Crna Gora Ministarstvo održivog razvoja i turizma AGENCIJA ZA ZAŠTITU PRIRODE OPŠTINA PLJEVLJA I ŽIVOTNE SREDINE

Kratkoroč ni akčioni plan za Opš tinu Pljevlja u šluč aju prekorač enja ili rizika od

prekorač enja praga upozoravanja za šumpor(IV)okšid SO2

Podgorica, avgust 2017. godine

2

3

SADRŽAJ 1 PRAVNI OSNOV ZA DONOŠENJE PLANA ................................................................................. 4

2 RAZLOG ZA DONOŠENJE PLANA ............................................................................................. 4

3 Sumpor dioksid ............................................................................................................................ 7

4 Stacionarni izvori emisija sumpor(IV)oksida SO2 u Opštini Pljevlja ............................................... 9

5 Prekoračenje praga upozoravanja za sumpor(IV)oksid SO2 ....................................................... 13

6 RAZRADA MJERA PO KORACIMA ........................................................................................... 14

7 IZVJEŠTAJ O REALIZACIJI ....................................................................................................... 16

8 OBAVJEŠTAVANJE JAVNOSTI ................................................................................................ 16

9 MJERE UPOZORAVANJA STANOVNIŠTVA SA ZDRAVSTVENOG ASPEKTA – Institut za javno zdravlje ................................................................................................................................ 18

LITERATURA ............................................................................................................................... 19

4

1 PRAVNI OSNOV ZA DONOŠENJE PLANA Na osnovu člana 23 Zakona o zaštiti vazduha ("Sl. list Crne Gore", br. 25/10 i 43/15) Agencija

za zaštitu prirode i životne sredine donosi kratkoročni akcioni plan za Opštinu Pljevlja u slučaju

prekoračenja ili rizika od rekoračenja praga upozoravanja za sumpor(IV)oksid SO2.

Zakonom o zaštiti vazduha propisano je da u zonama gdje su prekoračeni pragovi

upozoravanja i/ili obavještavanja za sumpor(IV)oksid SO2 i azot(IV)oksid NO2 ili postoji rizik od

prekoračenja ovih standarda, Agencija, u saradnji sa organima lokalnih uprava na čijoj se

teritoriji zona nalazi, donosi kratkoročni akcioni plan. Zakonom je takođe propisano da Agencija

može, ukoliko smatra da je to potrebno, pokrenuti postupak za donošenje kratkoročnog

akcionog plana u zonama gdje postoji rizik od prekoračenja drugih graničnih vrijednosti i/ili

ciljnih vrijednosti uspostavljenih radi zaštite zdravlja ljudi, a u zonama gdje postoji rizik od

prekoračenja praga upozoravanja za ozon, Agencija može pokrenuti postupak za donošenje

kratkoročnog akcionog plana ukoliko procijeni, uzimajući u obzir nacionalne geografske,

meteorološke i ekonomske uslove, da postoji značajan potencijal da se smanji rizik, trajanje i

ozbiljnost takvog prekoračenja.

Zakon takođe propisuje da kratkoročni akcioni planovi sadrže mjere koje se kratkoročno

preduzimaju u cilju smanjenja rizika ili trajanja prekoračenja, tako da se u zavisnosti od svakog

pojedinačnog slučaja, mogu preduzeti mjere za kontrolu i po potrebi privremeno obustaviti

aktivnosti kao što su saobraćaj motornih vozila, izvođenje građevinskih radova, aktivnost

usidrenih brodova, upotreba industrijskih postrojenja i proizvoda, grijanje domaćinstava i dr.

Mjerama se može obuhvatiti zaštita osjetljivih grupa stanovništva kao što su djeca i starija lica.

Sredstva za izradu i sprovođenje kratkoročnog akcionog plana obezbjeđuju se iz državnog

budžeta i budžeta jedinica lokalne samouprave na čijoj se teritoriji zona nalazi. Ukoliko se

kratkoročnim akcionim planom predviđaju i mjere za smanjivanje emisija iz stacionarnih izvora,

te mjere dužan je da finansira i sprovodi zagađivač.

Pored Zakona o zaštiti vazduha, ova materija uređena je i Uredbom o o utvrđivanju vrsta

zagađujućih materija, graničnih vrijednosti i drugih standarda kvaliteta vazduha ("Sl. list Crne

Gore", br. 25/2012). Uredbom se utvrđuje prag upozoravanja za sumpor(IV)oksid SO2 i

azot(IV)oksid NO2 sa aspekta zaštite zdravlja ljudi, kao i prag upozoravanja i prag

obavještavanja za ozon, sa aspekta zaštite stanovništva, odnosno osjetljivih grupa pri

kratkotrajnom izlaganju povećanim koncentracijama ozona (Prilog 8), propisuju se obaveze

Agencije za zaštitu prirode i životne sredine u slučajevima prekoračenja praga upozoravanja i

praga obavještavanja (član 12) u pogledu obavještavanja javnosti i definišu posebne mjere

upozoravanja stanovništva u slučaju prekoračenja pragova upozoravanja ili praga

obavještavanja (Prilog 9).

2 RAZLOG ZA DONOŠENJE PLANA

U skladu sa Uredbom o uspostavljanju mreže mjernih mjesta za praćenje kvaliteta vazduha

("Službeni list CG", br. 44/2010 i 13/2011), teritorija Crne Gore podijeljena je u tri zone (Tabela

1), koje su određene preliminarnom procjenom kvaliteta vazduha u odnosu na granice

ocjenjivanja zagađujućih materija na osnovu dostupnih podataka o koncentracijama

zagađujućih materija i modeliranjem na osnovu postojećih podataka. Granice zona kvaliteta

5

vazduha podudaraju se sa spoljnim administrativnim granicama opština koje se nalaze u

sastavu tih zona.

Tabela 1 - Zone kvaliteta vazduha

Zona kvaliteta vazduha Opštine u sastavu zone

Zona održavanja kvaliteta vazduha

Andrijevica, Budva, Danilovgrad, Herceg Novi, Kolašin, Kotor, Mojkovac, Plav, Plužine, Rožaje, Šavnik, Tivat, Ulcinj i Žabljak

Sjeverna zona u kojoj je neophodno unaprijeđenje kvaliteta

vazduha Berane, Bijelo Polje i Pljevlja

Južna zona u kojoj je neophodno unaprijeđenje kvaliteta

vazduha Bar, Cetinje, Nikšić i Podgorica

U urbanoj zoni Pljevalja mjerna stanica se nalazi na lokaciji Gagovića imanje. U tabeli

2 predstavljeni su opšti podaci o automatskoj stacionarnoj stanici “Gagovića imanje”. Tabela 2 - Podaci o stanici- Gagovića imanje

1. Opšti podaci

1.1 Ime stanice Gagovića imanje

1.2 Ime grada Pljevlja

1.3 Naziv stručne institucije koja je izvršilac mjerenja

D.O.O Centar za ekotoksikološka ispitivanja Podgorica

1.4 Naziv institucije koja je odgovorna za realizaciju programa monitoring i izvještavanje

Agencija za zaštitu životne sredine

1.5 Ciljevi mjerenja Procjena uticaja na zdravlje ljudi i zivotnu sredinu, praćenje trenda

1.6 Geografske koordinate G.dužina (m) G.širina (m) Nmv (m)

430 21’25.96’’N 190 20’56.84’’E 790nmv

1.7 NUTS

1.8 Zagađujuće materije koje se mjere PM10, PM 2.5, NO, NO2, NOx, SO2, Pb, Cd, As, Ni, BaP

1.9 Meteorološki podaci Temperatura, relativna vlažnost, pritisak, smjer i brzina vjetra

1.10 Druge informacije

2.Klasifikacija stanice

2.1 Tip područja Gradsko trajno izgrađeno područje

2.2 Tip stanice u odnosu na izvor emisije Urbana

2.3 Dodatne informacije o stanici

3.Mjerna oprema

3.1 Naziv

3.2 Analitička metoda ili mjerna metoda

PM10 Automatski analizator Analiza-apsorpcija beta zračenja

6

Ručno sakupljanje Gravimetrija

NO, NO2, NOx Automatski analizator Analiza-hemiluminiscencija

SO2 Automatski analizator Analiza-UV fluorescencija

Pb, As, Cd i Ni Ručno sakupljanje Analiza-AAS

BaP Ručno sakupljanje Analiza-GCMS

PM2.5 Ručno sakupljanje Gravimetrija

4.Opis uzorkovanja

4.1 Lokacija mjernog mjesta

4.2 Visina mjesta uzorkovanja 3m

4.3 Učestalost integrisanja podataka 1 sat 24 sata

4.4 Vrijeme uzorkovanja kontinuirano

Od 05. decembra 2016. godine automatska stacionarna stanica za praćenje kvaliteta vazduha u urbanoj zoni Pljevalja nalazi se na lokaciji Gagovića imanje.

Nakon usvajanja Informacije o zagađenosti vazduha u Pljevljima, uzrocima i uticajima zagađenja i planiranim i sprovedenim mjerama za smanjenje zagađenja, Vlada Crne Gore je zadužila Agenciju za zaštitu životne sredine da u saradnji sa Ministarstvom održivog razvoja i turizma i Opštinom Pljevlja, izvrši reviziju državne mreže za praćenje kvaliteta vazduha, tako da reprezentativno izabrane lokacije prikazuju objektivno stanje kvaliteta vazduha u Opštini Pljevlja.

Na osnovu podataka sa mjerne stanice za kvalitet vazduha u urbanoj zoni Pljevalja evidentno je prisustvo zagađujućih materija u vazduhu, naročito tokom sezone grijanja. Ovakva situacija utiče na ukupnu ocjenu kvaliteta vazduha u negativnom smislu, što potvrđuju podaci o srednjim godišnjim vrijednostima koncentracije polutanata koji su prikazani u tabelama 3 i 4.

Tabela 3 - Statisika podataka za PM10 čestice

Godina Broj mjerenja Br.prekoračenja GV (50µg/m3)

2011 344 193

2012 338 217

2013 337 177

2014 360 184

2015 360 189

2016 364 181

Tabela 4 - Statisika podataka za sumpor(IV)oksid SO2

Godina Br. 24h mjerenja

Br.prekoračenja GV (125µg/m3)

Br. 1h mjerenja

Br.prekoračenja 1h GV (350 µg/m3)

2013 268 0 6456 1

2014 279 0 6750 0

2015 316 18 7635 23

2016 252 21 6080 17

Period u kojem su registrovana prekoračenja praga upozorenja za sumpor(IV)oksid SO2

U popodnevnim časovima, dana 29.01.2017. godine, izmjerene su veoma visoke koncentracije

zagađujućih materija u vazduhu na mjernom mjestu u urbanoj zoni Pljevalja. Koncentracija

7

sumpor(IV)oksida SO2 u 16h, 18h i 19h bila je iznad granice upozorenja koja iznosi 500µg/m3.

U dužem vremenskom periodu izmjerene su i veoma visoke koncentracije PM10 čestica u

vazduhu, što dodatno utiče na veoma loš kvalitet vazduha u urbanoj zoni Pljevalja.

U isto vrijeme na mjernom mjestu u selu Kruševu (Opština Pljevlja) na SB stanici Gradina

koncentracija sumpor(IV)oksida SO2 je bila ispod 30µg/m3.

Analiza meteorološke situacijetokom januara 2017.godine

Tokom januara 2017. godine područje Crne Gore i Pljevalja bili su pod utacajem značajnih

meteoroloških situacija koje su u pojedinim danima imale ekstremne osobine.

Prva polovina januara bila je u znaku ledenog vremena. Bilo je izuzetno hladno-ledeno sa

ekstremno niskim temperaturama u pojedinim danima. Temperatura vazduha u Pljevljaima u

jutarnjim satima spuštala se do oko -20ºC, pa sve do oko -24ºC, a klimatski normalno je da

jutarnja temperatura tokom januara ima vrijednost oko -7ºC.

Druga polovina januara bila je u znaku uticaja polja visokog vazdušnog pritiska sa redovnom

pojavom mraznih temperatura i velikim brojem ledenih dana. U Pljevljima u drugoj polovini

januara od 16 dana, svih 16 je bilo mraznog karaktera sa jutarnjom temperaturom koja se

spuštala do oko -16ºC.

Učestala je bila pojava temperaturnih inverzija sa potpunim izostankom provjetravanja u

danima sa temperaturnom inverzijom.

Tokom 28, 29 i 30. januara, vazdušni pritisak je bio visok – iznad klimatske normale za januar,

bez provjetravanja i sa prisustvom temperaturne inverzije. Tako je 28. januara najviša

temperatura tokom dana u Pljevljima bila 3.7ºC, dok je na Žabljaku ona iznosila 8.9ºC. Zatim,

29. januara najviša temperatura tokom dana u Pljevljima bila je 3.4ºC, a na području Žabljaka

ona je bila 5.5ºC.

Tokom 28., 29. i 30. januara u popodnevnim satima od 15h do oko 21h na području Pljevalja

dolazilo je do naglog pada temperature vazduha na standardnoj visini od 2m iznad tla, tako da

je pad temperature u tom vremenskom intervalu iznosio čak približno 10ºC. Ova meteorološka

karakteristika ukazuje na izuzetno brzo rashladjivanje vazduha u prizemnom sloju atmosfere sa

naglom promjenom vertikalne termičke stratifikacije prizemnog sloja atmosfere, a što direktno

vodi u rapidno smanjenje raspoloživog volumena atmosfere (u mikroklimatskoj oblasti

pljevaljske kotline) u kome se vrši rasporedjivanje zagadjujučih čestica (SO2, PM10...) sa

maksimalnim koncentracijama u prizemnom sloju atmosfere (SO2 je teži od vazduha, a PM

čestice zbog higroskopnosti i prisustva vlage otežaju, pa ih mehanizam gravitacionog taloženja

„donosi i drži“ u prizemnom sloju).

Dakle meteorološki uslovi, u mikroklimatskoj sredini pljevaljske kotline (a slična je situacija bila i

u kotlinama u regionu), su bili nepovoljni sa aspekta stanja kvaliteta vazduha i mogli su bitno

da utiču na prisustvo veoma visokih koncentracija SO2, naročito 29. januara 2017.godine.

3 Sumpor dioksid

Sumpor(IV)oksid (SO2) je pri spoljnoj temperaturi vazduha bezbojni gas, koji se sastoji od

jednog atoma sumpora i dva atoma kiseonika. Nakon ispuštanja u vazduh, sumpor(IV)oksid

(SO2) može dalje oksidirati u sulfate i sumpornu kiselinu, formirajući aerosol koji se često

povezuje u kapljice sa drugim zagađujućim supstancama koje opstaju u atmosferi u raznim

oblicima i veličinama. Jedinjenja koja nastaju njegovom daljom oksidacijom uklanjaju se iz

atmosfere suvim i mokrim taloženjem. Uprkos ovim procesima, sumpor(IV)oksid (SO2) se kroz

8

atmosferu može prenositi na velikim udaljenostima uzrokujući prekogranično zagađenje

vazduha.

Antropogene emisije sumpor(IV)oksida (SO2) uglavnom potiču od sagorijevanja fosilnih goriva

koja sadrže sumpor (npr. ugalj i lož ulje). Sumpor(IV)oksid (SO2) je nusprodukt brojnih

industrijskih procesa (npr. topljenje ruda koje sadrže sumpor). Saobraćaj je, takođe, među

značajnim izvorima emisija sumpor(IV)oksida (SO2).

Prirodni izvori emisija sumpor(IV)oksida (SO2) su vulkani i okeani, iako oni doprinose ukupnim

globalnim emisijama tek negdje oko 2%.

Više od 67% emisija sumpor(IV)oksida (SO2) u Crnoj Gori potiče od sagorijevanja fosilnih

goriva–uglja i mazuta u sektoru energetike. Drugi najznačajniji izvor je sagorijevanje u

neindustrijskim ložištima, kao i sektor željezničkog, pomorskog, avio saobraćaja i upotrebe

neputne mehanizacije (građevinske i rudarske mašine), koji ukupnim emisijama doprinose sa

po 10%. Ostatak otpada na emisije iz sektora sagorijevanja u industrijskim ložištima i

proizvodnih procesa. Iz drumskog saobraćaja se emituje tek oko 0.3% sumpor(IV)oksida (SO2).

Kako je emisija sumpor(IV)oksida (SO2) najvećim dijelom posljedica sagorijevanja goriva,

najbolja praksa za smanjenje emisija svodi se na mjere vezane za smanjenje potražnje za

energentima sa visokim sadržajem sumpora, korišćenje alternativnih goriva i poboljšanje

tehnika za smanjenje emisija.

Najbolje dostupne tehnike u mnogome se razlikuju od činjenice da li se radi o postojećim ili

novim izvorima zagađenja. Dok se kod novih izvora preporučuje korišćenje prirodnog gasa i

obnovljivih izvora energije, na postojeće se moraju primjeniti dostupna tehnološka rješenja za

smanjenje emisija odsumporavanjem – instalacijom tzv. Klausovih postrojenja ili upotreba

vlažnog procesa sa krečnjakom.

Imajući u vidu da je primjena mjera za smanjenje emisija jednostavnija kod tačkastih izvora,

kao što su velika ložišta, toplifikacija ima značajne prednosti u odnosu na druge vidove grijanja

domaćinstava. U ovom sektoru značajne su i mjere energetske efikasnosti u izgradnji objekata,

čime se smanjuje potražnja za toplotnom energijom.

Uticaj na zdravlje

Sumpor(IV)oksid (SO2) je iritantni gas koji se u malim koncentracijama uklanja iz gornjih

disajnih puteva bez značajnih zdravstvenih učinaka. Potreban je umjereni nivo aktivnosti koja

podstiče disanje, kao što je brza šetnja, da sumpor(IV)oksid (SO2) prođe u donje disajne

puteve i izazove zdravstvene efekte kod vecine ljudi.

Osobe sa astmom koji su fizički aktivne na otvorenom najverovatnije će brzo osjetiti posljedice

po zdravlje od udisanja sumpor(IV)oksid (SO2). Glavni efekat, čak i pri vrlo kratkotrajnom

izlaganju (nekoliko minuta), je sužavanje disajnih puteva (bronhokonstrikcija). Ovo može biti

praceno sviranjem u grudima (vizing), stezanjem u grudnom košu kao i otežanim disanjem

kada je neophodno primijeniti ljekove koji šire disajne puteve. Simptomi se pogoršavaju u

zavisnosti od koncentracije sumpor(IV)oksid (SO2). Kada izlaganje sumpor(IV)oksidu (SO2)

prestane funkcija pluca se obično vraca u normalu u roku od sat vremena, čak i bez ljekova.

Visoke koncentracije sumpor(IV)oksida (SO2) u vazduhu mogu izazvati stezanje u grudnom

košu i otežano disanje, čak i kod zdravih ljudi koji nemaju astmu.

9

Dugoročno izlaganje sumpor(IV)oksidu (SO2) može izazvati respiratorne simptome i bolesti kao

i pogoršati astmu. Osobe sa astmom su najviše osjetljive na sumpor(IV)oksid (SO2), međutim

ljudi sa drugim hroničnim plućnim ili kardiovaskularnim bolestima, djeca i starije osobe, mogu

takođe biti pogođeni ovim efektima. Obzirom na činjenice da je sumpor(IV)oksid (SO2) teži od

vazduha, da djeca udišu veču količinu vazduha za svoju tjelesnu težinu i imaju više fizičke

aktivnosti u odnosu na odrasle oni su naročito izloženi ovom gasu. Treba stalno imati na umu i

činjenicu da se štetni uticaj sumpor(IV)oksida (SO2) na zdravlje povećava kada je istovremeno

povećana koncentracija praškastih čestica ili drugih štetnih zagađujućih materija u vazduhu.

4 Stacionarni izvori emisija sumpor(IV)oksida SO2 u Opštini Pljevlja

Najveći izvor emisija sumpor(IV)oksida (SO2) je sagorijevanje fosilnih goriva u energetici,

odnosno, kada su u pitanju Pljevlja – TE Pljevlja. Sagorijevanje fosilnih goriva u neindustrijskim

ložištima odnosno kotlarnicama za grijanje stambenih i javnih objekata drugi su izvor emisija

sumpor(IV)oksida (SO2). Drumski saobraćaj ima zanemarljiv doprinos, dok vazdušni, pomorski

i željeznički saobraćaj i sagorijevanje fosilnih goriva prilikom rada neputne mehanizacije i

građevinskih mašina kumulativno doprinosi emisijama SO2 oko 10%.

Emisije SO2

Grafikon 1.Struktura emisija SO2 u Crnoj Gori – inventar emisija (2010)

Emisije zagađujućih materija iz TE „Pljevlja”

Lokacija TE je na četvrtom kilometru puta Pljevlja-Đurđevića Tara–Žabljak, na nadmorskoj

visini od 760m. Visina dimnjaka je 252m, tako da njegov izlazni otvor premašuje 1000m

nadmorske visine. U TE Pljevlja kao gorivo se koristi pljevaljski lignit sa površinskih kopova

Borovica i Potrlica donje kalorične vrijednosti od 6.782KJ/kg do 12.016 KJ/kg. TE Pljevlja je u

radu od 1982. godine.

Ukupna količina uglja koja sagori u Pljevljima je preko 1.800.000t godišnje, od toga 1.700.000t

sagori u TE, koja pored uglja godišnje u prosjeku potroši oko 3.500t mazuta i 660t hemikalija.

Od sagorijevanja uglja stvara se pepeo (44t/h) i šljaka (5t/h). I pored zaštite kotline visokim

dimnjakom termoelektrane, pri nepovoljnim meteorološkim uslovima i u sezoni grijanja

domaćinstava, registrovana su povećanja koncentracije suspendovanih čestica.

Sagorijevanje fosilnihgoriva - energetika

Sagorijevanje fosilnihgoriva - neindustrijskaložišta

Saobraćaj (bezdrumskog saobraćaja)

Drumski saobraćaj

10

Zbog nedovoljne efikasnosti elektrofiltera i promjene važećih propisa u vezi zaštite životne

sredine i zahtjeva Evropske unije o emisiji zagađujućih materija iz energetskih postrojenja

izvršena je zamjena elektrofilterskog postrojenja u 2009. godini.

Na dimnjaku je prije izlaza gasa u atmosferu ugrađen kontinualni sistem za praćenje emisije.

Mjerno mjesto nalazi se na visini postojeće platforme (67m). Na dimnjaku se, pored ostalog,

vrši kontinualno mjerenje emisijskih koncentracija suspendovanih čestica, ugljen (II)-oksida,

oksida azota i sumpor (IV)-oksida.

TE Pljevlja na kvalitet vazduha utiče i posredno, emisijom vodene pare iz tornja za hlađenje

koja doprinosi da se suspendovane čestice zadržavaju u donjim slojevima atmosfere. Ovaj

posredni uticaj ne treba zanemarivati, iako se radi o emisiji nezagađujuće materije.

Iskorišćavanjem ovog potencijala za generisanje toplotne energije, osim ekonomskih

povoljnosti, unaprijedio bi se i kvalitet vazduha u pljevaljskoj kotlini (Izvor: Plan kvaliteta

vazduha za Opštinu Pljevlja, Ministarstvo održivog razvoja i turizma, 2013).

Emisije zagađujućih materija iz Rudnika uglja a.d. Pljevlja

Rudnik uglja A.D. Pljevlja" ima kapacitete proizvodnje cca.1.800.000t lignita godišnje. Od toga,

preko 90% svoje proizvodnje isporučuje TE Pljevlja" . Ukupne rezerve uglja u opštini Pljevlja

procijenjene su na oko 200.000.000t.

Uzimajući u obzir kompleksnost ovog postrojenja, Rudnik uglja A.D. Pljevlja, zapravo,

predstavlja skup nekoliko različitih izvora emisije zagađujućih materija:

- površinski kopovi Potrlica i Borovica;

- transportni sistem „Jagnjilo“ i

- deponija otkrivke „Jagnjilo“.

Najveći uticaj na kvalitet vazduha je u vezi sa emisijom čestica prašine koje su rezultat

eksploatacije i rukovanja materijalima. Istraživanja rađena u rudnicima pokazuju da prašina

može predstavljati problem u toku sušnih perioda. Očekuje se da prašina prouzrokuje

probleme uglavnom zaposlenima u rudniku, kao i stanovnicima naselja koja su u blizini

površinskog kopa.

U rudniku uglja A.D. Pljevlja” godišnje se otkopa oko 1.800.000t uglja i oko 5.200.000m3

otkrivka (jalovine). Pri obavljanju ove djelatnosti koriste se velike količine energenata, maziva i

eksploziva:

- dizel gorivo 5.615t;

- ulja svih vrsta 230t;

- benzin 50t i

- eksplozivna sredstva 560t.

Pri eksploataciji na površinskim kopovima javljaju se značajni uticaji na kvalitet vazduha. Ovi

uticaji obuhvataju emisije od eksploatacije laporca i uglja, izduvnih gasova, štetnih gasova od

oksidacije i samozapale uglja.

Na površinskom kopu dolazi do emisije prašine od laporca i uglja pri sljedećim radovima:

- pri radu rudarske i transportne mehanizacije, na otkrivci, odlaganju i eksploataciji uglja;

- bušačko-minerskim radovima i

- na otvorenim površinama odlagališta pri istovaru, kretanju mehanizacije i pod dejstvom

atmosferskih uslova.

Zagađivanje vazduha na površinskom kopu nastaje kao posljedica radnih procesa

projektovanog tehnološkog procesa eksploatacije uglja, a to su uglavnom:

11

- bušenje i miniranje;

- utovar i transport uglja i otkrivke;

- transport i odlaganje otkrivke;

- erozija vjetrom i

- ostali prateći radovi.

Procijenjene emisije iz Rudnika uglja u 2010. godini iznosile su: 82,13t ugljen(II)-oksida,

453,60t isparljivih organskih jedinjenja, 309,32t oksida azota, 6,52t lebdećih čestica PM10, 1,05t

lebdećih čestica PM2.5 i 19,84t oksida sumpora (Izvor: Plan kvaliteta vazduha za Opštinu

Pljevlja, Ministarstvo održivog razvoja i turizma, 2013).

Emisije iz kotlarnica

Jedan od najvećih problema životne sredine u Pljevljima je visok stepen zagađenosti vazduha lebdećim česticama. Izmjerene koncentracije zagađujućih materija na mjernom mjestu u urbanom dijelu Pljevalja odražavaju najviše uticaj lokalnih izvora, prije svega kolektivnih kotlarnica. Na fotografiji 1 je prikazan dimnjak kolektivne kotlarnice koja se nalazi u Skerlićevoj ulici.

Fotografija 1. Dimnjak kotlarnice u Skerlićevoj ulici

Uticaj kotlarnica, pri nepovoljnim vremenskim uslovima i u postojećim mikroklimatskim

uslovima kakve ima područje Pljevlja, je izuzetno važan za stanje kavliteta vazduha. Direktni

doprinos zagadjenju vazduha u prizemnom sloju atmosfere, pri nepovoljnim meteorološkim

uslovima, od strane kotlarnica može da ima presudan značaj. Naročito je važno to što

kotlarnice imaju vrlo malu visinu dimnjaka tako da se emisija vrši direktno u prizemnom sloju

atmosfere gdje je “raspoloživi volumen“ smanjen i ograničen. U takvim nepovoljnim

meteorološkim uslovima bilo kakva emisija zagađujućih čestica postaje značajna i nepovoljni

uticaji na stanje kvaliteta vazduha odmah postaju vidljivi.

Pojedine kolektivne kotlarnice su rekonstruisane u cilju smanjenja emisije lebdećih čestica,

kakav je primjer kotlarnice koja se nalazi u krugu Medicinskog centra u Pljevljima, gdje je

ugradnjom ciklona CC sa ventilatorom 2014. godine, značajno smanjena emisija lebdećih

čestica u vazduh (Izvor: Studija - Uticaj meteoroloških faktora na kvalitet vazduha u Pljevljima

tokom 2015. godine).

U tabeli 5.predstavljeni su podaci o najvećim kotlarnicama u urbanom dijelu Pljevlja (izvor:

Opština Pljevlja).

12

Tabela 5 - Podaci o kotlarnicama u urbanom dijelu Pljevlja

Vlasnik

-Snaga / ukupno

Visina dimnjaka

Vrsta goriva

Potrošnja goriva Prosjek mjesečno

DOO. Grijanje Ul Skerlićeva 31

3 kotla x 1,7MW Ukupno 5,1MW

27m

Ugalj - lignit

Oko 350 tona mjesečno, 2100t/god

Rudnik uglja održavanje

350 kW Oko 10m Ugalj - lignit 170 t/god

Vektra Jakić

2X15MW (od kojih je samo jedan u upotrebi)

60 m Ugalj-lignit + drvni otpad

320 tona mjesečno

95000t/god

SRC ADA 2 x 1MW Oko 20m Ugalj – lignit 525 t/god

Gimnazija 2 x 480kW Oko 15m Ugalj – lignit 150 t/god

Školski centar Oko 12m pelet

OŠ. Ristan Pavlović Oko 12m pelet

OŠ. Salko Aljković Moćevac

2 x 200kW

Oko 10m

pelet

100 t/god

OŠ. Salko Aljković Guke

2 x 250kW

Oko 10m

Ugalj – lignit

25 t/god

OŠ Boško Buha 2 x 160 kW Oko 12m Ugalj - lignit 150 t/god

Medicinski centar 2 x 500kW Oko 10m Ugalj - lignit 570 t/god

Centar bezbjednosti

240 kW Oko 8m Ugalj – lignit 120 t/god

JP. Čistoća uprava 70 + 23 kW Oko 8m Ugalj - lignit 60 t/god

JP. Čistoća Zelenilo 23 kW Oko 6m Ugalj - lignit 10 t/god

JP. Čistoća Motel 120 kW Oko 15m Ugalj -lignit 30 t/god

Metereološka stanica

270kW Oko 8m Ugalj - lignit 15 t/god

Autobuska stanica 44 kW Oko 5m Ugalj - lignit 20 t/god

CB Pljevlja 240 kW Oko 8m Ugalj - lignit 120 t/god

Uprava za šume 50 + 70 kW Oko 7m pelet ?

Hotel Pljevlja 220kW Oko 25m drvo ?

Uprava Rudnika uglja* je od sredine decembra 2015. godine do kraja grejne sezone

(30.04.2016. godine) bila uključena na sistem gradskog grijanja (kotlarnica u doo Grijanje).

Predstavljeni podaci nedvosmisleno ukazuju na značajan uticaj emisija iz kolektivnih kotlarnica

tokom sezone grijanja na kvalitet vazduha u urbanom dijelu Pljevalja, naročito u nepovoljnim

meteorološkim uslovima sa aspekta kvaliteta vazduha (Izvor: Studija - Uticaj meteoroloških

faktora na kvalitet vazduha u Pljevljima tokom 2015. godine).

Individualna ložišta

U Pljevljima ima oko 1100 raznih individualnih kotlarnica u okviru porodičnih objekata čija

snaga je približno poznata i kreće se od 20 do 50 kW za oko 1050 i oko 50 kotlarnica sa

snagom od 50 do 100kW sa procjenom da godišnje ukupno potroše oko 8000t uglja.

Procijenjuje se da ima oko 2500 individualnih ložišta koja koriste šporet, a za prosječnu

potrošnju od 3t uglja po domaćinstvu godišnja potrošnja iznosi 7500t uglja.

Pored navedenog važno je napomenuti da je znatan broj domaćinstava prešao na grijanje uz

upotrebu peleta kao goriva, ali broj tih ložišta još nije poznat. Znatan broj domaćinstava zbog

13

visoke cijene uglja koristi drvo kao ogrevni material, o čemu se nema podataka o utrošenoj

količini (izvor: Opština Pljevlja).

Na slici 1. je označena oblast koja predstavlja površinski izvor polutanata u vazduh u

pljevaljskoj kotlini.

Slika 1. Grafički prikaz oblasti koja predstavlja površinski izvor zagadjenja u pljevaljskoj kotlini sa

višegodišnjom ružom vjetrova (Izvor: Studija - Uticaj meteoroloških faktora na kvalitet vazduha u

Pljevljima tokom 2015. godine).

5 Prekoračenje praga upozoravanja za sumpor(IV)oksid SO2

Prag upozoravanja za sumpor(IV)oksid SO2 smatra se prekoračenim kada izmjerene srednje

satne koncentracije prelaze 500 µg/m3. Prekoračenja praga upozoravanja mjere se ili

predviđaju u roku od tri uzastopna sata.

Stanje pripravnosti koje označava postojanje rizika od prekoračenja je u praksi utvrđeno kao

prekoračenje 80% vrijednosti praga upozoravanja (400 µg/m3) tokom tri uzastopna sata.

POSTUPANJE U PERIODU U KOJEM POSTOJI OPASNOST OD PREKORAČENJA

PRAGA UPOZORENJA ZA SUMPOR(IV)OKSID SO2 ILI JE PRAG UPOZORENJA

PREKORAČEN

Prvi korak – stanje pripravnosti – obavještavanje mreže institucija za sprovođenje akcionog

plana

Drugi korak – Upozorenje (prekoračen prag) obavještavanje javnosti

Treći korak – trajanje prekoračenja 3 h – prvi set mjera

Četvrti korak – trajanje prekoračenja preko 12 h – drugi set mjera

Peti korak – trajanje prekoračenja preko 24h – treći set mjera

Šesti korak–Prestanak sprovođenja mjera, povratak na normalno stanje - 24h su srednje

satne koncentracije ispod granične vrijednosti (350 µg/m3).

14

6 RAZRADA MJERA PO KORACIMA

Prvi korak – stanje pripravnosti – obavještavanje mreže institucija1 za sprovođenje akcionog

plana.

Mreža institucija/kontakt osobe za sprovođenje akcionog plana dobijaju informaciju o

izmjerenim koncentracijama koje su iznad 80% praga upozoravanja.

Izdaje se upozorenje velikim zagađivačima da se pripreme za moguću privremenu obustavu

rada.

TE Pljevlja treba da obezbijedi dovoljne zalihe uglja, za slučaj privremene obustave isporuke

uglja iz Rudnika uglja.

TE Pljevlja dostavlja Agenciji za zaštitu prirode i životne sredine satne podatke o emisijama

izmjerenim automatskim analizatorima instaliranim na dimnjaku TE.

Drugi korak – Upozorenje (prekoračen prag) obavještavanje javnosti

Mreža institucija/kontakt osobe za sprovođenje akcionog plana dobijaju informaciju o

izmjerenim koncentracijama koje su iznad praga upozorenja.

Agencija za zaštitu prirode i životne sredine obavještava javnost, postavljanjem saopštenja za

javnost na sajt Agencije i šalje obavještenje svim elektronskim i štampanim medijima.

Institut za javno zdravlje intenzivira aktivnosti – izdavanje preporuka za zaštitu zdravlja tokom

visokog prisustva zagađujućih materija u vazduhu.

Zavod za hidrometeorologiju i seizmologiju vrši analizu meteorološke situacije i dostavlja

izvještaje mreži institucija.

Centar za ekotoksikološka ispitivanja vrši dodatne provjere statusa rada instrumenata.

Lokalna samouprava odnosno Opštinski tim za upravljanje u vanrednim situacijama je u stanju

pripravnosti i izdaje saopštenje za građane putem lokalnih medija.

Veliki zagađivači su u stanju pripravnosti.

Treći korak – trajanje prekoračenja 3 h – prvi set mjera

Veliki zagađivači postupaju u skladu sa Preduzetnim planovima za akcidentne situacije -

zaštitu i spašavanje i Opštinskim planom zaštite i spašavanja.

1Mreža institucija: Agencija za zaštitu prirode i životne sredine, Opština Pljevlja, MUP, UIP-Ekološka inspekcija, MORT, ZHMS, IJZ, Arhus centar Pljevlja, Ministarstvo ekonomije, TE Pljevlja, Rudnik uglja Pljevlja, CETI.

15

Agencija za zaštitu prirode i životne sredine, Zavod za hidrometeorologiju i seizmologiju,

Ekološka inspekcija, predstavnici lokalne samouprave, CETI su u stalnoj komunikaciji u cilju

analize dostupnih podataka i identifikacije uzroka zagađenja.

Institut za javno zdravlje intenzivira aktivnosti – izdavanje preporuka za zaštitu zdravlja tokom

visokog prisustva zagađujućih materija u vazduhu na osnovu analize procjene rizika za zdravlje

građana u skladu sa izmjerenim koncentracijama zagađujućih materija u vazduhu.

Lokalna samouprava odnosno Opštinski tim za upravljanje u vanrednim situacijama izdaje apel

građanima u skladu sa Prilogom 9 Uredbe o utvrđivanju vrsta zagađujućih materija, graničnih

vrijednosti i drugih standarda kvaliteta vazduha.

Obavještava se elektronskim dopisom (mail-om) OKC 112 – Direktorat za vanredne sitaucije i

MUP Crne Gore o tome da je nastupilo prekoračenje od 3h i da je na snazi treći korak

Kratkoročnog akcionog plana za Opštinu Pljevlja u slučaju prekoračenja ili rizika od

prekoračenja praga upozoravanja za sumpor(IV)oksid SO2.

Opštinski tim za upravljanje u vanrednim situacijama u koordinaciji sa PJ Uprave Policije uvodi

zabranu kretanja za teretna motorna vozila ukupne mase preko 3,5 t u odredjenom vremenu

na odredjenim saobraćajnicama.

Rudnik uglja zaustavlja svu mehanizaciju koja je na dizel pogon, kao i rad na kompletnnoj

otkrivki Jagnjilo.

Četvrti korak – trajanje prekoračenja preko 12 h – drugi set mjera

Na snazi su prethodno definisane mjere.

Rudnik uglja zaustavlja otkopavanje i miniranje na aktivnom kopu.

Predstavncii mreže institucija su u stalnom kontaktu i daju preporuke za donošenje odredjenih

odluka i pripremaju zvanično obavještenje za javnost i medije.

Pokreće se procedura obustavljanja rada lokalnih kolektivnih kotlarnica snage iznad 1MW, u

skadu sa Zakonom o zastiti vazduha, po nalogu ekološke inspekcije i procedura obustavljanja

rada svih kotlarnica instalisane snage do 1MW, po nalogu komunalne inspekcije.

Uvodi se zabrana kretanja motornih vozila čiji motori koriste dizel gorivo, osim za vozila policije,

vozila hitne medicinske pomoći, vatrogasna-spasilačka vozila, vozila sa diplomatskim

tablicama, vozila ministarstva odbrane i MUP-DVS, vozila taksi udruženja i ostala vozila sa

odobrenjem.

Potrebno je osigurati nesmetan protok vozila na glavnim gradskim saobraćajnicama.

Primjenjuju se ostale mjere za koje Opštinski tim za upravljanje u vanrednim situacijama

procijeni da mogu doprinijeti poboljšanju kvaliteta vazduha u skladu sa Opštinskim planom

zaštite i spašavanja.

Privremena obustava nastave u školama i vrtićima.

16

Lokalna samouprava intenzivirano obavještava javnost o relevantnim informacijama i izdaje

preporuke građanima.

Uvodi se pojačani nadzor nad zdravljem stanovništva - epidemiološka služba Pljevlja.

Ukoliko je prekoračenje sumpor(IV)oksida SO2 praćeno sa prekoračenjima koncentracija i PM

čestica preporučuje se upotreba zaštitnih maski za boravak na otvorenom prostoru.

Preporučuje se upotreba prečistača vazduha u domaćinstvima (kuće i stanovi) u zatvorenim

postorijama, kao i upotreba prečistača vazduha u javnim objektima.

Pokreće se procedura za angažovanje mobilne automatske stanice u cilju vršenja uporednih

mjerenja na reprezentativnim lokacijama.

Call centar Doma zdravlja Pljevlja uspostavlja 24-časovno dežurstvo.

Peti korak – trajanje prekoračenja preko 24h – treći set mjera

Na snazi su prethodno definisane mjere.

Opštinski tim za upravljanje u vanrednim situacijama prati razvoj situacije i daje preporuke za

donošenje određenih odluka u skladu sa Opštinskim planom zaštite i spašavanja.

Totalna obustava rada lokalnih kolektivnih i indivudualnih kotlarnica.

TE Pljevlja radi sa smanjenom snagom bloka. Rudnik uglja obustavlja isporuku uglja TE

Pljevlja.

Šesti korak – Prestanak sprovođenja mjera, povratak na normalno stanje, 24h srednje satne

koncentracije su ispod granične vrijednosti (350 µg/m3).

Agencija za zaštitu prirode i životne sredine u saradnji sa Opštinom Pljevlja izdaje zvanično

saopštenje za javnost o prestanku mjera koje su bile na snazi.

7 IZVJEŠTAJ O REALIZACIJI

Nakon prestanka stanja uzrokovanog prekoračenjem praga upozoravanja za sumpor(IV)oksid

SO2 Agencija za zaštitu prirode i životne sredine izrađuje izvještaj o sprovedenim mjerama i

efektima njihove realizacije. Izvještaj će biti javno objavljen u roku od 7 dana na web sajtu

Agencije: www.epa.org.me i web sajtu Opštine Pljevlja: https://www.pljevlja.me/ .

8 OBAVJEŠTAVANJE JAVNOSTI

U slučajevima prekoračenja pragova upozoravanja ili praga obavještavanja na osnovu člana 11

Uredbe o utvrđivanju vrsta zagađujućih materija, graničnih vrijednosti i drugih standarda

kvaliteta vazduha, organ uprave nadležan za poslove zaštite životne sredine (u daljem tekstu:

17

Agencija za zaštitu prirode i životne sredine), bez odlaganja obavještava javnost putem medija,

najmanje tri puta dnevno.

O prekoračenju pragova upozoravanja ili praga obavještavanja iz stava 1 ovog člana, Agencija

za zaštitu prirode i životne sredine obavještava javnost o sljedećim podacima:

1) o utvrđenom prekoračenju/prekoračenjima:

- lokacija ili područje prekoračenja;

- vrsta prekoračenog praga;

- početak i trajanje prekoračenja praga;

- najveća izmjerena jednočasovna koncentracija tokom trajanja prekoračenja i najveća srednja

osmočasovna koncentracija za ozon;

2) o prognozi za sljedeće poslijepodne/dan (dane):

- područje na kome se očekuje prekoračenje pragova upozoravanja i/ili obavještavanja;

- očekivane promjene zagađenja (poboljšanje, stabilizacija ili pogoršanje) zajedno sa uzrocima

tihpromjena (kada su poznati);

3) o ugroženom stanovništvu, mogućim zdravstvenim problemima i preporučenom ponašanju:

- informacije o ugroženim grupama stanovništva;

- opis očekivanih simptoma;

- preporučene mjere predostrožnosti koje, treba da preduzme ugrožena populacija;

- izvori dodatnih informacija;

4) o preventivnim mjerama za smanjenje zagađenja i/ili izloženosti zagađenju:

- glavni izvori zagađivanja;

- aktivnosti koje treba preduzeti na smanjenju emisija.

Agencija za zaštitu prirode i životne sredine obavještava javnost i u slučaju postojanja okolnosti

zbog kojih može doći do prekoračenja pragova upozoravanja i obavještavanja.

18

9 MJERE UPOZORAVANJA STANOVNIŠTVA SA ZDRAVSTVENOG ASPEKTA – Institut za javno zdravlje

CILJNA GRUPA ZDRAVSTEVENE PORUKE KOJE PRATE PRAG UPOZORENJA

Vulnerabilna (ranjiva) populacija: trudnice, novorođenčadi, djeca do 5 godina starosti, stanovništvo starije od 65 godina, osobe sa astmom i osobe koje pate od kardiovaskularnih ili respiratornih bolesti. Osjetljiva populacija: osobe koje reaguju pojačano u odnosu na opštu populaciju ili čije se tegobe pogoršavaju tokom zagađenja (hronični bolesnici, osobe koje boluju od neuroloških, infektivnih bolesti, imunokompromitovane osobe i sl.)

Svako, a naročito vulnerabilna i osjetljiva populacija mogu osjetiti uticaj vazduha zagađenog sumpor dioksidom na zdravlje (bronhokonstrikcija, sviranje u grudima, stezanje u grudnom košu, otežano disanje i sl.) Izbjegavajte napornu fizičku aktivnosti i bavljenje sportom (uključujući i takmičanja) na otvorenom ili u zatvorenom prostoru za vrijeme epizode zagađenja. Izbjegavajte izlaske u ranim jutarnjim i kasnim popodnevnim satima, naročito u blizini velikih saobraćajnica. Ne preporučuje se otvaranje prozora i provetravanje zatvorenih prostorija u stambenim jedinicama. U slučaju javljanja neuobičajenih tegoba vezano za respiratorni i kardiovaskularni sistem, molimo da potražite stručnu medicinsku pomoć u zavisnosti od težine tegoba u Domu zdravlja ili u službi Hitne medicinske pomoći u Pljevljima.

Opšta populacija: Smanjite i/ili odložite produženu ili napornu fizičku aktivnost i bavljenje sportom, na otvorenom ili u zatvorenom prostoru do kraja epizode zagađenja. Ukoliko se jave simptomi (neuobičajen zamor, bol i nadražaj disajnih puteva, začepljen nos, kašalj, otežano disanje, lupanje srca i sl.) posavjetujte se sa vašim izabranim ljekarom.

Mjere upozorenja stanovništva:

1) izbjegavati ponašanje i aktivnosti koje mogu doprinijeti zagađivanju vazduha;

2) ne upotrebljavati uređaje za grijanje prostorija fosilnim gorivima, plinske šporete i šporete na

čvrstagoriva;

3) ne pušiti u stambenim prostorijama;

4) odgoditi čišćenje sredstvima koje sadrže korozivne hemikalije i rastvore, popravke pri kojima

sekoriste ljepila, boje, lakovi, upotrebu insekticida i sve ostale radnje i aktivnosti koje nijesu

hitne iI neophodne, a pri kojima se zagađuje vazduh u prostorijama s obzirom da se prostorije

ne moguprovjetriti otvaranjem prozora;

5) ne koristiti uređaje za ventilaciju kojima se u prostorije ubacuje spoljni vazduh;

6) izbjegavati da mala djeca, trudnice, stariji ljudi, hronični bolesnici, osobe slabog zdravlja i

osjetljiveosobe u vrijeme kritične situacije izlaze iz zatvorenih prostorija.

19

LITERATURA Direktiva 2008/50/EC Evropskog parlamenta i Savjeta od 21. maja 2008. o kvalitetu vazduha i čistijem vazduhu u Evropi Najbolja praksa za kratkoročne akcione planove, Agencija za životnu sredinu Austrije – Izvještaj za Evropsku komisiju, januar 2012 Best practices for Short term action plans, Environment Agency Austria, Report for European Commission, January 2012 Zakon o zaštiti vazduha ("Sl. list Crne Gore", br. 25/10, 43/15) Uredba o utvrđivanju vrsta zagađujućih materija, graničnih vrijednosti i drugih standarda kvaliteta vazduha ("Službeni list Crne Gore", br. 025/12) Nacionalna strategija upravljanja kvalitetom vazduha sa Akcionim planom za period 2013-2016. godina, Ministarstvo održivog razvoja i turizma; Plan kvaliteta vazduha za Opštinu Pljevlja, Ministarstvo održivog razvoja i turizma, Agencija za zaštitu životne sredine, Opština Pljevlja, 2013; Studija “Uticaj meteoroloških faktora na kvalitet vazduha u Pljevljima tokom 2015. godine”, Agencija za zaštitu životne sredine Crne Gore, 2016.