1

KLİNİK ARAŞTIRMALAR ve HATA KAVRAMI

2

1.Klinik Araştırmalar

Klinik araştırmaların sınıflandırılmasında çeşitli yöntemler bulunmaktadır. Burada seçilen yöntem araştırmayı şu şekilde ayırır: konunun sadece gözlemlenip gözlemlenmediğine göre (gözlemsel araştırmalar), yada bazı müdahaleler yapılıp yapılmadığına göre (deneysel araştırmalar) ayrılırlar. Gözlemsel araştırmalarda bir yada birden çok gruptaki hasta gözlemlenir ve analiz için kayıtları tutulur. Deneysel araştırmalarda ise araştırmacı kontrolü altında olan müdahale; bir ilaç, tedavi yada yöntemler(prosedürler) gibi, söz konusudur ve ilgilenilen nokta ; yapılan işlemin üzerinde çalışılan denek üzerinde yaptığı etkidir.

3

1.1 Gözlemsel Araştırmalar

Gözlemsel araştırmalar dört ana başlık altında toplanabilir.

• vaka serileri• vaka-kontrol• kesitsel • kohort

4

Bir seri, hastanın belli karakteristik özellikleri tanımlandığında, sonuç vaka seri araştırması olarak nitelendirilir. Vaka serisi araştırmaları; vaka- kontrol, kesitsel yada kohort araştırmalarında sonradan araştırılacak olan hipotezlerin belirlenmesinde sıklıkla rehberlik ederler. Sonraki üç araştırma, araştırmanın kapsadığı süre ve araştırmanın yönü veya araştırmanın üzerinde durduğu soruya göre belirlenebilir.

5

Kohort ve vaka-kontrol araştırmaları, araştırmanın başladığı zaman ve bittiği zaman ile sınırlanan ve bu arada içinde bir süreç oluşan ve araştırmanın bitmesi için toplam bir zamanın belirlendiği araştırmalardır. Bu nedenle hem kohort hem de vaka-kontrol araştırmaları longitudinal araştırmalar olarak da adlandırılır.

Aralarındaki temel fark kohort araştırmalarının ileriye yönelik, bir risk faktöründen sonuca doğru, vaka-kontrol araştırmalarının ise geriye yönelik, sonuçtan risk faktörlerine doğru ilerleyen araştırmalar oluşudur. Kesitsel araştırmalar ise, tek bir zamanda bir grup denek üzerinden elde edilen verileri analiz eder.

6

1.1.1 Vaka Serileri Araştırmaları

Vaka serileri araştırmaları bir grup hasta üzerinden elde edilen ilgilenilen özelliği tanımlayıcı rapor niteliğindedir. Vaka serileri raporları genellikle kısa aralıklar halinde gözlemlenen hastaları içerirler. Hiçbir hastalığa sahip olmayan veya tanımlanan özelliği taşımayan kontrol grubu içermezler. Bu nedenle, vaka serileri araştırmaları, bazı araştırmacılar tarafından, planlanmış araştırmalar olmadıklarından ve hiçbir hipotezi test etmediklerinden araştırma türlerinden sayılmazlar. Vaka serileri araştırmalarının burada bahsedilme nedeni diğer araştırmaların tanımlanmasında önemli bir rehber olmasıdır.

7

1.1.2 Vaka-Kontrol Araştırmaları

Bu araştırmalar, elde edilmiş bir sonucun varlığı yada yokluğu durumundan yola çıkarak, etki yada risk faktörlerinin bulunmasında kullanılan ve geriye doğru yürütülen bir araştırmadır. Araştırmadaki vakalar belli bir hastalık yada özelliğe sahip olup, kontroller ise hiçbir hastalık yada özellik taşımayan kişilerden oluşur.

Araştırmadaki amaç, vaka ve kontrollerin geçmiş bilgilerinden yararlanarak, vakaların sahip oldukları hastalık veya özelliğe neden olmuş olan etki yada risk faktörlerini belirlemektir.

8

Bazı vaka-kontrol araştırmalarında araştırmacılar, vaka ve kontrol gruplarını ilişkilendirmek için ilgilenilen özelliğe göre eşleştirirler. Eğer araştırmacı bir yada daha fazla özelliğin iki grup arasında yorum yaparken gruplar arasındaki dengeyi bozacağını düşünüyorsa, bu özelliklere göre vaka ve kontrol grubunu eşleştirmesi faydalı olacaktır. Eşleştirme işlemi sayesinde her iki grupta sonucu etkileyebilecek özellikler bakımından homojen hale getirilmiş olur.

9

1.1.3 Kesitsel Araştırmalar

Kesitsel araştırmalar belli bir süre faktörü olmadan, bir grup denek üzerinden aynı anda toplanan verileri analiz eder ve o anda ne oluyor ise onu araştırır. Deneklerin toplanması ve verilerin elde edilmesi kısa bir zaman içindedir. Çünkü bu tür araştırmalar belli bir zaman noktasına odaklanırlar, ayrıca bazen prevalans araştırmaları adını da alırlar. .

10

Araştırmalar, kohort araştırmalarının bir parçası olabilmelerine karşın araştırma ve seçimler genellikle kesitsel araştırmalardır. Vaka-kontrol araştırmalarında da olduğu gibi kesitsel araştırmalar da vaka serileri araştırmalarının sonucunda ortaya çıkan soruları çözmek için tasarlandığı gibi önceden tanımlı bir araştırma olmadan da tasarlanabilirler

11

1.1.4 Kohort AraştırmalarıKohort; belli özelliğe sahip insanların

oluşturduğu topluluktur. Klinik denemelerde ise kohort araştırmalarında alınan denekler, incelenecek hastalık yada sağlık faktörüne risk olabilecek yada zemin hazırlayabilecek belirleyici bazı özelliklere sahip kişiler arasından seçilirler ve bu tür araştırmalar ileriye yönelik araştırmalardır.

Araştırmacılar, denekleri araştırmanın başlangıç aşamasında seçerler ve risk faktörü taşıyıp taşımadıklarına yada hastalığa karşı savunmasız olup olmadıklarına göre iki gruba ayırırlar. Risk altında olan ve olmayan hastalar zaman içinde belirlenen etkenlerin hastalığa etkilerini gözlemlemek için belli bir zaman periyodunda izlenirler.

12

1.2. Deneysel Araştırmalar veya Klinik Denemeler

Sağlık alanında uygulanan deneysel çalışmalar arasından, çalışmayı insanlar üzerinde uygulayanlar, amaçları belirli bir yöntem ya da tedavi hakkında yorum yapmak olduğundan klinik denemeler olarak adlandırılır. Bu çalışmalar, genel olarak kontrol grubu içeren ve kontrol grubu içermeyen denemeler olarak iki grupta toplanır.

13

• Kontrollü denemeler : Denenen ilaç ya da prosedürün başka bir ilaç ya da prosedür (ki bu bazen bir

plasebo ya da önceden etkinliği kanıtlanmış bir tedavi olabilir) ile karşılaştırıldığı durumlardaki denemelerdir.

• Kontrolsüz denemeler : Uygulanan tedavi ile başka bir tedavi arasında karşılaştırma yapılmaz, ancak

araştırmacının denenen ilaç ya da tedavi ile ilgili tecrübelerinin belirtildiği denemelerdir.

Amac; uygulanan tedavinin etkin olup olmadığını araştırmak olduğundan, kontrol grubu ile yapılan çalışmalar, kontrol grubu kullanılmadan yapılan çalışmalara göre, tedavi sonucu ortaya çıkan farkın, uygulanan tedaviden mi yoksa herhangi bir başka faktörden mi kaynaklandığını tespit etmede daha belirleyicidirler.

14

1.2.1 Bağımsız Eş Zamanlı Kontrol Grubuna Sahip Çalışmalar

• İki grup oluşturulur, gruplardan birine (deneme grubu) denenecek ilaç ya da tedaviyi uygulamak, diğerine (kontrol grubu) ise plasebo ya da standart yöntem uygulanır.

• Her iki gruba da çalışma boyunca aynı koşullar sağlanmalıdır. Gruplara aynı koşulların sağlandığından emin olabilmek için ise, denenecek yeni yöntemi her iki gruba aynı çalışmada, aynı zaman periyodu içinde uygulamak gereklidir.

Çalışma, bu yolla eş zamanlı kontrol grubuna sahip çalışma olur.

15

Araştırmacı ya da hastaların hangi tedaviyi aldıklarını bilmeleri durumunda sonuçlar üzerine yorumlar yanlı olabilmektedir. Çünkü böyle bir durumda, araştırmacı ya da hastalar kendi beklentileri doğrultusunda çalışmaya yanıt verebilirler.

Bu şansı azaltmanın en iyi yolu; ne hasta ne de araştımacının hangi grubun kontrol, hangisinin deneme grubu olduğunu bilmemesidir. Böyle bir çalışma çift körlü çalışma olarak adlandırılır. Sadece hastanın bu durumu bilmemesi ise tek körlü çalışmadır.

Alışılmadık bazı durumlarda ise hasta, kontrol grubunda mı yoksa deneme grubunda mı yer aldığını bildiği halde araştırmacı bunu bilmeyebilir.

16

1.2.1.a Rasgeleleştirilmiş Klinik Denemeler

Rasgeleleştirilmiş denemelerde hastalar, gruplara rasgele dağıtılırlar. Çalışma bitiminde ortaya çıkan sonucun, denenen yönteme bağlı olarak oluştuğunu yorumlarken en güçlü kanıtı sağladıklarından bütün araştırma tasarımları için idealdirler.

1.2.1.b Rasgeleleştirilmemiş Klinik Denemeler

Hastalar her zaman tedavi tercihlerine göre gruplara dağıtılır. Yorumları çok tartışılır olabilmesine neden olacak derecede yanlılığa sahiptirler.

17

Rasgeleleştirilmemiş kontrol kullanan çalışmalar, hastaların gruplara dağıtılmasında yanlılıktan kaçınmadıkları için daha zayıf çalışmalar olarak değerlendirilirler.

18

1.2.2 Hastanın Kendi Kendinin Kontrolü Olduğu Çalışmalar

Bir çalışmadaki kontrol grubu oluşturmanın kabul edilebilir bir yolu, aynı grup hastaya hem denenmek istenen yöntemi hem de kontrol seçeneklerinin uygulanması olacaktır. Bu tür çalışmalar, hastaların kendi kendilerinin kontrolleri oldukları çalışmalardır.

1.2.3 Çaprazlanmış ÇalışmalarHastaların kendilerinin kontrolleri oldukları

çalışmalar, bu tür çalışmalar ve eş zamanlı çalışmalar birleştirilerek geliştirilebilirler. Bu tür tasarımda hastaların bir kısmı kontrol grubuna, diğer kısmı deneme grubunu oluşturmak üzere iki grup kullanılır. Bir süre sonra, her iki gruptaki hastalara uygulanan yöntemler durdurulur ve genellikle belli bir dönem hastalara hiçbir işlem yapılmaz. Bu dönem sonunda ise gruplara alternatif yöntemler uygulanır. Bu tür çalışmalar, uygun durumlarda kullanıldığında çok güçlü sonuçlar sağlar.

19

1.2.4 Dışarıdan Kontrollü ÇalışmalarDenemeleri kontrol etmenin üçüncü yolu,

çalışma dışında olan bir kontrol grubu kullanmaktır. Bazen, başka bir araştırmacının yapmış olduğu bir çalışma karşılaştırma için kullanılabilir. Bu tür kontroller özellikle onkoloji araştırmalarında sıklıkla kullanılırlar. Bu çalışmalarda dikkat edilmesi gereken nokta; kontrol grubu olarak alınan hastalara, deneme uygulandığı zamandan bu yana diğer faktörlerin değişip değişmediğinin hesaba katılmasıdır.

1.2.5 Kontrolsüz ÇalışmalarBu çalışmalar, karşılaştırmanın içeriği bir yöntem değil, bir ilaç olduğu zaman daha çok kullanılır. Bu tür çalışmalarda ortaya çıkabilecek en önemli sorun, araştırmacıların sonradan kontrollü çalışmalar yapmalarını güçleştirerek, henüz etkinliği kanıtlanmamış yöntem ve tedavilerin uygulanabilir duruma gelmesidir.

20

2. Biyoistatistiksel Değerlendirmelerde Yapılan Hatalar

Biyoistatistik kullanımı ile ilgili hatalar, bir çalışmanın herhangi bir aşamasında örneğin, planlama, düzenleme, veri derleme, uygulama, analiz, sunum ve yorum aşamalarının herhangi birinde, birkaçında ya da tüm aşamalarında yapılabilir.

21

2.1. Planlama Aşamasında Yapılan Hatalar

2.1.1. Deney Düzeni ile ilgili hatalarGenelde araştırmacılar deney düzenine gereken özeni göstermemektedir. Oysa, güvenilir bir sonuç elde etmek için deneyin uygun biçimde düzenlenmesi en önemli koşuldur. Diğer önemli neden ise konu ile ilgili yayınların yeterli düzeyde incelenememesidir.

2.1.2. Örnekleme İşlemleri ile ilgili hatalarPlanlama aşamasının en önemli işlemi olan örneklem seçiminde ciddi hatalar yapılmaktadır. Bu konudaki hatalar şunlardır;

• Örneklem büyüklüğünün bilimsel olarak değil, keyfi olarak kararlaştırılması

• Uygun olmayan örnekleme yöntemi seçilmesi• Denekler seçilirken bilinçsiz olarak yan tutulabilmesi• Bazı örnekleme yöntemlerine göre hesaplama işlemleri ağırlıklı

olarak yapılması gerekirken ağırlıksız yapılabilmesi

22

2.1.3. Derlenecek veriler ile ilgili hatalar

• Derlenmesi gereken verilerin isabetli olarak saptanamaması

• İleride gerekebilir umuduyla mümkün olduğu kadar fazla sayıda veri derleme eğilimi olması

• Araştırma başlatıldıktan sonra yeni bazı veriler eklenmesi

• Araştırma kapsamına alınan verilerin kapsamının, doğruluk ve güvenirlik özellikleri açısından araştırılmaması

• Derlenecek verilerle araştırma sonunda düşünülen değerlendirmelerin yapılıp yapılamayacağı araştırılmaması

• Bazı araştırmalarda başka amaçlar için düzenlenmiş araştırmaların verileri kullanılması

23

2.1.4. Kontrol ve Deney gruplarını atamada yapılan hatalar

• Deney ve kontrol gruplarının eşleştirilmesinin ihmal edilmesi

• Eşleştirme yapılsa bile eşleştirme için uygun olmayan kriterler kullanılması

• İki alternatif yöntemi karşılaştırmak için farklı bireyler kullanılması. Bu durumda farklılığın bireylerden mi yoksa yöntemlerden mi kaynaklandığı ayırt etmek zorlaşır.

24

2.2. Değerlendirme ve yorum aşamasında yapılan hatalar

Derlenen veriler hiçbir denetime tabi tutulmadan doğruca değerlendirmeye alınmaktadır. Bu nedenle elde edilen bulgularda;

• Eksik ve hatalı sonuçlar• Birbiri ile tutarsız sonuçlar• Aşırı değerler ya da beklenmeyen değerlerden

etkilenmiş ve gerçekle ilişkisi olmayan sonuçlar

elde edilebilmektedir.

25

2.2.1. Bulguların sunumunda yapılan hatalar

• Tablo ve grafikler çok karmaşık yapılması• Tablo verilmeden grafik yapılması.Tablo olmadan

yalnızca korelasyon ve regresyon analizinde kullanılan saçılım grafiği verilebilir.

• Değişken tipine uygun grafik yönteminin kullanılmaması

• Tanımlayıcı ölçütler olarak yalnız güven aralıklarının verilmesi

• Değişkenlik göstergeleri olarak aritmetik ortalamanın tek başına verilmesi. Ya da ± işareti ile verilen sayıların standart sapma mı standart hata mı olduğu belirtilmemesi

26

• Sonuçlar sadece bir tek p değeri ile verilmesi. Gerektiğinde, test istatistiklerininde verilmemesi

• Ölçümle belirtilen verilerde sayısal duyarlılıklar verinin özelliğine göre belirlenmemesi

• Sayılabilir verilerde yalnızca yüzdeler veya sayılar verilmesi

• Yanıt alınamayan yada araştırma dışı kalanların sayısı, nedenleri ve etkileri okuyuculara bildirilmemesi

• İstenen sonucu elde edebilmek için veriler değişik biçimlerde düzenlenerek değerlendirmeye tabi tutulması

27

2.2.2. Biyoistatistik yöntemlerini doğru seçememe ve kullanamama

• Önemlilik testini seçerken, dikkat edilmesi gerekli varsayım ve koşullara uyulmaması, yanılma düzeyi ve hipotezlerin uygun saptanmaması

• Aşırı değerlerden etkilenebileceği dikkate alınmadan aritmetik ortalama verilmesi

• Kullanılan yöntemler hakkında kaynak gösterilmemesi• Anlamlı veya anlamlı değil ifadeleri yanlış anlaşılabilmesi• Ölçümle belirtilen bir değişken gereksiz yere sınıflanarak

sayılabilir veri haline dönüştürülmesi• Normal sınırları belirli bazı değişkenler, bu sınırlar

dikkate alınmadan gerçek değerleri ile işleme dahil edilmesi

• Eş olan verilerin birbirlerinden bağımsız mış gibi işleme alınması

28

• Sıralı kategorilerin dikkate alınmaması• Güven aralıklarının, mümkün olamayacak değerlerle

belirtilmesi• Değişkenler arası ilişkilerin incelenmesi ve

yorumlanmasındaki hatalar 1. Eğrisel ilişkilerin doğrusal gibi yorumlanması, 2. Değişkenler arasında ilişki olduğunda, ilişkinin iki değişkene

de ortak etkisi olan başka bir değişkenin ( covariate ) neden olup olduğunun araştırılmaması

3. Korelasyon katsayısının önemlilik testinin yanlış yorumlanması,

4. Birden fazla birbirlerinden çok farklı gruplar olduğunda ilişkilerin tüm denekler üzerinden değerlendirilmesi

• Gruplar arası karşılaştırmalarda da ciddi hatalar yapılabilmektedir. Sayılabilir verilerde yalnız mutlak sayılarla karşılaştırma yapmak ve yöntem ve denek özellikleri farklı iki araştırmanın bulgularını karşılaştırmak vs. sayılabilir.