Upload
melek-sevindik
View
275
Download
2
Embed Size (px)
Citation preview
7/25/2019 Klasik Filolojiye Giri Final Snav Iin Notlar
1/79
1
GR
Genel anlamda filoloji, kendisine inceleme konusu olarak ald bir dilin
tarihi, dilbilimi ve edebiyat ile urar. Bir disiplin olarak filoloji Trkedeki
anlamyla dil ve edebiyat renimidir. Filoloji eitimi sz konusu dil ile
uraan kiinin o dilin uzmanlna ulamasn salar. Hangi dilin filolojisi
olursa olsun, filolojinin amac, her eyden nce, geen zaman iinde okunup
anlalmasnda glk ekilen metinleri aklamak ve bu metinleri canl
tutabilmek iin, gereken abay gstermektir. Ksacas, filolojimetnin dilini
aklamakla urar, diyebiliriz.
Klasik filoloji, temeli akl yrtmeye ve karlatrma yapmaya dayal bir
filoloji disiplinidir. Antik an Eski Yunan ve Roma uygarlklarn, bu
uygarlklardan zamanmza aktarlm belgeleri ve edebi metinleri inceleyerek
ve aklayarak her ynyle (dil, kurumlar, devlet ynetimi, sosyal yaam v.b.)
tantma, bilinmeyen ynlerini aydnlatma uradr. Bu uranda klasik
filolojiye eski el yazlarn okumakla uraan paleografi, el yazmalar
zerinde aratrma ve incelemeler yapan kodeks bilimi, papirs bitkisinden
hazrlanan yaz gereci zerine yazlan yazlar zerinde alan papirs bilimi,
yazma eserlerin yayma hazrlanmasyla uraan metin eletirisi, dil bilgisi,
dilbilim, edebiyat tarihi, tarih, hukuk, arkeoloji, mitoloji, dinler tarihi, ta ve
madenler gibi dayankl yaz gereleri zerine yazlan metinler zerinde
alan ve yazt bilimi olarak Trkeletirebileceimiz epigrafi, eski paralar
zerinde alan nmizmatik gibi bilimkollar yardmc olur.
Kapsam geni bir disiplin olan klasik filoloji ile uramann kiiye
belirli nitelikler kazandran eitsel bir yn de bulunmaktadr: Klasik diller
olarak kabul edilen Eski Yunanca ve Latince ile uramak, insana belli bir
zihinsel nitelik kazandrr. Byle bir eitimden geerek zihinsel niteliklerini
7/25/2019 Klasik Filolojiye Giri Final Snav Iin Notlar
2/79
2
gelitirmi olan kii, somut gerekle srdrd ilikinin kazandrd bir
alkanlkla, her eyin doruluunu bizzat aramak ister; bu durum,
aratrcnn eletiri szgecinden gememi her trl dogmann ve yargnn
yklp yok olmasna neden olur1. Klasik filoloji eitimi, kiinin, tarihsel bir
bak as kazanarak insanln geirdii manevi evrim srecinin farkna
varmasn salar. nsanlkniteliklerinin gelitirilmesi temeline dayanan klasik
filoloji eitimi, bireyin gzlemcilik, eletiricilik niteliklerini kazanmasn
salar ve kiiyi sistemli dnmeye ynelterek yargda bulunma gc
kazandrr2. Prof. Dr. lber Ortayl Trkiye Bilimler Akademisinde 2005
ylnda verdii Filoloji ve Tarih balkl konferansnda karlatrmaya vemanta dayal bir disiplin olan filolojinin sosyal bilimlerin matematii
deerinde olduunu, doru dnmek ve doru dil kuruluu yapabilmek iin,
insanlarmzn bu eitimden geirilmesi gerektiini sylemektedir3.
Klasik filolojinin temel amac Eski Yunan ve Roma uygarlklarn
paleografi, metin eletirisi, gramer ve bugnk slup bilgisinin karl olan
retoriin yardmyla, ounlukla bozulmu olarak ya da dolayl olarak
gnmze ulam, Antik an, dili Eski Yunanca (Helence) ya da Latince
olan zgn metinlere olabildiince yaklaarakincelemektir. Klasik filolojinin
modern filolojilerden en byk fark, zerinde alt btn yaznsal
metinlerin elle oaltlm metinler olmasdr. Zamanmza elle oaltlarak
ulam antik metinleri dilbilim asndan ve edebi bakmdan yorumlamann
temelinde, bu metinlerin kusursuz birbiimde yeniden kurulmas yatmaktadr.
Metinlerin yorum analizleri ses bilgisi (fonetik), biim bilgisi (morfoloji),
cmle rgs (sentaks) ve anlam bilgisi (semantik) bakmndan yapldktan
sonra, elde edilen veriler arasnda balantlar kurulur. Yapsal olarak
yorumlanmalarnnyan sra metinler, tarihsel-siyasal, tarihsel-edebi ve edebi-
1Sinanolu, 1980, s. 193.
2
Sinanolu, 1992, s. 520-521.3Ortayl, 2005, s. 26-27.
7/25/2019 Klasik Filolojiye Giri Final Snav Iin Notlar
3/79
3
kuramsal adan da snflandrlr. Antik an, dili Eski Yunanca (Helence)
ya da Latince olan metinleri gnmze zgn kopyalaryla, baka bir deile,
bizzat yazarnn elinden km metinler olarak ulamamlardr. Yzyllar
boyunca elle oaltlarak zamanmza aktarlm metinlerin kopyalar arasnda
farkllklar bulunmaktadr. Antika metinlerinin dilbilimsel, yaznsal ve
tarihsel bakmdan yorumlanabilmesi ise bu metinlerin, yazarnn elinden
km metne en yakn metin olarak yeniden kurulmasna baldr. Bu da
klasik filoloji disiplininin vazgeilmez bir ura olan metin eletirisi
sayesinde mmkn olabilmektedir.
Klasik filolojinin ve klasik eitimin temelinde yatan ve insan her eyin
merkezi ve lt yapan bir yaam gr olarak hmanist dnce,
kaynan antikalardan almaklabirlikte bir kavram olarak ortaya k 19.
yzylda olmutur. Hmanizma denince akla ilk gelen, 14. ve 15. Yzylda
nce talyada ortaya kp ksa srede tm Avrupaya yaylan, klasik kltre
dayal ve bu kltrn z deerlerini gnn koullar iindeyeniden yaatmay
amalayan kltr akmdr. Bu yeni kltr ortam Rnesans hazrlamtr.
15. Yzyl hmanizminin, ncelikle klasik kltr temsil eden metinleri
aratrmaya, onlar gnna karmaya ynelik bir filoloji hareketi gibi
grnmekle birlikte, ayn zamanda klasik kltrn insan ve evren
anlayndan esinlenerek ortaaa gre yeni bir insan anlayn ieren bir
genel dn akmna yol atnn da farkna varlr.
Hmanizm, hmanizma veya insanclk Latince humanismus teriminin
deimi ya da Franszcadan etkilenmi ekliyle Trkenin sz daarcnda
yer alan bir kelimedir. Humanismus insan anlamna gelen Latince homo
isminin sfat humanustan gelir. Humanusu Trkeye insani, ya da insancl
olarak evirebiliriz. Humanus, insana ait, insanla ilgili, insana ilikin bir
veriyi, bir zellii, bir olguyu gsterir. Humanismus ismi humanus sfatndan
7/25/2019 Klasik Filolojiye Giri Final Snav Iin Notlar
4/79
4
us eki yerine, bir gr, bir kany, bir retiyi, bir dnce dizgesini
gsteren ismus ekinin getirilmesiyle olumutur. Bylece humanismus,
merkezini insann oluturduu bir dnce eilimini, bir dnya grn
ifade etmek iin kullanlan bir terimdir.
14. yzyln talyan kentlerinde yaayan varlkl ve eitimli kesimin,
gerek Ortaan soylu snfnnvalye kltrnden, gerekse ruhban snfnn
skolastik kltrnden ayr, yeni bir kltr arayna girmeleri sonucunda bu
yeni kltr 19. yzyldan itibaren tarihiler tarafndan hmanizma olarak
adlandrlr. Humanismus kelimesini ilk olarak 19. Yzylda pek tannmam
bir Alman pedagogu olan Friedrich Immanuel Niethammer kullanmtr.
Humanismus kelimesi 19. Yzylda ortaya km yeni bir terim olmakla
birlikte, 15. Yzyln sonlarna doru talyancada umanista kelimesi
kullanlyordu. Bu kelimenin hem isim hem de sfat ilevi vard. Balangta
sadece belagat ve klasik edebiyat hocasn iaret etmek iin kullanlan
kelimenin bir sre sonra anlam genileyerek Eski Yunan ve Romallarn
yazlarn toplayan, inceleyen, yaynlayan kiilere denir oldu. Daha sonra da
bu kelime genel olarak bilgili, kltrl, aydn insan iinkullanlan bir terim
oldu. Latince metinlerde de humanista kelimesi umanista ile ayn anlamlarda
kullanlyordu. Her iki kelimenin de kkeni olan humanus sfat klasik a
Latince metinlerde dier anlamlarnn yannda, bilgili, kltrl, aydn
anlamlarnda da kullanlyordu.
Humanusun anlamsal geliimini kavrayabilmek iin Latince humanitas
kelimesine bakmak gerekir. Szlk anlam insanlk olan humanitas birbiriyle
balantl kavramlar iermektedir: nsan doas, insanlar topluluu, insana
zg davran ve erdemler v.s. Humanitas, humanus sfatndan, human-
gvdesine itas soyutlayc eki ile elde edilmi Latinceye zg bir kelimedir;
Eski Yunancada karl yoktur. Bu terimin kullanld en eski belge M
7/25/2019 Klasik Filolojiye Giri Final Snav Iin Notlar
5/79
5
84-83 yllarnda yazlm Rhetorica ad Herennium (Herenniusa Belagat
Yazlar) adl, yazarnn kim olduu tartmal olan eserdir. Humanitas Latin
diline tam anlamyla mal eden Cicerodur (bkz. pro P. Quinctio Oratio, M
80). Cicero iin humanitas tam anlamyla bir insan lks oluturur. nsann
nasl olmas gerektiine, kendini insan olarak nasl gerekletireceine
ynelik bir dinamizm ykldr. Cicero iin humanitas lks u geleri
ierir: Bilgi, kltr, ahlak ve ruh eitimi, terbiye ve nezaket, kibarlk, ruh
asaleti ve ycelii, haysiyet, iyilik, iyi niyetlilik, zveri, adalet, eli aklk,
kadirbilirlik, arkada ruhlu olmak, en ve neeli olmak, akac ve nkteci
olmak, zevk sahibi olmak. Humanitasn ilham kayna Eski Yunandnrlerinin gelitirip ekillendirdii uyumlu ve iyi insan lksdr.
Humanitas ayn zamanda bu lkyeynelen bir eitim yntemidir. Bu eitimi
akla hitap eden, bilgi ve bilimle ilgili ynlerini gstermek iinCicero studia
humanitatis (insanlk renimi) veya studia humanitatis et litterarum (insanlk
ve edebiyat renimi) deyimlerini kullanr ve yle bir tanm yapar: ocuu
yetitirip insanla eritiren yntemler (pro Archia 3.4). Bu adanbakldnda humanitas Yunanca paideia kavramna yakndr, ancak anlamsal
adan daha derindir ve stndr. Ciceronun yaptlarnda humanitas bu
anlamdan baka insan doasn (natura humana), insann doasn (natura
hominis), insann lml durumunu (condicio mortalis), insan cinsinin
doasn (natura generis humani) gsterir. Ciceronun adalar olan yazarlar
da bu terimi bu iki anlamda kullanmlardr. Onlar izleyen Latin yazarlar bu
terimi daha az kullanmakla birlikte, kullananlar yine ayn anlamlarda
kullanmlardr. Latince yazan ilk Hristiyan dnrleri ise humanitas k
kullanmakla birlikte, terimi Tanrsall ifade eden divinitasn kart olarak
gnahkar, zayf, lml insan yapsn belirtmek iin kullanmlardr.
Hmanizmann ilk temsilcisi Petrarcadr. Orta a dnyasna kar antik
dnyann rnek alnmas ilk olarak Petrarca ile balamtr. Petrarca ile
7/25/2019 Klasik Filolojiye Giri Final Snav Iin Notlar
6/79
6
beraber eski Romallarn ve Yunanlarn daha yksek ve daha muhteem bir
tarihe sahip olduklar duygusu gittike glenmitir. Petrarca ile birlikte, bu
akmn balca temsilcileri, daha sonra zerinde ayrntl olarak duracamz,
Poggio, Valla, Rabelais, Erasmus, Bude ve Montaigne olmutur.
Hmanizmann terim olarak da kklerini antik ada aramak gerekir.
Eski Romannnl hatip ve devlet adam M. Tullius Ciceronun pro Archia
eserinde studia humanitatis ac litterarum deyiinibuluruz4. Bu deyi beeri
bilimlerin tmn yani zgr insann eitimi iin uygun konular kapsayacak
bir eitimi ifade etmektedir. Hmanist tarih dncesi bizlere ncelikle,
kendimizin de hep deien bir olaylar aknn rn olduumuzu ve insan
fizyolojisinin belirledii snrlar iinde tm insani deerlerin, dncelerin ve
greneklerin zaman ve mekna bal rnler olduunu retmitir. Bu
kltrel grecelik modern kltr geleneksel kltrden ayran bir zelliktir.
15. Yzyln ortalarna doru tamamyla gelimi olarak dnce yaamnn
n plannda yer alan hmanizm sadece edebiyat alannda kalmaypher trl
dnce faaliyetini, erevesi iine alr ve bylece taklit ve inceleme
aamasn geerek eletiri aamasna ular5.
Bu almann amac klasik filolojiyi bir disiplin olarak ele almak ve bu
disiplin ile yeni tananlara klasik filolojiyi tantmaktr. ncelikle filoloji ve
filolojik yntemin tanm verilecek, ardndan klasik filolojinin ura alan ve
yntemi zerinde durulacaktr. Her konuda olduu gibi konunun tarihsel
boyutu zerinde de durularak antikalara uzanan tarihesinden gnmz
dnyasna kadar bu disiplinin geirdii evreler ele alnacaktr. Buna paralel
olarak da lkemizde Klasik Filoloji almalarnn balangc, bu alanda
yaplan almalar ve bugnk durumu zerinde durulacaktr. almann
4Cicero, pro archia
5
(bu konuda ayrntl bilgi iin bkz. C. G. Nauert, Avrupada Hmanizma ve Rnesans Kltrve Boos LevonZekiyan, Hmanizm. Dnsel lem ve Tarihsel Kkenler, stanbul: nklap Kitabevi, 2005)
7/25/2019 Klasik Filolojiye Giri Final Snav Iin Notlar
7/79
7
sonunda bu alanda alacak olanlara yol gsterici olmas bakmndan temel
alma kaynaklar tantlacaktr.
FLOLOJ / KLASK FLOLOJ
Filoloji bir dili ve o dili tayan yazl belgeleri dil ve tarih asndan
inceleyen bir disiplin olarak, kendisine inceleme konusu yapt dilin tarihi,
dilbilimi ve edebiyat ile urar.Dolaysyla yazl belgesi olan btn dillerin
filolojisinden sz etmek mmkndr.
Dilsel bir ifadenin metin ve anlam olmak zere iki yn olduundan,
dilsel ifadeler zerinde alan filoloji deiik tanmlar yaplabilir:
Conradynin tanmlamasyla, sze ve szde sakl olan ruha, yani anlama
duyulan sevgidir6; Pfeiffer'a gre, filolojide esas olan metnin szlerini ve
anlamn kavramaktr; bunu gerekletiren filoloji asl amacna ulam
demektir7; A. Bckh, bu anlamda filolojiyi insan akl tarafndan retilmi
olan tanma, yani bilineni tanma olarak tanmlar8; Gadamer'e gre filoloji
balant yoluyla anlama sanatdr ve bu balantlardan biri tarihsel balant
olduundan, filoloji baka yntemlerin yannda tarihsel yntemleri de
kullanmaldr9; W. Jaeger'e gre filologlarn says kadar filoloji vardr ve
geerli bir filolojik yntem gstermekgerekten zordur10.
Filolojinin temel amac, zerinde alt dili ve o dilde yazlm
belgeleri tarih asndan incelemek ve gerektii yerlerde de akla
kavuturmaktr. Ksaca tanmlamak gerekirse filoloji, metnin dilini
6 O. Conrady, Einfhrung in die Neuere deutsche Literaturwissenschaft, Hamburg, 1966, s.
27'den Gerhard Jaeger, a.g.e., s. 11.7R. Pfeiffer,Philologia perennis, 18'den Gerhard Jaeger, a.g.e., s.12.
8A. Bckh, Enzyklopaedia und Methodenlehre der Philologischen Wissenschaften,Darmstadt,
1966, 10'dan Gerhard Jaeger, a.g.e., s.12.9 H. G. Gadamer, Wahrheit und Methode, Tbingen, 1965, s. 170'den Gerhard Jaeger, a.g.e.,s.12.10Gerhard Jaeger, a.g.e., s. 12.
7/25/2019 Klasik Filolojiye Giri Final Snav Iin Notlar
8/79
8
aklamakla urar. Metnin dilini aklarken karlalan glkleri ortadan
kaldrmak iin, baka birok bilim dalna bavurma zorunluluu ortaya
kabilmekle birlikte, filoloji edebiyat ile dil biliminin her zaman el ele
alt, birbirini tamamlad bir disiplindir. Bu disiplinin alma ve
inceleme yntemi esas olarak tarihi bir karaktere sahiptir. Bylecefilolojinin
dili ve edebiyat tarihsel bir bak asyla incelediini bir kez daha
vurgulamak gerekir.
Filoloji eitimi alm ve filolojiyi kendine ura edinmi kiilerefilolog
denir. Filoloji eitimi dil ve edebiyat eitimidir; kiinin, zerinde alt
dilin uzmanlnkazanmasn salar. Bir dilde uzman olabilmek iin, o dilde
yazlm eserler zerinde almak gerekir. nk bir dilin en zenli
kullanlma alan edebiyattr11. Mimari, resim, mzik gibi, edebiyat da bir
sanat daldr, ancak dierlerinden fark malzeme olarak dili kullanmasdr.
nceleme ve aratrma konusu edebiyat olan bilim dalnn ad edebiyat
bilimidir. Edebiyat eserlerini, yazarlarn, edebiyat akmlarn dnemlerinin
sosyal ve kltrel erevesi iinde inceleyen edebiyat tarihi ise edebiyat
biliminin bir yan daldr. Edebiyat bilimi ve dil bilimi bir arada filolojiyi
olutururlar. Bu iki bilimin birbirine en ok yaklatklar inceleme alan ise
slup incelemeleri alandr12. Dil bilimi dil sistemlerinin incelenmesi ve
betimlenmesiyle urarken edebiyat biliminin balca ura alan metin
(betik) incelemesi ve zmlemesidir. ncelemede ve zmlemedeama sz
konusu metnin ya da bir edebiyat eserinin tamamnn bilimsel akla
kavuturulmasdr. Bunun iin eitli yntemler kullanlmasnn yan sra
edebiyat bilimcisinin deneyimle kazanlm bir duyarllnn olmas gerekir13.
11Grsel Ayta, Edebiyat Yazlar III, Ankara, 1995, s. 91.12
Grsel Ayta, Edebiyat Yazlar III, Ankara, 1995, s.10-11.13Grsel Ayta, Edebiyat Yazlar III, Ankara, 1995, s.11.
7/25/2019 Klasik Filolojiye Giri Final Snav Iin Notlar
9/79
9
Dilimize Bat dillerinden gemibir kelime olan filoloji kelimesinin
kkeniEski Yunanca (Helence) bir kelime olanphilologiaya dayanmaktadr.
Philologia yine Eski Yunanca (Helence) olan iki kelimenin bilemesiyle
tretilmi bir kelimedir: Bu kelimelerphilosve logostur.Philosu Trkeye,
seven, herhangi bir eyi seven, sevgili, dost, taraftar olarak, logosu ise en
dar anlamyla kelime, sz, ifade, konuma, konuma slubu, anlat, haber
olarak evirebiliriz. Bylece, filoloji kelimesini aklamak istersek,
kelimenin kken bilgisinden yararlanarak ksaca dil sevgisidir, diyebiliriz.
Bu durumdaphilologosyani filolog da konumaktan holanan, sz seven,
dili seven kii olur. Ayn kelime antik ada, konuulan dinlemesini sevenkii iin de kullanlyordu. Yaplan bu kken bilimsel aklamadan sonra,
filolog konumay, anlatmay, dinlemeyi yani dili seven kiidir, diyebiliriz.
Dili, konumay seven bu kii ne ile urar? Kken bilimsel aklama bu
soruya yant vermek iin yeterli deildir. Bir kelimenin kken bilimsel
aklamasn yapmak o kelimenin ieriini tam olarak tanmlamak iin her
zaman yeterli olmaz; byle durumlarda kelimenin anlam ykn de bilmekgerekiyor.
Philologoskelimesiyle antik adailk olarak Platonun (M.. 427-347)
metinlerinde karlarz: Platon Nomoi (Yasalar) adl eserinde az konuan
yani lakonikos (ksa ve z konuan) olan Spartallara (Lakonial,
Lakedaimonial) ve Giritlilere karlk, konumay ok seven Atinallar iin
philologos kelimesini kullanmtr14. Tartmay seven ve sylenenleri
dinlemekten holanan Sokrates, rencisi Platonun Phaidros diyalounda
kendisini philologos olarak adlandrmaktadr15. Platon'a gre filolog her
konuda genel bilgisi olan, insann dncesini ve bilgisini gelitirecek
konumalara katlmay ve tartmay seven kiidir. Platona gre filolog
14
Platon Nomoi, 641e..15Platon, Phaidros, 236e ..
7/25/2019 Klasik Filolojiye Giri Final Snav Iin Notlar
10/79
10
insana bilgi kazandracak ve dncelerini olgunlatracak nitelikte her eit
konuma ve tartmay merakla izleyen, genel bilgisi olan, renmeye hevesli
kiidir. PlatonunKratylosdiyalounda, Sokratesidilin kayna zerine uzun
uzun aklamalarda bulunurken, dilin kaynann doa m, yasa m olduunu
aklamaya alrken buluruz. Platonun rencisi Aristoteles (M.. 384-
322) dil felsefesiyle yakndan ilgilenmi bir filozof olarak ayn zamanda bir
filolog da saylr. Dilin kategorilerini belirten Aristoteles dilin mantkla olan
balantsn ortaya koymutur. Dilin insanlar arasnda bir anlama sonucu
doduu grn savunurken, bir gramerci olmamakla birlikte kelimeleri
isim, fiil ve baolmak zere kategoriye ayran ve kelimelerin eril, diil veortada olan olmak zere cinsi olduundan sz eden yine Aristotelestir16.
Aristoteleste ve Hatip Isokrateste (M.. 436-338) philologos kelimesinin
kapsamnn daraldn gryoruz: Kelime btn aydnlara verilen bir unvan
olmaktan km ve yalnzca edebiyat ve dil alannda uzman ve sz
sylemeye, konumaya yetkili kimseye filolog denir olmutur.17
Klasik filolojinin bir terim olarak ne anlama geldiini aratrmak iin
nce terimi oluturan kelimelerin tek tek kkenlerini, ilkin yaln anlamlarn,
sonra da bu terimi olutururken kazandklar anlamlarn incelemekle ie
balamak gerekir. Bu terimi oluturan iki kelimeden biri olan filoloji
kelimesinin kkeni zerinde yukarda durduk. imdi de klasik kelimesinin
kkeni zerinde duralm.
Dilimize Bat dillerinden gemi bir kelime olan klasik kelimesi
Latince classicuskelimesinden gelmektedir. Donanmaya ait anlamna gelen
bu sfat kken olarak, yine Latince bir kelime olan classis kelimesinden
gelmektedir. Bylece Trkedeki klasik kelimesinin kkenini Latince
classis kelimesine kadar gtrebilmekteyiz. Bu kelimenin ilk anlam
16Aristoteles, Rhetorika 1398b14.17Sheyla Bayrav,Filolojinin Oluumu, stanbul, 1975, s. 1.
7/25/2019 Klasik Filolojiye Giri Final Snav Iin Notlar
11/79
11
snftr. Yani bir toplumun, baz zelliklerinden dolay seilmi bir
parasn gsterir. Eski Romada bu kelime varlkl snf iin, vatandalarn
ileri gelenleri iin kullanlrd. Kelimenin bir dier anlam da askeri alandadr:
nceleri kara kuvveti anlamnda kullanlan kelime, sonralar deniz kuvveti,
yani donanma anlamnda kullanlr olmutur. Burada da zelliklere gre bir
gruplama, btnn belli zellikleri olan bir parasn belirleme, seme sz
konusudur. Classicussfat Rnesansta Eski Yunanca (Helence) ve Latince
eserlere duyulan ilginin ve antik an yeniden canlandrlnn bir sonucu
olarak, rnek oluturan, kusursuz olan anlamn kazanmtr. Okullarda
okutulan yazarlar ve eserleri 16. yzylda classiciolarak adlandrlyordu. Buyazarlar ve eserleri Rnesans iin Eski Yunan (Helen) ve Latin yazarlar ve
onlarn eserleriydi18. Nitelikleri sebebiyle bu yazarlar da ideal ya da rnek
kabul ediliyorlard. Bylece belirli kurallara balanm ller ortaya
koyann, rnek olann, kusursuz olann anlam klasik kavramnn nemli
bileenlerinden biridir. Bylece klasik filoloji teriminin klasik sfat,
classicuskelimesinin Rnesans'ta kazand bu anlamdan kaynaklanmaktadr.Klasik kelimesinin bir baka bileeni kelimenin, bir olgunun tarihsel
gelime sreci iinde ulat en parlak olunan zaman iin ya da olgunluk
zaman iin en yksek baar evresi olarak kullanlmasyla karmza
kmaktadr. Kelimenin bu anlam klasik filoloji iin sadece dolayl yoldan
nemli olmutur.19
Bir disiplin olarak Klasik Filolojinin bir kez daha tanmn yapmak
gerekirse, Eski Yunan ve Latin halklarnn kltrn, braktklar belgeleri ve
edebi metinleri inceleyerek ve aklayarak bu halklar her ynyle (dil,
kurumlar, devlet ynetimi, sosyal yaam v.b.) tantma, bilinmeyen ynlerini
gn na karma uradr, klasik filoloji. Bu uranda klasik filolojiye
18Gerhard Jaeger,Einfhrung in die klassische Philologie, Mnih, 1990, s. 11-16.19Gerhard Jaeger, a.g.e., s. 11.
7/25/2019 Klasik Filolojiye Giri Final Snav Iin Notlar
12/79
12
arkeoloji, epigrafi, paleografi, nmizmatik, mitoloji, dinler tarihi, papiroloji,
kodikoloji, metin eletirisi, edebiyat tarihi, tarih, hukuk, dilbilim gibi bilim
kollar yardmc olur. Klasik Filolojinin amac: Eski Yunan ve Latin Dillerini
ve bu dillerde yazlm eserleri ve bunlar araclyla Eski Yunan ve Latin
kltrlerini paleografi, metin eletirisi, gramer ve retoriin (bugnk stilistik
ya da slup bilgisinin karldr) yardmyla, ounluubozulmu olarak ya
da dolayl yoldan gnmze ulam, antik an zgn metinlerine
olabildiince yaklaarak incelemektir. Bu amala yaplan antik metinlerin
dilbilimsel ve edebi bakmdan yorumlanmasnn temelini, bu metinlerin
kusursuz bir biimde yeniden kurulmas oluturmaktadr. Tekrar etmekgerekirse, Klasik filolojinin modern filolojilerden en byk fark, zerinde
alt btn edebi metinlerin elle oaltlm metinler olmasdr.
ANTKADA YAZI ARA-GERELER VE KTAP
Eskiada Kitap makalesini ve Eskiada Yaz Ara, Gereleri
kitabn OKUYUNUZ!
Antik a sz, anlam bakmndan her ne kadar eskilii anlatyor olsa
da, zamanmzn pek ok dnce ve yaam biiminin, dnya grnn
temellerinin atld, bu sebeple de geerliliini bugn bile koruyan bir adr.
Grek ve Roma kltrlerinin rn olan ve Antik an dn dnyasn ve
ruhunu yanstan yazl edebiyat eserlerinin aklanmas ve yorumlanmas
hepimizin bildii gibi, klasik filoloji disiplininin alma alanna girer. Filoloji
sz konusu olduunda, zerinde allan malzemenin metinler, zellikle de
yaznsal metinler olduunu sylemek gerekir. Filoloji dil ile ve o dilde
yazlm metinlerle urar. Grek ve Latin dillerinde yazlm metinlerle de
klasik filoloji urar. Bu metinler her trden yaznsal metinler olmakla
birlikte, hepsinin en nemli ortak zellii Antik a ve Orta a boyunca,
matbaann bulunuuna kadar, elle oaltlarak gnmze aktarlm metinler
7/25/2019 Klasik Filolojiye Giri Final Snav Iin Notlar
13/79
13
olmalardr. zerinde allan metinlerin bu ortak zellii klasik filolojinin
modern filolojilerden yntem farklln ortaya koymaktadr.
Biz bugn Greke ve Latince edebi metinlere bavurmak, bu metinleri
okumak, deerlendirmek, yorumlamak istediimizde, gerek sadece Latince ve
Greke metinler olarak gerekse bir modern dile evirisiyle birlikte, iki dilli
olarak, metinlerin modern zamanlarda hazrlanm basklarn kullanyoruz.
Hepimizin bildii gibi, Oxford ve Teubner basklar, sz konusu metinlerin
zgn dillerinde verildii; The Loeb Classical Library, Belles Lettres ve
Tusculum basklar zgn dilleri ile birlikte metinlerin, srasyla ngilizceye,
Franszcaya ve Almancaya evirileri ile birlikte verildii iki dilli olarak
hazrlanm basklardr.
Antik an Grek ve Latin dillerinden birinde yazlm eserleri
gnmze zgn kopyalaryla, baka bir deile, bizzat yazarnn elinden
km metinler olarak ulamamlardr. Grek ve Latin edebiyatn gnmze
tayan metinleri ieren elyazmalarnn ou 9 - 12. yzyllarda oaltlmkopyalardr. Gnmze yazar tarafndan yazlm haliyle ulam en eski
metin . S. 6. yzyla ait olup Dioskorosun, papirs zerine yazlm Greke
iirleridir (Krafft, s. 105).Dioskoros . S. 520-585 yllar arasnda yaamt;
Yukar Msrdan, resmi bir grevliydi; Dioskoros papirslerinin ierii
heksametron ve iambos lsyle yazlm vg iirlerinden, evlilikle ilgili ve
mitolojik konulu iirlerden oluuyordu (Lesky, s. 819). Gnmze ulam en
eski Latince eser ise, . S. 4 - 5. yzylda, baka trl sylersek, yazarndan
yaklak drt yz yl sonra kopya edilmi (Codex Vaticanus) haliyle ulam
olan, Vergiliusun Aeneis eserinin kopyasdr (Krafft, s. 105).
Yunanistanda zellikle de Attikada ilk yazl belgeler . . 8. yzyldan
balayarak gnlk yaamda kullanlan trden ve resmi belgelerdi. Edebi
metinlerin ilk rnekleri olan destanlar ise . . 700 ylna doru yazya
7/25/2019 Klasik Filolojiye Giri Final Snav Iin Notlar
14/79
14
geirilmeye balanmt. En yaygn olarak ve en uzun sre kullanlm olan
yaz gereci, . . 3000den balayarak Msrda Nil vadisinde yetitirilen ve
cyperus papirus denen odunsu bir bitkiden yaplan papirs idi (Thompson, s.
20). Yunanistana . . 6. yzylda Msrdan ithal edilen ve sonradan da
Romada kullanlmaya balanan papirsn inceliine, bitkinin yapsna,
rengine gre kalitesini gsteren eitleri vard (Plin. nat. hist.). Papirsn
kullanlmasna . . 3. yzylda balanan Romada papirs yetitiren iftiler
destekleniyordu. htiyacn ounluu, ithal edilerek karlanan papirs
Msrdan Ostia limanna oradan da Tiber rma yoluyla Romaya geliyordu.
mparatorluk dneminde Romada papirsn tketimi artmt (Thompson, s.22).
Papirs zerine yazlm eserlerden buluntular 19. yzyln balarnda
yaplan aratrmalarda, ancak belli yerlerde elimize gemitir: Msrda
Oksyrhynkhosta ve Euphrates (Frat Irma) yaknndaki Dura Europosta.
nk papirs blgenin iklim koullarnn salad kuraklk sebebiyle,
sadece Msrda bozulmadan korunabilmitir (Finley, s. 21-22). Byk
skender dneminde Msr, Yunan kontrol altna girmiti ve ok sayda
Yunanl Nile g etmiti. Msrda kullanlan yaz dili . . 3. yzyldan
balayarak yaklak bin yl sonrasnn Arap istilasna kadar, Greke idi.
Gnmze ulaan Greke papirsler . . 4. - . S. 7. yzyllar arasna
tarihlenir. Alkaios (. . 630 - 560) ve Bakkhylidesin (. . 505 - 450)
eserleri, Menandrosun (. . 342 - 292) baz komedileri, Herondasn (. .
3. yzyl) mimoslar ve Aristotelesin (. . 384 - 322) Atina anayasas
zerine yazd eseri gibi nemli eserler, papirs kopyalar sayesinde
gnmze ulamtr. Kopya saylarnn az oluu bu eserlerin Orta adaki
kopyalama giriimlerinden ok nceleri kaybolmu olabilecei ihtimalini akla
getirmektedir (Finley, s. 22). Antik dnyann en byk ktphanesi olan ve
Msrda Yunanl yneticiler tarafndan kurulmu olan skenderiye
7/25/2019 Klasik Filolojiye Giri Final Snav Iin Notlar
15/79
15
ktphanesinde Euripidesin (. . 480 - 406) doksan iki oyunundan sadece
yetmi drdnn bulunmas Antik aa ait eserlerin urad kaybn ak bir
gstergesidir (Finley, s. 22 - 23). skenderiyedeki ve baka kentlerdeki
ktphanelerde o dnemlerde gittike daha az ilgi eken yada hemen hi ilgi
ekmeyen eserler de kopyalanarak kaybolmalar nlenmeye allmtr;
ancak bu tr abalarn Hristiyanln ilk yllarnda tkenmi olmas Antik
an edebi eserlerinin yok olmasn hzlandrmtr (Finley, s. 22 - 23).
Papirs zerine yazlm en eski Greke metinlere bir rnek, Aa Msrda
Abusirde bir mezarda bulunmu olan Miletoslu Timotheosun (. . 447 -
357) Persai adl eseridir (Hunger, s. 73); yaklak . . 4. yzyla tarihlenenbu papirs klasik dnyann, yazarnn yaad dneme en yakn bir zamanda
kopya edilmi olan tek yazmadr (Lesky, s. 2). En eski metinlerden bir dieri
ise yaklak . . 620 ylna tarihlenen, . . 7. yzylda yaam koro lirii
airlerinden Alkmann iirlerinin yazl olduu papirstr. Herculaneumda
1752 ylnda yaplan aratrmalarda Epikuros felsefesine ilikin, Augustus
dnemine ait papirs zerine yazlm ok sayda yazma bulunmutur.Msrda bulunan ve 1949 ylna kadar yaymlanm olan edebi eserlerden
paralar ieren yaklak 1233 papirsten 555 tanesini, Homerosun Ilias ve
Odysseia eserlerinin kopyalar veya her iki destan zerine yaplm aklamal
yorumlar oluturmaktadr. Bu iki destandan Iliasa ait kopyalar dierine ait
kopyalardan daha fazladr: Iliastan 380 para bulunmasna karlk
Odysseiadan 113 para bulunmaktadr (Finley, s. 22-23). En ok kopya
edilmi, zerinde allm eserlerden biri olan Homerosun Iliasnn en eski
kopyasndan paralar . S. 1. yzyla tarihlendirilir. Bu eserin en eski eksiksiz
kopyas ise . S. 4. yzyla tarihlenen bir parmen kopyas olan ve bugn
Milanoda bulunan Codex Ambrosianustur.
Papirsten sonra parmen, Antik ada en ok kullanlan yaz
gerecidir. Yunanllarn diphtherai dedikleri ve koyun, kei, dana gibi
7/25/2019 Klasik Filolojiye Giri Final Snav Iin Notlar
16/79
16
hayvanlarn derilerinden yaplan parmenin kullanm zamanla yaygnlam
olup Romaya Malloslu Krates tarafndan getirilmitir (Hunger, s. 322).
Cicero zamannda ok kullanlr hale gelmekle birlikte edebi metinler iin ilk
kez air Martialis (. S. 38/41 101/104 aras) tarafndan kullanld
bilinmektedir (Thompson, s. 29 - 30). Greke metinli parmen
kodekslerinden gnmze ulam en eski paralar . S. 2. yzyla aittir ve
Euripides'ten paralar ierir. Terentius'un ve Vergilius'un eserlerinin
bulunduu nemli parmen kodeksleri . S. 5. ve 6. yzyldan gelmektedir.
Parmen mparator Diocletianus zamannda (. S. 284 - 305), yaz gereci
olarak artk papirsn yerini almt. . S. 372 ylnda stanbuldakiktphaneler iin parmen zerine elli kopya yaptrld bilinmektedir.
Parmenin yaygn bir biimde kullanlmaya balamasyla kitabn ekli
de deiiklie uramtr: Ticari metinler iin rulo biimi kullanlmaya devam
ederken, . S. 2. yzyldan itibaren, zeri balmumu ile kaplanm tahta
tabletler rnek alnarak popler yaynlar iin, ucuz olmas sebebiyle kodeks
biimi kullanlmaya balanmtr. Kodeks biiminde edebi eserler . S. 3 - 4.
yzyllarda hzla artarak grlmeye balam ve Hristiyanln yaylmasyla
tam olarak benimsenmitir.
Antik ada yaz malzemelerini elde etmek ekonomik adan zorluklar
da beraberinde getiriyordu. Malzemelerin elde edilmesi olduka pahalyd. Bu
sebeple mevcut yaz malzemelerinin daha iyi deerlendirilebilmesi iin
nceleri, kullanlm (zerine yaz yazlm) balmumu tabletlerden yaz bir
ak ile kaznarak malzeme, zerine yeniden yazlabilecek hale getirildikten
sonra, tekrar kullanlrd. Bylece bu tr tabletlere palin psesteden
palimpsestos (Greke palin psao / yeniden ovuyorum/andryorumdan
gelmektedir) denirdi. Papirs zerine yazlm yazy ak ile temizlemek bu
yaz gerecinin krlganlk zelliinden tr mmkn olmadndan, yaz
7/25/2019 Klasik Filolojiye Giri Final Snav Iin Notlar
17/79
17
slak sngerle silinerek yaz gereci yeniden kullanlabilirdi (Martialis,
epigram v, 10; Suetonius, Augustus, 85). Bu durumda silip zerine tekrar
yazma ilemi iin parmen, papirse oranla daha uygun bir malzeme olarak
karmza kmaktadr.
Yeni (kullanlmam) bir parmen yaplamad zamanlarda, zellikle
Orta a'da, bir parmen kodeksine yazlm yaz ak ile kaznr, zerine
yeniden bir baka metin yazlrd. Bu ileme tabi tutulmu parmen
kodeksine "palimpsestos" ya da "codex rescriptus" denirdi. Bylece
ounlukla Hristiyan metinleri pagan metinlerini rtm oluyordu. st
rtlen eski metinler 19. yzyln balarnda baz kimyasal yntemler
kullanlarak (rnein amonyum slfat kullanlarak), mor tesi nlar ve
floresan lambalar kullanlarak yeniden okunur hale getirilmitir. Gnmzde
ise palimpsestos metinlerin yeniden incelenmesinde bilgisayarn getirdii
teknik olanaklardan yararlanlmaktadr. Zamanmza kadar ulam
"palimpsestos"lardan en bilineni (Codex Vaticanus, 5757) Cicero'nun de re
publica 'sn iermektedir (Phlmann, s. 8). Plautus'un komedileri bakmndan
nemli bir codex olan Codex Ambrosianus bir "palimpsestos" tur (Phlmann,
s. 8). Euripides'in eserlerini ieren bir "palimpsestos" Kuds'te bulunmutur.
Antikada kitap yaymlamak bugnk anlamndan ok farklyd:
Yazarlar kitaplarn sata sunmadan nce, onlar dier yazarlarn, dostlarnn
ve merakllarn huzurunda okur ve bu kiilerin eletirilerini alrlard. Byle bir
toplantya dostlarn davet etmek iin yazarlar, onlara codicilli denen zel
mektuplar gnderirlerdi. Toplant halka portiklerdeki stunlara aslan
afilerle, yabanclara da libelli denen duyurularla bildirilirdi (Yldz, 1985,
s. 35ten H. Leclercq, Le Livre Dictionnaire dArchologie Chrtienne et de
Liturgie, x/2, Paris, 1931, st. 1768). Henz matbaa bulunmadndan
kitaplarn oaltlmas yazclar tarafndan kopya edilmeleri suretiyle
7/25/2019 Klasik Filolojiye Giri Final Snav Iin Notlar
18/79
18
oluyordu. Kitaplar eitim grm profesyonel yazclar kopya ediyorlard.
Ciceronun arkada Atticusun bu i iin zel olarak yetitirilmi klelerden
oluan bir yazclar grubunun olduu bilinmektedir (Krafft, s. 105). Bu
kiilerin el yazlarnn gzel olmasna nem verilirdi. cretlerini satr saysna
gre alan yazclar dzeltme de yapyorlard. Bir kitab kopya ettirmek isteyen
zengin kiiler, kopya edecek klelerin bakmn kendileri salarlard. Kitabn
sayfalarnn kenarlarna metnin ieriini aklayc ve yazcnn slubunu
belirten aklamalar den kiiler ise yazclardan ayr olarak var olan
eletirmenlerdi. Bir kitabn oaltlmas birden fazla yazc tarafndan
yapldndan, kopya edilen metinlerde yanllarn kma olasl bykt(Plin. epist. v, 72). Bu sebeple metinlerin dzeltilmesi gerekiyordu.
Kitaplar okuyucuya doru, yanlsz bir kopya ulatrabilmek iin, bu ii
kendi dzeltmenlerine yaptryorlard (Cic. epist. ad Attic. x, 53; x, 23, 2;
Mart. epigr. x, 78, 12; Aul. Gell. noct. Att. v, 41; v, 20, 6). Noktalama
iaretleri ve paragraflar dzeltmenler tarafndan hazrlanyordu. Samothrakeli
Aristarkhos (. . 216 - 144) yanlsz kopyalar elde etmek amacyla,dzeltme iin belli sayda iaretlerin kullanlmasn nermiti (Hunger, s.
222). Bu iaretler skenderiyede dzeltmeleri yaplm kopyalarda
grlebiliyordu. lk nceleri metinlerde kelimeler birbirlerinden ayrlmadan
yazld iin, bunlarn okunmas zor oluyordu. Isokrates (. . 436 - 338)
zamannda Attika dzyazsnda cmle sonlarna iaretler konmaya baland.
Attika dramasnda yatay izgiyle belirtilen paragraphos konumacnn
deitiini gstermekteydi (Thompson, s. 58). Noktalama iaretlerinin yaygn
olarak kullanlmaya baland Orta ada ise yazmalarn kopyalanarak
oaltlmas ii manastrlarda bu i iin grevlendirilmi keiler tarafndan
gerekletiriliyordu.
7/25/2019 Klasik Filolojiye Giri Final Snav Iin Notlar
19/79
19
KLASK FLOLOJNN YNTEM / METN ELETRS
Yzyllar boyunca elle yazlarak oaltlm metinlerin, her ne kadar
dikkatli kopya edilmeye allm olsalar da zamanmza hatasz aktarlm
olmalar mmkn deildir. Yazmalar kopya edenlerin kendilerinden
kaynaklanan baz znel sebeplerden dolay hatal kopya edilebilen metinler
zgn metinden uzaklaabiliyor, bozulabiliyordu. Hatal kopyaya sebep olan
etmenleri yle sralayabiliriz: ok sklkla karlalan bir durum, yazcnn
yorgun olmas ve yapt ie kendisini tam olarak verememesidir. Bundan
baka, ounlukla olmasa da gerekleen bir baka durum, metni
iyiletirmesi, dzeltmesi, gzelletirmesi gerektiini dnen yazcnn
tutumundan kaynaklanan durumdur.
Yazclarn hatal kopya etmelerinden tr elyazmalarnda ortaya kan
bozulmalar genel olarak yle sralayabiliriz: Harfleri yanl tanmadan
kaynaklanan tek tek harflerde ya da harf gruplarnda yaplan hatalar;
yazmalarda kullanlan ksaltmalar iyi bilmemekten kaynaklanan bozulmalar;bir kelimenin yerine grn bakmndan aa yukar benzerini, ya da anlam
bakmndan aa yukar benzerini koymaktan ileri gelen bozulmalar;
yazmalarda kelimelerin bitiik yazlmasndan tr, yanl blmeden
kaynaklanan hatalar; bellee dayal yanl anmsamadan kaynaklanan hatalar;
kelime ya da cmlelerin veya bir satrn tekrarndan ya da atlanmasndan
kaynaklanan bozulmalar; vezinli bir metnin bilerek bozulmas; yanl
anlalan dzeltmelerin ya da kenar notlarnn yol at bozulmalar; vezni
dzeltmek iin yaplan giriimlerden kaynaklanan bozulmalar; kelimelerin
yerini deitirmekten kaynaklanan bozulmalar; elyazmas yapraklarnn
deitirilmesinden kaynaklanan bozulmalar; dizelerin ve beyitlerin (ktalarn)
deitirilmesinden kaynaklanan bozulmalar (Willis, s. 49).
7/25/2019 Klasik Filolojiye Giri Final Snav Iin Notlar
20/79
20
Antik ada eserlerin elle kopyalanarak oaltlmas srasnda ortaya
kan hatal aktarmlar sebebiyle bozulan metinler zerinde alarak
yazarnn elinden km zgn metne en yakn metni yeniden kurma ii
bugn metin eletirisinin ura alanna girmektedir.
nl aratrmac A. E. Housman The Application of Thought to
Textual Criticism (PCA 18, 1922, 68=Classical Papers 1058) balkl
yazsnda metin eletirisini kaynaklardaki yanllar bulma bilimi ve bunlar
ortadan kaldrma sanat olarak tanmlar (Delz, s. 53). Metin eletirisi Antik
adan beri srdrlen bir uratr. skenderiyeli airler drt yzyllk metin
aktarma sresinde ksmen bozulmu olarak bulduklar bir Homeros metninin
dilinin, kendi zamanlarndan baka bir zamana ait olduunu ve lehe
bakmndan kendi dillerinden ayr olduunu gzlemlemilerdi. Ayrca
Homerosun eserlerine ilikin metinler nesnel ve edebi problemler de ortaya
koyuyordu: Metinlerde gerek olan gerek olmayandan ayrmak gerekiyordu.
Ephesoslu Zenodotosun (. . 4 - 3. yzyl) farkl kopyalar karlatrarak
hazrlad, Homerosun Ilias ve Odysseiasnn metinleri skenderiyede
ortaya konan ilk eletirili basm olarak kabul edilir. Bu kentin ktphanesinde
byle nemli eserlerin var olan kopyalar toplanr, karlatrlr ve her biri
iin ilk rnek saylacak bir archetypus metin dzenlenirdi. Hatal kopyalarla
ilgili yaknmalara Eski Romada ilkin Ciceroda rastlyoruz (Delz, s. 53).
mparatorluk dneminde Aulus Gelliusun, noctes Atticae adl eserinde, daha
iyi olan kopyalarn aratrlmasndan ve birbirlerinden ayr okuma
yorumlarndan sz etmesinden anlyoruz ki, onun evresinde bu konuda
tartmalar yaplyordu. Antik ada yazlm gramer eserleri ve yorumlar
(rnein Serviusun Vergilius yorumu) uygun iaretlerle ve bir bakma,
szm ona dipnotlarla doludur; bu dipnotlar metnin kendisiyle birlikte
yeniden kopya edilmi olabiliyordu.
7/25/2019 Klasik Filolojiye Giri Final Snav Iin Notlar
21/79
21
Bilginler . S. 8. yzyln sonlarndan itibaren, antik yazarlarn
elyazmalarn derleyip toparlamaya balamlardr; bunlar kendileri kopya
ediyorlar ya da yazdryorlard ve yaymlanmalar ile urayorlard; ancak bu
tr faaliyetlerde de elyazmalarnda kenarlarda yada satr aralarnda yer alan
deiiklikleri not etmekle snrl kalnyordu ve sonraki yzyllarda da bu
uygulama aynen devam etmitir. talyan hmanistleri 14. ve 15. yzyllarda
yaptklar kopyalar tahminlerle doldurmulard; bunlar arasnda bazen, aka
belli olan bir hatann doru biimde dzeltilmesi sz konusu olabiliyordu. 19.
Yzyln bana kadar aratrmac yaynclar daha iyi kopya edilmi
elyazmalar aradlar; ancak farkl yerlerde bulunan malzemenin sistematik birbiimde toplanmas ve snflandrlmas teknik nedenlerden tr mmkn
olamyordu. Buna ramen J. Scaliger, N. Heinsius, R. Bentley gibi sekin
bilginler, bu sre iinde yanllardan yzlercesini sezgisel yeteneklerini
kullanarak gidermeye almlardr (Delz, s. 55). Metin eletirisinin bilimsel
temelleri aka K. Lachmannn Lucretius metniyle (Berlin, 1850) atlmtr.
Yukarda da belirttiimiz gibi, Grek ve Latin yazarlarndan hi birinin
eseri bizzat yazarnn el yazsyla gnmze kadar gelmi deildir. Bu
yazarlarn eserlerini ieren ve gnmze kadar ulaabilmi parmen veya
papirs elyazmalar, eserlerin zgn metninden yaplm ara kopyalardr.
Matbaann olmad alarda kopyalama ileminin elle yaplmas sebebiyle,
bu kopyalarn doruluu, yani zgn metne ne kadar bal kaldklar
kukuludur. Metin eletirisinin grevi, klasik aa ait bir eserin gnmze
ulaan kopyalar araclyla, eserin yazar tarafndan yazlm ama bugn
mevcut olmayan zgn metne, en yakn metni yeniden kurmaktr (constitutio
textus).Klasik a biliminin ok gerekli bir kolunu oluturan metin eletirisi,
konu hakknda mmkn olduka ok okumakla renilebilecek bir ura
deildir. lkin temel ilkeler kavranm olmaldr; ancak gerekli olan ey,
gzlem ve uygulamadr.
7/25/2019 Klasik Filolojiye Giri Final Snav Iin Notlar
22/79
22
zgn metne en yakn metnin yeniden kurulmasnda ilk aama,
kullanlacak malzemenin tamamnn yani traditionun toplanmasdr.
Malzemenin toplanmas iki ayr yolla olur. Buradan, iki tr traditio vardr,
diyebiliriz: 1. Dolaysz traditio: Metnin gnmze aktarld elyazmas,
kodeks ve basl yaymlar dolaysz traditioyu oluturur; 2. dolayl traditio:
Eserin asl yazar dndaki baka antik yazarlar tarafndan, antolojilerde,
kitap zetlerinde eserden yaplm alntlar (bu alntlar eserin yazarnn adn
vererek ya da vermeyerek yaplm olabilir), eserden baka bir dile yaplm
eviriler (rnein Greke bir eserin Latince'ye yada Arapa'ya evirisi), eserin
baka bir dildeki taklidi yada uyarlamas, bunlarn hepsi dolayl traditioolarak adlandrlr. Metin eletirisi yapacak bir aratrcnn ilk yapaca i sz
konusu eserle ilgili dolayl ve dolaysz traditioyu aratrmak ve bunlarn
hepsini toplamaktr. Aslnda en salkls, metni gnmze ulatrm, var
olan btn malzemeyi toplamaktr, ancak uygulamada ortaya kan baz
glkler sebebiyle (kitaplklarn eksik taranmas, zel koleksiyonlara
ulalamamas, eserlerin takma ad tamalar, kodekslerin ba ksmlarnnkaybolmu olma olaslnn bulunmas, v.s.), bunun gereklemesi her zaman
mmkn olmamaktadr. En kolay, ama kolay olduu kadar da en umutsuz
durum, boluk ve yanllar sebebiyle bozulmu ya da zarar grm tek bir
kodeksin (codex unicus) ve zgn metne en yakn metnin kurulmasnda
belirsizlikler ortaya koyan bir traditionun sz konusu olduu durumlardr.
ou klasik a elyazmalar bugn Avrupa ktphanelerinde ya da mze
koleksiyonlarnda bulunmaktadr, ama bazlar da manastrlarda (zellikle
Yunanistan'da) ya da zel ahslarn ellerindedirler ve bazlar da stanbul'da,
Kuds'te ve Amerikan ktphanelerindedir. nemli koleksiyonlar arasnda
Vatikan Ktphanesinin, Floransa'daki Biblioteca Medicea Laurenziana'nn,
Milano'daki Ambrosiana'nn, Venedik'teki Marciana'nn, Viyana'daki
7/25/2019 Klasik Filolojiye Giri Final Snav Iin Notlar
23/79
23
sterreichische Nationalbibliothek'in, Paris'teki Bibliothque Nationale'in ve
Londra'daki British Museum'un koleksiyonlarndan sz edilebilir.
Traditio"nun toplanmasndan sonra, ikinci aama recensiodur.
Recensio, hangi okumalarn en iyi okuma olarak, bir baka deile, zgn
metne en yakn okuma olarak kabul edilebileceini bulmak amacyla, sz
konusus metin ile ilgili elyazmalarnn incelenmesidir. Bu incelemede lt
olarak hatalar gz nnde bulundurulur. Metnin yeniden kurulmasnda
kullanlacak kaynak says oksa, yani traditio yaygnsa, toplanan
malzemenin eletirel bir gzle elemesinin yaplmasyla ie balanr. Bunun
iin collatio yapmak gerekir. Collatio, bir esere ait bir kopyann
doruluunu kontrol etmek amacyla, karlatrma esi olarak kabul edilen
bir yaym ya da bir yazma kopyas ile karlatrma yapmaktr. Bu ilem bir
traditioda bulunan malzemenin tamam iin uygulanr ve her birinde
grlen farkl okumalar kaydedilir. Bu aamada en doru alma biimi
collatio ilemini, sz konusu eseri gnmze ulatran btn kaynaklara ve
eserin tamamna uygulamaktr, ancak almadan ve zamandan kazanmak
amacyla, eserin tamamndan rnek olarak alnacak blmlerle snrl
kalnabilir.
Kopya etme iinde hatalarn ortaya kt ve farkl elyazmalarnn
karlatrlmasnn, deiik okumalar gn na kard gerei modern
bir bulu deildir. Bu gerek nceden de sylediimiz gibi, Antik adan beri
bilinmekteydi. O alarda yeni yaplm bir kopya sadece rnek ald
(exemplar) hali hazrdaki elyazmasyla deil, dier bir elyazmasyla da
kontrol edilerek olas hatalar iin nlem alnrd. Farkl bir okumann olduu
anlaldnda, bu farkl okuma dzeltme yoluyla yeni hazrlanan kopyada
gsterilebilirdi, ya da metnin kenarlarnda kalan boluklarda veya satrlar
arasnda gsterilirdi. Bylece ilkel bir apparatus criticus ile donatlm olan
7/25/2019 Klasik Filolojiye Giri Final Snav Iin Notlar
24/79
24
kopya, baka bir yazcya rnek olduunda, bu yazc drt ey yapabilirdi: 1.
Hem metindeki okumay, hem de metnin kenarlarna yazlm okumay
yerlerinde brakabilir; 2. metindeki okumay koruyabilir ve metnin
kenarlarna yazlm olanlar atabilir; 3. metindeki okumadan hi sz
etmeyerek, onun yerine metnin kenarlarna yazlm olanlar kabul edebilir, 4.
metnin kenarlarna yazlm olanlar metne ve metindekini metnin kenarlarna
koyabilir (West, s. 12 13). Birden fazla rnekten gelen okumalarn bu
birlikte yer allarna contaminatio yani bozulma denir.
Recensiodan (gzden geirme) sonraki aamalar examinatio
(sonular deerlendirme) ve emendatio (dzeltme) aamalardr.
Recensionun sonularnn deerlendirildii ve karlatrlan yazmalarn
birbirleriyle ilikilerini ortaya koyan soy aacnn oluturulduu
examinatiodan sonraki son aama olan emendatio aamasnda tannan ve
saptanan yanllar dzeltilerek zgn metneen yakn olduu dnlen metin
yeniden kurulmaya allr. Btn bu aamalardan elde edilen sonular,
hazrlanan metnin altnda yer alan ve apparatus criticus denen blmde
belirtilir.
Grld gibi ok emek gerektiren bir ura olan metin eletirisiklasik
filoloji disiplininin tek amac deildir, ancak Antik a yazarlarnn bizzat
kaleme aldklar zgn metinlere en yakn metnin yeniden kurulmas ama
edinildii iin, klasik filoloji almalarnn nemli bir kolunu oluturur.
zverili bir almay gerektiren metin eletirisinin ama edindii ey ise ele
ald metnin eletirel basksn hazrlamaktr. Bugn yeryznde antik
yazarlarn metinleri zerinde, halen klasik filolojinin metin eletirisi
yntemleriyle allmaktadr ve yeni eletirili basmlar hazrlanmaktadr.
7/25/2019 Klasik Filolojiye Giri Final Snav Iin Notlar
25/79
25
Filolojinin / Klasik Filolojinin Tarihesi
Modern diller filolojisi ve bugn anladmz anlamda filolojinin tarihi
ok eskilere kadar uzanmamaktadr. Bilimsel anlamda filoloji ksa bir
gemie sahiptir. Modern anlamda filolojinin tarihi 19. Yzyln balarna
kadar geri gitmektedir. Bilimsel nitelikte filolojik almalarn varlndan
antik alarda sz edilemeyecei gibi, bu trden almalar ortaada hatta
yeniada bile mmkn olmamtr. nk yenialara gelininceye kadar bat
kltr dnyasnda yalnzca Latince ve Greke yksek bir edebiyat, bilim ve
sanat dili sayldndan ve edebi kltre sahip kiiler yaayan milli dilleri
bilimsel bir biimde incelemeye deerli bulmadklarndan, bugn yaamakta
olan ve kltrel bir ilevi olan modern dillerin milli edebiyatn taycs ve
milli varln ifade arac olarak deer kazanmas ancak yenialarda
gereklemi ve filolojinin bilimsel bir nitelik kazanmas da bundan sonra
olmutur20.
Bilimsel nitelikte olmamakla birlikte filoloji ve filolojik almalarn,antik alara kadar uzandn yine de sylemek gerekir.
a.
skenderiye ncesi Dnem
Klasik filoloji almalarnn bir anlamda antikada baladn
syleyebiliriz. Aristotelesten (M 384-322) ok nceleri de Yunanistanda
dil ve edebiyat konular ile uraanlar, devlet, din konularnda, iir, hitabet
zerine, sanatn dierkollaryla ilgili olarak konuanlar vard. lk aratrmalar
M.. 6. yzylda Ionia dnrlerinin Homeros (M 850 civar) ve
Hesiodosu (M 750-650 civar) dilsel adan incelemeleri ile ortaya
kmtr. Rhegionlu (Gney talyada) edebiyat eletirmeni Theagenes (M
6. Yzyl), yasa koyucu devlet adam ve air Solon (M 638-558) ve Atinal
20Prof. Dr. Burhanettin Batman, Filoloji lminin Tarihine Toplu Bir Bak, Alman Dili ve Edebiyat
Dergisi, Say I, 1955, (s. 33-59), s. 33.
7/25/2019 Klasik Filolojiye Giri Final Snav Iin Notlar
26/79
26
devlet adam Peisistratos (M 6. yzyl) zamannda Homerosun destanlarna
ve byk trajedi airinin trajedilerine ilikin metinleri tespit etmek iin
Spartal yasakoyucu Lykurgos tarafndan gsterilen abalar bilinmektedir.
Filoloji almalarnn Helenistik dnemde(antik Yunanistann ve dou
Akdenizin tarihinde Byk skenderin M 323te lmnden, Romada
mparatorluun kurulmasna temel oluturan Actium Savana (M 31)
kadarki dnem, bu dnem Grek kltrnn Avrupa, Asya ve Afrikada etki
ve gcnn dorua ulat a), kurulan skenderiye ktphanesindeki
bilimsel almalar kapsamnda ciddi anlamda baladn sylemitik. Ancak
filolojinin bir kolu olan dil ve gramer zerine dnme ve bu alandaki
almalar Helenistik dnemden ok nce balamt.
ok eski alarda insanlar konutuklar dilin tanrsal bir kkeni
olduuna, dilin tanrnn insana verdii nimetlerden biri olduuna inanrlard.
Tevratta Adem, Tanrnn yardmyla yaratklar adlandrmt; Hindulara gre
dili Tanr ndra, skandinav mitolojisine gre, alfabeyi bulan Tanr Odinyaratmt. Dil stne yaplan en eski yorumlardan biri yine Tevratta yer alan
Babil Kulesi yksdr: nsanlar Babilde Tanr katna ulaacak ok yksek
bir kule yapmna giriirler. Tanr insanlarn bu kstahln cezalandrr:
Kuleyi ykmakla kalmaz, insanlarn dilini de kartrr. yle olur ki kimse
birbirini anlayamaz duruma gelir. Babil kenti farkl dillerin konuulduu bir
yerdir. Farkl diller konumak demek birbirini anlamamak demektir. Tanrnn
insanlara verdii en byk ceza da birbirini anlamamak yani iletiimin
kopmas olmutur. Bu sylence bize gstermektedir ki insanlar ok eski
zamanlardan beri iletiimin yaamsal neminin ve dilin iletiim ilevinin
bilincindeydiler. nsanlar hep tm varlklarn birbirini anlad, eskilerde
kalm bir altn ann dn kurmulardr. [Fatma Erkman-Akerson, Dile
Genel Bir Bak, stanbul:2000, s. 36-37].
7/25/2019 Klasik Filolojiye Giri Final Snav Iin Notlar
27/79
27
nsanlk tarihinde her dnem yada her uygarlk, dili kendi dnce
yapsna, inanlarna, ve bilgisine kout olarak farkl biimlerde ele almtr.
Dille ilgilenmenin tarihi hakknda ancak yazl kaytlara baklarak bir fikir
edinilebilmektedir. Dilin incelenmesi yaznn ortaya kyla balamtr,
diyebiliriz. Yazbir doal dilin grafik iaretleri yardmyla gereklemesi
yada tasarmdr. nsanolu nce sesler karm, yani konumu, sonra
yazmtr. Sesten simgeye gei insan zekasnn benzersiz bir etkinlii,
insann evriminin binlerce yllk serveninin rndr. Szn zaman iinde
gerekleip yine zaman iinde kaybolmasna karn, yaz uzam iinde
gerekleir. Uzamsal bir destee sahip olduu iin de kalcdr. lk kaytlarEski Msra aittir. Eski Msrllar dilin kavram ve szck birimlerine inerek
her kavrama karlk gelecek bir izim retmilerdi. Eski Msrllardan ok
sonra (M 1200-1000) Fenikeliler ses birimlerine hecelere, sonunda
nszlerden oluan alfabeye ulat. Onlardan sonra Eski Yunanllar bu
alfabeyi alarak nl harfler eklediler. Pek ok dilin konuulduu
Mezopotamyada zellikle Babilde uygulamaya ynelik olmakla birliktedille ilgili almalarn yapld bilinmektedir. Babilde egemenlik Akadlara
getikten sonra, kent halknn nceden konutuu Smer dili yok olmam,
siyasi stnlk elde etmekle birlikte Akadlar Smer dinini ve dini trenlerde
kullanlan bir dil olarak Smer dilini de benimsemilerdi. Mezopotamya ticari
bakmdan da ok canl bir blgeydi. Bylece ok dillilie sebep olan bir etken
oluyordu, ticaret. Bunun sonucunda bu blgede ilk szlkler, zellikle
tccarlarn iine yarayacak szlkler yazld, deiik dillerdeki ad ve fiil
ekimleri ve szck trleri saptand. Dil zerine bilinen en eski aratrma ve
incelemeler eski Hinde ve Eski Yunana kadar geri gitmektedir. Eski
Hintteki almalar zellikle Sanskrit dinsel metinlerinin doru okunmas,
zamann andrmasndan korunmas amacn tayordu. Brahma dininin
kutsal metinleri olan Vedalar zaman iinde anlalmaz olmulard. Dinsel
7/25/2019 Klasik Filolojiye Giri Final Snav Iin Notlar
28/79
28
trenlerin yerine getirilmesinde bu tr metinlerin doru olarak anlalmas
gerektiinden, bunlarn dili hem inceleniyor hem de retiliyordu. Eski
Yunanllar dile 5. yzyldan balayarak felsefi adan yaklamlardr ve
onlarn felsefi yaklamnn zn physis ile nomos, yani doa ile
uzlam kartl oluturmutur. Homeros destanlarnn dili zamanla deitii
iin, bu iirlerin gelecek kuaklara yanlsz ve doru bir biimde aktarlmas
amacyla dil kurallarnn saptanmas gerekiyordu. Bylece Eski Yunanda ilk
dil almalar balam oluyordu.
Bir dili doru konumay ve yazmay reten dilbilgisi, bunun iin
kelimelerin ekillerini ve cmle iindeki durumlarn inceler. Dilbilgisi her
eyden nce bir dili, zellikle bir yabanc dili renmeye hizmet eder. Bunun
iin deo dilin kurallarn ve zelliklerini inceler. Dilbilgisinin ortaya kmas
iin ya yabanc dil renmek byk bir ihtiya halini almal yada herhangi bir
sebeple ana dil insan hayatnda nemli bir rol kazanmaldr. Eski
Yunanllarda yabanc bir dil renmek ihtiyac yoktu. Baka dillerin varln
kabul eden Eski Yunanllar bunlara deer vermiyor, yabanclar kularn rast
gele t gibi bo sesler kardklar iin ku t anlamna gelen
barbar kelimesi ile niteliyorlard [Fatma Erkman-Akerson, Dile Genel Bir
Bak, stanbul:2000, s. 38-39]. Din ile sz arasndaki ilgi pek ok toplumda
olduu gibi Eski Yunanllarda da nemliydi. Eski Yunanllarn dncesine
gre, byk tanrlar arasnda bir logos yoktu, ancak yine de daimones
trnden, insan yaamnda iyi ve kt etkileri olan tanrsal bir logosun
varln kabul etmilerdi. Logos denen daimon ruhlar alt-st eder,
devletleri deitirir, ordular sevk eder, insanlara saadetler ve felaketler
getirirdi. Sofistlerden Gorgias ( 483-374) logosu ok kk ve grnmez
bir varl olan, ancak tanrsal iler baaran, hakim bir kudret olarak
betimlemitir. Szn kutsal ve yar tanrsal bir varlk olarak kabul, dorudan
doruya dil ve gramer almalarna yol amtr. Zaman iinde halk
7/25/2019 Klasik Filolojiye Giri Final Snav Iin Notlar
29/79
29
meclislerinin ve mahkemelerin faaliyete gemesiyle dile nem veren iki unsur
daha ortaya kmtr. Bu gelimelerin bir sonucu olarak bir taraftan logos
denen daimonun kudreti, dier taraftan szn ne olduu zerindeki felsefi
merak, nc olarak da halk meclisleri ve mahkemelerin faaliyetleri Eski
Yunanllar dil zerinde youn almalara sevk etmitir. Bununla birlikte bu
almalar daha ok felsefe ve retorik ynnde olmu, Eski Yunancann
grameri bakmndan ancak snrl gelimelere yol amtr.
Eski Yunanda dil zerine yaplan almalar iki ayr koldan ilerlemitir:
1. dilin doas ve orijini zerine felsefi tartmalar dorultusunda, 2. metin
eletirisinin ve Greke renmenin dourduu pratik ihtiyalar
dorultusunda. Grek filozoflar iin dil bir olaydr ve onun nelii zerinde
dnlmelidir. Kelimelerin asl nedir? Doadan yada doal bir temelden mi
gelmilerdir, yoksa sadece insanlar tarafndan m oluturulmulardr? Hemen
btn filozoflar bu sorularn yantn aramlardr. lk filozoflarn eserleri
gnmze ulamad iin onlarn bu sorular zerine dncelerini ayrntl
olarak renemiyoruz; ancak zamanmza ulam cmle krntlarndan
anlaldna gre, dilin kayna konusunda Herakleitos ve Demokritos kart
iki gr temsil etmekteydiler.
Herakleitosa (.. 521-486) gre doada kartlar arasnda bir dzen, bir
ahenk bulunmaktadr. Ruh doadaki dzeni grr ve onu diliyle ifade eder.
Grlen dzen ile ifade edilen dzen ayndr. Her ikisi de logostur. Logos
btn insanlar iin ayndr. Doa daima deiir, ama logos ayn kalr.
nsanlar doann logosunu renmelidirler. Logosun ifadesini dilde
grmek mmkndr. yleyse dil incelenmelidir. Bu dnceden hareketle
Herakleitos kelimelerin doal bir kayna olduuna ve doadaki devaml ve
dzenli ak yansttklarna inanmt. Herakleitos gnmze kalan
7/25/2019 Klasik Filolojiye Giri Final Snav Iin Notlar
30/79
30
paralardan anlald zere, kelimelerin etimolojik temellerini bu bakmdan
incelemi ve onlarda srekli ak gsteren bir kurulu grmtr.
Demokritos (.. 460-370) da dil ile yakndan ilgilenmiti. Bunda belki
de ok seyahat eden ve dolaysyla yabanc kavimlerin dilleriyle sklkla
temas eden bir kii olmasnn etkisi vard. Geometri renmek iin Msra
din adamlarnn yanna gitmi, Pers lkesinde Khaldaiallarn yannda ve
Kzldenizde bulunmutu. Hindistanda plak sofistlerle bulumu,
Etyopyaya gitmiti. Demokritos fizik ve ahlak alanlarndan baka matematik
ve temel eitim konularyla da ilgileniyordu; sanat konularnda da
deneyimliydi. ok deiik konularda yazlm ok saydaki eserlerinin
arasnda dil ile ilgili olanlar da bulunmaktayd. Demokritos kelimelerle ve
isimlerin varlklara nasl verildii problemi ile uram olmalyd. Platonun
Kratylos diyalogunda Hermogenese savundurttuu grn Demokritosa ait
olduu tahmin edilmektedir. Her eyin asl atomlardan ve boluktan
ibarettir, diyen Demokritosun, sz doaya mal etmeyecei
dnlmektedir. Bunun yan sra, bir gre gre de, Demokritosun
kelimelerin, aslnda varlklarn hayali yada kopyas olduu, ancak sonradan
rastlant sonucu yada insanlar arasnda bir anlama sonucu deitii fikrini
savunduu da ileri srlmektedir. Demokritos harf iin grama, kelime iin
rhema ifadelerini kullanm olmasnn ve fonetik konusunda alm
olmasnn dnda herhangi bir gramer gr ortaya koymamtr.
Greklerde gramer konusunda gerek anlamda analizler ve
snflandrmalar .. 5. yzyln sofistleriyle balamtr. Sicilyada .. 5.
yzylda tiranlarn kovulmasyla halk, ellerinden alnan tarlalarn geri almak
iin mahkemelere komutu. Grlecek davalar oalnca, Koraks ve Teisias
adnda iki kii bu davalar savunma tekniini gelitirip bir ynteme
balayarak bir bilgi kolu haline getirirler, bunun adna da retorik denir
7/25/2019 Klasik Filolojiye Giri Final Snav Iin Notlar
31/79
31
(Cicero, Brutus, 12,46; Aristoteles, rhetorika 2,24). Sicilyann banda
bulunan diktatrler (tyrannoi) askerlere datmak amacyla halkn
topraklarna el koyup bir ksm toprak sahibini de srgne gndermilerdi. Bu
olaylar ayaklanmalar ve karklklar da beraberinde getirmi ve diktatrler
de kovulmutu. Bir sre sonra halkn topraklarna yeniden kavumasn
salamak iin, banda hukuk bilgisinden yoksun, ancak eski olaylar
anmsayanlarn yada anmsadklar varsaylanlarn bulunduu halk
mahkemeleri kurulmutu. Bu mahkemelerde grlen davalar srasnda, halkn,
konuma yetisini kullanarak hakkn savunmasnn ve doru olana en yakn
ekilde konuann jri yelerini etkilemesinin, eitli altrmalarlakonumann retilebilirliinin ortaya konmas sonucunda byle bir retimin
ncln ilk olarak Agrigentumlu doa dnr Empedokles (i.. 492-
432) stlenmiti ve kurduu gelenei rencisi Koraksa ve onun da rencisi
olan Teisiasa aktarmt. Syrakusail bu iki retici de yazdklar el
kitaplaryla (tekhnai) rhetorica sanatnn ilk kurallarn belirlemi ve
kurduklar okulla da bunlar genlere retmilerdi. Koraks daha ok siyasiretorikle uramt ve retoriksel konumann nsz, mcadele ve sonsz
olmak zere blme ayrldn kabul ettirdii grlmektedir. Teisias ise
daha ok adli retorikle uram ve adli konumann blmlerini giri,
anlatm, ikna ve sonsz olmak zere drt ksmda ele almt. Retorik
insanlara iyi konumasn, bir dnceyi iyi savunmasn reten yararl bir
eydir. Demokratik yaamn gelimeye balad Grek kent-devletlerinde iyi
konumak, karsndakini ikna etmek nemli bir meziyettir. Bu bakmdan
retorik reten eiticilerin verdikleri dersler de deer kazanr. te bu
eitmenler sofistlerdi. Konular konuma olan sofistler dolaysyla dille
urayorlard. Bylece kent-devletlerindeki bu yeni durum dilin incelenmesi
ve grameri zerinde allmas iin uygun bir zemin hazrlam oluyordu.
7/25/2019 Klasik Filolojiye Giri Final Snav Iin Notlar
32/79
32
Bylece gramer kavramlarnn ilk ortaya k sofistlerin sayesinde olmutur.
Bunlarn banda Protagoras ve Prodikos gelir.
Abderal Protagoras (.. 481-411) .. 5. yzyln sofistlerindendi. Dil
ve slup zerinde alan .. 5. yzyl sofistleri kendi ilerinde iki okula
ayrlmlard: Leontinili (Sicilyada) Gorgias gibi Sicilya okuluna mensup
olan sofistler dilin gzelliine nem veriyorlard ve iire yaklaan bir dzyaz
slubu gelitirmilerdi. Protagorasn ve Prodikosun temsil ettii Yunanistan
sofistleri ise dilin dzgnlne ve doruluuna nem veriyorlard ve bu
sebeple de dil incelemeleriyle daha fazla ilgileniyorlard. Yanlsz bir dil
kullanabilmek iin kurallar oluturmak gerekiyordu. Bylece dili gramer
bakmndan ilk kez inceleyen ve gramerin temellerini kuran Protagoras
olmutur. Protagorasn eserleri kaybolduu iin, onun gramer konusundaki
yeniliklerini tam olarak bilememekteyiz. Ondan ve grlerinden sz eden
baka yazarlardan renilen bilgilere gre, Protagoras isimlerin cinslerini
erkek (anrena), dii (thelea) ve eya (skeue) olmak zere e ayrmt (Arist.
rhetorika 3,5,5). Diogenes Laertiustan rendiimize gre, Protagoras
fiillerin zamanlarn saptamtr, ayrca cmleyi (yada sz) de drde
ayrmtr: dilek, soru, yant, buyruk. Protagorasn zamannda sz blmlere
ayrma abas o zamann gramer almalarnn banda gelmekteydi.
Protagoras ortaya koyduu drtl blmlemenin doru bir biimde
kullanlmas konusunda da titizlik gstermiti. Aristotelesten rendiimize
gre (poetika, 19,8) Homerosun bir cmlesini eletirerek Musalara hitap
ederken dilek eklini kullanacak yerde emir eklini kullanm olmasn bir
dklk sayarak eletirmiti.
Sokratesin (M 470-399) ada sofist Keoslu Prodikos da szn
doruluu zerinde durmu, dil ve kelimeler, zellikle de e anlaml kelimeler
(synonimiae) zerinde durmu ve e anlaml kelimelerin anlamlar zerinde
7/25/2019 Klasik Filolojiye Giri Final Snav Iin Notlar
33/79
33
ince ayrmlar yapmtr. Dolaysyla mantki dncelerin ak seik
ifadesinde ve ayrmnda iyi bir altrma olan sinonimler zerine almalarn
kurucusu olarak Prodikos kabul edilir.
Kaynaklardan elde edebildiimiz bilgiler nda diyebiliriz ki gerek
Protagoras gerekse Prodikos Greke birok szcn kapsad ift anlaml
ifadelerin kullanmyla da uramlar ve buna paralel olarak da kelimelerin
doru kullanlmasna zel bir ilgi duymulard. Protagorasn doru konuma
tarz konusunda daha ok uygulamaya ynelik bir ilgisi vard. Protagoras
dilbilgisiyle sistemli bir biimde zellikle uramken, Prodikos retoriksel
bir konumann blmlerinin her birinin iermesi gerekenzel nitelikleriyle
uramt. Daha gz pek ve yeniliki olan Protagoras, Diogenes
Laertiustan (MS 3. Yzyl) rendiimize gre (9,51) btn eylerde
birbirine ters den iki etkenin var olduunu retiyordu. Bu sav
demokrasinin destekledii kart grn temelini atmtr ve diyalektik bir
yaklamn da yolunu amtr (Thedorakupulos, Antik Retorie Giri, s. 9).
Yaad yllar .. 5. yzyl Sofistleriyle aa yukar ayn zaman
dilimine rastlayan Sokrates (.. 470-399) [Prof. Dr. Ahmet Cevizci,
Sokrates, stanbul: Say Yaynlar, 2006] bat felsefesinin ve zellikle de antik
Yunan felsefesinin bir kilit ismidir, eski Yunan felsefesi iinde adeta bir
dnm noktasdr, diyebiliriz. Eski Yunan felsefesi onun ismi kullanlarak
snflandrlr: yle ki, Ondan nce yaam ve doa felsefesiyle uram
btn filozoflar iin Sokratesten nce gelenler anlamnda Presokratikler
denmektedir. Sokratesten sonra gelen btn Yunan filozoflar da onun
dorudan yada dolayl olarak rencisi olma anlamnda Sokratikler olarak
adlandrlrlar. Felsefeyi gkyznden yer yzne indiren, doa felsefesi veya
soyut ve speklatif bir felsefeden somut ve pratik bir felsefeye dntren
Sokrates etiin (ahlak felsefesinin) ve politika felsefesinin kurucusuydu.
7/25/2019 Klasik Filolojiye Giri Final Snav Iin Notlar
34/79
34
Felsefenin nasl ve ne iin olmasnn gerektii ile ilgili standartlar koymutu.
Yaam boyunca felsefeyle uram olan Sokrates ardnda yazl hibir ey
brakmamt. Yazl szn insan zihnini tembelletirdiine, zihinlerden
kolayca uup gittiine inanyordu. Onun dncesine gre, ahlaki eylemle,
ahlaki erdemlerle ve insan yaamnn amacyla ilgili bilgi uup gitmesine izin
verilmeyecek kadar nemli bir bilgiydi; kattan renmek yerine bu bilgiyi
kiinin kendi bana aratrp kendisine mal etmesi gerekirdi. Sokrates
yaamla ilgili grlerini felsefi metinlerle ifade etmek yerine, grlerinin
anlald ekliyle bakalar tarafndan yazlmasna izin vermiti. Bylece
onun en dikkatli ve en mkemmel rencisi Platon Sokratesin tartmalarnve felsefi sohbetlerini batan sona dikkatle ve cokulu bir hayranlkla dinleyip
kayda geirmi ve bir btn olarak ilemitir. Sonuta ortaya kan Platonik
diyaloglar felsefe alannda bugn tam olarak sahip olduumuz ilk eserler
btn olmutur.
Kendisi bir sofist olmayan Platon (.. 427-347) sofistler gibi, pratik bir
amala hareket ederek dilin yasalarn zmeye almyordu. Dilin ne olduu
konusu filozoflar arasnda nemli bir problem olduu iin, Platon da bu
problemi ele alm ve Kratylos diyalogunda incelemiti. Dilin insanlar
tarafndan m yaratld ve onlar arasndaki anlama ile mi ekil ald, yoksa
bu dncenin tersi olarak dilin aslnn doada m olduu ve kelimelerin
doann ve eyann etkisi ile mi ekil ald ve bylece eyay yanstt
eklindeki iki ayr grn tartlmas Kratylos diyalogunun konusunu
oluturur. Platon bu iki ayr gr gzden geirirken, grameri ilgilendiren
baz nemli bulular da ortaya koymutur.
Platonun rencisi olmak iin Atinaya gelen Aristoteles (.. 384-322)
antik Yunan felsefesinin son byk dnr olarak kabul edilir. Eserlerinin
byk bir ksm kelimeler, cmleler, kyas (tasm / syllogizm), sz ve hitabet
7/25/2019 Klasik Filolojiye Giri Final Snav Iin Notlar
35/79
35
sanat, iir sanat konularyla ilgili olan Aristoteles iin dil nemli bir
konuydu. Dil ve kelime denen varl bamsz olarak ele alp kelimeyi
unsurlarna ayrmtr. Aristoteles kelimeyi bir ses btn sayarak en kk
paradan en geni sz yapsna doru ilerleyecek ekilde bir dnce tarz
gelitirmitir. Onun yntemi gramerden ziyade felsefeden domu bir
yntemdir. Aristoteles bu tarzda dnrken tam eklini almam dahi olsa
baz temel gramer kavramlarnn da ekillenmeye balad grlmektedir.
(Kategoriai, Tekhne Poietike, Rhetorike)
Aristotelesin rencisi olmu olan Byk skenderin .. 334teki Asya
seferiyle balatm olduu ve .. 30 ylna kadar sren Helenistik dnemde
yeni bilim ve siyaset merkezleri kurulmutu. Bunlardan skenderiyede
kurulan ve Mousaion denen akademinin ve ktphanenin almalar
hakknda daha nceki derslerimizde bilgi vermitik. Ksaca anmsarsak sz
konusu akademide daha ziyade edebiyat ve dil almalar gelimiti.
Eserlerin byk bir koleksiyonunun toplanm olduu bu merkezde eski
metinler, zellikle de kopyalar arasnda ayrlklar bulunan Homeros
metinleri, dilleri incelenerek aklamal ve eletirili ekilde yeniden
yaynlanyordu. Pers, brani, Msr ve Asur dillerindeki kitaplar zellikle de
kutsal kitaplar Grekeye evriliyor ve bylece dillerin kaynamas, eski
Yunanca zerindeki almalar dil ve gramer almalarn da tevik etmiti.
Atinann bir ehir devleti olarak gcn kaybetmesi ve buradaki
dnce ve edebi yaamn duraklamasyla birlikte Grek kltr bir baka
corafyada, skenderiyede, Ptolemaios slalesinin kurduu kitaplkta bir
araya gelmi ve Klasik filoloji antik ada en parlak zamann skenderiyede
kurulan Mousaionda gerekletirilen faaliyetler erevesinde M.. 3./2.
yzylda yaamtr. Bir tr akademi olarak nitelendirebileceimiz bu kitaplk
ve aratrma merkezinde alan bilim adamlarnn balca grevi Grek
7/25/2019 Klasik Filolojiye Giri Final Snav Iin Notlar
36/79
36
edebiyatnn eski eserlerini bilimsel bir biimde incelemekti, Bu kitaplkta
toplanan antik kitap rulolarnn ilk sayfalarnn ou kez kaybolmu olmas,
eserlerin slubu ve ieriine dayanlarak yazarlarnn, yazarlarn yaamlarna
ilikin bilgilerin, eserlerin kaleme alnma zamanlarnn belirlenmesini
gerektiriyordu. skenderiye kitaplnda alan bilginler pinakes denen
sistematik kataloglar dzenlemiler; eitli yazarlarn eserlerini ait olduklar
alanlara gre snflandrmlar (bu snflandrmaya canones denir); sylence,
ataszleri vsden oluan koleksiyonlar oluturmulard. Ktphanecilikleilgili
grnen bu tr almalarn yan sra skenderiye kitaplnda ayrca tek tek
edebi trlerin tarihleri de yazlmt. Ak olmayan eserler ortaya karlmve eski kitaplarda bulunan, az rastlanr trden kelimeler aklanmaya
allmt. te yandan, mevcut elyazmalar arasndan doru kopyalar yanl
kopyalardan ayrt etmek, Homeros ve Hesiodos bata olmak zere lirik,
dramatik airlerin eserlerini, dzyaz olarak eserler vermi yazarlarn
metinlerini tayin ve tespit etmek, zaman iinde eskimi olan dilleri zerinde
biimbilgisi (morfoloji) ve cmle bilgisi (syntaks) bakmndan incelemeleryapmak, anlalmas g olan ksmlarn aklamak ve yorumlamak bu
ktphanede yaplan almalarn kapsamnda gerekletirilen faaliyetlerdi.
Bylece philologos kavram eletiri (kritik), yorum (hermeneutik) ve gramer
alanlarnda almalar yapan ve sonradan grammaticus olarak adlandrlacak
olan ve edebiyat dostu, sz merakls bilginler snfnn ad olmutur.
skenderiye ve Mouseion
skenderiye (Alexandreia) Antik ada Dou Akdenizin en nemli
kentlerinden biriydi. Dou ile Batnn karlat, bir birleim oluturacak
ekilde birbirine kart, o zamann dnyasnn birbirinden farkl btn bak
alarnn, yorumlama biimlerinin bulutuklar yerdi. Bu zellii ile sadece
Dou Akdenizin deil, dnyann en byk ve nemli kentiydi. Byk
7/25/2019 Klasik Filolojiye Giri Final Snav Iin Notlar
37/79
37
skenderin 334teki Asya seferiyle balayp Romann 30 ylnda
Msr ele geirmesine kadar sren ve Helen kltrnn kendi topraklar
dna karak doudaki lkelere yayld ve bu yaylmann sonucunda Dou
ile Batnn karlkl ilikiye girdikleri dnemi ifade eden Helenistik dnem
deyii ilk kez J. G. Droysen tarafndan kullanlmtr. Edebiyat ve kltr
dnyasnn merkezi olan Atinann yerini alarak Helen kltrnn yzyl
boyunca bakentliini yapan skenderiye kentinden dolay bu dneme
skenderiye dnemi de denmektedir.21skenderiye byle bir ans nasl elde
etmiti? Byle bir ans ilkin tabi ki, coraf konumu ile elde etmiti. Coraf
konumun elverili oluunu kefeden Mekedonya Prensi Byk skenderin(Alexandros) kentin ykseliindeki pay kukusuz bykt. Byk
skenderden sonra ise kentin kalknmasnda ve zellikle de kltr alannda
gelimesinde bara ve kltre nem veren kiilikleriyle skenderin en
gvenilir danmanlarndan I.Ptolemaios Soterin ( 305-285) ve onun ardl
II. Ptolemaios Philadelphosun ( 284-246) katks ok nemliydi. Her iki
Ptolemaios da, skenderin etkisi altndaydlar ve onun kltr politikasnntakipisi olmulard.
Byk skenderin kendi ismiyle kurduu pek ok kentten ilki olan s-
kenderiye, 331 ylnda Nil Irmann bat aznda Pharos kanal ile
Mareotis gl arasnda uzun bir kara eridi zerinde kurulmutu. Nikomedial
Arrianos, Byk skenderin dou seferlerini kaleme ald ve yedi kitaptan
oluan Anabasis adl eserinde onun bu kenti kurmaya karar veriini yle
anlatmaktadr:
Kanobosa22varnca Mareia23gln geerek bugn kendi adyla anlan
Aleksandreiaya geldi. Buras ona zamanla geliip byyecek bir ehir
21G. elgin, rneklerle Helenistik a iiri, stanbul: Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, 2000, s. 7.
22
skenderiye ehri kurulmadan nce nemli bir ticaret ehri olan Kanobos, skenderiyeden sekiz saatlikuzaklkta Nil rmann en batdaki aznn denize dkld yerde bulunuyordu.
7/25/2019 Klasik Filolojiye Giri Final Snav Iin Notlar
38/79
38
kurmaya pek uygun grnd. Bu ie girimeye heveslendi, ehrin plann
kendisi dzenledi, pazar yerinin nerede kurulacan gsterdi. Helen tanrlar
ve Msr Isisi24iin tapnaklarn saysn, yaplacak kale duvarnn geniliini
tayin etti. Bu mnasebetle kurbanlar sundu ve bunlarn hepsi de uygun
dt.25
skenderin kenti kurduu alan Nil rmann deltasnda, rman azla-
rndan birinde, eskiden deniz korsanlarnn yuvaland, balklarn ve
obanlarn yaad bir yerdi; belki de yabanclarn rahatszlk vermelerine
kar oluturulmu ileri bir karakol niteliindeydi.26 Antik kaynaklarda ad
Rhakotis27 olarak geen bu yerin belirgin bir biimde doal liman olma
zellii yoktu; ancak Byk skender, kydan birka mil uzaklkta bulunan
Pharos adas sayesinde buraya mkemmel bir liman kurulabileceini
grmt.28Bir kireta katman olan Pharos adasnn etraf kum ile ve Nil
rmandan gelen alvyon tabakas ile evriliydi.29Antik kaynaklarda Pharos
adasndan ilk kez Homeros Odysseiadestannda yle sz etmektedir:
ok dalgal denizin iinde bir ada vardr,
Msra yakn, Pharos derler adna,
Msr toprandan uzakl
Bir gnde alaca yol kadardr
23evresinde balarn, hurmalklarn bulunduu, papirs yetitirildii Mareia gl 55 km. uzunluunda ve 28
km. geniliindeydi.24
Msr mitolojisinde Osirisin kzkardei ve kars olan ay tanras.25
Arrianos, skenderin AnabasisiI, 3, 1, 5, ev. Hayrullah rs, stanbul 1945, s. 122.26
E. A. Parsons, The Alexandrian Library. Glory of The Hellenic World, New York: Elsevier Publishing
Company, 1967(3), s. 53.27Bkz. Strabon, GeographiaXVII, 1, 6; Pausanias, V, 21, 9.28
A. Bonnard, Antik Yunan Uygarl: Euripidesten skenderiyeye, Cilt 3, ev. Kerem Kurtgz, stanbul:Evrensel Basm Yayn, 2004, s. 212.29
P. A. Clayton ve M. J. Price, Antik Dnyann Yedi Harikas, ev. Betl Avun, stanbul: Homer Kitabevi,1999 (2.bas.), s. 135.
7/25/2019 Klasik Filolojiye Giri Final Snav Iin Notlar
39/79
39
Koca karnl bir geminin,
Pupadan sert bir yel eserse.30
Byk skender, Pers ordusunu bozguna urattktan sonra 332 ylnn
sonbahar-k aylarnda Msra varmt. Son yerli firavun Otuzuncu Ha-
nedandan II. Nektanebonun ardndan girmi olduu Pers egemenliinden
Msr kurtararak zgrlne kavuturmutu. Memphisten Kanobosa
giden Nil rmann bat kolu boyunca, bat lndeki vahalara doru
Rhakotis zerinden ilerleyen skender, Pharos adasnn karsnda kendisine
elverili grnen Rhakotiste kent kurmaya karar verdiinde, bu kentinplannn nasl olaca konusunu da belirlemiti. O zamann yeni ortaya kan
ehircilik gereklerine gre kurulacak olan kente, kydan Pharos adasna bir
mendirek ina edilerek ift liman yapld. na edilen bir kilometrelik
mendirek ile koy iki limana ayrlyordu.Doudaki liman sava liman, tersane
ve hkmdarn zel liman olarak kullanlyordu. Batdaki ikinci liman ise
ticaret limanyd. Limanlar ayran mendirekte alan iki aklk bir limandandierine geii salyordu. Byk skenderin tasarlad bu ifte liman
Helenistik dnemde sonradan kurulan birok kente rnek oluturmutur.31
Cesur grleriyle tannan kent mimar Rhodoslu Dinokrates kentin genel
plann hazrlamakla grevlendirilmiti.32 Dinokrates Msr seferi srasnda
Byk skendere elik etmiti. skenderin grevlendirdii bu mimar
tarafndan planlar hazrlanacak kent, Makedonyal komutann, halklar
arasnda ayrm gzetmeden herkese sunulan uygarln kalc olaca inancna
kout olarak, Dou ile Bat arasndaki ticaretin, sanatn ve bilimsel
almalarn merkezi olmalyd.
30Homeros, OdysseiaIV, 354, ev. Azra Erhat, A. Kadir, stanbul: Can Yaynlar, 2004 (15. bas.), s. 84.
31
A. Bonnard, a.g.e., s. 213.32Vitruvius, de architecturaII praefatio
7/25/2019 Klasik Filolojiye Giri Final Snav Iin Notlar
40/79
40
Dinokratesin, Miletoslu Hippodamosun bir yzyl nce icat ettii z-
gara kent plannn en son ilkelerine uygun olarak hazrlad plana gre,
skenderiye kenti merkezde kesien ve biri dou-bat dorultusunda, dieri
kuzey-gney dorultusunda olmak zere iki anayol ile drde ayrlyordu.
Kuzey-gney dorultusundaki ana yol da aalkl iki geni yolla ikiye
ayrlyordu. Birbirine kout ve dikey olarak planlanm olan sokaklar olduka
dard. Antik an sonuna doru yaklak 100 kilometrekarelik bir alan
kaplayan skenderiye kenti tmyle tatan ina edilmiti.
skenderiye kendi zamannn en kalabalk kentiydi. Kuruluundan elli yl
sonra kentin nfusu yaklak olarak yz bine ulamt. Bu nfusla
zamannn en byk kenti saylan skenderiyenin, Hristiyanlk dneminin
balangcnda nfusu bir milyondu. Kentin nfusundaki olaanst artn
sebebi, kukusuz coraf konumu sebebiyle skenderiyenin Akdenizdeki
ticaretin odak noktasnda bulunmasyd. Dou ile Bat arasnda bir ithalat-
ihracat merkezi olmasnn yan sra baz ticar metalarn retimi de
yaplyordu, skenderiyede. Cam yapmna elverili zengin kum yataklarnn
bulunuu bu kentte retilen camlar d piyasada ok deerli klyordu.33
Bundan da nemlisi Msrn zellikle de skenderiyenin papirs retimini
elinde tutuyor olmasyd. Nil deltasnda yetitirilen papirs34 bitkisinden
yaplan yaz gereleri Msrda ok eski alardan beri kullanlrd. Antik
an en nemli yaz gereci olarak S 1. yzyla kadar kullanlan papirs, bu
bitkinin Nil kylarndaki ve delta bataklklarndaki retimini de nemli
klyordu. Yaz gereci dnda bitkinin kkleri yakacak olarak, saplarndaki
zek yiyecek olarak ve de mum fitili yapmnda, gvdesi yelkenli ipi
yapmnda kullanlyordu.
33E. Bradford,Mediterranean. Portrait of A Sea, Londra: Classic Penguin, 2000, s. 251.
34nsan bilei kalnlnda olan ve 2,5-3 metre boyunda sap sren, otsu bir bataklk bitkisi olan papirsn yaz
gereci olarak tarihesi, yapl ve kullanl hakknda Yal Plinius ayrntl bilgi vermektedir. Bkz. Plinius,Naturales HistoriaeXIII, 68-82.
7/25/2019 Klasik Filolojiye Giri Final Snav Iin Notlar
41/79
41
skenderiye be blgeye ayrlmt. Bu blgelerden her birine Grek al-
fabesinin ilk be harfinden birinin ad (alfa, beta, gama, delta,
epsilon) verilmiti. skenderiye kentinin sakinleri ok renkli bir mozaie
benzetilebilirdi. Kentte ok sayda farkl kavimden insan bulunmaktayd:
Yerli Msr halknn yan sra Makedonyallar, kta Yunanistanndan ve
adalardan Grekler, Kk Asyann deiik kentlerinden insanlar, Suriyeliler,
Araplar, Babilliler, Asurlular, Medler, Persler, Hintliler, Kartacallar,
Galliallar, talyadan, Iberia Yarmadasndan gelenler, ve nfusun byk bir
ounluunu oluturan Yahudiler, skenderiyenin sakinlerini oluturuyordu.
Josephus, Yahudilerin tarihini anlatt eserinde skenderiyede YahudilerinDelta olarak adlandrlan blgede oturduunu yazmaktadr.35
skenderiyenin Byk skenderden sonraki en nemli yneticisi ve hkimi I.
Ptolemaios Soter, Kuds alnca burada yaayan binlerce Yahudiyi
skenderiyeye srmt. Greklerin ve Makedonyallarn youn olarak
yaadklar yer Brucheion mahallesiydi. Kentte Yahudilerle Grekler arasnda
pek ok kavgalar olurdu. skenderiyenin bu kozmopolit kent yaam iindeortaya kan her politik alkantda skenderiyeli Yahudilerin haklar ya
ortadan kaldrlr, ya azaltlr ya da yeniden dzenlenirdi.36
Limann yan sra bir mhendislik harikas olan Pharos deniz feneri
Knidoslu Sostratos tarafndan yaplmt. Strabondan37 rendiimize gre,
fenerin zerinde bulunan bir ithaf yazsnda u ifadeler yer almaktayd:
Hkmdarlarn dostu Knidoslu Sostratos denizlerde seyredenlerin gvenlii
iin adad bunu.
35 Josephus, The Wars of the Jews Book II, Chapter 18, 8, evrimii: http://www.earlychristian
writings.com/text/josephus/ant-12.htm,30 Ekim 2005.36
E. A. Parsons, a.g.e., s. 57.37Strabon, GeographiaXVII,1,6.
http://www.earlychristianwritings.com/text/josephus/ant-12.htmhttp://www.earlychristianwritings.com/text/josephus/ant-12.htmhttp://www.earlychristianwritings.com/text/josephus/ant-12.htmhttp://www.earlychristianwritings.com/text/josephus/ant-12.htm7/25/2019 Klasik Filolojiye Giri Final Snav Iin Notlar
42/79
42
Mimari olarak tasarlanm ve gelitirilmi ilk fener kulesi38olan yz on
bir metre yksekliindeki Pharos fener kulesi, Helen-Roma dnyasnda ina
edilen baka fener kuleleri iin dorudan ya da dolayl olarak bir model
oluturmu olmasnn yan sra,39 dnyann yedi harikas arasnda
saylmaktadr. Ayrca bir gre gre de Araplara minare fikrini bu fener
vermitir.40
Yal Plinius41 kendi zamannda (S 1. yzyln ortalar) Ostiada ve
Ravennada olduu gibi, Pharos deniz fenerinin benzerlerinin varlndan sz
ederken, fenerin ateinin aralksz olarak yank tutulmasnn ve belli bir
uzaklktan yldz grnts veren alevlerin yldzlarla kartrlabilecek
olmasnn sakncalarna da deinmektedir.
Antik an skenderiyesinin semlarnda Pharos deniz fenerinin -
ndan daha parlak, aydnl yzyllar boyunca insanoluna yol gsterecek
bir baka k daha ykseliyordu: Museion adyla bilinen, bilim ve kltr
merkezi. Yunanistandan ve Makedonyadan gelenlerin oturduu Brukheionmahallesinde, sarayn yaknnda bulunan, nceleri bir sunak olduu tahmin
edilen, bu sebeple de Musalara42 ayrlan yer anlamna gelen Museion
kltr merkezi ile iinde kurulan ktphane, skenderiyede bilimin ve edeb
almalarn gelimesinde ve burasnn bir kltr kenti olmasnda ve o
zamann Helen dnyasnn en nemli kltr kenti arasnda43ba srada yer
38P. A. Clayton ve M. J. Price, a.g.e., s. 142.39
P. A. Clayton ve M. J. Price, a.g.e., s. 142.40
A. Bonnard, a.g.e., s. 213.41
Plinius,Naturales Historiae, V,128.42
Zeus ile Mnemosynenin kzlar olan Musalar (Mousai) dokuz kardetiler. Adlar Klio, Euterpe, Thaleia,Melpomene, Terpsikhore, Erato, Polyhymnia, Urania ve Kalliope olan bu dokuz kardein her bi rine belirli biryazn, sanat ve bilim alan balanmt. Musalar tanrlar arklar ile neelendiren tanrsal arkclar olmann yansra, dncenin btn ekillerini de ynetirlerdi.43Helenistik dnemin dier iki nemli kltr merkezi Pergamon ve Antiokheia idi. Bu dnemde daha ncekidnemlerde olduunun aksine kltr bakmndan nemli bir tek merkez yerine, Grek kltrnn ulat yerlerdekurulmu birden fazla kltr merkezi bulunmaktayd. En nemli kltr merkezleri olan skenderiye, Pergamon
ve Antiokheiann yannda, onlardan sonra gelen Syrakusai, Rhodos, Kilikiada Tarsos ve Soloi Helenistikdnemin dier kltr merkezlerindendi.
7/25/2019 Klasik Filolojiye Giri Final Snav Iin Notlar
43/79
43
almasnda ok nemli bir rol oynamtr. Yanlarnda stun dizileri ve aal
gezinti yerleri bulunan Museion kltr merkezinin iinde ktphanenin yan
sra bilginler ve aratrmaclar iin alma odalar, bilimsel tartma
meknlar, topluca yemek yenilen byk bir salon ve davet edilen bilim
adamlar ile airlerin, kraliyet misafirlerinin kalabilecekleri meknlar vard.44
skenderiyede ikinci bir ktphane de Msrl yerli halkn, Yahudilerin ve
Sami kkenli dier halklarn oturduu Rhakotis mahallesinde, Serapis klt
merkezi Serapeionda bulunuyordu. I. Ptolemaios Soter, Yunanistandan ithal
ettikleri Helen unsurlarn Msra zg unsurlarla kaynatrmak iin, hem
Greklerin hem de Msrllarn kabul edebilecekleri ortak bir tapnmaoluturmak amacyla, Serapis kltn yaygnlatrmak istemiti. Osiris ile
kutsal boa Apisin45 Memphislilerce birletirilmesinden ortaya kan
Osorapisten46 doduu kabul edilen Serapisin klt Msrn son bamsz
yerel hanedan olan 30. Hanedandan I. ve II. Nectanebo ( 380-343)
zamannda yeniden ina edilen tapnak kompleksinde yerine getiriliyordu.
skenderiyedeki Serapis klt merkezi Serapeion ise Ptolemaios slalesininhkmranl srasnda ina edilmiti. Bylece Helenistik ada Msrn
dinsel miras Akdeniz dnyasnn zengin tinsel geleneinin bir paras hline
geliyordu.47
Kentin Byk skenderden sonraki egemeni I. Ptolemaios Soter, za-
mannn en zengin kenti olan skenderiyenin bir ticaret kenti olmasnn yan
sra, o zamannn dnyasnn bilim ve kltr merkezi de olmasn istemiti. Bu
amala hareket ederek dnyann drt bir yanndan bilginlerin ve
44E. A. Parsons, a.g.e., s. 166-167.
45Eski Yunan mitolojisinde rmak tanr Inakhos ile Melia adnda bir rmak perisinin olu olan ve Peloponnesos
efsanelerinde ilk insan olarak geen Phoroneos ile rmak perisi Teledikenin olu olarak geen Apis kendisindensonra Apia adn alan Peloponnesosta iktidar babasndan aldktan sonra, zorbaca davrand iin ldrld.Bunun zerine tanrlatrlarak Serapis (Sarapis) ad altnda ibadet grmeye balad. Apis, Eski Msrda tanrPtahn habercisi olarak tapnlan boa idi. ldkten sonra Serapis olarak tanrlatrlmt.46
R. L. Gordon, Sarapis, The Oxford Classical Dictionary, Oxford, New York 1996 (3), s. 1355.47
C. Freeman,Msr, Yunan ve Roma. Antik Akdeniz Uygarlklar, ev. Suat Kemal Ang, Ankara: Dost KitabeviYaynlar, 2003, s. 72.
7/25/2019 Klasik Filolojiye Giri Final Snav Iin Notlar
44/79
44
edebiyatlarn skenderiyede toplanmas iin, hibir yardm ve harcamadan
kanmamt. Ptolemaiosun kltr danmanln Phaleronlu Demetrios
stlenmiti. Aristotelesin Peripatos okulunun takipisi, Atinal bir diktatr
olan Demetrios 307de Atinadan kovulunca, Ptolemaios Soter tarafndan
skenderiyede kltr merkezi kurmakla grevlendirildi. Kltr merkezi
iinde ktphane kurma fikrini Krala Demetriosun verdii
dnlmektedir.48 Ktphanenin kuruluunda Demetriosun byk
yardmlar olmutu; ayrca Aristeasn mektubuna dayanarak bilgi veren
Josephustan rendiimize gre, zellikle II. Ptolemaios Philadelphosun
zamannda Demetriosun abalar sayesinde ktphaneye ok sayda kitapkazandrlmt. Demetrios hem kraln emri ile hem de kendi isteiyle kitap
topluyordu. Josephusun ifadesine gre mmkn olsa yeryznde insanlarn
ikamet ettii btn yerlerden kitap toplayacakt.49Museiona kitap salama ii
devlet tarafndan yrtlyordu. Ptolemaioslar bunun iin gerekli harcamalar
devlet hazinesinden yapyorlard. Kitap salamak iin satn almann yan sra
el koyma gibi hileli yollara da bavuruluyordu: Akdeniz kylarndaki kentleregnderilen grevliler ya satn alma yoluyla ya da bazen el koyarak deerli
yazmalar skenderiyeye getiriyorlard.50 Philadelphosun lmnden sonra
baa geen III. Ptolemaios Euergetes de ktphanedeki kitaplarn saysn
arttrmak iin hibir harcamadan ve abadan kanmamt. Bir anlatma gre,
Grek tragedya airleri Aiskhylos, Sophokles ve Euripidesin eserlerinin hatip
Lykurgos zamannda kopya edilen nshalarn Atinallardan oaltlmak
zere, 15 talanton teminat karlnda dn alm, ancak sonradan dn
ald nshalar geri gndermek istemedii iin, teminat deyerek bunlar al
koymu, kopyalarn geri gndermiti.51 Ktphane iin satn alnan
48N. Yldz,Antik a Ktphaneleri, stanbul: Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, 2003, s. 67-68.49
Josephus, Antiquities of the Jews, Book XII, Blm 2, evrimii: http://www.earlychristianwritings.com/text/josephus/ant-12.htm,30 Ekim 2005.50
N. Yldz,a.g.e., s. 88.51N. Yldz, a.g.e., s. 89.
http://www.earlychristianwritings.com/text/josephus/ant-12.htmhttp://www.earlychristianwritings.com/text/josephus/ant-12.htmhttp://www.earlychristianwritings.com/text/josephus/ant-12.htmhttp://www.earlychristianwritings.com/text/josephus/ant-12.htm7/25/2019 Klasik Filolojiye Giri Final Snav Iin Notlar
45/79
45
elyazmalar skenderiye limanna gemi ile getiriliyor ve yazmalarn geli
yerlerine ve bunlar satan kiilere ilikin kaytlar tu