KLASK FZN KURAMI VE FELSEFESProf. Dr. Sleyman BOZDEMRukurova niversitesi, Fen Edebiyat Fakltesi, Fizik Blm (8 Aralk 2004, Seminer Notlar)M. Serdar AVU. Fen Bilimleri Enstits Fizik Anabilim Dal Yksek Lisans rencisi zninizle imdi sizleri fiziin gizemli dnyasnda ksa bir gezintiye karmak istiyorum.Richard P. Feynman, John Danz Konferanslarnda verdii Her eyin Anlam (1963) konulu bir konumasna yle balar: Orta alarda insanlarn basite ok sayda gzlem yapt ve bu gzlemlerin de yasalar akla getirdii dnlyordu, fakat gerek bu deildir. O, gzlemden daha ok hayal gc gerektirmektedir. nsanlarn bilimde hayal gcnn olduuna inanmamas artcdr. Bilimdeki hayal gc, sanattakinden farkl olan, ok ilgin bir yaratclk trdr. Hayal etmedeki byk zorluk unlardan kaynaklanr; daha nce hi grmediiniz bir ey olacak, daha nce grlm, ele alnm her detay kapsayacak, o ana kadar dnlm olandan farkl olacak ve daha da nemlisi; kesin olacak ve herhangi bir belirsizlik iermeyecek. Bu, gerekten zor bir eydir.Hayal gcnn bilimde ne kadar nemli olduunu, kendi nefsinde byk lde yaayan A. Einstein da bu konuda yle der: Hayal etmek bilgiden daha nemlidir Ayrca mutlak bir temel olarak, bilimin eitli kurallar, karlkl olarak uyumlu olmaldr. Gzlemler tamamen ayn gzlemler olduu srece, bir kural, bir ngry, baka bir kuraln da baka bir ngry vermesi mmkn deildir. Bu nedenle bilim, zel bir i deildir, tamamen evrenseldir. lgintir ki, akl, hayal rnlerimizi kurallara sokar. Doay betimleyen kurallar, matematiksel kurallar olarak grnmektedir. Bu zellik, gzlemin bir yarg kimliinde olmasndan kaynaklanr. Ayrca, matematiksel olmak, bilimin zorunlu bir nitelii de deildir; fakat, matematik, gl ngrler yapmamza yarayan bir ara olarak bilimin, zellikle de fiziin en gl dilidir ve insan aklnn da en byk eseridir. 17. yydan itibaren fizikteki gelimelere paralel olarak gelien rasyonalist felsefede ve daha sonra pozitivist dnce sisteminde hayal gcnn byk bir rol oynadn biliyoruz. Her eye ramen hayal rnlerinin deneylerle dorulanamad srece bir geerliliinin olmadn da bilmemiz gerekir. Bu nedenle fiziin geliiminde deneyci felsefe, aklc felsefe kadar nemli bir rol oynamtr.Fiziksel bilimlerin temeli olan fizik, evrenin temel ilkeleri ile ilgilenir. Dier fiziksel bilimlerin (Kimya, Astronomi ve Jeoloji) temelidir. Fiziin gzellii, temel fiziksel kuramlarnn basitliinde yatar. Fizik az sayda temel kavram, denklem ve varsaymla evremize bak amz deitirir ve geniletir. Fizik bize dnya ve evren hakknda neler bildiimizi, insanlarn bugn bildiklerini nasl bulduklarn ve yeni bulular iin nasl altklarn retir. Fizik sayesinde bilinmeyenle uramak, onu anlamak ve tahmin etmek kudretini kazanrz. Fizikten rendiklerimizle yeni bulular yaparz. Her yeni bulu yeni teknolojilerin domas demektir. nsana, doay bir fiziki gzyle incelemenin ve anlamann zevkini verir ve doa olaylarnn yasalarn retir. Bu, insana iinde yaad dnyay anlamak hususunda byk bir g kazandracaktr. Zira, bugnk dnyada nemli haberlerin, yeni iler yaratan aletlerin ve bir insann karlat gnlk problemlerin gerisinde fizik vardr. Bu nedenle gnmzde fizik sadece fizikilerin bir ura alan deil, konularyla uzaktan yakndan herkesi ilgilendiren bir bilim daldr. Ksaca diyebiliriz ki fizik, evrenin temel zelliklerinin sistematik bir incelemesidir. Bu temel zelliklerin her birisi evrende bulunan maddelerin davranlar ve aralarndaki temel etkilemelerle yakndan ilgilidir. Fiziin iki temel amac mantk ve deneydir. Lazerden entegre iplere, elektrik retiminden jet motorlarna, radyo ve televizyondan hayat iin nemli tbbi cihazlara kadar gelimeler hayatn her safhasnda bilimi n plana karmtr. Bilimsel yntem olarak adlandrlan mantkl nedenler ve kontroll deneylerin birletirilmesiyle doan sreleri anlama gayretlerimiz, insanlk tarihinin son blmn temsil eder. Yaklak 1600l yllara kadar sorularn doruluk ve yanll ounlukla politik ve dini yaklamlarla belirlenirdi. Galileo Galilei, Robert Boyle, Isaac Newton gibi byk fizikiler bu bilimsel yntemi dnyaya tantmak iin nclk ettiler ve bunu yaparken, zamann dini ve politik glerinden kaynaklanabilecek riski gze aldlar. Doay anlama yolu olarak kullanlan bilimsel yntemlere olan inancmz iki temel varsayma dayanr: Bunlardan biri, - Deneysel sonularn yeniden elde edilebileceidir. Bu, ayn deney seti ile ayn sonularn gzlemciden bamsz olarak, tekrar elde edilebilecei anlamna gelir. - kinci varsaym, doann nedensellik ilkesine uygun olarak iledii ile ilgilidir. Yani, sebep-sonu ilikilerine gre; belirli balang koullar, bir sonu olarak neyin ortaya kacan belirler. Bu iki yntem olmadan deneysel gzlem ksr kalrd, nk sonular, temel ve tahmin edilebilir davran rneklerini gstermek iin genelletirilemezlerdi. Bu durumda biz anlalmayan (kaotik) bir evrende yayor olurduk. Fiziksel bilimler arasnda, fizik en temel olandr ve nicel bir bilimdir. Amac: Madde ve enerjinin llebilir zellikleri arasndaki temel bantlarla, fiziksel dnyadaki btn olaylar alamaktr. Bu temel bantlar, fiziin kanunlar olarak bilinirler. Bu kanunlar, pek ok olaylara uygulanlarak tretilen genel ifadelerdir. Fizikilerin bir ii de bu kanunlardaki temel bantlar, mmknse matematik dili ile ifade etmektir. Bunu yapmakla fizikiler, zel durumlara kanunlar uygulayarak nicel sonular elde etmek iin mantki matematik kurallar kullanma ans elde ederler. Bilimsel yntemde kanunlar, deneysel kantlara konu olan dnceler veya kuramlar olarak balar. Nicel nermeler olarak ortaya atlan bu kuramlar, deneylerle desteklenir; deneylere uymayanlar elenir. Sonuta, uygulamalarnda genel ve evrensel olan kuramlar fiziksel yasa zellii kazanr ve kalc olur. Fizik, zgr dnce ve kavramlaryla gelitirdii, akla, gzleme, deneye, bilimsel phecilie ve kurama dayal bilimsel yntemleriyle, insan aklnn yaratt en byk eserdir. imdi kendimize soralm; fizik nedir? Fizik hakknda bilgimiz ne dzeydedir? Fizikteki gelimeler yaantmz, dnce sistemimizi ve felsefemizi nasl etkilemektedir? Klasik fizik kuram nedir? Nasl domutur? Felsefesi nedir? Bu sorularn yantlarn fiziin evrimine bir gz atarak vermeye alalm. evremize yle bir baktmzda pahal deney aletlerine gereksinim duymadan inceleyebileceimiz pek ok fiziksel olayn bulunduunu grrz. Gnein, Ayn, gezegenlerin ve yldzlarn hareketleri, gkkuann spektrum renkleri, gn mavilii, bulutlarn oluumu, yamurun yamas, suyun ak, cam ve dier yzeylerdeki su damlacklarnn ekilleri, n aynadan ve su birikintilerinden yansmas ve krlmas, Gnein doudan domas ve batdan batmas bunu yaparken yldan yla bir miktar kayma yapmas, serbest braklan cisimlerin yerin merkezine doru dmesi, vb. yzlerce rnek verebiliriz. Bir kaya parasn daha kk paralara ayrabileceimizi biliyoruz. Ayn ilemi kum taneleri elde edene kadar srdrebiliriz. Peki, kum tanelerini blmeye kalkrsak ne olur? Yunanl filozof Demokritos, bu sorular yirmi be yzyl nce sorup, atom kavramn ve bir paracn daha fazla blnemeyeceini ne srmt. Demokritosin bu basit sorusunu yantlamak iin pek ok fiziki aba sarf etti. Oysa, sadece son birka yldr incelenmek zere yaltlm bir atoma sahip olabildiler. Bugn artk, atomlar yerlerinden cmbzla ekip alabilecek gl mikroskoplar gelitirildi. Demokritos Doum ve lm tarihleri net olarak belli olmamakla birlikte, Zenon'dan 30 yl sonra doduu sanlmaktadr (M..455-M..370 yllar arasnda yaad tahmin ediliyor). ok gezmi, matematik renmek zere Babil'e ve Msr'a gitmitir. Demokritos'a gre evren, doluluk ve boluktan olumutur. Dolu ksm, blnemez kk paracklar, yani atomlar tarafndan doldurulmutur; bunlar lmsz ve yalndrlar. Nitelikleri ayn ama biimleri ayrdr. Varlklar bu atomlarn bir araya gelmelerinden olumulardr ve bir arada bulunduklar srece vardrlar; ayet bunlar oluturan atomlar bir nedenle dalrsa yok olur giderler. Evrende gzlemlenen deiim, atomlarn birlemesi ve dalmasndan ibarettir. Atomcu kuram, znde mekanist ve deterministtir, ama bu dnemde atomlarn nasl hareket ettiklerine ilikin gl bir yaklamn eksiklii duyulmaktadr.Demokritos matematikle de ilgilenmi ve Bir Daire veya Bir Kreye izilen Teet, Geometri zerine, Saylar zerine (ayn ad tayan bir yapt daha vardr) ve rrasyoneller zerine adn tayan yaptlar vermitir.Bir Daire veya Bir Kreye izilen Teet'te, krenin veya dairenin teetle ortak olan bir tek noktas bulunduunu ve teet biraz oynatlacak olursa, bu defa daireyi ve kreyi iki noktada keseceini ve teet olma zelliini kaybedeceini syler.Demokritos, astronomi ve kozmoloji ile de ilgilenmitir. Astronomi ile ilgili grleri gerek d olmasna ramen kozmoloji ile ilgili ngrleri olduka ilgi ekicidir. Ona gre, evrende ok sayda ve eitli byklklerde dnyalar vardr. Bunlar birbirlerinden farkl uzaklklarda bulunurlar. Bazlar olumaktadr; bazlar olumutur ve bazlar ise kmektedir. Bunlardan bazlar arparak yok olurlar. Bazlarnda su, bitki ve hayvan yoktur. Bizim blgemizde ilk nce Yer olumutur. Ay, yldzlarn en altnda bulunur; onu Gne ve gzle grlebilen be gezegen izler.

O halde gerekten atomlar var ve felsefenin bir konusu olmann tesinde bilimin de nemli bir konusu olmutur; ve biz biliyoruz ki atomlar da alt paracklarna blnebilir ya da iyonlaabilirler. Her atom, uzaydaki bir gezegenler sistemine benzer. ekirdei Gnee, elektronlar gezegenlere benzetebiliriz. Byk hzlandrclar sayesinde bilimciler, ekirdein iindeki temel paracklar da inceleme olanana sahiptirler. Yani, Demokritosin bu basit sorusundan balayarak yzyllardr binlerce bilim adam maddenin yapsyla ilgili geni ve bir o kadar da ilgin bulular yaptlar. Bu bulular tm dnyadaki aratrma laboratuarlarnda hala srmektedir. Bu ksa zetten yola karak fizik iin yaklak bir tanm yaplabilir: Doann en temel bilimi olan fizik, gerek doal olarak insann dorudan karlat, gerek kendisinin yaratt alglanabilir dnyann ve evrenin nesnelerini, aralarndaki temel etkilemeleri ve olaylar, gzleme, deneme ve kuram hazrlama yoluyla inceleyen bir bilimdir diyebiliriz. Kuark ve lepton gibi, maddelerin temel yap talarn oluturan en kk paracklardan, evrendeki yldzlarn, galaksilerin ve gk adalarn davranna varncaya kadar tm doa olaylarn kapsayan geni bir alan, fiziin konusuna girmektedir. Aristoteles (Aristo) , (M.. 384-322) Ege Denizi'nin kuzeyinde bulunan Stageria'da domutur. O dnemde, Stageria'da yon kltr egemendir ve Makedonyallarn buralar istila etmeleri bile bu durumu deitirmemitir. Bu nedenle Aristoteles'e bir yonya filozofu denilebilir. Babas Nicomaihos, hekimdir ve Makedonya Krallarndan Amyntus'un (M..393-370) hekimliine getirildiinde, ailesi ile birlikte Stageria'dan Makedonya'nn bakentine tanmtr. Aristoteles burada renim grm ve sava yaamna ilikin ayrntl bilgiler ve deneyimler edinmitir; bir taraftan yon ve dier taraftan Makedonya etkileriyle biimlenmi ve genliinde, ilgisini daha ok tp zerinde younlatrmtr. 17 yana geldiinde renimini tamamlamas iin Atina'ya gnderilen Aristoteles, hayatnn 20 yln (M.. 367-347) burada geirmitir. Atina'ya gelir gelmez, Platon'un rencisi olarak Akademi'ye girmi ve hocasnn lmne kadar burada kalmtr. Platon, srekli olarak ekitii bu deerli rencisinin zeksna ve enerjisine hayran kalm ve ona Yunanca'da akl anlamna gelen Nous adn vermitir. Aristonun matematik bilgisi aratrmalarna yeterli olacak dzeydeydi; bilimleri matematik, fizik ve metafizik olarak blme ayrrken, Platon gibi, matematie - yani aritmetik, geometri, astronomi ve mzik bilimlerine - bir ncelik tanmt; ancak uygulamal matematikle ilgilenmiyordu. "Eit eylerden eit eyler karlrsa, kalanlar eittir." veya "Bir ey ayn anda hem var hem de yok olamaz (nc durumun olanakszl ilkesi)" gibi aksiyomlarn btn bilimler iin ortak olduunu, postlalarn ise sadece belirli bir bilimin kuruluunda grev yaptn syleyerek, aksiyom ile postla arasndaki farklla iaret etmiti. Aristonun, sreklilik ve sonsuzluk hakknda yapm olduu temkinli tartmalar, matematik tarihi asndan olduka nemlidir. Sonsuzluun gerek olarak deil, gizil olarak varolduunu kabul etmitir. Bu temel sorunlar zerindeki grleri, daha sonra Arimet ve Apollonios tarafndan yeniden ilenip deerlendirilecektir. Aristo, astronomiye ilikin grlerini Fizik ve Metafizik adl eserlerinde aklamtr; bunun nedeni, astronomi ile fizii birbirinden ayrmann olanaksz olduunu dnmesidir. Aristoya gre, kre en mkemmel biim olduu iin, evren kreseldir ve bir krenin merkezi olduu iin evren sonludur. Yer, evrenin merkezinde bulunur ve bu yzden, evrenin merkezi ayn zamanda Yer'in de merkezidir. Bir tek evren vardr ve bu evren her yeri doldurur; bu nedenle evren-tesi veya evren-d yoktur. Ay, Gne ve gezegenlerin devinimlerini anlamlandrmak iin Eudoxos'un ortak merkezli kreler sistemini kabul etmitir. Aristoya gre, Evren, Ayst ve Ayalt Evren olmak zere ikiye ayrlr; Yer'den Ay'a kadar olan ksm, Ayalt Evren'i, Ay'dan Yldzlar Kresi'ne kadar olan ksm ise Ayst Evren'i oluturur. Bu iki evren yap bakmndan ok farkldr. Ayst Evren ve burada yer alan gkcisimleri, eterden olumutur; eterin, mkemmel doas, Ayst Evren'e ezel ve ebed bir mkemmellik salar. Buna karlk, Ayalt Evren, her trl deiimin, olu ve bozuluun yer ald bir evrendir. Buras, arlklarna gre, Yer'in merkezinden yukarya doru sralanan drt temel eden, yani toprak, su, hava ve ateten olumutur; toprak, dier eye nispetle daha ar olduu iin, en altta, ate ise daha hafif olduu iin, en stte bulunur. Aristoya gre bu eler, kuru ve ya ile scak ve souk gibi birbirlerine kart drt niteliin bileiminden olumutur.

Antik adan 17. yyn bana dek fizik terimi, olaylarn hemen hemen yalnz nitel grnmlerini, varln ve maddelerini ele alan, gnmzde doa felsefesi dediimiz kavram belirtiyordu. Bu dnemde bilinen olaylar yalnzca kat ve sv maddelerin statik (durgun) davran (Arimet ilkesi- suyun kaldrma kuvveti), n yansmas ve krlmas, s ve ate, ses ve mzikti. Bunlara ek olarak Yunanllarn M. 8. yyda manyetizmay, 6. yyda statik elektrii buluunu ve inlilerin M. 1000 ylnda pusulay bulularn da ekleyebiliriz. Bu konulardaki bilgiler de olduka yzeyseldi ve fizik, bir kavram olarak bilinmiyordu. Arkhimedes (Arimet) (M. 287-212) Syrakusaide domutur. Zamannn en byk bilim adamndan biri olarak gsterilir. Matematiki, fiziki ve filozof olan Arimet bu alanlarda birok baarya imza atmtr. Daha genliinde bilime ok merakl olan Arimet o dnemin en byk bilim merkezlerinden biri olan skenderiyeye Eukleidesden ders almaya gider. skenderiye'de bulunduu sralarda kefettii Msrdaki Arimet Vidasndan halen bugn bile su kartlyor. Arimet o zamanda Roma krarlnn generali Marcellus'a, Syrakusai almasnda birok sorun karmtr. cat ettii sava aletlerini Romaya kar kullanmtr. Bu Romann Syrakusaiyi almasn yl geciktirmitir. Bu icatlarndan bazlar toplar ve gne nlarn toplayarak dman gemilerini tututuran aynalardr. ok iyi bir teknisyen olan Arimet bu icatlarn baz bilimsel kurallardan yararlanarak yapmtr. Arimet'in mekanik alannda yapm olduu en byk bulular arasnda bileik makaralar, sonsuz vidalar, hidrolik vidalar ve yakan aynalar sylenebilir. Bunlarla ilgi bir eser brakmam ama matematiin geometri alannda, fiziin statik ve hidrostatik konularnda birok eser brakmtr.Geometriye yapm olduu en byk katk, bir krenin yzlmnn ve hacminin ise e eit olduunu ispatlam olmasdr. Bir dairenin alannn, taban, bu dairenin evresine ve ykseklii ise yarapna eit bir genin alanna eit olduunu kantlayarak pi nin deerinin ile arasnda bulunduunu bulmutur.Arimet'in matematikteki en byk almalarndan biri de eri yzeylerin alanlarn bulmak iin baz yntemler gelitirmesidir. Daha sonra bir parabol kesmesini drtgenletirirken sonsuz kkler hesabna yaklamtr. Bu hesabn tarihteki nemi ok byktr nk daha sonra Newton'un bulduu diferansiyel-integral hesap iin bir temel olmutur. Bu konuyla ilgili yazd kitapta (Paraboln Drtgenletirilmesi) tketme metodu ile bir parabol kesmesinin alannn, ayn tabana ve ykseklie sahip bir genin alannn 4/3 'ne eit olduunu bulmutur. Arimet'in en byk almalarndan bir tanesi de denge prensiplerini ortaya koymasdr ve bunu ilk kez aklayan da kendisidir. Bunlardan ilki eit kollara aslm eit arlklarn dengede kalmasn bulmasdr. kincisi ise eit olmayan arlklar, eit olmayan kollarda bu forml kullanldnda dengede kalmasn bulmasdr. Bu kadar almasndan sonra Arimet "Bana bir dayanak noktas verin Dnyay yerinden oynataym" diyerek ne kadar azimli olduunu bir kez daha dnyaya kantlamtr ve ayn zamanda bu sz yzyllardan beri dillerdedir. Arimet daha sonra Dnyaya kendisini tantan buluunu yapmtr yani svlarn dengesi kanununu bulmutur (suyun kaldrma kuvvetini). Bir rivayete gre, bir gn Kral kinci Hieron yaptrm olduu altn tacn iine kuyumcunun gm kartrdndan kukulanm ve bu sorunun zmn bulmas iin Arimet'e yollamtr. ok dnm olmasna ramen sorunu bir trl zemeyen Arimet, ykanmak iin bir hamama gittiinde, hamam havuzunun iindeyken arlnn azaldn hissetmi ve hamamdan frlayarak "Buldum, buldum" demitir. Arimet'in bu kanunu bulmasyla doada tesadflere yer olmad aka anlalyordu. Arimet'in almalarndan nce tahtann yzd ama demirin batt biliniyordu ancak sebebi aklanamyordu. Arimet modern bilimsel yntem anlayna ok yakn bir anlayla, statik ve hidrostatik kanunlarn bulmu ve bugn hala kullanlan bu kanunla tarihteki en byk bilim adamlar arasnda yer almay baarmtr. Yazmzn banda da bahsettiimiz gibi Arimet Roma imparatorluuna Syrakusaiyi almasnda birok zorluk karmtr, ancak Roma gete olsa buray da igal etmitir. M. 212'de Roma buray igal ederken Arimet toprak zerinde bir alma yapyormu ve bu srada bir Roma askerinin yanna yaklatn grnce kendisini rahat brakmasn sylemi ancak asker hi onu dinlemeden tarihteki en byk bilim adamlarndan birini ldrmtr.

Birok eski filozof, nesnelerin neden ve nasl hareket ettiini aklamaya almlardr. Bu konuda ilk ciddi almalar Yunanl astronomlar ve filozoflar tarafndan yaplmtr. Bu aratrmaclar, gkte bulunan cisimlerin hareketini tanmlamak iin olduka karmak modeller tasarlamalarna karn, byle hareketlerle yeryzndeki cisimlerin hareketleri arasnda kurduklar ilikiler tutarszlk gsteriyordu. Bu filozoflarn banda Aristo gelir. Bilindii gibi Aristo, nl bir rasyonel, eklektik (semeci) felsefecidir. Her eyin aklla zlebileceine, bu nedenle deney yapmaya gerek olmadna inanmaktadr. Bu yzden, hareketle ilgili birok grleri, asrlarca fiziin gelimesine engel olmutur. rnein, Aristoya gre, d bir etkenin yokluunda hareketin devam edebilmesi ancak ortamn sahip olduu bir hareket gcne baldr. Bir cisim, baka bir cisme demeden kuvvet uygulayamaz. Aristonun, cisimlerin serbest dme hareketi ile ilgili teorisi de hayli ilgintir. Aristoya gre byk cisimlerin yerin merkezine doru gitme eilimi kk ktleli cisimlerden daha fazladr ve bu nedenle byk cisimler kk cisimlerden daha hzl derler. Fizii anlayamayanlara gre Aristodaki bu yanlglar akla uygun grnebilir. Ayrca Aristonun yerin, evrenin merkezi olduu ile ilgili gr de fiziin gelimesine byk bir engel olmutur. Bu gr, kilise tarafndan da benimsenmi, kilise, aksini sylemeye kalkan Giordino Brunoyu atelerde yakm, Galileoyu (15641642) zindanlara atm ve onun sefalet iinde bir mr geirmesine neden olmutur. Ortaa boyunca fiziin, genelde bilimin gelimesine en byk engellerden birisi Avrupada Aristonun, doann yapsal durumuyla ilgili yanl dncelerinin Hristiyanlk dininin retileri iine girmesini salayan kilise ve slam dnyasnda ise iman akldan stn tutan Gazali retisini benimsemi olan medreselerdir. Aristo ile Galileo arsnda yaklak 2000 yllk bir zaman aral vardr. Nesneler uzay ile dnceler uzaynn tek bir fizik uzay halinde birlemesi iin bu kadar uzun bir srenin gemesi gerekmitir. Galileo Galilei (1564-1642) talya'nn Pisa kentinde 1564'de dnyaya geldi. renimini bu kentte tamamlad. ok erken yalardan itibaren matematikte baarlyd. talya'nn nde gelen matematikilerinden biri oldu. Hayat boyunca mekanik bilimi, mercekler ve astronomiyle ilgilendi, birok icatlar yapt. Dnyann ve dier gezegenlerin gnein etrafnda dndn savunduu iin ba Kilise'yle derde girdi. Sonunda Kilise yetkilileri, Galileo'yu yarglad. nl bilim adam sulu bulundu. Grlerinin yanl olduunu aklayarak cann zor kurtard. Ancak tarih Galileo'nuin yanndayd. Dnyann Gne'in etrafnda dndn bugn artk herkes biliyor. Bir zamanlar Galileo'yu yarglayan Kilise bile bu gerei kabul etmi durumda. Hayatnn kronolojisini ksa olarak u ekilde verebiliriz:1564 talya'nn Piza kentinde dnyaya geldi.1594 Kendi icat ettii bir su pompalama makinesi iin patent ald.1597 Scaklk len termoskopu icat etti.1610 Hollandada 1608de Hans Lippersheyin yapt teleskop ile Ocak aynda Jpiter gezegeninin 4 uydusunu kefetti.1610 Toscana byk dknn ba matematikisi oldu.1619 Mikroskobu icat etti. Sonraki be yl boyunca ok sayda mikroskop yapt.1632 "nde gelen ki Dnya Sistemi zerine Diyaloglar" adl kitabn yaynlad.1632 Ekim aynda Vatikan'a arld ve Gne sistemiyle ilgili grleri nedeniyle Kilise'nin st dzeyli yetkilileri tarafndan yargland.1633 Srgne gnderildii Siena kentinden evine dnmesine izin verildi.1642 78 yanda ld.

Fiziin gerek geliimi 17. yy banda balad ve doa felsefesinden ayrlarak, bamsz bir bilim haline gelmesi 1850de oldu. 16. yy da Kopernik (1472-1543) tarafndan, Dnya ile birlikte dier gezegenlerin de gne evresinde dndkleri ortaya atld. Galileo, bunun ateli bir savunucusu oldu. Nicolaus Copernicus (1473-1543)Polonya, Torun'da domutur. Krakov, Bolonya, Padua ve Ferrara niversitelerinde teoloji, hukuk ve tp renimi grm, eitimini tamamladktan sonra Frauenburg Katedrali'ne papaz olarak atanmtr. Ancak, Copernicus ncelikle astronomiye ilgi duymutur; niversite yllarnda talya'nn nl astronomlaryla tanm ve onlardan alm olduu derslerle bu alandaki bilgisini gelitirme olana bulmutur. Copernicus, Gne merkezli gk sisteminin kurucusudur; Gne'in evrenin merkezinde bulunduunu ve Yer'in bir gezegen gibi, Gne'in evresinde dolandn savunan bu sistemi, 1543 ylnda baslan, Gk Krelerinin Hareketi adl nl kitabnda btn ynleriyle aklamtr. Bu yapt iki ana blmden oluur. Birinci blmde sistemin ana hatlar tantlm ve ikinci blmde ise ayrntlara inilmitir. Copernicus'ten nce de Gne merkezli sistemi ortaya koyanlar olmutu, ama bunlarn hi birisi Copernicus gibi etkili olamamtr. Copernicus temel prensiplerini ortaya koyduktan sonra yaamnn hemen hemen otuz yln bunu bir hesaplama sistemi haline getirme abasyla geirmitir. Sonunda ok eletirildii gibi karmak da olsa, hatta Batlamyus'tan daha baarl olmasa da, Yer merkezli sistemin karsna, ayn ayrntl hesaplama olanana sahip bir ikinci sistemi koyabilmitir. Almagest'ten hesaplama tekniini, gzlem sonularn almasna ramen, Ortaa bilimine en byk darbeyi indirmi, modern astronomiye, modern fizie giden yolu am, kukusuz Yenia'n ncs adn almaya hak kazanmtr.

Kopernikten sonra, Danimarkal bir astronom Tycho Brahe (1546-1601) kendi gzlem evinde ilk defa, gezegenlerin hareketi ile ilgili uzun bir sre gzlemler yapt ve veriler toplad. Bu, modern bilimin anahtar ve doann gerekten anlalmasnn balangc oldu. Bir eyi gzlemek ve bu bilgilerin u veya bu yorumu karmay salayacak ipularn ierdiini ummak. Bu, o zamana kadar hi yaplmam bir eydi. Tychonun ani lm zerine eldeki verilerin deerlendirilmesi ii asistan Alman astronom ve matematiki Johannes Keplere (1571-1630) kald. Johannes Kepler (1571-1630) 1571'de Almanya'da Wrttemberg'de dodu. Astronominin prensi olarak gsterilen Kepler bu alanda birok baar elde etmitir. Sadece astronomiyle deil matematikle de ilgilenmitir. Kraliyet matematikisi olmutur. Babasnn sarho, annesinin ise akl dengesi bozuktu. Drt yanda geirdii ok ar bir iek hastalndan sonra gzleri bozulmu ellerinde de sakatlklar olumutur. Sorunlu bir ailede bymesine ramen rencilik dnemi ok baarl gemitir. Tycho, Kepleri asistan olarak yanna ard. Tycho yanna yerletikten sonra Kepler yldz falna bakarak para kazanyordu. Yldz falna kendiside inanyordu ve gkyznde mziksel bir uyum olmas gerektiini savunuyordu. Ancak ileriki yllarda inanc ok zayflamt. Tycho'nun yanndaki grevi gezegenlerin yrngelerini belirlemekti. Yrngesini incelemeye balad ilk gezegen Marstr. Graz'da, matematik profesr olarak niversitede grev yapmtr. Daha sonra dinsel ekime Protestanlarn lehine sonulannca buray terk etmek zorunda kald ve Prag'a yerleti ve orada 1599'da Brahe'ye yldz tablolarnn hazrlannda yardm etti. 1601'de Brahe'nin lm zerine saray astronomu olarak greve balamtr. Brahe lmeden nce o gne kadar yapm olduu tm gzlem kaytlarn Kepler'e brakt. Bu kaytlar Kepler inceledi ve bu astronomik tablolardan bir anlam karmaya alt. Tm almalarnda Kopernik sisteminden yararland. Bu konuda, bilinen her eyi kapsayan ve bunlar arasnda mutlak bir uyum salayan bir sistemin varolmas gerektiini dnm ve Brahe'nin gzlemlerinden yararlanarak, tekrar tekrar yapt hesaplar sonucunda, gezegenlerin dairesel yrngeler zerinde ve hzla dolandklar temel prensibini terk etmi ve nl kanununu ortaya koymutur. Bu nedenle Kepler, modern gk mekaniinin kurucusu olarak bilinir.

Keplerin kendi adyla anlan nl kanunlar:1. Gezegenlerin yrngeleri, odaklarnn birinde Gne bulunan bir elipstir. 2. Gezegenleri Gnee birletiren vektr, eit zaman aralklarnda eit alanlar sprr.3. Her hangi bir gezegenin yrnge periyodunun karesi, eliptik yrngesinin byk ekseninin yarsnn kpyle orantldr. Yani, .Ayn sralarda Galileo da, bir taraftan bir mercekinin yapt drbnle gkyzn inceliyor, dier taraftan da Dnyadaki sradan cisimlerin hareket kurallarn bulmaya alyordu. Bu almalarnn sonucunda Galileo, eylemsizlik ilkesi denilen nemli bir kural kefetti. Bu ilkeye gre sabit bir hzla teleme yapan bir cisme dtan bir etki olmad taktirde, cisim, sonsuza kadar ayn hzla hareketine devam edecektir. Bunun iin, cismin bir hareket gcne sahip olmas gerekmemektedir. Galileonun ortaya kard bir dier gerek de, Aristonun kuvvet ve hareketle ilgili dncelerinin yanll olmutur. Bolukta btn cisimlerin hareketlerinin ktlelerinden ve ekillerinden bamsz olduunu deneyerek gstermitir. Serbest dme deneyi hava direncinin gerekten etkisiz kald bir vakumda yapldnda, bir ku ty ile madeni parann belli bir ykseklikten brakldnda yere ayn anda dtkleri bugn fizik laboratuarnda gsterilen sradan bir deneydir. Nitekim byle bir deney 2 Austos 1971de astronot David Scott tarafndan Ay zerinde de yapld ve Galileoyu kesinlikle dorulad. Galileo Galilei, ada fiziin temelini atan, matematii fizikte kullanarak fiziin dilinin matematik olduunu gsteren bir kii olarak bilinir. Bu son derece ilgin insann fizie katklar yalnz, kinematii, Aristodan beri iine dt kmazdan kurtarmas deil, bu ii yaparken doa ile ilgili problemleri zmekte getirdii yaklam, yeni yntemler, yeni anlay ve yeni kavramlarla insanln eline yepyeni, gl ve doann yapsna uygun aralar vermi olmasdr. Galilei ile birlikte bir kuak bilim adamnn deneye yneldiini gryoruz fakat genelde bu yneliin tmn tek bir kiinin eseri saymak doru deildir. Kiinin kafasn skolastik dnce biiminin boyunduruundan kurtaran, bilimsel dnceye olanak veren toplumsal koullar grmezlikten gelemeyiz. Deneysel bilimin douu ile birlikte tm Avrupay kapsayan yeni bir enerji ve ilgi dalgasna tank olmaktayz. Hollandal bir mercekinin buluu olan teleskop, Galileonun elinde hemen gkyzne evrilen bir inceleme arac niteliini kazanr. Baka bir talyan, Galileonun rencisi Toricelli, barometreyi bulur; havann, ykseklere ktka azalan bir basn oluturduunu kantlar. Almanya da Guericke hava pompasn bulur. ngilterede kralie Elizabethin hekimi William Gilbert manyetizma zerine deneyler yapar ve yaynlar. Boyle, gazlarn basn yasalarn bulur. Bylece gzlem ve deney yolundan hareketle bilim dnyasn oluturan bir dizi olgu ve yasann ortaya ktn gryoruz.Fizik bilimini, Klasik Fizik ve Kuantum Fizii olmak zere iki dneme ayrabiliriz.17. yy boyunca sren ve yirminci yzyl balarna kadar geen sre klasik fizik dnemi olarak ele alnr. Bu dnemde, nemli fizik sentezi bulunmaktadr. 1) Newtonun klasik mekanik sentezi (1687), 2) Maxwellin elektromanyetik sentezi (1864),3) Einsteinn greli mekanik sentezi (zel ve genel grelilik kuramlar) (19051916).Mekaniin yapsal ve dnsel geliimini yle bir tabloda zetleyebiliriz: Klasik mekanik, hz k hzndan ok byk, boyutu 10-10 m atomistik boyuttan ok byk olan cisimlerin hareketlerini baaryla inceleyen bir bilimdir. Einsteinn zel grelilik kuram; k hzna yakn hzlarda harekete eden paracklarn davranlarn inceleyen, ktlenin mutlak deil, hza bal olarak deitiini ve younlam bir enerji olduunu gsteren, ksaca klasik mekanii yksek hzlara genileten daha genel bir mekanik kuramdr. Kuantum fizii, atomik lekte meydana gelen olaylar inceler; madde ve n 10-8 cmden kk boyutlu ksmlarna bakldnda ortaya kan grnm betimler. Kuantum alanlar teorisi; hem ok hzl hem de ok kk cisimler iin grelilik ve kuantum ilkelerini birlikte salayan kurama denir. Kuantum alan kuram 1930-40l yllarda gelitirilmesine ramen, bugn daha tam yeterli saylmamaktadr. Newtonun Klasik Mekanik SenteziFiziin gerek geliimi ve evrimi 17. yy banda balad. 1642 ylnda Galileo lr ve Newton doar. Rnesanstan beri sre gelen tm hazrlklar sanki Newton iindir. Newton (1642-1727), Kepler ve Galileonun bulularna, Francis Beconnun ve Galileonun kurduklar aklc bilim yntemine ve deneysel felsefeye dayanarak 1687de klasik mekaniin ilk sentezini yapar. Principia (ilkeler), dier adyla doa felsefesinin matematik ilkeleri adl yaptyla hareket bilimi olan mekaniin temelini atan Newton, klasik fiziin en parlak ilk kuramcs oldu.Klasik mekanik kuram bize, hz, k hzndan ok kk, boyutu atomistik boyut 10-8 cmye gre ok byk boyutlu makro sistemlerin yeryznde ve evrende nasl davrandklarn anlama ve ou kez tam bir isabetle davranlarn ngrme yeteneini kazandrmtr. Newtonun sentezi iki farkl konuyu kapsar. Bunlardan biri, cismin, bir kuvvetin etkisi altnda nasl bir yol izleyeceini aklayan hareket yasalardr. Bunlara dinamik yasalar denir. Dieri, Gravitasyonel ekim yasasdr. Newton, Aristonun eksik ve yanllarn bir lde dzelten Galileonun almalarn tamamlad. Kuvvet iin, deme koulu yerine uzaktan ani etkiyi; hareket iin de, kuvvetin cismin hzn deitirdii yasasn getirdi. Bu son yasa, belirli bir kuvvetin etkisi altnda hareket eden bir cismin, belirli bir andaki yeri ve hz bilinirse, cismin ezele ve ebediyete kadar her an yerinin ve hznn bilinmesine olanak tanyordu. Buna gre insan, evrendeki gezegen ve yldzlarn her birinin yerini, hzn, verilen bir anda saptayabilirse, evrenin gemiini ve geleceini belirleyebilecekti. Sir Isaac Newton (1642-1727) 1642'de Lincolnshire'de domutur. ngiliz bir bilim adam olan Newton dnyaya gelmi gemi en byk bilim adamlarndan biri olarak gsterilir. Newton fizik, matematik ve astronomi dallaryla ilgilendi; ama zellikle fizikteki bulularyla n plana kar. Newtonun matematie en nemli katks, tutarl bir kuram olan sonsuz kkler hesabn oluturmasdr. Newton mekanik alannda daha nceki icatlar bir lde dzelterek, tmyle genelletirip tamamlayarak, tam ve kesin bir bilimsel kuram biiminde toparlayan ilk bilim adam oldu. Evrensel gravitasyonel ekim kuvvetini buldu. 1669'da Cambridgee matematik profesr olarak atand. Newton'un fizik dnyasna kazandrd en byk yeniliklerden biri diferansiyel ve integral hesab buluudur (Niwtondan bamsz olarak filozof ve matematiki Leibnizde bu yksek matematii kefedenlerden birisi olarak bilinir). Bu buluu yapmasyla birlikte matematikte yeni bir r am olan Newton birok fiziksel problemin zlmesini salamtr. Newton daha sonra, gelitirdii mekenik ilkelerini ve matematiksel yntemleri, Kepler tarafndan bir lde ve pek kesin olmayan bir biimde ortaya konan gezegenlerin ve Ay'n devinimleri konusuna uygulad. Newton'n mekanii, Einstein'n grelilik kuramna kadar kkl bir deiime uramad, bata akkanlar ve gk mekanii olmak zere mekanik alannda grlen gelimelerin temelini oluturdu. Ayrca, Newton bir akkan iinde yava olarak yer deitiren bir krenin, hzyla orantl bir direnle karlatn ilk kez aklayan kiidir. Newton'un optik dnyasna en byk katks hi phesiz, prizma tarafndan datlan beyaz inceleyerek gelitirdii renkler kuramdr. Bu konuda 1666'da almalar yapmaya balad ve 1672'de Royal Society'ye sundu. Ancak bu almalarnn geni bir aklamasn daha sonra yaymlanan Opticks kitabnda bahsetti. Newton bu kitapta her rengin zgl ve deitirilemeyen bir zellikte olduunu savundu. Newton buna dayanarak k dalgalarnn periyodu ya da frekans kavramn ortaya att. Newton, tarih kronolojisi ve simya zerinde de almalar yapmtr. 1672'de Royal Society'ye ye seildi. 1703'de kurum bakan oldu. Daha sonra birok alma yapan Sir Isaac Newton 1727'de Londra'da ld.

Klasik mekaniin kuram Newton tarafndan ortaya konmu, daha sonra Euler, dAlembert, Laplace, Lagrange, Hamilton gibi matematik-fizikilerin elinde daha da gelitirilmitir. Klasik kuram; Newtonun dinamik yasas: Eylemsizlik ilkesi, kuvvet yasas, etki-tepki yasas; iki yardmc ilke: Belirlenimicilik (determinizm) ve nedensellik (sebep-sonu) ilkeleri ve mutlak zaman, mutlak uzay, mutlak ktle aksiyomlar zerine kurulmutur. Bu yasalar iin Galileo grelilii geerlidir. Newtonun maddesel cisimlerin davrann dzenleyen yasasndan birinci ve ikinci yasa, daha nce Galileonun zn verdii yasalard: Bir cisme hibir kuvvet etkimezse cisim, bir doru zerindeki tekdze hareketini srdrr; cisme net bir kuvvet uygulanrsa bu durumda ktle arp ivmesi (yani, momentumundaki deiim oran) bu kuvvete eittir. Newtonun kendine zg sezgisiyle gerekletirdii yasa nc yasasdr: A cisminin B cismine uygulad kuvvet, B cisminin A cismine uygulad kuvvete eittir, ancak ters ynldr (Her etkiye edeer bir tepki vardr). Bu yasa, Newtonun ana yasas olmutur. Newtonun evreni, klidin geometrisinin ilkelerine baml bir uzayda oraya buraya hareket eden paracklardan oluur. Bu paracklarn ivmeleri, onlara etkiyen kuvvetler tarafndan belirlenir. Her paracn zerindeki etki, teki paracklardan kaynaklanan ayr ayr etkilerin bir araya getirilmesiyle (vektr toplama st ste gelme- ilkesini kullanarak) elde edilir. Sistemin iyi tanmlanm bir sistem olmasn salamak iin kesin bir kurala, A cismi zerindeki hangi etkinin B cisminden kaynaklanacan bize bildirecek bir kurala gereksinimimiz vardr. Normal olarak bu etkinin A ve B noktalarndan geen bir doru zerinde olutuunu varsayyoruz. Bu etki, evrensel ktle ekim etkisiyse A ve B arasndaki ekim kuvvetinin bykl cisimlerin ktleleriyle doru, aralarndaki uzakln karesiyle ters orantl olacaktr: Ters-kare kuvvet yasas. Evrensel ktle ekiminden baka etkiler iin cisimlerin konumlarnn ve ktleleri dndaki zelliklerinin dikkate alnmas gerekebilir. Galileo ve Keplerin att salam temeller zerine Newton, klasik mekanii ina etmeyi baard. Newtonun maddesel cisimlerin davrann dzenleyen yasasndan birinci ve ikinci yasa, daha nce Galileonin zn verdii yasalard: Bir cisme hibir kuvvet etkimezse cisim, bir doru zerindeki tekdze hareketini srdrr; cisme bir kuvvet uygulanrsa bu durumda ktle arp ivmesi (yani, momentumundaki deiim oran) bu kuvvete eittir. Newtonun kendine zg sezgisiyle gerekletirdii yasa nc yasasdr: A cisminin B cismine uygulad kuvvet, B cisminin A cismine uygulad kuvvete eittir, ancak ters ynldr (Her etkiye edeer bir tepki vardr). Bu yasa, Newtonun ana yasas olmutur. Newtonun evreni, klidin geometrisinin ilkelerine baml bir uzayda oraya buraya hareket eden paracklardan oluur. Bu paracklarn ivmeleri, onlara etkiyen kuvvetler tarafndan belirlenir. Her paracn zerindeki etki, teki paracklardan kaynaklanan ayr ayr etkilerin bir araya getirilmesiyle (vektr toplama st ste gelme ilkesini kullanarak) elde edilir. Sistemin iyi tanmlanm bir sistem olmasn salamak iin kesin bir kurala, A cismi zerindeki hangi etkinin B cisminden kaynaklanacan bize bildirecek bir kurala gereksinimimiz vardr. Normal olarak bu etkinin A ve B noktalarndan geen bir doru zerinde olutuunu varsayyoruz. Bu etki, evrensel ktle ekim etkisiyse A ve B arasndaki ekim kuvvetinin bykl cisimlerin ktleleriyle doru aralarndaki uzakln karesiyle ters orantl olacaktr: Ters-kare kuvvet yasas. Evrensel ktle ekiminden baka etkiler iin cisimlerin konumlarnn ve ktleleri dndaki zelliklerinin dikkate alnmas gerekebilir. Newton, Keplerin yasasnn, kendine ait genel teoremler kapsamnda (ters-kare kuvvet yasasndan yararlanarak) elde edildiini gstermitir. Keplerin eliptik yrngeleriyle ilgili her trl ayrntl hesab, ayrca dnencelerin presesyonu gibi etkileri (ki yerkrenin dn ekseninin ynnn yava hareketi, yzyllar nce eski Yunanllarn farkna vardklar bir konudur) dorulad. Btn bunlar gerekletirmek iin Newton, sonsuz kkler hesabnn (diferansiyel ve integral hesab) yan sra birok yeni matematiksel teknik gelitirmek zorunda kald. Newton, almalarnn olaanst baarsn bir lde stn matematik becerisine ve ayn ekilde stn fiziksel sezgilerine borludur. Galilei rlativitesine gre zaman, uzaydan tamamen ayr ve btn gzlemciler iin ayn, yani hareketten bamsz, mutlaktr. Mutlak zaman kavram klasik kuramda, etkilemelerin sonsuz hzla yaylmasn ngryordu. Bir alan aracl ile etkileme kavram henz bilinmiyordu. Newton, mekanik ile ilgili almalarnn yannda optikle ilgili almalar da yapm ve n paack teorisini ileri srmtr. Bu teoriyi, mekanik kuramlar ierisinde gelitirmitir. ada olan Hollandal fiziki Huygens, o sralarda, n dalga teorisini ortaya atmtr fakat teori pek ilgi grmemi ve yaklak yz yl boyunca unutulmu ya da unutturulmaya allmtr. Christian Huygens (1629 - 1695) Dinamik ve optik alanlarna katklar nedeniyle iyi tannan Hollandal bir fiziki ve astronomdur. Bir fiziki olarak; baarlar, n dalga teorisinin aklanmasn ve sarkal saatin kefini ierir. Hollandal bilim adam, n paracklar eklinde yol almas halinde bu paracklarn yar yolda birbirleriyle arpacaklarn ve birbirlerini yok edeceklerini ileri srd. Huygens, btn uzayn grnmeyen bir madde ile kapl bulunduunu, cisimlerden kan n bu maddenin bir dalgasal hareketi eklinde olduunu syledi. Uzaydaki bu maddenin dalgalar halinde gze tadna inanyordu. Huygens yaylan k dalgalarnn her noktasnn yeni k dalgalar yaynlayan kaynaklar olduunu ve btn bu dalgalarn uzunlamasna yol aldn belirtti. Bir astronom olarak Huygens Satrn' n uydusu, Titan' kefeden ve Satrn evresindeki halkalar tanyan ilk kiidir. Huygens eitli erilerin alanlarnn hesab konusundaki ilk makalesini 1651 ylnda yaynlad. Huygens'in optik ve dinamikteki n Avrupa'da yayld ve 1663'te Royal Society'in kurucu yesi seildi. 1673'te, Paris'te Huygens, Horologium Oscillatoriumu yaynlad. O, bu almasnda edeer basit sarka uzunluunu hesaplad, bileik sarka problemine bir zm nerdi. Ayn yaynda, basit sarkacn salnmnn periyodunu hesaplamak iin bir forml tretti ve bir dairedeki dzgn hareket iin merkezka kuvvetinin yasalarn aklad. Byk odak uzaklkl birka mercek yapt ve teleskoplar iin renksiz mercekleri kefetti. Isaac Newton ile karlat ngiltere ziyaretinden dndkten ksa bir sre sonra, n dalga teorisi konusundaki tezini yaynlad. Huygens'e gre, k, gze arpnca k duygusunu oluturan ve eter ierisinde yaylan titreimsel bir hareketti. Bu teoriye dayanarak, ift krlma olayn aklayabildi ve yansma ve krlma yasalarn ortaya kard. Huygens, Newton'dan sonra, 17. yy'n ikinci yarsndaki en byk bilim adamlar arasnda ikinci kiiydi. lk kez Hollandal fiziki olan Huygens tarafndan kefedilen Orion takmyldz bu optik deneylerle bulunmutu. Galileo ve Descartes tarafndan ulalan noktann tesine, dinamik alannda ileri giden ilk kiiydi. Merkezka kuvvet, problemini tamamen zen kiiydi. Yalnz bir adam olan Huygens, rencilerini veya taraftarlarn cezbetmedi ve bulduklarn yaynlamakta ok yavat. Huygens, uzun sren bir hastalktan sonra 1695'te ld.

Belirleyicilik ilkesi Klasik kuram belirleyicidir, yani gelecek tmyle gemi tarafndan belirlenir. Belirleyicilik ilkesi, olup biten her eyin kendilerinden nce gelen olgularca belirlendii retisine dayanr. Belirleyicilik ilkesi, Newton mekaniinin bir zellii olarak 19. yyda en parlak dnemine ulat. Pierre Simon de Laplace 1820de yaynlad bir eserinde, gemie bakarak tm evrenin geleceini kesinlikle belirlemenin elimizde olduunu ileri srm ve gnmzde bile dillerde olan u satrlar yazmt: Doada herhangi bir an etkin olan tm gleri ve evrende var olan tm nesnelerin o anlk konumlarn bilen bir zek, evrendeki en byk cisimlerden en hafif atomlara kadar tm nesnelerin hareketlerini tek bir forml kapsamnda toplayabilir. Yeter ki bu zek eldeki verilerin hepsini birden zmleyebilecek kadar gl olsun. Byle bir zek iin kesin olmayan hibir ey olamaz; gemi gibi gelecek de onun gzleri nnde olacaktr.Bu dncenin zgr irade kavram, felsefe ve din zerindeki etkileri ok byk olmutur. Newton, yasalarn dnyaya sunduktan sonra mekaniki belirleyicilik diye bir felsefi dnce kolu ortaya kt, Laplace bunun ateli bir savunucusu oldu. lerde greceimiz gibi, klasik fizie duyulan bu gven ve fizii niteleyen determinizm en yksek bir noktasna ulat bir dnemde yklm, yerini belirsizlik ilkesine brakmtr. Nedensellik ilkesiHer olgunun bir nedeni vardr dncesi bizi nedensellik ilkesine gtrr. Nedensellik, yani sebep-sonu ilkesi, bilimde tmevarm ynteminin temeli ve ncsdr. Bu yntemin ncl hipotezi, ayn nedenlerin ayn sonular douraca ilkesidir. Nedensellik, doa olaylarnn bir dzen iinde ard arda yinelenmesinin insanda yaratt bir kavramdr. Neden ve sonu, birlikte giden ve duruma bal kavramlardr. Bir durumda neden olan bir olgu veya koul bir baka durumda sonu olabilir. Tersine, bir durumda sonu olarak beliren bir olgu baka bir durumda neden olabilir. Nedensellik ilkesinin bilimde ve felsefede nemli bir yeri vardr. Bu konuda filozoflarn deiik kar grleri bulunmaktadr. B. Russel gibi nedensellik kavramnn modern bilimde yeri olmadn ileri sren filozof ve bilim adamlar da vardr. Gerekte, bilime aykr den ey, nedensellik ilkesinin ilemsel yorumu deil, metafizik anlamdr. Metafizikte bu ilkeye bir reti nitelii verilerek, her eyin bir nedeni vardr, hibir ey bir nedene dayanmakszn var olamaz veya yok olamaz, ayn neden daima ayn sonucu meydana getirir vb. dorulanmas veya yanllanmas olanak d bir takm genel yarglara gidilmitir. Bilim, ne bu tr genel yarglar ileri srme yoluna gitmi ne de bunlar bir ekilde dorulama veya hakl karma abas ierisine girmitir. Olgular, gerilerindeki nedenlere inerek aklama istei 17. yydan beri etkinliini yitirmitir ve gnmzde artk bilimsel nitelii olmayan bir istek saylmaktadr; ancak bunu, nedensel iliki kavramnn bilim d olduu biiminde yorumlamak elbetteki yanltr. Galileo ve Newtondan beri bilginlerin, olgularn nedenlerini deil olgular arasndaki deimez (yasal) ilikileri bulma ve aklama yoluna gittiklerini gryoruz. Baka bir deyile, Aristo geleneindeki neden arama abas modern bilimde yerini nedensel iliki bulma abasna brakmtr. Gnmz bilim felsefecileri nedenselliin olaslk yorumunu yapmaktadrlar. Patrick Suppes, 1970te yaynlanan nedenselliin olaslk teorisi adl kitabnda, nedensellik kavramn yle aklamaktadr: Y gibi bir olgunun ortaya k X gibi baka bir olgunun ortaya kn yksek bir olaslkla izliyor ve X ile Y arasndaki olaslk ilikisinden sorumlu nc bir olgu yoksa Xe Ynin nedeni diyeceiz. Newton Kuramnn Baarlar ki yz yl aan gelime srecinde Newton teorisinin giderek artan yeni dorularla pekime olana bulduunu gryoruz. Evrensel gravitasyonel ekim kanunu ile Newton, doann temel kuvvetlerinden birini buldu; bu, bolukta gezegenlerin hareketlerini ve gk talarn dnyaya dn, serbest dmeyi ve gel-git olaylarn dzenleyen kuvvet idi. Cavendish, gravitasyonel ekim yasasn laboratuarda dorulamay baard. Gravitasyonel ekim nedeniyle gezegenlerin yrngelerinde oluan sapmalar, gelitirilen gzlem yntemleriyle hesaplamak ve dorulamak mmkn oldu. Sonunda, gravitasyonel ekimiyle bu sapmalara yol aan, ama o zaman henz bilinmeyen bir gezegenin (Neptn) varl Fransz matematikisi Leverrier ve bamsz olarak ngiliz astronom Adams tarafndan hesaplama yntemiyle belirlenir ve sonra iaret edilen yerde, Alman astronom Galle tarafndan gzlenir. Bylece, matematiksel metodun klasik fizie ndeyici gcn kazandrdn gryoruz. Klasik mekanik, tm bilimler iinde en baarls olarak grlmektedir. Bu kuram kullanarak mhendisler Aya astronotlar gndermi ve gne sisteminin en u noktalarna kadar uzay arac yollamlardr. Astronomlar gkteki olaylar yllarca nceden saniyesine kadar belirleyebilmektedirler. Kaosun Douu1970lerde, 1980lerde ve u sralarda, kaos denilen mekaniki belirleyicilikle yakndan ilgili yeni bir aratrma alan ortaya kt. Kaos, matematikle fizik arasndaki yeni bir bilim dal haline gelebilir deniliyor. Ortaya k ve gelimesi, bilgisayarlarn bilimde kullanmnn artmasyla balantldr. Kaos, Newtonun ikinci yasas gibi belirleyici bir denklemin belirleyici olmayan sonular douracan bize gstermektedir. Kaos nedeniyle klasik mekanie yeniden ilgi artmtr. Maxwellin Elektromanyetizma Kuram Klasik fiziin elektrik ve manyetizma ile ilgili ksmna dair ilk gzlemlerin antik alara kadar uzandn gryoruz. M. 1000 yllarnda inde pusulann bulunmas, M. 8. yyda manyetizmann, 6.yyda elektriin eski Yunanllar tarafndan kefedilmesi bunu gstermektedir. lk gzlenen elektrik ve manyetik olaylar filozoflara (bir giz anlamnda) ilgin grnm olmalyd, fakat onlarn gznde bunun pratik bir anlam yoktu. Elektrik ve manyetizmann incelenmesi bilimsel devrimin ilk balarnda yer alr. William Gilbert (1544-1603), 1600de elektrik ve manyetizma zerine ilk bilimsel almalardan biri olan nemli bir kitab De Magneteyi yaynlad. Gilbert, Dnyann dev bir mknats gibi davrandn ve bu nedenle bir pusula inesinin kuzey kutbuna yneldiini gsterdi. Elektrik ile ilgili olarak kehribardan baka cam, slfr, balmumu ve mcevher talar gibi birok maddenin de srtnmeyle durgun (statik) elektrik zellii kazandn gsterdi. Elektrik bilimi, iki teknik gelime sayesinde 18. yy boyunca nemli lde bir ilerleme kaydetmitir. Bunlardan ilki byk miktarlarda durgun elektrik yk reten ve depolayan elektroskobik dzeneklerin gelitirilmesi, ikincisi ise, kontrol edilebilen elektrik akmlar retmek iin bu gnk bataryalarn ncleri olan elektrokimyasal hcrelerin gelitirilmesidir. Charles Francois Dufay (1698-1739) iki cins durgun elektriin var olduunu kefetti. Kehribar gibi malzemeleri srterek retilen cinsine reinemsi ve cam srterek retilen cinsine de cams adn vermiti. Daha sonra Benjamin Franklin (1706-1790) bunlar srasyla eksi ve art yk olarak adlandrd ve biz bugn bu isimlendirmeyi kullanyoruz. Durgun elektrikle ilgili birtakm modeller gelitirildi. Bunlar akkan tipi modellerdi. Franklinin tek-sv modeli ve dier bir model olan iki-sv modeli rekabet halindeydi. Tek-sv modelinde yksz madde belirli miktarda elektrik svsna sahipti; atr yk, svnn fazlal, eksi yk ise eksiklii demekti. ki-sv modelinde ise; iki farkl svnn biri art ve dieri eksi varln kabul etmekteydi. Yksz maddede bu iki sv eit miktarlarda bulunmaktayd. Elektrik ile ilgili ada anlay ok sonra 1897de J.J Thomson (1856-1940) tarafndan elektronun kefiyle ortaya kt. Yk, maddenin bir zellii olup, atomlar oluturan temel paracklar elektronlar ve protonlar zerinde yerlemitir. Ykler arasndaki kuvvet zerine belirleyici deneyi 1785de Charles Augustin de Coulomb (1736-1806) yapmtr. Kendi adyla bilinen Coulomb Kuvvetini kefetmitir. Bu, uzakln karesiyle ters orantl, yklerin arpmyla doru orantl olan bir kuvvettir. Elektrik akm yani, elektrik yklerinin ak durgun elektrik yklerinin boalmasyla oluur. Bunun doadaki rnei imektir, fakat srekli bir akm kayna olan piller bulununcaya kadar elektrik akm ile kesin deneyler yaplamamtr. Bir batarya, iki elektrodu arasnda sabit bir elektromotor kuvvet reten bir kimyasal reaktrdr. Alessandro Volta (1745-1827), Luigi Galvani (1737-1798) ilk bataryay retmeyi baaran bilim adamlardr. Atomlar ve moleklleri bir arada tutan kuvvetlerin elektrik kuvvetleri olduunu ilk neren Anthony Carlisle (1768-1840) ve William Nichelson (1753-1815) olmutur. Elektrik ve manyetizmann anlalmasndaki ilerlemeler iin, akan elektrik gerekli bir nkouldu ve bu ilerlemeler 19. yyda ard ardna birbirini izlemitir. ki ayr bilim dal olarak gelitirilen elektrik ve manyetizma, 1820de Hans Cristian rsted (1777-1851) tarafndan yaplan bir deney sonucunda bu iki bilim dalnn birletirilmesinin mmkn olduu grld. rsted, bir metal tel iindeki elektrik akmnn bir pusulay saptrdn gstermitir. ada terimlerle sylersek rsted, elektrik akmnn bir manyetik alan yarattn bulmutur. Kefi izleyen bir iki gn iinde Jean-Baptiste Biot (1744-1862) ve Felix Savart 1791-1841) bu etkiyi kendi laboratuarlarnda yeniden yaratmlar ve manyetik alan iddetinin, telden olan uzakln tersiyle orantl olarak deitiini bulmulard. Andre Marie Amper (1775-1836) elektrik akmlarnn manyetik etkileri nasl yarattn iyice ayrntl bir biimde incelemi ve bugn kitaplarda geen manyetik alanla ilgili ve kendi adyla anlan Amper Yasasn bulmutur. Durgun elektrik ve manyetik kuvvetlerin gravitasyonel ekim kuvvetinden tek farklar itici ve ekici zellikte olmalardr. Etkileen ktleler yerine, statik ykler ve manyetik kutup iddetleri gelir. Ters-kare kuvvet yasasn salamalar ynnden her de benzer davran gsterirler. Bu aamada, hem elektrik hem de manyetik kuvveti, Newton kuram kapsamna kolayca almak olasdr. In davran da, ya n taneciklerden (ki bu taneciklere bugn foton adn veriyoruz) ya da n bir ortamda yaylan dalga hareketi olduunu varsayarak Newton kuramna dahil edilebilir. kinci seenekte ise, eter denen ortamn kendisinin de paracklardan olutuu varsaylmaldr. O dnemde bu dnce biimini savunan fizikiler ounluktayd. Hareket halindeki elektrik yklerinin durgun manyetik kuvvetlere neden olabilecei gerei, konunun biraz daha karmak hale gelmesine yol amtr, ama yukardaki gr bir btn olarak etkilememitir. Saysz matematiki ve fiziki (Gauss dahil) Newton kuram erevesinde hareket halindeki elektrik yklerini tanmlayan ve genel olarak yeterli gzken denklem sistemleri nerdiler. Newtoncu gre ilk ciddi eletiri, byk ngiliz deneyci ve kuramcs Michael Faraday (1791-1867) tarafndan yaplmtr. Bu eletirinin niteliini anlamak iin nce fiziksel alan kavramn anlamalyz. Bir manyetik alan dnn. Bunu gzlemlemenin en iyi yolu, bir mknats zerine konan bir kat parasnn stne serpitirilen demir tozlarnn ald ilgin grntye bakmaktr. Demir tozlarnn manyetik kuvvet izgileri denilen izgiler boyunca, birbirlerini kesmeden dizildikleri grlr. Bu izgiler manyetik alann bir resmidir. Uzayda her noktada bu alann belirli bir yn, bu notadaki manyetik etkinin ynn belirler. Gerekte, her noktada bir vektr bulunduu iin, manyetik alan bize bir vektr alan rnei salar. Ayn ekilde, elektrik ykl bir cismin evresi de farkl bir alanla, yani elektrik alanyla evrilidir. Benzer olarak, ktle ekim alan da herhangi bir ktleli cismin evresinde yer alr. Bunlarn hepsi uzayda vektr alanlardr.Bu grler Faradaydan ok nceleri yaygnd ve Newtonculara gre bu gibi alanlar tek balarna gerek fiziksel maddenin yerini tutmamaktayd. Bu alanlar daha ok eitli kuvvetlerin hesabn yapmak iin dnlm matematiksel kavramlard. Ancak, Faradayn son derece zengin deneysel bulgular (hareketli bobinler, mknatslar, deien bir manyetik alann bir elektrik akm dourmas-Faraday indksiyon yasas-, vb.) onu, elektrik ve manyetik alanlarn gerek birer fiziksel nicelik olduklarna inandrd. Ayrca, deien elektrik ve manyetik alanlarn bazen alan dndaki bo uzay iinde birbirlerini iteleyerek bir tr dalga retebildiklerini dnyordu. Faraday, n bu tr dalgalardan oluabileceini varsayd. Bu varsaym o dnemde yaygn olarak benimsenen Newtoncu gre aykryd, nk bu gr, alanlara herhangi bir balamda gerek gzyle bakmyordu. Alanlar, Newton iin noktasal paracklarn uzaktan eylemiyle ilgilenen, asl gerekliini tanmaya yararl matematiksel yardmclardan te bir ey deillerdi. Elektrik ve manyetizma ile ilikilendirilen bu gzlemlerden sonra dikkatler tm bu etkileri birletirilmi bir biimde hesaba katan bir kuramn gelitirilmesine evrilmiti. Sonunda baar ile gerekletirilen ve tm fizikilerin benimsedii, hala geerli olan kuram alan kuram oldu. Faradayn alan kuram, uzaktan etkileme kavramnn yerini ald. Bir yk ya da akm eleman zerindeki kuvvet, yk ya da akm elemannn konumundaki alan nedeniyle oluuyordu. Faradayn alan kuram, Ampre yasas ve Gauss yasas, James Clark Maxwell (1831-1879) tarafndan kesin bir matematiksel yapya sokuldu. Maxwell, kendi adn alan ve bugn elektromanyetik teorinin temel bantlar olarak bilinen denklemlerini 1864de yaynlad. Maxwel, matematiksel olarak tutarl bir alan denklemleri takm kurmak iin o zamanlar deneysel olarak henz gzlenmemi, bilinmeyen yeni bir elektromanyetik etkinin varln ngrmek zorunda kalmtr. Bu yerdeitirme akmdr. Yerdeitirme akmnn eklenmesiyle bulunan denklemler, dalga zmlerine sahiptirler ve dalgann boluktaki hz k hzna eittir. Bylece bu matematiksel teori, n da elektromanyetik karakterde olduunu gstermitir. Maxwell denklemleri elektrik, manyetizma ve optiin bir birleik teorisini oluturmaktadr.Maxwell denklemlerinin bir ngrs, elektrik ve manyetik alanlarnn bo uzayda birbirlerini, Faradayn varsayd gibi gerekten ittiklerini gstermesidir. Salnm yapan bir manyetik alan, salnm yapan bir elektrik alan yaratr ve (Faradayn deneysel bulgularna gre) bu salnm yapan elektrik alan tekrar salnm yapan bir manyetik alan yaratr. Bu manyetik alan (Maxwellin kuramsal yorumuna gre) yine bir elektrik alan yaratr ve bu byle srer gider. Bu gibi dalgalarn var olduklarn Alman fiziki H. Hertz 1888de deneysel olarak kantlad. Faradayn umudu, bu suretle, Maxwellin harikulade denklemlerinde gerekten salam bir temel bulmu oluyordu. Maxwell kuramnn fiziksel gereklik grne getirdii temel yenilik, alanlarn bundan byle hak ettikleri ekilde ciddiye alnmalar ve Newton kuramndaki gerek paracklarn birer matematiksel uzants gibi saylmamalar gerektiidir. Nitekim, Maxwell, alanlarn elektromanyetik dalgalar halinde yaylrken belli bir miktar enerjiyi tadklarn gstermitir. Maxwell, sz konusu enerji iin ak bir matematik ifade elde etmeyi baarmtr. Enerjinin, ktleden bamsz olarak elektromanyetik dalgalarla bir yerden dierine tand gerei, Hertzin bu dalgalar saptamasyla deneysel olarak dorulanmtr. Michael Faraday (1791-1867) Faraday'n babas ngilterenin kuzeyinden 1791 banda Newington kyne i aramak amacyla gelmi bir demirci idi. Annesi Faraday'n zorluklarla dolu ocukluk dneminde ona duygusal ynden byk destek olmu, sakin ve akll bir kyl kadnd. Faraday ok yetersiz bir eitim grd. Btn eitimi kilisenin pazar okulu'nda rendii okuma yazma ve biraz hesaptan ibaretti. Kk yata gazete datcs olarak almaya balad. 14 yanda cilti ra oldu. Ciltlenmek zere getirilen kitaplar okuyarak bilgisini geniletmeye balad. Encyclopedia Brtanica'nn nc basksndaki elektrik maddesinden zellikle etkilendi. Eski ieler ve hurda paralardan yapt basit bir elektrostatik reteten yararlanarak deneyler yapmaya balad. Gene kendi yapt zayf bir Volta pilini kullanarak elektrokimya deneyleri gerekletirdi. Londra'daki Kraliyet Enstts'nde Sir Humphrey Davy tarafndan verilen kimya konferanslar iin bir bilet elde etmesi Faraday'n yaamnda dnm noktas oldu. Konferanslarda tuttuu notlar ciltleyerek i isteyen bir mektupla birlikte Davy'ye gnderdi. Bir sre sonra laboratuara yardmc olarak giren Faraday, kimyay ann en byk deneysel kimyaclarndan biri olan Davy'nin yannda renmek frsatn elde etmi oldu. O zamanlar fizik ve kimya henz ayn alma alanlar deildi. Btnyle kendi kendini yetitirmi (otodidakt) olan Faraday zm bulunmam problemlerle karlaabilecei ura alanlar aryordu kendine. Seimi her zaman kimyadan yanayd ve bunda da artc baarlar elde ediyordu. Karbondioksit ve slfikhidrit gibi gazlar svlatrmay ilk o baarmt, Havagazndan benzol', kauuk'tan dipenten'i ayrd. Deneyleri tasarlamak konusunda yorulmak nedir bilmiyordu ve onlar uygulamakta dahice davranyordu. Varsaymlarn formle etmekte onun stne kimse yoktu. Bu nedenle hocas Davy'nin yerine, Kraliyet Enstits Mdrl'ne ykselmesi de artc olmad, iki yl sonra hi yksek renim grmemi Faraday'a, yeni oluturulan kimya krss verildi. Hans Christian rsted, 1820'de bir telden geen elektrik akmnn tel evresinde bir manyetik alan oluturduunu bulmutu. Fransz fiziki Andre Marie Ampere, tel evresinde oluan manyetik kuvvetin dairesel olduunu, gerekte de tel evresinde bir manyetik silindir olutuunu gsterdi. Bu buluun nemini ilk kavrayan Faraday oldu. Manyetizma ile elektrik arasndaki iliki zerinde almalar yapt. Elektrik akmnn manyetik gcn, dnen mekanik bir devinime dntren bir dzen gelitirdi. Bu deney her ne kadar bir oyunca andryor ise de, yine de elektriin bir i retebileceini kantlyordu, ki bu aslnda ilk elektrik motorunun bir modeliydi. Faraday fildii kulesinde aratrmalar yapmay sevmiyordu. Bulular, mesleklere ve endstriye yararl olmalyd. Bu sebeple akam konferanslar, "Friday Evening Discourses" yapmaya balad. Burada kalem ucu, fener kulesi lambas ya da gml ayna retilmesi gibi gncel sorulan ele alyordu. Bir keresinde maden ocaklarndaki havalandrma konusunda, bir baka akam tabask konusunda ya da deniz suyunun etkisiyle oluan anma konusunda ders veriyordu. Faraday dinleyicileri heyecanlandran mkemmel bir konumacyd ve konferanslarm kalabalk bir dinleyici kitlesi izliyordu. Faraday 40 yana geldiinde yine elektrie yneldi. Popler bilimsel bir konferansta, Londral dinleyiciler karsnda, makaralarla, mknats ubuklarla ve galvanometrelerle deneyler yapt ve elektriin yardm ile manyetizma oluturmann yan sra, tersine olarak manyetizmann da elektrie dntrlebileceini gsterdi. Faraday, bugnk elektrik santrali tekniinin temellerinden birini oluturan endksiyonu bulmutu. Basit bir deneyle manyetik alan grlebilir klan da o idi. Bir kat stne serpitirdii demir tozu, mknatsn etkisi ile "kuvvet izgileri" adm verdii dzenli ekiller oluturuyordu. Elektrokimya ad verilen yeni alanda da byk baarlar elde etmiti. Elektriin kimyasal etkileri zerinde aratrmalar yaparken "Faraday Kanunlar"n buldu. Bu kanunlar elektrik akm ile kutuplarda ayrlan malzeme miktar arasndaki ilikiyi tanmlyorlar. Bugn hala kullanlan elektroliz, elektrolit, elektrot, anot ve katot, Faraday'n ortaya att terimlerdir. Faraday, "doal kuvvet" dedii elektriin, k veya s gibi baka eneriilere dnebileceine btnyle inanmt. 1839 ylnda, yani Robert von Mayer'den (1814-1878) 16 yl nce, btn enerji toplamlarnn sabit olduu konusunda bir doa kanununun bulunmas gerektiim syledi. Bununla enerjinin saknm kuramna olduka yaklam oluyordu. Dier baz almalar dielektriin zellikleri, diyamanyetizma ve elektrikle k arasndaki iliki zerineydi. Faraday n manyetik alandaki polarizasyon dzleminin dnn, rnein bugn hala ultra hzl fotoraf makinesi obtratrlerinin yapmnda kullanlan "Faraday-etkisi"ni kefetti. 'Elektriksel etkilere kar korunmu alan salayan ve "Faraday kafesi" denilen metal a da, bugne kadar ismiyle anlyordu. Faraday'n getirdii yenilikler, onun hibir zaman matematik eitimi almad ve yaam boyunca bir fizik forml yazamad gz nne alndnda, daha da artc grnyor. Birok durumda, fiziksel kavramlarn ieriini matematiksel olarak yazmay bile baaramyordu. Neredeyse her zaman yalnz bana ve kstl teknik malzemelerle alyordu. Yalnzca konferanslarnda ona eski topu stavu Anderson yardmc oluyor ve bilimsel roln: "Ben deneyleri yapyorum, Faraday da onlara konumalarn ekliyor" diye betimliyordu. Otodidakt Michael Faraday'n, yoksul aile evinden bilim evresine ykseliinin, nl Sir Davy'nin ardl durumuna geliinin ve sonunda zamannn en byk bilgini oluunun benzeri bir yk yoktur. 1838 ylnda, bugnk Nobel dl'ne edeer saylabilecek Copley Madalyasi'n ald. Fransz Bilimler Akademii onu yelie seti ve 1855 ylnda eref ktasnn komutan oldu. Yallnda zihinsel gleri zayflad. Herhalde, Royal Society'nin kt havalandrlm odalarnda cvadan zehirlenmiti. Yine de retme ykmllklerini yerine getiriyordu. ocuklar iin hazrlad "Christmas Juvenile Lectures" adl bilimsel kurslar nlyd ve bunlar bugn bile okunmaya deer. Sonunda Hampton Court'a, Kralie Viktorya tarafndan verilen kraliyet parkndaki eref evine tand. Orada akli dengesini iyice yitirdi ve 78 yanda ld.

Sonu olarak diyebiliriz ki 19.yya gelince, fizikteki en nemli bulu Coulomb, Ampere, Gauss, rsted, Faraday ile balayan ve James Clerk Maxwell tarafndan sentezlenen klasik elektromanyetik teoridir. Bu teori, evrende yalnz maddesel paracklarn meydana getirdii gravitasyonel ekim alannn deil, ayn zamanda durgun ve hareketli elektrik yklerinin oluturduu ok daha kuvvetli olan elektromanyetik alann da bulunduunu ortaya koymutur. Maxwell fizikte bilinen tm dalga hareketlerinin maddesel bir ortamda yayldn dnerek elektromanyetik dalgalarn da benzer ekilde eter diye adlandrlan bir ortamda yayldn dnd. Daha ilerlerde greceimiz gibi bugn alann kendisine bir fiziksel gereklik balyoruz ama eterin varln yadsyoruz. Geen 400 yl boyunca elektrik ve manyetizmann bilimsel olarak aratrlmas, bu olaylardaki gizi byk lde giderdi ve insanla, insanlarn hayal bile edemeyecekleri kadar byk bir teknolojik g salad. James Clark Maxwell (1831-1879) 13 Haziran 1831'de skoya'nn Edinburgh kentinde dodu. Annesini sekiz yanda kaybetti, daha sonra babasyla birlikte yaad. Maxwell dnyaya gelmi en byk fizikiler arasnda gsterilir. Hatta eer Newton, Eistein gibi fizikiler olmasayd dnyann en byk fizikisi olabilecei sylenir. Maxwell bata fizik olmak zere matematik, astronomi gibi alanlarlada ilgilenmitir. lkretiminde zel bir retmen tarafndan altrld. Daha sonra renimini Edinburgh Akademisinde srdrd. Burada matematik ve fizik hakknda renim grd. Maxwell daha on drt yanda iken elips zerine ilk geometrik zmlemesini yaymlad. Daha o yalardan ilerde iyi bir bilim adam olacann sinyallerini verdi. Daha sonra 1847'de Edinburgh niversitesine girdi. Maxwell burada okurken iki bilimsel makale daha yaymlad. Bu niversiteyi bitirdikten sonra Cambridge niversitesine girdi. Ancak daha sonra Cambridgee bal Trinity Kolejine geti; nk burada daha rahat burs alabileceini dnd. Maxwell burada matematik dalnda snf ikincisi olmu bu dereceyle de niversiteyi bitirmitir. Maxwell'in en byk almalarndan biri de elektromanyetik dalgalarn varln ilk kez aklayan bilim adam olmasdr. Daha sonra Maxwell 1862'de dnyaya kendini tantt ve en byk icatn yapt yani bir elektromanyetik alann yaylma hznn k hz ile yaklak olarak eit olduunu buldu ve buna gre n bir elektromanyetik olay olduu kantlad. Ayn yl bu almas Philosophical Magazine'de On Physical Lines of Force adyla yaymlad. Bu almas Maxwell'i dnyann en byk nc fizikisi olmasnda nemli rol oynamtr. Maxwell 1856'da babasnn hastalanmas zerine aratrma bursundan vazgeti ve skoya'ya dnd. Burada Aberdeen'de Marischal Koleji'nde profesrle balad. Ama ne yazk ki babas bunu gremeden vefat etti. 1859'da astronomi tarihine kendisin gsterdi ve Satrn'n halkalarnn kat veya sv deil ama kk ve ayr zdek ktlelerden oluunu buldu. Bu Maxwell'e Adams dlnn verilmesini salamtr. Ancak bunun dorulanmas yzyl sonra Voyager uzay arac tarafndan gerekletirildi. Daha sonra Marischal College ve Aberdeen Kings College birleerek Aberdeen niversitesi oldu. Maxwell burada yetersiz grld ve grevinden alnd. Daha sonra Edinburgh niversitesine bavurdu ancak bavurusu reddedildi. Daha sonra Londrada Kings College'de doa felsefesi (fizik) profesr oldu. Burada geirdii be yl iinde hayatndaki en byk almalara imza att diyebiliriz. 1877'de Theory of Heat adyla en byk kuramlarndan birini yaymlad. Bu almas gazlarn kinetik kuram hakkndayd. Maxwell'in bu almas snn ve scaklk derecesinin yalnzca molekllerin devinimine ballyla ilgiliydi. Maxwell 1861'de Royal Society'ye kabul edildi. leriki yllarda British Association for the Advancement of Science iin elektrik birimlerinin l ve lnletirilmesi almalarn ynetti. Sonra College'den ayrlarak, Glenlair'deki ailesine ait mlknde kald. Daha sonra Cambridge'de yeni Cavendish Profesrlne seildi; ancak Maxwell bu grevi alrken pek istekli deildi. Maxwell'den Cavendish Laburatuar'nn tasarsnn hazrlanmas istendi. 1874'de bu laboratuar at ve bu kurumun mdrln yapt. Dnyann en byk fizikilerinden biri olarak anlan Maxwell 5 Kasm 1879'da Glenlair'de vefat etti.

Newtonun mekanik sentezi ile Maxwellin elektromanyetik sentezi klasik fiziin temelini oluturur. Termodinamik ve statistik Fizik Klasik mekanik yasalarnn maddenin sl zelliklerine uygulanmas, termodinamiin gelimesini salamtr. Hi eksii olmayan termodinamik bilimi olaanst gzel ve geerlilii snrszdr. Bu nedenle, fiziin kraliesi olarak bilinir. Termodinamiin ne olduunun insanlar tarafndan yeterince bilinmemesi fiziksel deil toplumsal bir sorundur. Toplumumuzda fiziin bu dal zerinde fazla bir ey bilindii sylenemez. Bu gn makine mhendislii dnda bu alanda aratrma yapanlara pek fazla rastlanmaz. Termodinamik temel yasa zerine kurulmutur. Bunlar termodinamiin birinci, ikinci ve nc yasalardr. 1930lardan sonra sadece scaklk ve sl denge kavramlarn ieren bir de sfrnc yasa nerilmitir. Bu yasa derki: Bir nc sistemle ayr ayr sl dengede olan iki sistem, birbiriyle de sl dengededir. Scaklk kavram iki farkl sistemin sl denge durumuyla yakndan ilgilidir. Isl denge durumunda iki sistemin scaklklar ayndr. Yaplan bu tanmlamalara bakldnda sfrnc yasann daha ok bir aksiyom niteliinde olduu grlr. Bu adan, termodinamik temel yasa, bir de aksiyom zerine kurulmutur demek daha doru olabilirdi. Birinci yasa; enerjinin korunumu yasasdr. Bu yasa bize evrenin da kapal olduunu, kimsenin evrene enerji vermediini sylyor. nc yasaya gre, scakln mutlak bir sfr noktas vardr. Bu scaklk 00 Kelvin veya 2730 Celsius olup bu noktaya ok yaklaabilinir ama ulalamaz. Bunun neden byle olduu aklandnda, nc yasa ilgin hale gelecektir. Mutlak sfr scakl civarnda bulunan bir madde yava yava snmaya baladnda scakl da ykselecektir. Atomlar da titremeye balayacaklardr. Ortamn gaz molekllerinden olutuunu varsayarsak, molekller hzlanacaklar ve birbirlerinin arasna karacaklardr. Maddeye ne kadar daha fazla s enerjisi verilirse, atomlar da o kadar daha hzl hareket ederler. O halde, bir maddenin s enerjisi, atomlarn hareket enerjisinden baka bir ey deildir. Basit bir hesap T mutlak scaklnda bir atomun serbestlik derecesi bana sahip olduu enerjisinin olduunu gsterir. Burada k Boltzmann sabitidir. serbestlik derecesi olan bir atomun toplam enerjisi dir. Normal scaklklarda bu enerji ar maddeler iin fark edilmeyecek kadar azdr ama bir atoma kazandrd hz ok yksektir. Ludwig Boltzmann (1844-1906) 1844te Viyanada dodu. Avusturyal bilim adam termodinamik, kinetik teori ve ma alanlarnda alt. Bir cismin tm masn o cismin mutlak scaklnn drdnc kuvvetine balayan yasay bulur. (Ayn ilikiyi Stefan da bamsz olarak bulmu olduundan, yasa Stefan-Boltzmann Yasas adn tar).benzer bir nedenle orta scaklkta molekl ynlarnn davranlarn betimleyen istatistie de Maxwell-Boltzmann istatistii denir. Molekllerin ortalama enerjisini tanmlayan evrensel k sabitine de Boltzmann sabiti denmise de, Max Planck bu kavramn Boltzmanna deil, kendisine ait olduunu ileri srmtr. nn salayan en nemli ikinci katks, istatistiksel mekanik ve termodinamiin ikinci yasasnn istatistiksel aklamas alanlarnda olmutur. Stefan-Boltzmann yasas ile ilgili olan almasn Lorentz, Teorik fiziin gerek bir incisi olarak nitelemitir. Boltzmannn fikirlerine ilikin basklar onun 1906da intiharna neden olmutur. Mezar tanda rahat uyu yerine bants yazldr.

Mayer, Joule, Helmohltz ve Coldingin enerji korunumu zerindeki almalar, Clausius (1822-1888) ve Lord Kelvini 1850de klasik termodinamii btnleyen ikinci yasaya gtrmtr. kinci yasa birok ekilde ifade edilebilir; ancak bizim amzdan en ilgin olan, entropiye dayal olarak yaplan tanmlamadr. Entropi, bilimin ok geni kullanm alan olan temel kavramlarndan biridir; ama buna karn anlalmas ve kavranmas zor olan bir kavram gibi gzkmektedir. Bilimde kavramlar ya da olaylar daha iyi kavrayabilmenin ve anlamann yolu ayn kavrama ya da olaya farkl alardan, farkl yaklamlarla bakmaktr. Yirminci yzyln byk matematikisi John von Neumann Hi kimse entropinin ne olduunu bilmiyor demektedir. Bu glkten kurtulmak iin 20. yyn ressam Pablo Picassonun nerdii yol udur: Picasso, Amerikal yazar Gertrude Steinn resmini yapar. Resim tamamlandnda yazar Resim bana benzemiyor der. Buna Picassonun yant u olur: Endielenmeyin benzeyecektir. Rudolf Emanuel Clausius (1822-1888) 2 Ocak 1822de Polanya, Koszalinde dodu. Alman fiziki ve matematikidir. Termodinamiin kurucularndan biridir. En nemli yapt 1850de yaynlanan snn mekanik teorisi zerinedir. 1850 Berlindeki Topuluk ve stihkm Okulunda retim yeliine atanan Clausius, ayn yl yaymlad bir makalede termodinamiin ikinci yasasn gnmzde bilinen biimi ile ortaya koydu: Is, souk bir cisimden scak bir cisme kendiliinden geemez. Buradan elde ettii sonular ve buna bal olarak gelitirdii entropi (olanakl enerjinin yitirilmesi) kavramn buhar makinesi kuramna uygulad ve ayrntl olarak gelitirdi. 1852de elektrik akmnn yaratt sy kalorinin mekanik karln lmek iin kulland.1855te Zrich Politeknik Okulunda fizik profesr oldu. ki yl sonra, molekllerin srekli olarak birbiriyle yer deitiren atomlardan olutuunu (gazlarn kinetik kuram) ve elektrik kuvvetinin bu yer deitirmenin nedeni olmayp yalnzca onu ynlendirdiini vurgulayarak elektroliz kuramna katkda bulundu. Bu gr daha sonra elektrolitik ayrma kuramnda (molekllerin elektrik ykl atomlara, yani iyonlara ayrmas) temel ilke olarak kullanld. 1867de Wrzburg niversitesinde, 1869da Bonn niversitesinde fizik profesrlne getirilen Clausius, Fransz fiziki Sadi Carnotnun s makinelerinin verimine ilikin kuramn gelitirdi ve bylece s kuramnn ok daha salam bir temele oturmasn salad. Alman fiziki. Termodinamiin ikinci yasasn formle etmi ve termodinamii bir bilim dal durumuna getirmitir. Evrenin toplam entropisindeki deiikliin (Clausius eitsizlii) ile verildiini gsterdi. 24 Austos 1888de vefat etti.

Doann gzelliklerine bir gz atarsak, doal olaylarda rasgele olanlarn saysnn ok olduunu grrz. rnein, bir doal ormann aalar; ormandaki aalklar rasgele olur. Ayn biimde, topraa den yapraklar da rasgeledir ve st ste dzenli bir ekilde istiflenmi olmas olduka olanakszdr. Bu gzlemlerden u sonular karabiliriz. Eer doa kendi haline braklrsa dzensiz bir yapda yaplanmay yeleyecektir. statistik mekaniin ana sonularndan biri yaltlm sistemlerin dzensizlie meylettii ve entropinin de bu dzensizliin bir ls olduudur. Bu yeni grn nda Boltzmann ilk defa bir sistemin S entropisinin aadaki bantyla hesaplanabileceini gstermitir. Burada k Boltzmann sabiti, W ise sistemin elemanlarnn bulunabildii durumlarn saysdr. Entropiye bal olarak ikinci yasa yle tanmlanabilir: Kapal bir sistemin entropisi artar ya da ayn kalr. Herhangi bir sre, ilgilendiimiz bir sistem ve onun evresindeki deiikliklerle betimlenebilir. Sistemimiz, evresinin ilgili ksmlaryla birlikte daha byk ve yaltlm olan evren dediimiz sistemi oluturur. Herhangi bir srete oluan entropi deiikliklerini bir dnelim. Sistemdeki entropi deiikliklerini ve evresindeki deiiklileri de ile gsterelim. Bu deiikliklerin toplamnn, evrenin toplam entropisindeki deiiklii verdiini ilk kantlayan fiziki J.E. Clausius olmutur. Buna gre herhangi bir srete evrenin entropisi ya artar (tersinmez srete) ya da ayn kalr (tersinir bir srete) diyebiliriz. Entropi ya da enerjinin tersinirliini anlamak iin nce bir sistemden nasl enerji aldmza bakalm. Entropi ile ilgili termodinamiin ikinci yasasna gre, kapal, dndan yaltlm bir sistem zamanla tm paracklarn ayn scaklkta olduu ssal denge durumuna eriir. Baka bir deyile, sistemin paralar arasnda fark yoktur. Sistemin moleklleri asndan bakldnda bir ynde hareket eden molekllerin says dier bir ynde hareket eden molekllerin saysyla ayndr. Bu duruma gre ikinci yasa baka bir ekilde yle ifade edilebilir: Tm paralar ayn scaklkta olan bir sistemden ssal enerji alnarak i yaplmaz. Doada enerjinin ak yn kullanlabilirden kullanlamaza ya da tersinebilirden tersinemeze dorudur. Doadaki enerjileri kullanlabilirlii ya da tersinebilirlii asndan yle sralarz: ekim potansiyel enerjisi ekirdek enerjisi Gne enerjisi Kimyasal enerjiler (sv yaktlar, besinler vs.) evremizin s enerjisi Evrenin byk patlamasndan kalan mikrodalga nm enerjisi. Bu sralamada yukardan aaya doru enerjinin entropisi artmakta ya da tersine kullanlabilirlii azalmaktadr. Entropisi az olan enerjiler ok olanlardan daha kullanldr. Entropisi az olan enerjiler kolayca entropisi ok olanlara evrilebilir, ama tersi olmaz. Bu kurala gre entropisi en ok olan, tm evreni kapsayan mikrodalga nm enerjisi hibir ekilde kullanlamaz; nk bu enerjiyi alacak daha souk bir makine yaplamaz. Yaplsa idi o makine de evrenin bir paras olacakt. Dolaysyla ondan daha souk olamazd. Sistemlerin doal gidii dzensizlie dorudur. O halde bu kadar eitlilik nasl olumaktadr? Bunun yant doadaki tm enerjinin ssal enerji olmaydr. Issal enerji byk boyutlu sistemlerde paracklarn geliigzel hareketinin enerjisidir ve eer bir sistemde hi ssal enerji ya da geliigzellik yoksa bu sistem daima minimum tersinmezlik ya da dzensizlik durumundadr. Buna minimum entropi durumu deriz. Sistemdeki geliigzel hareket ya da ssal enerji arttka sistemin entropisi ya da dzensizlii artar. Bunun ls sistemin scakldr ve sistemin scakl azaldka geliigzel hareketleri azalr, dzenli olur ve entropisi azalr. Entropi kavramna farkl bir yaklam 19. yyn byk fizikisi James Clark Maxwellin getirdii istatistik fizik yaklamdr. Maxwelle gre entropi bir sistemin dzensizliinin lsdr. Dzenlilik ya da dzensizlik nedir? sorusunun basit bir yant yledir. Diyelim ki, bir kutuda A trnden bilyeler olsun. Ayn ekilde ikinci bir kutuda ayn sayda B trnden bilyeler olsun. Eer nc bir kutuda ncekilerle ayn sayda A ve B trnden bilyeler var ise, o zaman nc kutudaki bilyeler dier kutudaki bilyelerden dzensizdir. Baka bir deyile, bilyeleri kartrmakla bilyelerin dzensizlii artm olur. Daha nce ayrk durumda olan bilyeleri alp kartrmak kolaydr ama tersine kark durumdaki bilyeleri ayrp bataki duruma dndrmek kolay deildir ve ok sayda bilyeniz varsa hemen hemen olanakszdr. Maxwell, byle bir durumun olanak d olmadn aklamak iin ok iyi bilinen cin paradoksunu ortaya atmtr. Paradoksu anlamak iin birbirinden bir blme ile ayrlm iki oda dnelim. Her iki odada da yava ya da hzl hareket eden molekllerin karm olsun. Blmenin kontrol, molekllere bakp, yava m yoksa hzl m hareket ettiklerini bilebilen cindedir. Cin, yava molekller blmeye sadan ya da hzl molekller blmeye soldan gelince blmenin kapsn aar ve bu molekller kar taraftaki odaya geebilir; ama yava hareket eden molekller blmeye soldan ya da hzl hareket eden molekller sadan gelince blmeyi amaz ve bylece yava giden moleklleri sol taraftaki odada, hzl giden moleklleri de sa taraftaki odada toplamay baarr. Sonu olarak cin, hibir i yapmadan termodinamiin ikinci yasasn bozarak dzensiz bir sistemden dzenli bir sistem oluturuyor. 1951de Leon Brillouin, paradoksu ve Maxwellin cinini yeniden inceleyerek bunun olmayacan gsterdi. Brillouin, zmlemesinde, matematiki-mhendis Claude Shannonun entropiye getirdii yeni bak kullanr. Bu bakn temeli udur: Bedelini demeden hibir ey elde edilemez, bilgi bile! Oysa cinin yapt i, moleklleri gzleyerek hangi hzda hareket ettikleri konusunda bilgi toplamakt ve bunun bedelinin denmesi gerekmekteydi. Bu ekilde entropi kavram, s alverii kavramndan bilgi alverii kavramna genellenmi oldu ve bilgi elde etmek iin enerji harcanmas gerektii ortaya kt. Ayrca bir bilgi evrimiyle bir sistemin entropisinin azalabilecei grld. Entropi fiziksel olarak makroskopik sistemler dediimiz, ok byk sayda bileenleri olan ve dolaysyla istatistiksel olarak zmlenebilen sistemlerde daima karmza kmaktadr. Bu sistemlerin biyolojik, biliimsel ya da sosyal olmas doann temel yasalarn deitirmemekte, yalnzca deien kavramlara karlk gelen nicelikler deimektedir. Ayn kavramlar ya da doa yasalar ile, birbiriyle ilgisizmi gibi grnen farkl olaylar aklanabilmektedir. Klasik Fizik Kuramnn Teknolojiye KatksKukusuz, 18. yy'n ikinci yarsndaki sanayi devrimi, o zamann elverili ekonomik koullar bir yana, bu klasik fizik yasalarndan domutur. Dnn ve bugnn makroskopik teknolojisi 1687deki Newton mekanii ile 1864teki Maxwellin elektromanyetik kuram ve 1850de biimlenen termodinamik yasalar zerine kurulmutur. Her ikisi de ngiliz olan Newton ve Maxwellin sentezlerinin ve termodinamik yasalarnn retime uygulanmas sonucunda doan sanayi devrimi zerine ngilizler, zerinde gne batmayan bir dnya imparatorluu kurdular, yeni ktalar kefettiler ve dnyaya bu sayede hkmetmeyi baardlarKlasik Fizik Kuramnn Felsefesi Felsefenin ve bilimin ayrlmaz paralar olarak fiziin kendine zg yntemleri ve felsefesi var mdr? Fiziin yntemi temelde uygulamadan ve ayrca felsefi grlerden kaynaklanmtr. Felsefi grlerin bir ksm ok genel, bir ksm da doa ile ilgilidir. Fizik yntemleri ve felsefe bandan beri tek bir zm yerine olduka eitli ve ou kez elikili, ama gittike birbirini tamamlayc bir ekilde birletiren biimler sunar. Uzun sre, nsel ve kuramsal bir tutum, deneysel bilgiye stnlk kurmutur. Aristonun grlerinin hakim olduu antikada ve ortaada fiziin, metafizik grlerden etkilendii bir sistem iimde, tmletirilecek dorudan alglanabilir birka veri ile yetinilebilecei sanlmtr. Bu kuramsal egemenlie, 17. yy banda Dekart da olduu gibi, deneysel fiziin ilk kurucularndan saylan Galileoda da rastlanr; ama bu fizikiler Aristonun nitel fiziiyle elien, matematie dayal yeni bir fizik anlay getirmilerdir. te yandan ayn ada bir ngiliz fiziki olan F. Baconn (1561-1626) nayak olduu deneysel fizik akm balamtr. Bacon, bilgiye pratik bir erek vermitir. Doay yalnzca bilmek deil, zerinde etkili olmak da gerekir. Akla kar besledii gvensizlik, dorunun lt olarak deneye, olaylarn gzlemlenmesine, eleme yntemi olarak da tmevarm yntemine bavurulmasn nermitir, nk olgular, maskelerinin karlmas gereken eitli idolalar (yanl fikirler, putlar) ardnda gizleniyorlard. Bu eilim 17. yyn ortasnda, zellikle Pascal, Huygens, Hooke, Mariotte ve Newtonun abalaryla badama yoluna girmitir. Bu dnede fizii ak ilkelerden tmden gelim yoluyla olumu bir btn eklinde ele alan akmn yandalar, bu ilkeleri deneyin denetimine vermeyi benimsemilerdir. Oysa, olgularn stnln savunanlar, ou kez bu olgulardan ok uzaklaan ama deneysel testlerden geirmeye elverili sonular douracak varsaymlara yer vermeyi benimsemilerdir. Ben, gereksiz varsaym ne srmyorum demesine ramen, mekanii aksiyomlar ve ilkeler zerine kuran Newton da bunlardan biridir. 17. yydan itibaren fizii geliim sreci iinde birbiriyle elien iki farkl felsefi gr kar karya gelmektedir. Bunlar, ngilterede felsefeci Francis Bacon, Locke, Hume ve teki ngiliz felsefecilerinin balatt ngiliz deneysel felsefesi ile Descartes, Spinoza, Leibniz ve Kantn gelitirdii aklclk (rasyonalist) felsefesidir. Aklclk felsefesine gre, varolan hibir eyin insan aklnn kabul edebileceine aykr bir aklamas bulunamaz. Dnyann, yani uzay ve zamanda dnyay oluturan elerin, anlalabilir bir nedensellie ve deimez yasalara bal olduunu ileri srer. Tarihsel olarak aklclk, bilimin din karsndaki zerklii iin giriilen mcadeleye balanmaktadr. Leibniz ve Spinoza bu sava veren filozoflardandr. G.W Leibniz (1646-1716), Newtonun adayd ve entelektel ynden onunla ayn dzeydeydi. Newtondan bamsz olarak diferansiyel hesab bulduunu ve birok matematik problemlerine uyguladn biliyoruz. Leibniz, tm olgusal baarlarna karn Newtonun gravitasyonel ekim yasasn mutlak hareket kavramna yol at iin beenmez. Buna karn, hareketin greliini ngren bir uzay teorisi gelitirir; bu, bir bakma, Einsteinin grelilik teorisinin mantksal ilkelerini haber verir. Newton fiziini gerei gibi deerlendirememi olmasn, onda gl olan rasyonalist eilimin ampirik doruluk ltne boyun ememesi biiminde yorumlayabiliriz. Leibnizin felsefesinde modern bilimin rasyonel ynnn en kktenci biimde ortaya konduunu gryoruz. Doann betimlenmesinde matematiksel yntemlerin baaryla kullanl Leibnizi tm bilimlerin matematie dntrlebilecei umuduna kaptrmtr. Belirleyicilik kavram, kurulu bir saat gibi ileyen bir evren anlay, ona ok yakn geliyordu. nk bu, fiziksel yasalarn bir tr matematiksel yasalar olduu demekti. Leibnizin aklclk felsefesi, matematiksel bilimden esinlenmi olmasna karn, matematiksel dnme maskesi altnda ileri srlen bir speklasyon olup, modern bilimin kaynakland salam zeminden, yani deneysel gzlemden uzak dmtr. Bu nedenle deneysel felsefecilerin ar eletirilerine hedef olmutur. Newton, Francis Bacon ve Galileonun kurduklar bilimsel yntemin ve deneysel felsefenin parlak bir kuramcs oldu. Bu gre gre, tm olaylarn nedenleri olabildiince basit kurallara indirgenir; deneyle kantlanmayan hibir ey ilke olarak ele alnamaz. zmleme yntemiyle, doann kuvvetleri ve en basit doa yasalar karlr ve bu basit yasalardan da birleim yntemiyle, geri kalanlarn yaps anlalr. Newton, gravitasyonel ekim yasasndan hareketle evreni byle aklad. Bilim tarihi yazarlar, 17. yyda Newtonla balayp 18. yy sonuna kadar sren aa, Newton a derler. Bu ada, deney ve tmevarm yntemi ilkeleri ok salam bir biimde oluturuldu. Felsefede soyut dncelerin bile kkenlerini bulmak ve bunlarn benimsenmeye deer olup olmadklarn anlamak iin deneye nemli bir yer veriliyordu. Bu felsefe, 17. yyda yaam filozof John Lockeun (1632-1704) 1690da yaynlanan eseriyle balam, bir 18. yy felsefesidir. Locke, deneyci felsefenin temellerini dogmatik aklcl sorgulayarak kurar. Akln her eyi dnp, zmleyip zmleyemeyeceini sorarak bilgi teorisini yeniden ele alr. Fikirlerin incelenmesine ve dorudan varolan tasarmlarn rtlmesine geer. Sonunda, bilginin incelenmesine ve snrlarnn belirtilmesine giriir. Locke, kendisinden sonra ngilterede yetien ve serbest dnceliler adyla anlan filozoflar zerinde byk etki yapmtr. zellikle deneysel felsefeden ve Newtonun almalarndan ok etkilenen Fransz dnr Voltaire (1694-1778) bunlar yaln bir dille Franszlara tantm, bunun sonucunda Newtonun mekanik sentezine, Fransz matematikilerinden Maupertuis, Lagrange, dAlembert ve Laplace nemli katklar ve yorumlar getirmitir. Bu, Fransada aydnlanma felsefesinin domasna neden olmutur. Klasik fiziin dnya grnden etkilenen filozoflardan bir ksm kendini deneysel felsefenin akntsna kaptrrken kimileri de aklc felsefenin etkisinde kalmlardr. Deneyci, bilimin yalnz bir yann, gzlemci yann incelemekle yetindi; aklc ise baka bir yann, aklc yann vurgulamakla yetindi. Deneyci, bilginin ndeyici niteliini aklayamad iin eletirilir. Ayrca, Dnyann dar anlamda deneysel dzenini nasl bilebildiimizi de aklayamamaktayd. Oysa, bilim adamnn gznde, hi deilse ana izgileriyle bildii byle bir dnya vardr. Aklclar, deneycilere ynelttikleri saldrda kendilerini hakl gryorlard. Fiziki dnyaya ilikin grmzn oluumunda matematiin oynad rol aklayc sistemler kuruyorlard. Klasik fiziin aklc yorumu, deneyci yorumdan kaynaklanan problemleri zememitir. Fiziin matematiksel kesinliine bakarak, bilimin ierdii tm dnce srelerini yalnzca tmdengelim karmlarnn oluturduu sonucuna gitmemeliyiz. Fiziki, tmdengelim yannda tmevarma da dayanmak zorundadr. nk bilimsel aratrma gzlem verileriyle ie koyulur, ulat sonular yine gzlem verileriyle dorulamaya alr. Bilim adamnn gelecekteki gzlemlere ilikin ndeyileri hem ulamak istedii sonular; hem de kurduu hipotezlerin doruluk kantlarn oluturur. Tmevarm ve tmdengelim karm biimleriyle kurduu karmak dnce sistemi klasik fizie, olgular aklama ve ndeme ilevinde en st dzeyde etkinlik kazandrmtr. Sonu 18. yyn sonuyla birlikte fizik felsefesinin tam bir kmaza dtn gryoruz. nsan aklnn yaratt gz kamatrc bilgi sistemleri anlalmaz grnyordu. Fizikilere gelince, onlar, felsefede dlen bu kmazn farknda bile deildiler. Onlar, her zamanki gibi gzlemlerini yapma, teorilerini kurma abalarn srdrerek baardan baarya kotular. Ne var ki, ok gemeden 19. yy sonlarna doru onlar da kendilerini bir kmazda buldular. Klasik fiziin iine dt bunalmdan kaynaklanan yeni fizik, sonunda, felsefedeki bunalm da zme gtren yolu amtr. Kaynaklar:1) Nicolaas Bloembergen, Gnlk Yaantmzda Fizik ve Fiziin Entelektel Serveni, TFV Dergisi, Say 11, eviri: Yeim Ocak, Temmuz 1998.2) Hans Reichenbach; Bilimsel Felsefenin Douu", 2. basm, Remzi kitabevi, eviren: C. Yldrm, 1993.3) Sleyman Bozdemir, Fiziin Evrimine Ksa Bir Bak, Tbitak Bilim ve Teknik Dergisi, Say: 327.4) Sleyman Bozdemir, Fiziin Gizemi, Metodolojisi ve Felsefesi, TFV Fizik Dergisi, Say: 17, Austos 2003, ve gelecek says: 18.5) Sleyman Bozdemir, Felsefe, Bilim ve Fizik, TFV Fizik Dergisi, Say: 16, Ekim 2001.6) Richard P. Feynman, Her eyin Anlam, Evrim Yaynevi, eviren: Osman eviktay, Eyll 1999.7) Erdal nn; Matematik Felsefesi zerine An ve Dnceler, Feza Grsey Enstits, Tbitak ve Boazii niversitesi8) Nuri nal, Entropi, TFV Fizik Dergisi, Say: 14, Temmuz 2000.9) Roger Penrose, Fiziin Gizemi-Kraln Yeni Usu II, TBTAK Yaynlar 6. Bask, eviren: Tekin Dereli.10)Hans Grassmann, Fizik ve tesi, Evrim yaynlar, eviren: idem Budayc ve Yksel Atakan, 2001.11)Fizik retiminin Gnmzdeki Durumu ve Baz neriler, Fizik Dergisi, Haziran 1993, Say: 3. 12)http://www.erkanergen.com/bilim/bilim_adamlari/bilim_adamlari.htm13)http://www.maximumbilgi.com/default.asp?sx=skat&lx=trh&ID=19&px=214) http://www.geocities.com/homer_847/15) http://www.bilist.8m.com/biladam.htm16) http://www.biltek.tubitak.gov.tr/biliminsanlari/caglarbouyu/index.htm