ve deien mevsimler boyunca sren sava, zellikle kendi topraklarnn ok

uzanda arpan mttefiklerin birliklerinin beslenme, barnma, temizlik, giyinme

gereksinimlerini st dzeyde karlamak zere seferber olmasna yol amtr11. Bu

seferberliin bir uzants olarak sahra hastanelerinin yeterli donanma sahip ve st

dzeyde ilevsel olmasna da zen gsterilmitir.

Osmanl ordusunda hasta ve yaral bakm askeri hekimler, ordu cerrahlar ve

tmarc erler tarafndan yapld sava srasnda, dier ordularda bu konuda kadnn

aktif olarak rol oynad uygulamalar tp tarihi sahnesinde ilk kez yer almtr. Rus

saflarnda askeri hemireliin temelleri atlrken24, kar cephede halk hekimliini cephe

koullarna uyarlama ynnde bir aray gereklemi; stanbulda ise bir yandan

geleneksel rahibe hemirelik dier yandan gelierek gnmze kadar gelecek olan

Nightingale hemirelii adna yetkin almalar gerekletirilmitir25.

Krm Sava srasnda, hasta bakmnda kadn uygulayclarn yer ald drt

farkl modelin sahneye kmas ve her birinin kendi snrlar iinde olduka yksek

baar dzeyi tutturmas sz konusudur.

Bu drt model arasnda gelenei en kkl olan, Fransz saflarnda Katolik

rahibe hemireler tarafndan askerlere tahsis edilmi sivil hastanelerde verilen bakmdr.

Rahibe hemirelerin, hem eitimle ve deneyimle kazanlm bireysel becerileri hem de

rgtlenme dzenleri bakmndan, dier modelleri uygulayanlara gre daha yetkin ve

bilinli olduunu sylemek mmkndr.

Duyarl ve maddi olanak sahibi kadnlarn, hayrseverlik erevesinde

rgtlenerek, ate hattnn hemen gerisinde hasta ve yaral askerlere bakm hizmeti

vermesinin en baarl rneini ise Rus ordusunu destekleyen Merhametli Kz Kardeler

Cemiyeti yeleri tarafndan verilen bakm hizmetleri oluturmutur24.

ngiliz kadnlarn bu savata hasta bakm eleman olarak yer almas ise iki farkl

biimde tezahr etmitir. Bunlarn ilki ve tm modeller iinde gelecee intikal etme

bakmndan en baarl olan, iinde belli lde hayrseverlik ve rahibe hemirelik

4

unsurlarnn katksn da bulunduran Nightingale hemireliidir25,26. Bu model, otoriter

bir yneticinin, hastanenin ileyiinin birer eleman roln ykledii bilfiil bakm veren

kadnlar sevk ve idare etmesi esasna dayanmaktadr27.

Denetim altnda alan, bireysel inisiyatifleri snrl bir kadroyu esas alan

Nightingale modelinin zdd olarak nitelenebilecek bir yaklamn temsilcisi olan Mary

Seacole de ngiliz saflarnda yer almtr28,29. Seacolen abasn, halk hekimliinin

cephede askere bakm verme erevesinde profesyonellemesi ynnde yaplan bir

atlm olarak nitelemek olanakldr. Yalnz ve snrsz inisiyatif sahibi bir uygulayc

olan Seacole, bireysel baarsn bilinli ya da bilinsiz olarak yaratt modele mal

edememi; hasta bakm tarihi sahnesinde glgede kalan nik bir rnek olmutur.

Tez almas erevesinde kadn uygulayclar tarafndan verilen bakma

odaklanlm olmakla birlikte, daha geni al bir bak benimsendiinde ok sayda

erkek bakm elemannn da Krm Sava srasnda ibanda bulunduu grlmektedir.

Ordu cerrah ya da tmarc er olarak adlandrlan, kimi zaman ate hattnda ilk

mdahaleyi yapp kimi zaman cephe gerisinde hekime yardmc olan bu kiiler, askerlik

tarihinin uzak gemiinden beri var olagelmi bir snftr30. Tm ordularda bu snfa

mensup elemanlar grev banda bulunmu; Osmanl ordusunda hasta ve yaral

askerlere bakm hizmeti sadece bu elemanlar tarafndan verilmitir.

5

2. GENEL BLGLER

2.1. Askeri ve Siyasi Tarih Asndan Krm Sava

Genel Bilgiler blmnn bu ilk alt blmnde, srayla, Krm Savanda

yaanan gelimelerin ana hatlar, savan katlan lkeler asndan tad anlam ve

sonular hakknda bilgilere yer verilmitir.

2.1.1. Ana Hatlaryla Krm Sava

Krm Savann asker boyutu karmak bir yap arz etmektedir. Byle

olmasnn nedeni, Rusya ve Osmanl Devleti sava srecinin btnnde her cephede

kar karya olmakla birlikte, Osmanlnn mttefiki olarak srece katlan batl

glerin devreye giriinin farkl zaman dilimlerinde ve farkl cephelerde

gereklemesidir.

2.1.1.1. Savan Nedenleri ve Sava Balatan Gelimeler

XIX. yzyln ikinci yarsna rastlayan bu sava, kazananlar arasnda yer

almasna ramen Osmanl devletinin kn hzlandrmtr. Savan grnrdeki

k nedeni Kutsal Topraklar sorunu; ak bir syleyile Osmanl topraklarnda

yaayanlar dhil dnyadaki tm Ortodokslar zerinde egemenlik tesis etmek isteyen

Rusyann, Kuds ve havalisinde Katolik nfuzunun glenmesinden rahatszlk

duyarak dinsel-politik dengeleri kendi lehine deitirmeye almasdr.

Osmanl Devletinin son asrlarnda varln srdrmesini salayann, bir

lde, ibirlii yaparak onu ykacak kudretteki d glerin, paylam konusunda

uzlaamamalar olduunu sylemek olanakldr. Bu paylam anlamazlnn nemli

bir unsuru olan Hristiyan Osmanl tebaas zerinde kontrol altna alma abas, ilk

olarak 1815te Viyana Kongresinde kullanlan ve daha sonrasnda siyasetiler

tarafndan benimsenen adla ark Meselesi dir2,4,5,6,8.

6

Krm Sava da bir ynden ark Meselesinin tezahrlerinden biri olarak

yorumlanabilir. Avrupal emperyalist gler ve Rusya tarafndan 1853 ylna kadar

gndemde tutulan ark Meselesi, XIX. yzyln sonlarnda Amerikan Protestan

misyonerliinin devreye girmesiyle yeni bir boyut kazanm ve uzantlar gnmze

kadar devam etmitir.

Kukusuz Rusyann ar I. Petrodan itibaren birincil amac halini alm olan

Akdenize doru yaylma isteini engelleyen tek lke konumunda olan Osmanl

mparatorluunu ortadan kaldrma gayreti de, tm Osmanl-Rus savalarnda olduu

gibi, Krm Savanda da gz ard edilemeyecek bir unsurdur.

Sava ncesi yllarda, Osmanl Devletinin dzenleme ve yeniletirme

hareketleriyle yeniden glenmeye balamasndan holanmayan Rusya, 1853 ylnn

balarnda kara ve deniz kuvvetlerini glendirmeye ve Osmanl Devletine zaman

tanmayacak ekilde hzl davranarak savaa girmeye karar vermitir1. Dnya

kamuoyunda bu sava kabul edilebilir bir halde gstermek iin de tam da o dnemlere

rastlayan ve Kudste ortaya kan, tezin 2.1.2.2. Rusya Asndan Krm Sava balkl

alt blmnde ayrntl olarak zerinde durulacak olan, Kutsal Topraklar meselesinin

kendisini yakndan ilgilendirdii bahanesini ortaya atmtr5.

Kutsal Topraklar sorununu ortaya atmasn takiben, olaanst yetkiler

vererek 28 ubat 1853 tarihinde stanbula gnderdii eli Prens Menikofuni,31 kat bir

tutum sergileyerek verdii notalar Osmanl Devletini ileden kararak savaa

zorlanmasna neden olmutur1,2,4.

Menikofun 16 Mart 1853te verdii ilk szl notay, 22 Martta Kutsal

Topraklar sorununun Rus siyasetine gre zlmesini n gren bir szleme tasla

izlemitir. 19 Nisanda ikinci szl nota ve ardndan 5 Maysta kesin uyar niteliinde

ve be gn sreli olan nc ve son szl nota verilmitir. Son notada Osmanl Devleti

ile Rusya arasnda bir ittifak antlamas imzalanmas ve Osmanl tebaas tm

Ortodokslarn himayesinin Rus arna braklmas istenmitir1,2,32.

Menikofun tarihi hatas ise stanbuldaki Rumlarn tavsiyesi zerine ngiltere

i Prens Aleksandr Sergeyevi Menikof (17871869) Baz kaynaklarda Menikov olarak gemektedir. 1853te Rusya Baltk Denizi Kylar Kumandan, Bahriye Nazr ve Finlandiya Eyaleti Umum Valisi unvanlarna sahip olarak stanbula Rus Elisi olarak gnderilmitir.

7

ve Fransa yanls olan Mustafa Reit Paanni, Sultan Abdlmecidii tarafndan Hariciye

Nazrlna getirilmesine katk salamak olmutur. ngiliz ve Fransz elilerinin destei

ile Mustafa Reit Paann Rusya ile ililer konusunu deerlendirmek zere kurduu

devlet ve bilim adamlarndan oluan 46 kiilik heyet, 17 Mays 1853 tarihli

toplantsnda ald kararlarla Rus isteklerinin reddedilmesini ve 21 Mays 1853 tarihi

itibariyle Rusya ile siyasi ilikilerin kesilmesini salamtr4,5.

Menikof ve emrindekiler, stanbulda bulunduklar srece grnr gelecekte

savaa girecekleri Osmanl Devletinin siyasi yapsn ve askeri durumunu renmek

zere istihbarat almalar da yapmtr. Tm, yelkenle hareket eden yedi adet

ambarl kalyon ve yedi adet kapak snf kalyon, on firkateyn (iki ambarl), dokuz

korvet (bir ambarl), yedi brik (en ok 10 top tayan hafif tekne) ve on drt vapurdan

oluan Osmanl donanmasnn seferberlik hazrlklar, herhalde bu istihbarat

almalarnn balca ilgi odaklarndan biri olmutur 1.

2.1.1.2. Savan Balamas ve Farkl Cephelerdeki Gelimeler

Osmanl Devletinin olumsuz cevab ile stanbuldan ayrlan Prens Menikof

lkesine dner dnmez, seferberlik almalar daha nce tamamlanm olduundan,

ar I. Nikola idaresindeki Rusya 3 Temmuz 1853te Eflak ve Budan igal ederek

resmen ilan etmeye gerek duymadan sava balatmtr1,2. galin hemen ardndan

toplanan Viyana Konferans erevesinde yrtlen sava durdurma abalar baarl

olmamtr.

Bu gelimeler erevesinde Mustafa Reit Paann durumu deerlendirmek

zere oluturduu 163 kiilik heyet toplanarak, Ruslarn Eflak ve Budan

boaltmamalar durumunda sava ilannn padiaha nerilmesine karar vermitir1,3,31.

Heyet Rus ordusuna, Osmanl topraklarn boaltmas iin 15 gnlk bir sre

tannmasn, Osmanl topraklarndaki Ruslarn 24 Kasm 1853 tarihine kadar lkeyi terk

etmelerini ngrmtr. Heyetin verdii kararlardan biri Trk Ortodokslarn bu sava

konusunda hibir sularnn olmamas nedeniyle farkl muamelelerin yaplmamasdr.

i Mustafa Reit Paa ( 18001858 ) Osmanl Devletinde 6 kez sadrazamlk yapm devlet adamdr. ii Abdlmecid(18231861) Babas II. Mahmud, annesi Bezmialem Valide Sultandr. Bat kltryle yetitirilmitir. Babas gibi yenilik yanls olan Abdlmecid zamannda Tanzimat ve Islahat Fermanlarn yaynlamtr.

8

Bu duyarllk sonucu Ermeni ve Rum patrikleri Osmanl hkmetine ballklarn

bildirmilerdir3.

Rumeli Ordusu Bakomutan mer Paanni,33 Rus Ordusu Bakomutanna

verdii kesin uyarnn cevapsz kalmas sonucu, askeri kaynaklara gre 21 Ekim

1853te sava fiilen balamtr1,3,31. etin geecei tahmin edilen atmalarda, Eflak

ve Budan cephesine destek verme amacyla balarnda Hasan Paann olduu Msr

birlikleri deniz yoluyla Varnaya tanmtr. Bu kuvvetleri denizden desteklemek zere

de Mavir Paannii komuta ettii nl Nusratiye Firkateyni, Rus birlikleri ate

amad srece scak savatan kanlmas emri verilerek, Karadenize gnderilmitir1.

Osmanl ve Rus filolar arasnda ilk ve son byk arpmay Sinop Deniz

Muharebesi oluturmutur. Ekim 1853te tutulduklar frtnadan kurtulabilmek iin

Sinop limanna snmak zorunda kalan Osmanl gemileri, 30 Kasm 1853'te Sinop

limanna giren Amiral Nahimof kumandasndaki bir Rus filosu tarafndan

sktrlmtr. stanbulun koullar ne olursa olsun ate almamas emrine ramen,

Osmanl filosunun ikinci kumandan Riyaleiii Hasan Paa, kendi gemisi olan Nizamiye

Firkateyninin iki dman gemisi arasnda kaldn grerek, ate emri vermitir32. Sinop

Deniz Muharebesi bir buuk saat srm ve ilerinde Riyale Hasan Paann da

bulunduu, 2000 2700 kii ehit dmtr. Patronaiv Osman Paa ve subay ile 150

kadar askerin de tutsakl ile sonulanan muharebede, limanda bulunan iki Osmanl bir

de ngiliz ticaret gemisi batmtr2,6,31,34,35.

Bu olaydan sonra aslnda sava kart olan ngiltere kamuoyu tarafndan basnn

abartl haberleri sonucunda, Rusya aleyhinde Sinopun intikam alnmas temal

gsteriler yaplmtr34. Mavir Paaya gre; Sinop Muharebesinde Osmanl

filosunun byk kayplar vermesi tamamen bir strateji hatasdr ve bu yenilgide birinci

derecede rol oynayan kii ise ngiliz byk elisi Stratford olarak tarih sayfalarnda

i Serdar- Ekrem mer Ltfi Paann ( 1806-1871) Osmanl tebaas olmadan nceki ad Michel Lattasdr. Hrvatistan doumlu olup 1828de Osmanl Devletinin hizmetine girerek yzba rtbesiyle orduya katlmtr.1843te Eflak ve Budan'da grevlendirilmi, Krm Sava srasnda kendisine Serdar- Ekrem nvan verilmitir. Piyanist olan Ei da da be askeri mar bestelemitir. Bu nedenle Krm Savann kltr tarihi ile ilgili boyutu balamnda nem tamaktadr. ii Mavir Paann (18041877), asl ad Adolph Sladedir. ngiltere hkmeti tarafndan geici olarak Osmanl donanmasnda grevlendirilmitir. Krm Sava balayncaya kadar donanmada slahat almalar yapm ve Krm Sava srasnda Osmanl karlarna ynelik almalar ile tannmtr. 20 yl kadar Osmanl donanmasnda almtr. iii Osmanl donanmasnda kullanlan rtbelerden olan Riyale gnmzde Tuamirallie denk gelmektedir. ivOsmanl donanmasnda kullanlan rtbelerden olan Patrona gnmzde Tmamirallie denk gelmektedir.

9

yerini almtr35. Kongarn aktard bir rivayete gre Mustafa Reit Paa

ngilterenin ve Fransann savaa katlmasn salamak zere zellikle eski gemilerden

oluan bir donanmay Sinopa yollamtr6.

Sinop Muharebesinde ok kayp veren Osmanl Devletinin destee ihtiyacn

fark eden ngiltere ve Fransa 12 Mart 1854te Osmanl Devleti ile ittifak antlamas

imzalamtr. Bunu Fransann ve ngilterenin Osmanl Devletinden zel karlar

salamak niyetinde olmadklarn beyan ettikleri Londra Antlamasnn imzalanmas

izlemitir. Askeri ittifaka gre; ngiltere ve Fransa deniz kuvvetlerinin yannda kara

kuvvetleriyle de yardm edecek, bu devlet aralarnda anlamadan Rusya ile bir bar

antlamas yapmayacak ve antlama olduktan sonra, 40 gn ierisinde mttefik birlikler

Osmanl topraklarndan ekileceklerdir36. Fransa 27 Martta ngiltere ise 28 Martta

Rusyaya sava ilan etmi, sava giderleri iin Fransa 25 milyon franklk, ngiltere 13

milyon sterlinlik sava bteleri ayrmlardr1,37,38.

Rusya, Avusturyadan ekindii halde, ngiliz ve Fransz birliklerinden nce,

Tunay geip stanbul nlerine gelmek istemitir. Bu amala balatt harekt,

Osmanl Ordusu tarafndan Silistrede durdurulmutur. 15 Mays 1854te balayan ve

krk gn sren Silistre Mdafaasnn baars, vatan airi Namk Kemale esin kayna

olmutur. Trk tiyatro tarihinde zel bir yeri olan Vatan yahut Silistre, 1873 ylnda

kaleme alnm, vatanseverlik ve kahramanlk duygularn baaryla ilemi ve

kitlelere aktarmtri,1,3,6,39.

Balangta savan dnda kalmay tercih eden Avusturya, Haziran 1854te

Osmanl Devleti ile bir antlama imzalam, Avusturya kuvvetleri Osmanl ordusu ile

birlikte 20 Eyllde Eflak ve Budandaki Rus birliklerinin pskrtlmesi harektnda

tampon vazifesi yapmtr.

Krm Savann Krm yarmadasnda gerekleen ksm, ngilizlerin teklifi

zerine, Rus donanmasnn merkez ss Sivastopolii,1,40 zaptetmek zere Krm

yarmadasna asker intikal ettirmeye ynelik olarak, Osmanl, ngiliz ve Fransz i Dneminin simgesi olan bu oyun; Krm Savana gnll olarak cepheye gnderilen sevgilisi ile ayn kaderi paylamak zere erkek klna girerek, asker olarak cepheye giderek Silistre Mdafaasna katlan bir gen kz ile sevgilisinin ak etrafnda gelimektedir. Namk Kemal, oyunu iin Silistrenin konusu benim hayalimden km deildir. Benim yaptm ey, Rumelide II. Mahmud zamanndaki umnu kuatmasnda geen ve anlatlan bir olay, biraz daha geniletmek iin grdm zorunluluk zerine, Krm Sava srasnda olanlar Silistre Savana aktarmaktan baka bir ey deildir demitir. ii Sivastopol; gnmzdeki ad Akyar olan bu ehir Karadeniz kysnda olup Ukraynann ticari ve askeri liman olan 342bin (2001)nfus ile ikinci byk kentidir. 2004 ylnda Krm Savann 150.yl ansna dzenlemelerin yapld ehirde bir de Trk ehitlii bulunmaktadr

10

kuvvetlerinin 1215 Eyll 1854te Gzleve/Gzelovai,1,41 mevkiine kmasyla

balamtr1,3. Cepheye gnderilen g, balangta 5.000 Osmanl, 24.000 ngiliz ve

41.000 Fransz askerinden mteekkil toplam 70.000 kiidir1,2. Dorudan Sivastopole

ynelik saldrlar ise, 17 Ekim 1854te ehrin denizden bombalanmasyla balamtr1.

Krmdaki birlikleri Ahmed Paaii komuta etmitir.

Krm yarmadasnn nemli liman kentlerinden biri olan ve sava dneminde

ngilizlerin cephedeki en byk hastanesine ev sahiplii yapan Balaklava/Balkovaiii 25

Ekim 1854te alnmtr1.

Sivastopol neredeyse bir yl gibi bir sre getikten sonra 23 Aralk 1855te

dmtr. Kuatmann uzamasna yol aan, Rus kuvvetlerinin gl direnilerinin yan

sra, mttefik kuvvetlerin birden fazla harekt yrtmekte bulunmas, salgn

hastalklarla ba etmek zorunda olmas ve zor hava koullarna maruz kalmas olmutur.

Krm cephesindeki youn askeri gelimeleri zetlemeye gemeden nce, bu

cepheden savan kltr tarihine dlm iki notu zikretmek yerinde olacaktr. Bu

dnemde Rus ordusunda temen olarak grev yapan Tolstoy, cephe izlenimlerini

Sivastopol Austos 1855 ve Gnlkler adl eserlerinde ilemi; savan ne kadar

iddetli olduunu, sefaletin ve yorgunluun insanlarn dayanma gcn nasl azalttn,

etin doa koullaryla nasl mcadele edildiini ve lm korkusunun nasl amansz bir

deneyim olduunu ok gzel betimlemitir42,43. Osmanl tarafnda ise, sanatsal alm

musiki zerinden gereklemi, Rfat Beyiv tarafndan bestelenen Sivastopol Mar ile

ngiliz ordusu iin sko bir besteci tarafndan bestelenmi ve mzie Trke szler

yazlan ktibim trks gnmze kadar sylenegelmitir44,45,46.

i Gzleve; Osmanlnn hkimiyetinde iken Gzelova olarak anlan, Krm Tatarlarnn Kezlev olarak adlandrd, gnmzdeki ad Yevpatoria olan bu kent, Akyara (Sivastopol) 95km uzaklktadr. Krm Savanda ehit den Osmanl askerlerinin bir ksmnn mezarlar burada bulunmaktadr ii Kayserili Ahmed Paa (17961878) Tersane-i Amire eri olarak balad denizcilik hayatnda dramatik bir ykseli yaayarak 1845de patrona olmutur. 1853te Karada ayaklanmasnda Adriyatik filosuna komuta etmi, 18531856 Osmanl-Rus ve Krm Savanda donanma komutanl yapmtr. Sava sonras mirlie ykselmi, 1856da Cezayir Sefit valisi, 1859da srayla zmir ve Sayda valisi, 1862de ikinci kez Cezayir Sefit valisi, 1873te Bahriye Nazr, bir yl sonra da ura- Devlet (Dantay) yesi olmutur. 1875te ksa dnemlerle zmir, Bursa ve Adana valiliklerinde bulunduktan sonra 1876da ikinci kez Bahriye Nazr olmutur. 18771878 Osmanl-Rus savanda Tuna valisi ve komutan olarak atanm ve bir sre sonra azledilmitir. iii Balaklava Sivastopolun 6km gneyinde bulunan liman ehridir. iv Rifat Bey (18201888) Tamburi Kei (irin) Arif Aann olu ve anne tarafndan smail Dede Efendinin torunudur. Enderunda terfi ederek Miralaylk (albay) rtbesine kadar ykselmi olan ve Hac Arif Efendi ile ayn dnemde yaayan besteci daha ok ark formunda eserler retmitir.

11

Savaa katlma nedenleri tezin ilgili alt blmnde ayrntl olarak ele alnm

olan Piyemonte Krall 26 Ocak 1855te 15.000 kii ile mttefik kuvvetlere

katlmtr2,3.

Eflak ve Budan cephesinde balayan Krm Sava, ksa sre iinde oradaki

kara birlii arpmalarnn tesine gemi; Karadeniz ve kylar bir dizi muharebeye

sahne olmutur. Batdan douya kayan savata, Kafkas Cephesinde ilk olarak 2324

Ekim 1853te Batum ordusunun evketili Ruslardan almas ile balayan bir dizi

arpmalar gereklemi, buradaki Osmanl birliklerini Batum Ordusu komutan Selim

Paa ynetmitir47. Kafkas Cephesinde de mcadele ok zor koullarda srdrlmtr.

Ruslar Kars zerine yrmler, ancak arkalarndan eyh amili,48 ve taraftarlarnn

geldiini renmilerdir. Kendilerini durdurmak isteyen Rus birlikleriyle Tifliste

karlaan eyh amil ve taraftarlar ekilmek zorunda kalmlardr 2,49. Tekrar Kars

nlerine gelen Rus birlikleri, 14 Haziran 1855te ehre saldrm, ounluu yre

genlerinden oluan Osmanl kuvvetleri karsnda yenilgiye uram ancak geri

ekilmemitir50. Kars kuatmasna kar ok zor koullarda direnen Osmanl kuvvetleri

Sivastopol Muharebesinden sonra Karsa yardm etmek iin gelen Serdar- Ekrem

mer Paann yetimesini bekleyememi, hi erzaklar kalmad iin 25 Kasm

1855te teslim olmak zorunda kalmtr.

2 Mart 1855te asker teftii iin Krma giden ve orada hastalanan ar I.

Nikolann lmesi zerine olu II. Aleksandr ar olmu ve bundan bir sre sonra 15

Martta, bar salamaya ynelik sonu alnamayan grmelerin gerekletirildii II.

Viyana Konferans yaplmtr3. Giderek glenen mttefikler karsnda Rusya Eyll

1855te artk yava yava geri ekilmeye balam, tam da Ruslarn Sivastopolden

ekilmeye baladklar gnlerde stanbul-Edirne-Varna arasnda Osmanl topraklarnda

ilk telgraf hatt balanmtr. Bu sava cephede olanlarn ksa bir srede sivillere

iletilmesi bakmndan da bir ilki oluturmu, baka bir deyile sava muhabirliinin

temelleri de, tpk fotoraflk, modern hemirelik ve askeri hemirelik gibi, bu savata

atlmtr6,50,51,52,53,54.

Aralk 1855 balarnda toplanan Viyana Konferansnn ardndan Avusturyann

verdii ltimatoma, iyice tkenen Rusyann olumlu yant vermesi zerine, mttefikler

i eyh amil (17971871) mam (Devlet Bakan) amil olarak ta bilinmektedir. Kuzey Kafkasya halklarnn Avar kkenli politik ve dini lideridir.

12

25 ubat 1856da Paris Bar Konferansna balam, 30 Mart 1856da imzalanan Paris

Bar Antlamas ile 1853den beri devam eden sava resmen sona ermitir2,51,54.

2.1.2. Savaa Katlan lkeler Asndan Krm Sava

Bu blmde, uzun ve tahrip edici bir sre olan Krm Sava, katlan lkelerin

her biri asndan ayr ayr ele alnarak incelenmitir.

2.1.2.1. Osmanl Devleti Asndan Krm Sava

Osmanl Devleti XIX. yzyln ilk yarsndan itibaren bir yandan lkenin huzur ve

gvenliini salamaya alm dier yandan bilim ve teknoloji konusunda bat ile

arasndaki fark kapatmak iin abalamtr. Kendisi padiah olmadan nce

yaananlardan korkutucu bir ders alan II. Mahmud (17851839), yeniliklere taraftar

olmakla ve onlar desteklemekle birlikte onlar hayata geirme hz konusunda temkinli

davranmtr. Korkular yenilik hareketlerinin geniletilmesi ve istenilen dzeye

ulatrlmasn engellemitir. II. Mahmudun temel amac, ngiltere ile yakn ilikiler

kurarak ve Avrupa Devletler Konseyine girerek, Rusyaya ve Fransaya kar

kendisini gvence altna almak olmutur. Ancak beklentisinin aksine, 1815te

sonulanan Viyana Kongresinde oluturulan bu konsey on be yllk bir alma ile

Yunanistan Osmanl Devletinden koparm ve ngilterenin gdmne brakmtr34.

Mamafih Osmanl Devleti Yunanistann Rusyann egemenliinde olmasndansa

ngilterenin himayesinde olmasn daha rahat kabullenmitir.

ngiltere, XIX. yzylda Rusyann yaylmasn durdurarak Osmanl Devletinin

varln srdrmesini savunan tek lke olmutur. Bu savunu erevesinde Rus ya da

Fransz nfuzu altna girme eilimi gstererek Osmanl ynetiminden kopan ya da

kopmak isteyen her ayrlk grubu kendi himayesine almtr. Bu durum Osmanl

tarafnda, ngiltere dost bir lke ve Avrupa Devletler Konseyinin gl bir yesi

olmas itibariyle daha bir soukkanllkla kabul grmtr34. 1838 Osmanl-ngiliz

Ticaret Antlamas Osmanl Devletinin bat dnyasna yaknlamasn salamtr.

Bat dnyasyla yaknlk tesis etmeye kout olarak gerekleen devleti bat modeline

gre yeniden yaplandrma almalar erevesinde maliye, iileri, d ileri ve ticaret

13

bakanlklar kurulmu, vergi slah ve posta hizmeti almalar yaplm, harbiye ve

tbbiye okullar alm ve eitilmek zere birok kii yurt dna gnderilmitir.

II. Mahmud dneminde Msr Valisi olan Kavalal Mehmed Ali Paai,55 Mora

syan srasnda Osmanl Devletine askeri ierikli yardmlar yapmtr. Bu yardmlarna

karlk Suriyeyi istemesi sonucu ortaya kan ve yllarca sren Msr Sorunu

balamnda, Osmanl Devleti ilk olarak ngiltereden yardm istemi ancak kabul

edilmemitir. Zor durumda kalan II. Mahmud zararna olacan bile bile Rusyadan

yardm istemek zorunda kalmtr. stanbul Boazna gelen Rus birlikleri Osmanlnn

ne kadar gsz olduunu grmlerdir. Osmanl Devletinin gszlnden

yararlanmak isteyen Yunanllar da bu dnemde sorun karmaya balam, yllarca

endie ve huzursuzluk kayna olmulardr56.

II. Mahmudtan sonra tahta kan I. Abdlmecid, bat kltryle yetimesinden ve

kiilik zelliklerinden dolay yenilik hareketlerini gelitirerek srdrmtr. Tanzimat

Fermann hazrlatarak hayata geirmitir. Fermana uygun ceza ve idare kanunlar

uygulanmaya balandysa da, defterdarlk kurulmas dnda vergi dzenlemeleri pek

baarl olamamtr. lke askeri blgelere ayrlm ve askerlikle ilgili dzenlemeler

yaplmtr. Yaplan bu yenilikler erevesinde gayrimslim Osmanl tebaasna bir

takm ayrcalklar tannmtr.

Gelimelerden rahatsz olan Rusya Ortodoks tebaay ynetime kar kkrtmaya

balam, Eflak-Budanda, Suriyede ve Lbnanda ayaklanmalar olmasna ve

mlteciler sorununun ortaya kmasna yol amtr. Mamafih bu sorunlar Osmanl

Devletini fazla uratrmam, ancak kendini toparlayp glenmesine de engel

olmutur. Yukarda anlatld zere, Osmanl Devletinin yenileme ve batllama

abalarndan ve zellikle ngiltere ile yaknlndan ok rahatsz olan Rusyann

gnderdii Prens Menikof kabul edilemez isteklerde bulunmutur32. Osmanl Devleti

de zor gnler geireceini, siyasi ve ekonomik glkler yaayacan bilerek ancak

ngilterenin ve Fransann desteine gvenerek sava ilanna karar vermitir1,2,

5,6,57,58,59.

i Kavalal Mehmed Ali Paa(17691849) Osmanl mparatorluunun 1805 ylnda Msr Valiliine atanm ve Msrn kalknmasna byk katklarda bulunmutur. Osmanl Devletine kar baar ile sonulanan isyan karmtr. Osmanl Ktahya Antlamas (1833) ile Suriye ve Girit valiliklerini Mehmed Ali Paaya, Adana ve Cidde valiliklerini ise olu brahim Paaya vermek zorunda kalmtr.

14

2.1.2.2. Rusya Asndan Krm Sava

XV. yzyl sonunda kurulan Rus arlnn denizlere alabilmesinin iki

yolundan Baltk Denizinin nnde sve ve Karadenizin nnde Osmanl Devletine

bal Krm Hanl engel oluturmuturi,3,4. Bu engelleri ortadan kaldrmak, zellikle

XVII. yzyldan itibaren giderek g kaybeden Osmanl mparatorluunu yok etmek

Rusyann temel politikas olmutur.

ar I. Petroii, vasiyet niteliindeki stanbula hkmeden btn dnyann gerek

hkmdardr szyle bu politikay dile getirmitir32. Bu politika dorultusunda Rusya

ve Osmanl mparatorluu arasndaki gerilim srekli bir hal alm, XVII. ve XX.

yzyllar arasnda ounluu Rusya tarafndan balatlm olan toplam onbir sava

yaanmtriii, 31.

17681774 Osmanl-Rus Sava sonunda imzalanan Kk Kaynarca

Antlamas, arie II. Katerinanniv Osmanl topraklarn ele geirmek amacnn

gereklemesinde nemli bir adm tekil etmitir58. Sz konusu antlama ile Rusya,

Ortodoks mezhebinden Hristiyanlar himaye hakkn elde ederek, Osmanl Devletinin

iilerine mdahale frsatn yakalamtr32. Rusya, bundan sonra Dou Avrupada

Osmanl himayesindeki topluluklar ayaklanmaya tevik etmitir.

1784de Krm resmi olarak Rus topraklarna ilhak edildikten sonra Rusya Grek

Projesini hayata geirmi ve Osmanl topraklarn blme abasna girmitir2,5. Bu proje

eski Bizans yeniden canlandrmak amacyla Osmanl mparatorluu ynetimindeki

i Krm Hanl XV. yzylda Hac Giray tarafndan kurulmutur. 1484te Osmanl ile birlikte Akkerman Seferine katlan Krm Hanl ile XVIII. yzyln sonuna kadar asker, siyas, iktisad, kltrel ibirlii yaplmtr. 1771de Krm Yarmadas Ruslar tarafndan igal edilmitir. 21 Temmuz 1774de Kk Kaynarca Antlamas ile Krm, Osmanl himayesinden kartlm, siyas ve mlk idare bakmndan bamsz hle getirilmitir. Rusya, 1777de Krmda balayan hanlk mcadelesinde Osmanl taraftar olan Bahadr Giraya kar Rus taraftar olan ahin Giray desteklemi ve han olmasn salamtr. Bu gelime sonucunda Krmdan Trkiyeye gler balamtr. Bu durumu deerlendiren Ruslar, Trklerin boalttklar yerlere, Rus gmenlerini yerletirmilerdir. 1779da yaplan Aynalkavak Antlamas ile, Krm hanlarnn serbeste seilmesi, Rus askerlerinin Krmdan ekilmesi, Osmanl Devletinin ahin Giray tanmas kabul edilmi, ancak Ruslar asker ekmeyerek antlamaya uymam, Krm ilhak edebilmek iin Krm halkn kkrtma yoluna gitmitir. ahin Giray, Ruslardan da yardm alarak Krm Osmanllardan ayrm, Rus tipi bir ordu ve idar tekilat kurmutur. Bir dizi siyasi ve askeri sorundan sonra 1785te Rusya Krm ilhak ettiini aklamtr. Balangta duruma mdahil olamayan Osmanl Devleti Krmn kurtarlmas iin Rusya ile girdii savata kaybedince 1792 Ya Antlamas ile Krmn Rusyaya ilhakn kabul etmekle birlikte askeri ve siyasi desteine devam etmitir. ii ar I. Petro 17211725 yllar arasnda arlk yapm olup Byk Petro olarak da bilinmektedir. iii lk Osmanl-Rus Sava 1676da balamtr. Son sava ise 19141917 yllar arasnda yaanmtr. iv arie II. Katerina 1762de kocas ar III. Petroyu ldrterek yerine gemi ve 1796 ylna kadar arielik yapm olup Byk Katerina olarak da bilinmektedir.

15

Rumlar ve Srplar ayaklanmaya kkrtma eklindedir. Avusturya tarafndan da

desteklenen bu politika, Rusyann Akdenize alma isteinin doal bir sonucudur.

Rus yneticileri teki Avrupa devletleri ile yarabilecek duruma gelmek iin scak

denizlere almann kanlmaz olduunu dnmlerdir5,60.

Plan dorultusunda Avusturya Bosnay, Rusya Budan igal etmitir. Ancak

Fransz htilal nedeniyle Grek Projesi gerekletirilememi ve Avusturya Osmanllarla

1791 ylnda Zitovi Antlamasn, Rusya ise 1792de Ya Antlamasn imzalama

durumunda kalmtr. Rusya Grek Projesinden asla vazgememitir. XIX. yzyln

balarndan itibaren nce Karadenizin kuzeyini ele geiren Rusya, sonra da Kafkaslara,

Boazlara ve Balkanlara inme politikas gtmeye balamtr. Rusya Akdenize

alma politikasn gerekletirmek amacyla Balkan milletlerini himayesi altna

almaya alrken, bekledii frsat 1853te Kutsal Topraklar meselesi ile ortaya

kmtr32.

Tarihe Kuds Sorunu olarak da kaydedilen Kutsal Topraklar Meselesini

ksaca amakta yarar olacaktr: Kuds sorunu Katolik ve Protestan kiliselerinin

blgedeki Ortodokslara ynelik misyonerlik almalar sonucunda ortaya kmtr.

Fransay zayflatmak amacyla douda gl bir Protestanlk propagandas balatan

ngiltere tarafndan Kudste bir Protestan kilisesi kurulmutur. ngiliz, Alman, Fransz

ve Amerikan misyonerlerin hzla Suriye ve Lbnanda Protestanl yaymaya

balamalaryla, yre halkndan olan Drzleri Protestanl kabul ederek ngilterenin

himayesi altna girmilerdir61.

Daha sonra Krm Savanda nemli rol oynayacak olan mer Paann Lbnan

Emirliine getirilmesini istemeyen Franszlar, kart grte olan ahap ailesinin

haklarn koruma grevini stlenmilerdir. Osmanl Hkmeti are olarak mer Paay

azlederek Sayda valisine bal kouluyla, biri Drz dieri Marunii olmak zere iki

kaymakam tarafndan ynetilmesine karar vermitir61.

Bu ynetimde beklenenin aksine durumun yatmasn salayamamtr. nk

Protestan Drz kaymakamn idare ettii yerde bulunan ok saydaki Katolik Marun

baskya maruz kalmlardr. ngiliz ve Fransz devlet elilerinin istei zerine Osmanl

i Drzler, Lbnan, Suriye, srail ve rdnde yaamakta olan slam kkenli bir dini inan ve topluluu olmakla birlikte Yunan felsefesi ve dier dinlerden de etkilenmilerdir. Snni mezhepleri din d ilan etmilerdir. ii Marunler, Lbnan ve Suriyede bulunan Katolik kilisesinin dou ayin usulne bal Sryani topluluudur.

16

Devleti Lbnana olaan st yetkiler vererek 1844te Hariciye Nazr ekip Efendiyi

gndermitir. Arabistan ordular kumandan Namk Paa ile gren ekip Efendi

halkn elindeki silahlar toplayarak, 1844 isyanna karanlar affetmi ve isyann izlerini

yok etmek zere bir takm ekonomik dzenlenmeler yapmtr61.

Bu gelimede Drz ve Marun atmalarn engelleyememitir ve bunun

zerine Fransa, Suriye sahillerini abluka altna alarak karaya asker karacan

aklamtr. Bu arada Avrupaya yaylan aslsz iddialar nedeni ile genel durum

Osmanl aleyhine dnm ve bu durumdan ekinen Osmanl Devleti ekip Efendiyi de

azletmitir. 1846da yeni bir idare ekli kurulmutur ve oluturulan meclislerde

ounluu Hristiyanlar oluturmutur. Lbnan probleminde Fransann ve ngilterenin

mdahaleleri 1852de Rusyann Ortodokslar lehine imtiyaz istemesine zemin

hazrlamtr ve bu olaylar tarihte Kuds Sorunu olarak yerini almtr5.

Rusya Osmanl himayesinde olan 12 milyon kadar Ortodoksu kendi himayesine

almak iin bu iyi frsat deerlendirmi ve Osmanlya sava ilan etmeye gerek

duymadan Eflak ve Budan igal ederek 18531856 Osmanl-Rus ve Krm Savan

balatmtr1,2,6,32.

2.1.2.3. ngiltere Asndan Krm Sava

ngiltere, ekonomisinde nemli bir yer tutan Hindistan, 17561763 yllar

arasnda Fransa ile yapt Yedi Yl Savalar sonucunda ele geirerek

smrgeletirmitir. Hindistana Msr, Akdeniz ve Cebelitark boazndan geen

mparatorluk Yolu ile ulamtr. ngiltere 1791 ylna kadar bu yol zerinde bir

sorunla karlamamtr.

Hindistana inen dier bir yolu ise yine Osmanl topraklarnda olan ve Dicle ile

Frat nehirleri arasndan Basra Krfezine uzanan yol oluturmutur. ngiltere bu yol

zerinde bulunan Suriyeyi ve Lbnan da, Hindistana giden ticaret yollarnn zerinde

olmalar ve Dou Akdeniz ticaretinin kilit noktalarn oluturmalar nedeniyle

nemsemitir. Bu nedenle kendine tehdit oluturabilecek gl Rusyann blgede

nfuz kazanmasn engellemeye ynelik olarak hareket etmitir. Rusyann Akdenize

inerek kendisi iin ekonomik ve siyasi bir tehdit oluturmasn engelleyici g olarak

17

Osmanly kullanabileceini dnen ngiltere, Osmanl Devletinin toprak

btnln koruma politikasn benimsemitir5,34.

Rus ar I. Nikola 9 Ocak 1853te Hasta Adam olarak nitelendirdii Osmanl

Devletinin paylalmas konusundaki dncelerini aktarmak ve taraftar olmalarn

salamak zere, Petersburgdaki ngiltere Bykelisi Sir Seymourla grmelere

balamtr. ar I. Nikola, Girit ve Msrn ngilterenin himayesine verilmesi, Eflak ile

Budann Rus himayesine geirilmesi, Srbistan ve Bulgaristanda bamsz bir

hkmet kurulmas ve stanbulun Ruslara verilmesi konusundaki fikirlerini ngiliz

eliye aktarmtr. Ayrca bu paylam srasnda Fransann dikkate alnmayacan da

bildirmitir32.

Rusyann yapt bu nerilere ngilterenin yant olumsuz olmutur. ngiltere

elisi, hkmetinin Osmanl mparatorluunu yok etmek istemediini, aksine bu

devleti devam ettirmek fikrinde olduunu bildirmitir. Gereke olarak da, Msr

ngiltere ile Hindistan arasnda balant yolu olmas nedeniyle istediini, Avrupann

bar ve huzurunun salanmasnda Osmanl mparatorluun ayakta tutulmasnn

gerektiini bildirmitir1,2,34. Bu aamadan sonra Krm Savanda Osmanl Devletinin

yannda yer alarak yukarda belirtildii gibi Rusyann Akdenize inmesini engelleyerek

Hindistana ulama yolunu gvence altnda tutmutur.

2.1.2.4. Fransa Asndan Krm Sava

ngiltere ve Rusya kadar Fransa da Osmanl mparatorluu ile yakndan

ilgilenmitir. 17 Ekim 1797 tarihinde Avusturya ve Fransa arasnda imzalanan Campo

Formio Bar Antlamas, Osmanl-Fransz ilikilerinde bir dnm noktas olmutur.

Bu Antlama ile Fransa, Yedi Ada ve Dalmayay ele geirmi ve tarihte ilk defa

olarak Osmanl mparatorluu ile karadan komu olmuturi,62. Bylece Osmanl

topraklaryla daha yakndan ilgilenmeye balam gelecekteki olas bir blmeye aktif

olarak katlma eilimine girmitir.

ngiltereyi smrge yollar zerinde vurmak iin Fransa Temmuz 1798de

Msra asker kartmtr. Bu giriim karsnda karlar birbirine zt olan Osmanl-

i Yedi Ada ve Dalmaya; Osmanl Devletinin gerileme dneminde Bosna-Hersek ile Adriyatik Denizi arasnda kalan blge Dalmaya olup, bu kyya yakn olan adalar Yedi Ada olarak adlandrlmtr. Gnmzde Hrvatistann kara sularndadr.

18

Rusya-ngiltere aralarnda Fransay engellemek zere ibirlii yapma karar

almlardr. Osmanl mparatorluu her iki devletle de birer ittifak antlamas

imzalamtr. Antlama erevesinde Msra ulamak iin Osmanl karasularn

kullanan Rusya Osmanlnn askeri gc hakknda gzlem yapabilme olana

bulmutur. Bu durum Osmanl Devleti iin nemli bir dezavantaj oluturmakla birlikte

Fransann amacna ulamas da engellenmitir54.

Fransa, Atlantik tesindeki smrgelerini XIX. yzylda ngiltereye

kaptrdktan sonra Akdenizde Kuzey Afrikay ve Orta Douyu iine alan bir smrge

imparatorluu kurma hevesine kaplmtr. Bu erevede daha stn bir gle

atmamak adna, Osmanl Devletinin aleyhinde gelien durumlarda Osmanlnn

yannda olmay tercih etmitir. Fransann hasta adama olan bu ilgisinin ana nedeni

miras pastasndan payn kaptrmama kaygsdr ve Krm Savandaki ittifaka dhil

olma nedeni de budur2,5.

Fransa, Krm Savan sona erdiren 1856 Paris Antlamasndan sonra, III.

Napolyon dneminde, hrriyet fikirlerini tevik ederek, kurulacak milli devletlerin

kendi himayesinde kurulmas ve kendi siyaseti etrafnda toplanmas ynnde bir

politika izlemi, ancak baarl olamamtr. Balkanlarda birok milleti bnyesinde

bulunduran Osmanl Devleti, her seferinde bu politikay engelleyici bir unsur olarak

Fransann karsna kmtr2,5,32.

Fransann Krm Sava sonras eline geen tek ey, Kudsteki Aziz Anna

Kilisesini devralmak olmutur. Sivastopoln alnndan sonra Fransz Bykelisi

Thourvenel, Abdlmecidden kiliseyi kendilerine devretmesini istemi ve padiahta iyi

niyet gstergesi olarak bunu kabul etmitir. Savatan yaklak bir yl kadar sonra

Osmanl Devletinin ngiltere dndaki mttefikleri ile aras bozulmu, hatta bir dnem

Eflak ve Budann zerklii sorunlar nedeniyle Fransa stanbul elisini ekmeyi

dnm, ancak meydan ngiltereye brakmamak adna bu durum yalnzca dncede

kalmtr 63.

2.1.2.5. Piyemonte Krall Asndan Krm Sava

Piyemonte Krall, Napolyon dneminde girdii Fransz egemenliinden 1815

Viyana Kongresi ile kurtulan Sardunya Adasnda kurulmutur. Kongreden talya

19

Birliinin kurulmasna kadar geen srede talya Avusturya'nn himayesi altnda

kalm ve siyasi birliini salayamamtr. talya yarmadasnda birlik kurulmadan nce

en nemlileri Piyemonte Krall, ki Sicilya Krall ve Papalk Devletleri olan 11

farkl ynetim birimi yer almtr. 1849 yl banda, kuzeydeki baz talyan devletleri,

Papa'nn destei ile Avusturya nfuzuna son vererek talyann kurulmas abas iine

girmilerdir. Liderlik roln Piyemonte Krall stlenmitir64.

XIX. yzylda, Fransa ile Avusturya arasndaki Kta Avrupasnn baat gc

olma konusundaki rekabet, Rusyann ve ngilterenin n plana geii ile nemini

kaybetmekle birlikte devam etmitir. Bu rekabeti kendi gcn arttrmak ve talya

Birliini kurmak iin kullanmak isteyen Piyemonte Krall, kendisine Avusturyaya

kar destek olabilecek Fransaya yakn olmak adna Krm Savana katlma karar

almtr5. Piyemonte; Avrupann en nemli devletlerinin savamas nasl olsa barla

sonlanacaktr ve savaa yardm iin katlmas Fransa ve ngilterenin takdirini

kazanarak sava sonrasnda ok iine yarayacaktr ngrs ile 26 Ocak 1855

tarihinde mttefiklere katlmtr3. Piyemontenin bu doru ngrs ve mkemmel

planlamacl sonu vermi; Krm Savandan be yl sonra 1861 ylnda talya Birlii

kurulmutur64.

2.1.3. Krm Savann Sonular ve Getirdikleri

Sava sona erdiinde mttefikler Eflak ve Budann zerk statye sahip

olmasna karar vermitir. Osmanl Devleti, Avrupa camiasna girme ve Avrupa genel

hukukundan, yani Devletler Umumi Hukukundan yararlanma sz almtr. Osmanl

Devleti'nin Avrupa'nn dengesi iin gerekli olduu, bu nedenle Padiah Abdlmecide

lkesinde yenilik hareketleri yapmas nerilmitir. Abdlmecid bu neri dorultusunda

Paris Kongresi'nden nce 18 ubat 1856'da Islahat Ferman'n ilan etmi ve bunu

Avrupa devletlerine iletmitir5. Ortaylya gre Osmanl Devleti Islahat Ferman ile

aslnda Avrupann Krm Sava srasndaki yardmnn bedelini demitir8.

Islahat Ferman, Tanzimat Fermannn esas hkmlerini onaylamak ve tekrar

etmekle beraber, bunlar daha da geniletmitir65,66. Fermanda en ok gze arpan

hkmler unlardr:

20

Gayrimslimler askeri ve sivil btn okullara girebilecek ve kendi okullarn

aarak devlet memuru olabileceklerdir.

Mslmanlarla gayrimslimler arasndaki ve gayrimslimlerin kendi

aralarndaki ceza ve ticaret davalar "muhtelif divanlarda" -ki bunlar laik

mahkeme olacaktr- grlecektir. Bu erevede yeni ceza, ticaret ve bunlara ait

usul kanunlar hazrlanacaktr.

Mslman olmayanlar da askerlik hizmetiyle ykml olacak; fakat "bedel"

vererek askerlik yapmayabileceklerdir.

Mevzuata uymak artyla yabanclar gayrimenkul edinebileceklerdir.

Islahat Fermannda vergi sisteminin yeniden dzenlenmesi, maalarn

muntazam denmesi, rvetle mcadele gibi Tanzimat Ferman'nda bulunan hkmler

yinelenmitir. Devletin bte yapmasn ngren yasann zenle uygulanmas ve

gayrimslim cemaatlerin kurumlarnda laikleme ve demokratikleme ynnde

deiiklikler yaplmas konular zerinde de durulmutur5,66,67.

Bat devletlerinin mdahaleleri sonucu ilan edilen ve Osmanl topraklarndaki

gayrimslimleri Bat medeniyetiyle btnletirmeyi ngren bu ferman, Mslman

tebaann tepkileri nedeniyle byk lde kt stnde kalmtr. Reformlarn

yrrle konulmasnda karlalan gl Karal u veciz ifade ile ortaya koymutur:

"Ortada bir hasta, kendilerini bu hastann varisi telakki eden drt doktor ve hastal

tedavi iin tanzim ettikleri birbirinden farkl pek ok reete vard. Hasta bu reetelerin

hepsini tatbik ederek shhatini kazanacakt, durum buna benzemekteydi"32,66.

Savan Avusturyann mdahalesi ile sona ermesinden sonra Osmanlnn,

ngilterenin, Fransann, Rusyann, Piyemontenin, Avusturyann ve Prusyann

katlmyla Pariste, 30 Mart 1856da 34 maddeden oluan bar antlamas

imzalanmtr. Antlamann en nemli maddesinde Osmanl toprak btnl korunmu

ve Karadenizin tarafsz bir deniz olduu kabul edilmitir. Rusya antlamaya gre

Karadenizde donanma bulunduramayacaktr3. ngiltere bylece mparatorluk Yolunu

korumu ve Ruslarn sadece Akdenize inmesi engellemekle kalmam, Karadenizde de

askeri liman kurmasn nlemitir. Bu durum ngiltere iin tam bir zafer olmutur.

21

Abdlmecidin kendince zaferi ise, bu antlamaya Osmanl mparatorluu

Avrupa Devletler Konseyinin yesidir maddesinin yazlm olmasdri,34. Abdlmecid

bu zafer zerine hemen, zeri Franszca yazl olan Islahat Ferman an madalyasn

yaptrm ve Avrupa devletlerinin yetkililerine datarak kutlamtr. Bu madalya

Silistre Zaferi sonras hazrlanan Senin iin yendik Avrupa, Silistre / 1854 an

madalyas ve sava srerken hazrlanm olan Krm Sava an madalyasii ile bir seri

oluturmaktadr. Abdlmecidin madalya tutkusunun gerisinde, mttefiklerin

Osmanlnn adnn bile gemedii madalyalar yaptrmalar yatmaktadr. Varln

ispatlamak ya da hatrlatmak iin bylesine dolayl bir yol izlemesi Avrupa Devletler

Konseyine girmeyi garantilemek iindir34. Ne var ki bu abalar amacna tam olarak

ulaamamtriii.

Mttefik basn da savata Osmanly yok saym ve yaynlarda gerekler

saptrlmtr. Bu yaynlar referans kabul eden Avrupal tarihiler de Krm Savanda

Osmanl Ordusunu nemsiz bir kuvvet olarak alglam ve yanstmtr2. Hatta kimi

zaman nemsiz de deil olumsuz bir unsur olarak deerlendirilmi, rnein ngiliz

tarihiler, Balaklava Savanda 600 ngiliz askerinin Osmanl glerinin beceriksizlii

yznden ldn yazmtr34. Oysa sz konusu 600 kii ngilizleri korumaya alan

Osmanl askerleridir. Bu saptrmalarn amac ise Osmanlya Avrupa Devletler

Konseyinde yer vermemektir34.

Sava fotoraflnn kurucusu kabul edilen Roger Fenton yalnzca

fotoraflaryla deil yazd mektuplarla da Krmdaki gelimelerin Avrupada takip

edilmesini salamtr. Fenton cepheden yazd mektuplardan birinde, ngilterede

yaymlanan gazetelerin gerei yanstmadn, durumun zellikle ngilizler iin

anlatld kadar vahim olmadn belirtmitir68,69. Bu aklama politikaclarn ve gizli

kar gden glerin, aslnda sava kart olan ngiliz halknn milli duygular istismar

ederek kurduklar ba toplama dzeneini aka ortaya karmtr.

i Oysa bu madde aslnda Abdulmecid iin intihar anlamn tamaktadr, nk konseyde kalabilmek iin daha ok taviz vermesi gerekmi, Fransadan gnderilen Legion dHoneur niannn Byk Han ve hatta Halife unvanna yakmayacak ekilde valyelik unvan ieren Diz Ba niann kabul etmi, ad ve armas Saint George Kilisesi duvarna aslm ve bu Hristiyan tarikatna 717. kii olarak kaydedilmitir ii ngiltere, Fransa, Sardunya bayraklarnn ortasnda Osmanl Bayra ve Avrupa Konsey yesi olma abasn gsteren madalyadr. iii 150. Ylnda Krm Sava konulu sergide eserler ve anlar arasnda Osmanl izleri ok silik kalmtr. Hatta askeri arivde yazl kaynaklar olmasna karn kimse onlarla ilgilenmemitir.

22

Sz basn tarihinden almken Krm Sava balamnda anlmaya deer birka

hususa da burada yer vermek uygun olacaktr. 1854 ylnda mttefik askerlerin gei

yolu olmas nedeniyle yabanc basnn ilgi oda haline gelen stanbula Havasi

tarafndan bir muhabir gnderilmitir. 1855te alan ViyanaKaradeniz telgraf hattnn

stanbula ulamas, stanbul artk Paris zerinden Londraya balanmtr haberiyle

dnyaya duyurulmutur70.

stanbul Londra telgraf balants, Reuter ve Continental ajanslarnn da sava

haberlerini almak konusunda stanbulu nemli bir merkez olarak kabul etmesine ve

muhabir gndermesine yol amtr70. Illustrated London News dergisi de Krm

Savan be ressamla yerinde izlemi, ressamlarn eskizlerinden retilen aa basklar

ve dergi muhabirlerinin yazlar da Avrupaya bilgi akna katk salamtr70,71.

ngilterenin posta servisi savan bandan itibaren profesyonel bir ekilde posta

hizmetlerini srdrm; hatta stanbulda kurduklar postane I. Dnya Sava sonuna

kadar Leventte hizmete devam etmitir51.

Krm Sava haberleri stanbulda yaymlanmakta olan Osmanl gazetelerinde

de yer almtr. stanbulda II. Mahmudun emri ile 1831de yayn hayatna balayan, i

ve d haberler, askeri iler ile bilimler, din adam atamalar ve ticari rn fiyatlar

hakknda Trke yayn yapan Takvim-i Vekayi ile onun Franszca versiyonu olan Le

Moniteur Ottoman dnemin balca Trk yayn organlardr. Takvim-i Vekayi

balangta haftalk dnlmse de ylda ancak 2031 nsha kadar kabilmitir70.

Resmi gazete niteliinde olan Takvim-i Vekayide cephede olanlar, gelen yaral ve

hastalarn says ve daha birok konu srekli olarak duyurulmutur36.

Krm Sava dneminde Takvim-i Vekayinin yannda Ceride-i Havadis adl

10 gnde bir Trke olarak yaymlanan gayri resmi bir gazete de bulunmaktadr. 1854

ylnda baz ngiliz gazetelerinin muhabiri olarak Krma giden ngiliz William

Churchill Krmdan nemli haberleri, yayn sorumluluunu stlendii gazete olan

Ceride-i Havadise de gndermi, haberlerin sklamas zerine Ruzname-i Ceride-i

Havadis ad verilen zel saylar karlmtr70,71. Ayrca bu dnemde stanbulda

Presse dOrient (18491854) ve Courrier dOrient (1854) adlar verilen gnlk

gazeteler Franszca yaymlanmtr71.

i Havas; ilk haber ajansdr. 1834te kurulmutur.

23

Cepheden haber alnmas balamnda, gazetelerin yan sra cepheye

Dersaadetten haber ve erzak gtrp, cepheden haberleri ve yarallar Dersaadete

getiren muhbir-i srr gemileri de nemli bir rol stlenmitir. Gzleve Kumandan

Ahmed Paaya ve cepheden stanbula yazlan mektuplarda bu husus aka

grlmektedir11-21.

Krm Savann salad yeniliklerden biri de sava srasndaki youn trafik ve

XIX. yzyl hayatnn gerektirdii ehir ii ulam ve dier hizmetleri yerine

getirebilmek zere stanbulda ehremanetinin kurulmu olmasdri,8. Sava srasnda

hem halka ynelik hizmetlerin eksikliini gidermek hem de yabanclarn isteklerini

yerine getirmek iin, zellikle yabanc nfusun fazla olduu Beyolu ve Galata

semtlerinde, 1858de Belediye Dairesi kurulmutur. Bu dairede resmi dil olarak

Franszca kabul edilmitir72,73. nk o dnemde zellikle Beyolunda Franszca

konuanlar ounlukta olup en az kullanlan dil Trkedir63.

Krm Sava srasnda, Osmanl Devleti ngiltereden 1854 ylnda 2.57 milyon

Osmanl lirasn bor alarak ilk d borlanmay gerekletirmitir. 1854 ncesindeki d

bor nerilerini reddetme politikas bylelikle deimi, giderek artan borlanma

imparatorluun iflasna neden olmutur6. denemeyecek hale gelen borlar nedeniyle

1881de Dyun-u Umumiye kurulmu ve bu d borlar Trkiye Cumhuriyeti 1954

ylna kadar demek suretiyle ancak bitirebilmitir6.

Mttefiklerin askeri zaferi ok sayda kayp verme pahasna kazanlmtr.

Kayplarn tek nedeni arpmalarda alnan yaralar deildir. Can almada salgn

hastalklar sava yaralanmalar ile yarmtr. Bu nedenle Krm Sava, hastanecilikte

ve hasta bakmnda nemli gelimelere zemin hazrlam, modern hemireliin ve askeri

hemireliin temellerinin atlmasn salamtr.

Trk tbbnda nemli gelimelerden biri, Vakayi-i Tbbye ve Gazette

Mdicale de Constantinople periyodiklerinin 1849 ylnda Mekteb-i Tbbye-i ahane

matbaasnda baslarak yayn hayatna balamasdr. Baka bir nemli gelime ise Krm

Sava srasnda stanbulda yaanm, ngiliz Bahriye Hastanesinde grev yapan

Hollanda hekimi Dr. Pincoffsun (18171872) nclnde 15 ubat 1854te muhtelif

ordularn hekimleri arasnda tanma ve iliki kurma amacyla Dersaadet Cemiyet-i

Tbbiyesi kurulmutur. ki yl sonra, bu ilk cemiyetten bir lde esinlenerek ve bir

i ehremanetinin kurulu tarihini Ortayl 16 Austos 1854, Ergin ie 1271 (1855) olarak belirtmektedir.

24

lde ona reaksiyon gstererek Abdlmecidin himayesi altnda Cemiyet-i Tbbiye-i

ahne kurulmutur70,71. Bu dernek tarafndan 1857de itibaren Trk tbbnn en uzun

mrl dergisi olan Gazette Mdicale dOrient yaymlamtr74,75.

Sava sonras, aralarnda mttefik ordularnda cretli olarak grev yapm ve

stanbulda yaamay tercih ederek lkelerine dnmeyen hekimlerin yerletii Beyolu

semti, bugnk anlamda serbest hekimlik dzenin balatld yer olarak tp tarihi

asndan nemli bir mekn olmutur 7.

2.2. XIX. Yzylda Dnyada ve Trkiyede Tp

XIX. yzyl tm dnyada bilimsel gelimelerin hzla yaand, modern tbbn

ekillendii bir dnem olarak tarihteki yerini almtr. Bu yzyl daha nceki

yzyllardan ayran en byk deiiklik bilim, teknoloji ve endstri ilikisinde kendini

gstermitir. Bir yandan daha kapsaml teorilerle bilimin eitli kollarnda sonulara

ulama ve bir araya getirme olana bulunurken, dier yandan bilimsel alanlarda

uzmanlama eilimi balamtr77,78. Bu eilim tm bilim dallarnn yan sra tp

alannda da kabul grmtr. XIX. yzylda bilimsel gelimelere zemin hazrlayan

endstriyel gelimeler ile tp alanndaki gelimeleri gzden geirmek, Krm Savann

hasta bakm ve hemirelik zerindeki etkilerini anlamakta fevkalade yararl olacaktr.

2.2.1. XIX. Yzyln Bilimsel-Teknolojik-Endstriyel Gelimeleri

XIX. yzyln nceki yzyllardan fark, zellikle ikinci yarsnda bilim ve

endstri alanndaki gelimeler ve bunlar destekler lde bilime kar sayg ve ilginin

artarak yaygnlamasdr. Sanayi Devrimi olarak adlandrlan bu gelimelerin temelini,

teknolojik uygulamay salayabilecek bilgi birikiminin olmas ile artan ticaret olanaklar

oluturmutur. 18201840 yllar arasnda ngilterede balayan endstrilemeden ilk

etkilenen lkeler Belika, Almanya ve Fransa olmutur. 1850ye gelindiinde ngiliz

halknn nemli bir ksm dnyann atlyesi konumuna gelen ngiltere iin alan

iiler haline gelmilerdir. Demir, tekstil, demiryolu, elektrik alanlarndaki

endstrileme, gerekletii lkelerde yksek renimin yaygnlamas sonucunu

25

dourmu; mhendislik, mimarlk, retmenlik, hemirelik meslee dnm ve kadn

alma hayatnda yerini almaya balamtr79.

Sanayi Devrimine olanak hazrlayan ve onu destekleyen maddi koullar,

devrimin gerekletii lkelerin askeri-siyasi baarlarna dayanmaktadr. XIX.

yzyln ilk yarsnda ngilterenin Hindistan zerindeki egemenlii glenmi,

Gneydou Asyada ve Afrikada yeni bir Fransz smrge imparatorluu kurulmutur.

Avrupadaki endstri devriminden ve 1858de Birleik Krallk tarafndan ele

geirilmesinden nce dnyann en gelimi lkeleri arasnda yer alan Hindistann

ekonomik olanaklarn kullanmak ngiltere iin byk bir avantaj olmutur.

Hindistandaki ngiliz denetimi, ilk olarak 1853te iletilmeye balanan

demiryolu ann hzl bir ekilde lkede yaylmasyla salanmtr. Yine bu demiryolu

a boyunca 1857de telgraf kablolar denmitir. Ancak balangta olumlu etkileri

olan bu teknolojik gelimeler, Hindistann gelimesini engelleyen smrge denetim

aralar haline gelmitir. Demiryollarnn arlkl olarak ithalat iin tama kanal olarak

kullanlmas, zamanla geleneksel tarm uygulamalarnn braklmasna, retimin

dmesine ve giderek isizlie, fakirlemeye neden olmutur79. Buna benzer

gelimelerin, Krm Sava sonrasnda ekonomik adan da baml bir lke konumuna

drlen Osmanlda da yaanm olmas, smrgecilikte uzmanlam iki lke olan

ngilterenin ve Fransann savaa katlmlarndaki gerek nedenin ak bir

gstergesidir.

XIX. yzyln nemli bulularndan biri buhar gcnn deniz ve kara

tamaclnda giderek daha yaygn biimde kullanlmas ve daha sonraki aamada da

iten yanmal motorlarn gelitirilmesi ve otomobilin icaddr. Buhar gc ile alan

gemilerin yaygnlamas, ngiliz birliklerinin Krm Savanda hzl hareketini salam

ve Rus ordusu karsnda galibiyetini bir bakma garantilemitir1.

Kuramsal bilimin teknolojiye nclk m ettii yoksa onun salad gelimeleri

mi izledii tartlan bir konudur79. Her halkrda XIX. yzylda endstri devrimine hz

kazandran bilim adamlar ve kuramlar teknolojik gelimelerin btnleyicileri olarak

tarihteki yerlerini almlardr. Thomas Youngn (17731829) n dalga kuram,

Armand Fizeau (18191896) ile Leon Foucaultun (18191868) n hzn lme

almalar, James Prescott Joulein (18181889) enerjinin korunumu ilkesi nemli

gelimelerdir77,80,81.

26

Humphry Davynin (17781829) sodyumu ve potasyumu buluuyla ortaya kan

elektrokimyann gelimesinde Michael Faraday (17911867) nemli rol oynam,

elektron kavramn aklayan almalar yapm, Elektromanyetik ndksiyonu

bulmutur. Elektroliz, elektrolit, anot, katot, anyon, katyon Faraday tarafndan bilime

kazandrlan ve gnmze kadar gelebilmi terimlerdir. Faradayn fizik alannda

yapt almalar James Clerk Maxwell (18311879) 1856da matematiksel olarak

aklam, elektrik miktar, gerilim, akm iddeti gibi konulara aklk ise Georg Ohm

(17891854) tarafndan getirilmitir. Maxwellin aklamalarnn hayata geirilmesi iin

1887ye, Heinrich Rudolf Hertzin (18571894) deneylerine, kadar beklenmek zorunda

kalnmtr. Elektrie ilikin bilimsel bulularn endstriyel alanda kullanm ne yazk

ki 1870den sonra gereklemitir77,79.

Bilim alanlarnda renim ok ilgi grm, Oxford, Cambridge gibi kkl

niversitelerde lisans dzeyinde eitim 1850 sonras verilmeye balanmtr. Bu nedenle

XIX. yzyl fiziksel dnyay aklama ve doa gleri zerinde denetim kurma arac

olarak bilimin kullanld verimli bir a olmasnn yannda ok sayda bilim adamnn

da yetimesine zemin hazrlayacak olan eitim kurumlarnn da ekillendii yzyl

olarak kabul edilmektedir.

2.2.2. XIX. Yzyl Bat Tbbna Genel Bir Bak

XIX. yzyln balarnda Bat tbbnda bilimsellemenin temelleri atlmtr.

Tbbn bilimsel yntemlerle elde edilen bilgilerle ilevini srdrmesi gerektii gerei

benimsenmitir82. Dier temel bilimlerce retilen bilgiler ve bulular, uzunca bir

dneme yaylmakla birlikte, insan salnda kullanlmaya balanmtr.

Bu yzylda klinik yaklam erevesinde Hipokrat Tbbndan farkl olarak,

hastaya zarar vermeme kaygsyla pasif kalarak gzlemde bulunmaktan uzaklalm,

hastann aktif olarak incelenmesi ve ona etkili mdahalelerde bulunulmas yaklam

arlk kazanmtr82. Mamafih nceki yzyllarda yaanan deneyimler ve ortaya atlan

neriler de kimi gelimelere zemin hazrlamtr. rnein Dr. Ren Laennecin (1781

1826) 1819 ylnda Steteskop adn verdii aleti icat etmesi ve kullanmas aslnda

Hipokratn insan vcudundaki duyulabilir seslerin dinlenmesi nerisinden

kaynaklanmtr83.

27

Aklanamayan lm nedenlerinin otopsi ile deerlendirilmeye balanmasyla

patolojik anatomide nemli gelimeler kaydedilmitir. Charles Bellin (17741842)

sinirler zerindeki almalar, his ve hareket sinirlerini bulmas ile sonulanm, ancak

hayvan deneyleri saptamalarn desteklemedii iin sinir sistemini aklama onuru

Franois Magendieye (17831855) kalmtr82. Deneysel farmakolojinin kurucusu

kabul edilen Magendie, omurilik sinirlerinin arka kklerinin duyusal ilevini

kefetmitir83,84. Mikroskobik anatomide ise Jacob Henle (18091885), Marie-Franois

Xavier Bichatn (17711802) temellerini att histolojinin gelimesine katkda

bulunmu, bbrek tblslerini, derinin epitelyal tabakasn, arterlerin mskler

tabakasn ve baka bir dizi yapy tanmlamtr. Enfeksiyon ve bulac hastalklarn

canl organizmalarca olutuunu bildirerek klinik bakteriyolojinin douuna zemin

hazrlamtr. Carl Ernest von Baerin (17921876) 1827de memelilerin remesinde

yumurtann roln ve gelime evrelerini kefetmesi embriyolojinin ortaya kn

salamtr82.

Fizyoloji alannda bu yzylda karmza kan ilk isim, tmrleri mikroskoptaki

grnlerine gre snflayan Johannes Mllerdir (18011858). Onu homeostazis

kavramn tanmlayan, deneysel fizyolojiyi kuran, karacierin fonksiyonlar, vazomotor

mekanizma gibi birok konuda bulular yapan Claude Bernard (18131878)

izlemitir84.

Alman hekim Rudolf Ludwig Karl Virchowun (18211902) insan vcudunun

temel yaps olan hcrenin patolojik deiikliklere kaynak oluturduu fikriyle 1858de

ne srd selller patoloji teorisi yaklak 2.500 yldr kabul gren hmoral

patoloji teorisi nin tamamen yklmasna neden olmutur85,86.

Tbbn eitli alanlarnda alanlarn birbirine olan katksnn en gzel rneini

eter, azot protoksit ve kloroformun anestezi amal kullanm oluturmaktadr. nk

bunlarn anestezi amal ilk kullanmlarna di hekimlerinin byk katks olmutur.

1540da Valerius Cordus (15151544) tarafndan bulunan eterin analjezi

oluturduunun tesadfen bulunmasna kadar uzunca bir sre gemitir. 1844de

Crawford Long (18151878) tarafndan bulunmu ve 1846da yaynlanmtr87.

17741776 yllar arasndaki deneysel almalar sonucu azot protoksidi elde

eden Joseph Priestleydir (17331804)88. 1799da Sir Humphrey Davy (17781829) bu

gazn gldrc ve ar giderici etkilerini kefedip cerrahide kullanlmasn

28

nermitir88,89. Davye 18131815 yllar arasnda asistanlk yapan Faraday ise 1828de

eteri sentezlemeyi baarmtr88. 1844te ise di hekimi Horace Wells (18151848) azot

protoksit inhalasyonu ile arsz di ekimi yapldn aklarken meslekta William

Thomas Green Morton (18191868) ise eter ile arsz di ekimini 1846da hastane

ortamnda gerekletirmitir7,84,88,90.

Kloroformu ise Avrupada 1831de Eugene Souberian ve Justus von Liebig

(18031873), Amerikada 1832de Samuel Guthrie (17821848) birbirlerinden habersiz

olarak sentezlemilerdir88. Etere alternatif olarak 1847de James Young Simpson

(18111870) tarafndan kullanlm ve kloroformun kullanmnn yaygnlamasna

1853te ngiltere Kraliesi Victoriann arsz doum yapmak istemesi zerine

kendisine uygulanmas neden olmutur87. ntravenz anestezide kloral hidrat yine bu

yzylda 1872de Pierre Cyprien Ore (18281891) tarafndan uygulanmtr. Bu tarihsel

gelimelere dayanarak ayn yllara rastlayan Krm Savanda ngiliz yarallarn

tedavisi srasnda anestezi uygulamas kullanlmtr91,92. Ayn dnemde Fransz

cerrahlar da amptasyonlarda kloroform anestezisi uygulamtr22. Sava srasnda

Osmanl mparatorluunda da ilk kez kloroform kullanlarak amptasyonlar ve baka

ameliyatlar da gerekletirilmitir7,93.

Hastaneler ise tp uygulamalarnn merkezi haline getirilmitir94. Hastanelerde

yaanan deneyimler ve genel ileyi kayt altna alnmaya balanm, bu balamda

istatistik almalar da bu dnemde gndeme gelmitir95. Hemirelik alannda ilk

istatistik almasn yapt kabul edilen Florence Nightingale (18201910) ise tp

alannda istatistiksel yntemi ilk kez kullanan Pierre Charles Alexandre Louisdeni

(17871872) esinlenmi olabilir96.

Tp alannda bir yandan yenilikler yaama geerken dier yandan kemiklemi

baz saplantlardan ve bunlara dayal uygulamalardan vazgeilmesi zor olmutur.

rnein Ignaz Philipp Semmelweisin (18181865) yanlln kantlad zehirli

gazlar teorisinden97 vazgeilmi olsayd ve elle tanan partikllerin kan damarlarna

geerek hastalk oluturduu tezi kabul edilseydi 1867ye kadar Joseph Listerin (1827

1912) antisepsi alannda yenilikleri ortaya atmas beklenmeyebilirdi7. Bu sayede Krm

Savanda enfeksiyon ve salgn hastalklarla lmler en aza indirilebilirdi. Krm

i Pierre Charles Alexandre Louis, Fransz doktordur. 1813te Sorbonnedan mezun olmutur. Uzun yllar Rusyada altktan sonra Parise dnm ve l'Hpital Charit de almaya devam etmitir. Tp alannda hastalar ve tedavilere ynelik, zellikle tifo ve tifs zerine istatistiksel almalar yapmtr.

29

Savann antisepsi tarihine dolayl bir katks, Listerin Edinburgda birlikte alt

Mackenzienin cerrah olarak hizmet yapt Krmda koleradan lmesi ve onun yerine

asistan cerrahla getirilen Listerin mesleki ykseliinin nnn almasdr97. Asepsi

alannda ise yine bu yzylda Louis Pasteurn (18221895) mikroorganizmalarn yok

edilmesi iin nerdii s kullanmnn ameliyathane ortamna girmesi iin 1886da

Ernest von Bergmann (18361907) buharla sterilizasyon yntemini uygulamasna

kadar beklenmitir. Pasteurn bu dnemdeki en byk baars ise yapt kuduz asn

uygulamaya geirmektir97,98.

XIX. yzyln mikrobiyoloji alanndaki dier bir nl ismi Robert Kochtur

(18431910) ve tberkloz basilini bulmas kendisine 1905 ylnda Nobel dln

kazandrmtr98. Yine pek ok insann bana dert olan ve kitlesel lmlere neden olan

kolerann sorumlusu Vibrion cholera 1884te Koch tarafndan kefedilmi ve bulama

yolunun su olduu ve korunma yntemleri vurgulanmtr. Freidrich Lffler (1852

1915) difteri ve ruam basillerini, Gerhard Henrik Armauer Hansen (18451912) ise

czzam basilini kefetmitir82.

Grld gibi bu dnemde yzyllarca insanolunun bana dert am olan

hastalklarn etkenleri ardarda bulunmaya balanmtr. Sra insanolunu bu etkenlerden

uzak tutacak nlemlerin bulunmasna gelmitir. Bu aray ise modern anlamda halk

salnn gelimesine zemin hazrlam, Johann Peter Frank (17451821)99 ve Edwin

Chadwick (18001890) koruyucu nlemleri bildiren eserler yazmtr97. Chadwickin

halk sal ve sanitasyona ynelik almalar ngilterede 1838de sanitasyon

komisyonuna kabul edilmesini salam ve Krm Sava sresince onun nerileri

uygulanmtr100.

Alman kimyager Friedelieb Runge 1834te takmrnden fenol elde etmi ve

1850lerde pansumanlarda kullanlmaya balanmtr101,102. 1851de Hermann von

Helmholtzun (18211894) oftalmoskopi yntemi kullanmas tehiste nemli bir atlm

olmutur103. Bunu takiben 1854-1855de Manuel Patricio Rodriguez Garcia (1805

1906) laringoskopu104 1860da Anton Freihrer von Troeltsch (18291890)105 otoskopu,

Maximillian Nitze (18481906) 1877de elektrik kl sistoskopu icat ederek tehis ve

tedaviyi kolaylatrmlardr106. 1897de Gustav Killian (18601921) bronkoskopi ile

yabanc cisim kararak tedavi alannda kullanlmasn salamtr107. riner sistem

uygulamalarnda kullanlan retral kateter ve tan yntemi olan sistoskopide bu yzyln

30

tp alanndaki nemli bululardr. 1818 de retral kateter, 1826 sistoskopi kullanlmaya

balanmtr. 1879da Derierin biopsi uygulamas, 1895te Wilhelm Conrad Rntgenin

(18451923) X nlarn bulmasyla tan yntemleri modernleme yolunda admlarn

sklatrmtr. 1898de Pierre Curie (18591906) ve Marie Curienin (18671934)

radyumu bulmas ise sonraki yllar iin nemli bir atlm tekil etmitir82,108.

Bu yzyln belki de en nemli kuram, almalarn bulunduu yerden binlerce

kilometre uzakta, silahlar ya da hastalklar yznden yz binlerce kiinin ld Krm

Savana denk gelen zaman diliminde yapan Charles Robert Darwinin (18091882)

trler ve trleri oluturan bireyler arasndaki farkllamalar aklad evrim

teorisidir. 1859da tm ayrntlaryla yaymlad ve salam kantlara dayanan teori,

yalnzca evrime ilikin geersiz teorilere son vermekle kalmayp, dini ve geleneksel

nyarglar da temelden sarsm, bu nedenle ounlukla grd kabule karn bir hayli

tepki de toplamtr77. Darwinin aklayamad kaltma ilikin noktalar Gregor

Mendelin (18221884) almalaryla akla kavumu ve kaltm teorisi ortaya

kmtr.

XIX. yzylda 1850 sonras tp zellikle Almanyada ve Amerikada byk

ilerlemeler kaydetmitir. XVIII. yzylda tp okullarnda balayan branlama, 1850

sonras tbbn eitli uzmanlk alanlarna ayrlmas ile geliimini srdrmtr97,98. Bu

yzyln tp tarihi asndan nemli atlmlarndan birini ise ilk tp tarihi krssnn

1869da Viyanada kurulmas oluturmutur109.

2.2.3. XIX. Yzyl Osmanl Tbb

Osmanl Devletinin kuruluu dneminde askeri ve sivil salk hizmetleri;

ounlukla Seluklulardan devralnan salk kurumlar ve tp anlay erevesinde

yrtlmtr. Sonraki dnemlerde, talyadan, Fransadan, Almanyadan gelen

Hristiyan ve Yahudi hekimlerin yan sra, Msrda, Suriyede, randa ve Irakta eitim

alm hekimler de Osmanl salk yaamna hizmet etmitir.110. Osmanl hekimliinin

kuramsal dayanan, eski Yunan ve Roma klasik tp kitaplarnn evirileri ve bunlar

zerinde yaplan gelitirmeleri kapsayan slam tbb kitaplar oluturmutur7. alma

dzeni ise; hekimlik, cerrahlk ve kehhallik gibi ana gruba ayrlmtr. Bu salk

hizmeti sunucularnn hepsi usta-rak dzeni iinde pratik eitim alm; hekimlerin

31

buna ek olarak medreselerden aldklar teorik eitim de mesleki yetkinliklerinde nemli

bir rol oynamtr.

Osmanl Devletinde seyfiye snfnn baat bir g olmas nedeniyle ordu

bnyesindeki salk rgtlenmesi zel bir arlk tamtr. XIX. yzyln banda

ordunun yeniden yaplanmas ve tp eitiminin ordu bnyesine entegre edilmesi bu

arl daha da arttrmtr. Osmanl lkesinde tabipler, devlet hizmetinde alanlar ve

serbest olarak alanlar olmak zere iki ana gruba ayrlabilir. Devlet hizmetindekiler

genellikle orduda ve sarayda grev alanlar, serbest olanlar ise ar ve pazarlarda seyyar

olarak alanlar ve dkkn (muayenehane) sahiplerinden olumutur111. Orduda salk

hizmetleri ounlukla cerrahlar tarafndan verilmitir ve sava zaman tabipler de geici

olarak ordu hizmetine alnmtr. lk asker hastaneleri III. Selim dneminde kurulmaya

balanmtr. 1794 Zeytinburnu, 1799 Askir-i Mansuriye veya Selimiye, yine 1799da

Levent iftlii XIX. yzyla az bir zaman kala kurulan asker hastaneleridir110,112. XIX.

yzylda bu say ihtiyaca gre arttrlmtr.

1850 ncesinde ve sonrasndaki tp ve salk anlaylar arasnda net bir ayrm

bulunmaktadr7. XIX. yzyln ikinci yars tp evriminin dnm noktas olarak

nitelenmektedir7. nverin XIX. asrda ilmin ve tababetin ayan- hayret tekml

karsnda eski tababetten birden yz evrilmi, yeni tababet eski usulleri ve tababet

sanatn brakarak tamamen ilmi ve msbet olmak istemitir ifadesinden ise tp

evriminin XIX. yzyln tamamna yaylm olduu anlalmaktadr112. Unata gre tp

bu dnemde daha nceki dnemlerden farkl olarak laboratuar tbb haline gelmitir97.

2.2.3.1. Tbb Modernletirme abalar

Seluklu Tbbnn ve slam Tbbnn devam niteliini tayan Osmanl Tbb

batllamadan nce tam anlamyla slami, klasik ve arkl bir karakter tamtr.

Osmanl lkesi corafi olarak Avrupa ve Asya ktalarna yaylm, nemli ticaret

yollarnn zerinde bulunmutur. Eski Yunan kltr mirasn barndran bu topraklarda

hatr saylr oranda Rum tebaa yaamtr. Dini yn ile slam dnyasnda yer alm ve

resmi yazma