kriminologjif

8/17/2019 kriminologjif

1/24

1.1. Kriminaliteti dhe kriminologjia“Perse njerezit i bejne keq njeri tjetrit”? Kjo eshte nje prej

pyetjeve mete rendesishme qe shtrohet para kriminologeve. Por, kjo pyetje,njeherazi,

eshte edhe pikenisja qendrore prej nga eshte zhvilluar edheshkenca e kriminologjise.

Megjithate, orvatja per ta kerkuar pergjigjenne kete dhe ne pyetjet tjera me permbajtje te

ngjashme ka ekzistuaredhe ne periudhat shume me te hershme, para se te paraqiteshin

ketodisiplina shkencore. Kerkimi i pergjigjes, shpjegimit dhe zgjidhjesefikase te

problemeve te kriminalitetit gjate historise ka terhequr ne njemase te konsiderueshme

vemendjen e autoriteteve religjioze,shkrimtareve, krijuesve te veprave artistike dhe

filozofeve.Per fat te keq, sot ekziston nje numer i madh kriminologesh te cilet

eparashtrojne kete pyetje ne nje menyre me ndryshe. Ne te vertete, sot,kur gara per

pasuri materiale paraqet qellimin themelor te “filozofise”se funksionimit, jo vetem te

shumices se individeve, por edhe teorganizatave, e madje edhe shteteve, me ç’rast

masa, struktura dhedinamika e kriminalitetit shenon vlera te papara ndonjehere, gjithnje

eme aktual behet parashtrimi i kesaj pyetjeje ne menyren: ”Persenjerezit nuk i bejne keq

njeri tjetrit ?!”.Interesimi i njerezve te rendomte per çeshtjen e hulumtimit teshkaqeve tesjelljes delikuente mund te reduktohet ne disa fushathemelore. Para se gjithash fjala

eshte per interesimin emocional tenjerezve, sepse pa dyshim se krimi, me te gjitha

dimensionet e tij, inxite fort ndjenjat si te pjesemarresit te ngjarjes kriminale, ashtu

edhete te gjithe atyre qe njoftohen per ngjarjen e tille. Perveç kesaj,kriminaliteti paraqet

edhe rrezik per sistemin e caktuar te vlerave etike,juridike dhe vlerave tjera shoqerore.

Prandaj, per kete arsye kyfenomen eshte edhe nje nga sferat qendrore te interesimit

shoqeror.Kriminaliteti, sidomos aparati shoqeror per luftimin e tij, e ka edheçmimin e vet

gje qe paraqet edhe nje nga fushat e rendesishme teinteresimit shtese te çdo individi

apo anetari te bashkesise.Por, ne fund te fundit mund te thuhet se kriminaliteti ka per

pasojeedhe mirekuptimin midis njerezve, sepse hulumtimet kane treguar sekomunikimindermjet njerezve eshte permiresuar dukshem kur atakene qene nen presionet e njejta

apo te ngjashme shoqerore, ekriminaliteti shkakton gjithsesi presion te intensitetit te

fuqishem tepjesa dermuese anetareve te bashkesise se caktuar. 5

2.6. 1.1 Kriminologjia - shkence mbi kriminalitetin dhe kryesit e veprave

penale.Kriminologjia, emrin e saj e ka marre me bashkimin e dy fjaleve ngady gjuhe te

ndryshme: Crimem = lat. Krim dhe Logos = Shkence(greq. vjeter). Keto e perbejne emrin

e kesaj disipline. Kriminologjia,ne kuptimin me te gjere, edhe eshte shkenca mbi krimin.

Mirepo,megjithate studimi i krimit eshte bartur edhe ne shume fusha tjera tehulumtimeve

shkencore, gje qe per rrjedhoje ka pasur lindjen dhezhvillimin e shume disiplinave

shkencore, te cilat me detyra dhe qasjete ndryshme metodologjike i jane futur hulumtimit

te ketij fenomeninegativ. Per kriminologjine thuhet se ajo analizon dhe studion kryesit

eveprave penale, preventiven kriminale, sociologjine e se drejtes,proceset shoqerore dhe

shkaktaret e kriminalitetit. Prandaj, shumica eautoreve te fushes se kriminologjise

pajtohen se ne objektin ekriminologjise radhiten: krimi si dukuri individuale; krimineli

(kryesi ikrimit) si autore i vepres; viktima e krimit - me ç’rast ne fokus eshtemarredhenia

e kriminelit me viktimen; kriminaliteti si dukuri masivedhe reaksioni i individit dhe

http://image.slidesharecdn.com/kriminologjiaalb-111219031526-phpapp02/95/kriminologjia-6-728.jpg?cb=1324267257http://image.slidesharecdn.com/kriminologjiaalb-111219031526-phpapp02/95/kriminologjia-6-728.jpg?cb=1324267257http://image.slidesharecdn.com/kriminologjiaalb-111219031526-phpapp02/95/kriminologjia-6-728.jpg?cb=1324267257


2/24

shoqerise ndaj krimit dhe kriminalitetit.Sipas nje perkufizimi, kriminaliteti paraqet grupin e

te gjithaveprimeve qe e rrezikojne dhe/ose demtojne vlerat themelore te njeriut(te

mbrojtura me ligj). Ato vlera themelore mund te jene individuale(jeta e njeriut, integriteti

fizik apo trupor, liria, pasuria, siguria etj), apokolektive - vlerat e perbashketa (rregullimi

shoqeror, siguria e shtetit /institucioni, sistemi ekonomik apo shoqeror i shtetit,

etj.Ndonese kriminologjia, si shume disiplina tjera shkencore, nuk e kanje perkufizim te

pergjithshem, megjithate ekzistojne perkufizime qeperfshijne numrin minimal te

elementeve te cilat gershetohen ne keteshkence. Ketu do t’i cekim disa karakteristika te

cilat gjithsesi duhet temerren parasysh me rastin e tentimit jo vetem te perkufizimit te

kesajshkence, por edhe me rastin e percaktimit te detyres se saj shoqeroredhe

shkencore. - Kriminologjia eshte shkence e cila analizes dhe studimit te dukurive te

caktuara iu qaset ne menyre inter-disciplinare, multi-disiplinare dhe multi-metodologjike. -

Kriminologjia gjithashtu eshte shkence edhe fenomenologjike edhe kauzale-gjenetike,

sepse studion format e paraqitjes se 6

3.7. objektit te saj te studimit dhe hulumton shkaqet e atyre dukurive duke i percjelle atome zhvillimin e vet. - Kriminologjia nuk eshte shkence juridike, por shkence mbi pervojat,

(shkence empirike), e cila sherbehet me rezultatet e hulumtimeve empirike dhe me te

arriturat e empirizmit.Ne kuadrin e ideve dhe mendimeve te shumta lidhur me detyrat

ekriminologjise, dallojme dy grupe sosh qe jane: tradicionale - sipas tecilave detyra e

kriminologjise eshte zbulimi i shkaqeve te fenomenitkrim, dhe botekuptimi modern, sipas

te cilit kriminologjia duhet teorientohet me teper ne çeshtjen e reagimit shoqeror

ndajkriminalitetit.Ne anen tjeter, teorite kriminologjike sistemohen gjithashtu edhe

sipaskarakteristikave te caktuara te perbashketa, madje ne masen me seshumti sipas

qasjes themelore ndaj shpjegimit shkencor tekriminalitetit dhe luftimit te tij.Nder

perfaqesuesit me te shquar te teorive klasike kriminologjikepermendet Cesare Beccaria(1738-1794); i teorive pozitiviste -Cesare Lombroso (1835-1909), Nderkaq si shkencetari

me irendesishem i grupit te teorive te reaksionit shoqeror ndaj krimitshquhet Filipo

Gramatica (1901-1979).Sot, pozitivistet, neoklasiket, radikalistet,

konservativistet,devijantologet, kauzalistet, interaksionistet dhe perfaqesuesit

edrejtimeve tjera i bashkon nje drejtim i perbashket - studimi i te gjithadukurive qe kane

karakteristike “ndeshkimin nga ana e shtetit”. SipasPetroviqit, dhe Meshkut (2004), vlera

e teorive kriminologjike qe estudiojne natyren e njeriut, psiken dhe prirjen e tij, faktoret

ekonomik,kushtet dhe rrethanave sociale, etj. qendron ne pergjigjet e tyre ne neçeshtjet

kryesore te kriminalitetit; ne konstatimet mbi mundesine evertetimit te aspekteve

empirike dhe ne arsyeshmerine e pergjithshmete teorise si e tille.Me rastin e vleresimit te

teorise duhet te pasur parasysh vleren e ketyreçeshtjeve dhe dobine e tyre per zhvillimin

e shkences; mundesine efalsifikimit te teorise; pergjithesimet teorike; bashkimin e teorise

mefaktet tashme te njohura; mundesine e realizimit te saj ne jeten eperditshme; praktikat

e respektuara dhe ne fund mundesine e realizimitpraktik te saj. (aplikueshmerine).

Teorite kriminologjike, ne 7



3/24

4.8. pergjithesi, merren me studimin e problemeve te kriminalitetit; formate kriminalitetit;

studimin e pergjithshem te kriminalitetit; studimin dheshpjegimin e sjelljeve individuale te

delinkuenteve; pengimin ekriminalitetit dhe me trajtimin dhe ndeshkimin e

delinkuenteve.Kriminaliteti si dukuri negative megjithate ka role te shumefishta.

Njeqendrim kontraverz por shume te rendesishem, lidhur me rolin ekriminalitetit ne

shoqeri, per zhvillimin historik te kriminologjise e kadhene njeri nder sociologet me te

medhenj te kohes se re EmilDyrkemi, (Emile Durkheim-1858-1917), sipas te cilit

kriminalitetieshte pjese perberese e te gjitha shoqerive, prandaj, per kete arsye,grupi qe i

prine shoqerise, format e caktuara te sjelljes i definon si tepadeshirueshme dhe si te tilla

te ndeshkueshme. Ne çdo shoqerinjerezit jane “individuum”, te cilet per shkak te sjelljes

se tyre mund temarrin etiketen e delinkuentit apo kriminelit. Shoqeria e cila

unifikonsjelljen dhe nuk lejon individualitetin, i ngjane shoqerise se perenduardhe vendit

ku dominon monotoni.Petroviqi dhe Meshku, (2004) kane theksuar rolet me te

rendesishmeqe i realizon kriminaliteti ne shoqeri duke theksuar se kriminalitetindikon ne

formimin e kriterit per vleresimin e shoqerise se mire dheshoqerise se keqe, pra ai eshteindustri e madhe dhe bashkon pjese tendryshme te popullates duke i kontribuuar keshtu

efektivitetit te jetesshoqerore dhe njekohesisht eshte paralajmerim se ne shoqeri ka diç

jote mire, te prape dhe te keqe dhe paralajmeron se ne shoqeri ka diçkate prape me

organizimin shoqeror, madje ne fund te fundit masa ecaktuar e dukurive kriminale vepron

si “ventil sigurues”.Nje çeshtje e rendesishme per te cilen kriminologet jane

dukediskutuar eshte edhe ajo e natyres se ligjit dhe perkufizimit tekriminalitetit. Ligjet

jane shprehje formale e sistemit te vlerave teforces sunduese shoqerore te kultures se

caktuar, sipas te cilave, nekuptimin e ngushte te fjales, kriminaliteti me se shpeshti

nenkuptohenveprat penale. Keshtu p.sh. ne Kodin Penal te B. H, thuhet se: ”

Vepratpenale dhe sanksionet penale juridike parashihen vetem per atoveprime te cilatrrezikojne apo demtojne lirite dhe te drejtat personalete njeriut dhe te drejtat dhe vlerat

tjera shoqerore te garantuara dhe tembrojtura me Kushtetuten e B. H. dhe me te drejten

nderkombetaredhe se mbrojtja e tyre nuk do te mund te realizohej pa forcen penale 8

5.9. juridike”1 (Neni .2, par. 1, KP i Bosnjes dhe Hercegovines). Ligjetpercaktojne kufirin

formal ndermjet sjelljeve dhe veprimeve telejueshme dhe atyre te palejueshme.Ne

literature mund te dallohen dy forma te perkufizimit tekriminalitetit: 1) Perkufizimi Juridik i

kriminalitetit - perfshine veprat penale dhe sjelljet tjera te kunderligjshme dhe 2)

Perkufizimi Sociologjik i kriminalitetit - perfshine sjelljet amorale dhe asociale.Vepra

penale jane ato vepra te cilat i plotesojne keto kushte: (1) qe ndokujt domosdo t’i jete

shkaktuar dem; (2) vepra, ne kohen e kryerjes, te jete patjeter e ndaluar me ligj; (3)

kundervajtesi ta kete pasur domosdo qellim kriminal; (4) te ekzistoje lidhja midis veprimit

dhe pasojes (shkak-pasoje); (5) Sanksioni per kryesin e vepres se tille te jete i parapare

me ligj, gjegjesisht vepra si e tille te jete kunderligjore e parapare ne baze te ligjit si veper

penale dhe karakteristikat e saj (veprimi me vetedije, pasoja, lidhja shkakore, fajesia), te

jene te percaktuara me ligj, per te cilen ligji parasheh sanksionin penal-juridik, siç eshte

rregulluar me Kodin aktual Penal te Bosnjes dhe Hercegovines. Si kryes te veprave

http://image.slidesharecdn.com/kriminologjiaalb-111219031526-phpapp02/95/kriminologjia-8-728.jpg?cb=1324267257http://image.slidesharecdn.com/kriminologjiaalb-111219031526-phpapp02/95/kriminologjia-8-728.jpg?cb=1324267257http://image.slidesharecdn.com/kriminologjiaalb-111219031526-phpapp02/95/kriminologjia-9-728.jpg?cb=1324267257http://image.slidesharecdn.com/kriminologjiaalb-111219031526-phpapp02/95/kriminologjia-9-728.jpg?cb=1324267257http://image.slidesharecdn.com/kriminologjiaalb-111219031526-phpapp02/95/kriminologjia-9-728.jpg?cb=1324267257http://image.slidesharecdn.com/kriminologjiaalb-111219031526-phpapp02/95/kriminologjia-8-728.jpg?cb=1324267257http://image.slidesharecdn.com/kriminologjiaalb-111219031526-phpapp02/95/kriminologjia-9-728.jpg?cb=1324267257


4/24

penale ne hulumtimet kriminologjike mund trajtohen te denuarit, te akuzuarit dhe

fajtoret.1.2. Kriminologjia - fushat dhe detyrat e studimit te kriminalitetit.Cilat dukuri dhe

rrethana ne kohe dhe hapesire te caktuar mund teperkufizohen si shkaktare apo faktore

te shkaktimit te sjelljeskriminale?Kerkimi i pergjigjes ne kete pyetje supozon marrjen

parasysh teshqyrtimit te dilemave te shumta qe paraqiten lidhur me krimin, e tecilat as

per se afermi nuk jane zgjidhur me studimet e deritashmeshkencore mbi fenomenin

kriminal apo sjelljen kriminale nepergjithesi.1 Gazeta Zyrtare e Bosnjes dhe

Hercegovines, nr. 3/03, Neni 2., Par. 1. 9

6.10. Sjellja kriminale si fenomen individual apo kriminaliteti si dukurimasive, nga

pikepamja shkencore, sot studiohet nga nje vargdisiplinash te shkencave shoqerore,

natyrore dhe humanitare. Debatette cilat zhvillohen lidhur me sjelljen kriminale dhe

kriminalitetinfillojne nga pikenisjet e ndryshme te argumentimeve shkencore gje

qerezulton me nje varg te tere perkufizimesh te cilat kete fenomene eanalizojne nga

aspekti sociologjik, psikologjik, biologjik,antropologjik, juridik, ekonomik dhe shume

aspekte te tjera.Me qellim te pershkrimit te qasjes heterogjene teorike ndajperkufizimit tesjelljes kriminale dhe kriminalitetit, ne vazhdim tetekstit do te fokusohemi ne disa

perkufizime te autoreve terendesishem nga mjedisi yne shkencor, ku pjesa dermuese e

teorive tetilla eshte e drejtuar ne veshtrimin e ketij fenomeni nga kendi i ngushtejuridik

apo nga kendi i gjere sociologjik.Sipas Millutinoviqit (1988), i cili konsiderohet edhe

pionier ikriminologjise, ne hapesirat e Ballkanit Perendimor, “kriminalitetin eperbejne

veprat penale te determinuara si shkelje normash te koditpenal nga ana e personave te

cilet quhen delinkuente (determinimjuridik), dhe sjelljet kriminale si produkt i jetes

shoqerore nepergjithesi (determinim sociologjik)”.Sipas Singerit, (1994), kriminaliteti

“perfshine grupin e te gjithafakteve mbi krimin si fenomen individual dhe kriminalitetin si

dukurishoqerore, ...”. Delikti, gjithsesi eshte veprim i cili pa marre parasysh aeshteperfshire apo jo ne kodin penal, si i tille eshte ne kundershtim meate qe shoqeria e pret

nga anetari i saj. Me kriminalitetin nenkuptojmeteresine e te gjitha delikteve te cilat ne nje

periudhe te caktuar kohorendodhin ne nje territor.Nje qasje te ngjashme e perfaqeson

edhe Mlagjenoviq (1982), sipas tecilit ketij fenomeni duhet doemos t’i qasemi ne dy

dimensione: a) dimensioni i te kuptuarit te kriminalitetit si dukuri shoqerore dhe b) te

kuptuarit e vepres penale dhe personalitetit te kryeresit te saj si fenomen

individual.Horvatiq, (1981), gjithashtu niset nga aspekti i njejte, i cili thote:”Kriminaliteti i

ka “dy fytyrat e veta”, gjegjesisht ai nuk eshte vetem 10

7.11. teresi e sjelljeve te denueshme, te ndaluara me kodin penal te njeterritori dhe te nje

vendi, por njekohesisht eshte edhe dukuri shoqeroremasive dhe sjellje individuale e disa

anetareve te bashkesise shoqerorene vendin dhe kohen e caktuar.Ignjatoviq, (....),

megjithate, perveç qe krimin e konsideron sifenomen individual dhe kriminalitetin si

dukuri masive, vemendjen etij perqendron ne rendesine e studimit te delinkuentit si autor

i vepres;viktimes se krimit dhe reaksionit te individeve dhe shoqerise ndajkrimit dhe

kriminalitetit.Pas tere kesaj qe u tha mund te perfundohet se kriminalitetin

ekarakterizojne dy tipare esenciale: individualiteti i tij (vepra penaledhe kryeresi i saj);

http://image.slidesharecdn.com/kriminologjiaalb-111219031526-phpapp02/95/kriminologjia-10-728.jpg?cb=1324267257http://image.slidesharecdn.com/kriminologjiaalb-111219031526-phpapp02/95/kriminologjia-10-728.jpg?cb=1324267257http://image.slidesharecdn.com/kriminologjiaalb-111219031526-phpapp02/95/kriminologjia-11-728.jpg?cb=1324267257http://image.slidesharecdn.com/kriminologjiaalb-111219031526-phpapp02/95/kriminologjia-11-728.jpg?cb=1324267257http://image.slidesharecdn.com/kriminologjiaalb-111219031526-phpapp02/95/kriminologjia-10-728.jpg?cb=1324267257http://image.slidesharecdn.com/kriminologjiaalb-111219031526-phpapp02/95/kriminologjia-11-728.jpg?cb=1324267257


5/24

dhe teresia e fenomeneve te tilla individuale nevendin dhe kohen e caktuar e cila

karakterizohet me masivitet.Kriminaliteti si fenomen sociologjik e ka gjithashtu edhe

karakterin etij negativ, i cili e nxite edhe reaksionin e domosdoshem te bashkesise,

(permes sistemit gjyqesor gjithsesi), dhe i jep atij dimensioninsociologjik-juridik.Pasi qe

kemi konstatuar permbajtjen e fenomenit “kriminalitet”, nevazhdim eshte i

pashmangshem edhe konstatimi i rendesise dhestruktures se dukurive te cilat i

kontribuojne shkaktimit apo zhvillimitte ketij fenomeni. Pra, dilema e cila me se shpeshti

paraqitet gjatediskutimeve per kriminalitetin i perket dimensionit etiologjik,gjegjesisht

deges se kriminologjise e cila merret me studimin apoanalizen e shkaqeve dhe

rrethanave te kriminalitetit. Si shembullilustrues i cili pershkruan rendesine e ketij

segmenti te kriminologjisepo permendim Raportin e Komisionit te Kryesise per Zbatim te

Ligjitdhe Administrate Gjyqesore2, te vitit 1967. Pjesa e Raportit e cila etrajton tematiken

e permendur thote: ”Pyetja me e natyrshme dhe me ezakonshme qe e parashtrojne

njerezit lidhur me krimin eshte: Perse?Ata kete pyetje e parashtrojne edhe kur eshte fjala

per vepratindividuale, por edhe kur eshte fjala per teresine e tyre. Ne te dyrastet,pothuajse eshte e pamundur qe ne kete te jepet pergjigje. Secili krimindividual

eshte pergjigje ne situaten specifike te personalitetit. Aieshte nje teresi psikologjike dhe

emocionale e komplikuar pa mase, ecila iu nenshtrohet presioneve te jashtme

komplekse dhe te pa fund.2 "Crime in America", The Challange of Crime in a Free

Society, Report by Presidents Comission on Law Enforcement and Administration of

Justice, Washington, 1967., p.17, marre nga Gj. Ignjatoviq., Kriminologija, fq. 219. 11

8.12. Kriminaliteti perfaqeson nje milion pergjigje te tilla. Te kerkosh“shkaqet e krimit vetem

ne motivet njerezore do te thote te rrezikoshqe ato te zhduken “ne pluhurin e

padepertueshem te psikes njerezore”.Do te mund te thuhej p.sh. se prirja apo epshi per

bixhoz eshteshkaktar i keqperdorimit apo perfitimit; ose se varesia nga drogaeshteshkaktar i vjedhjes; ose marrezia (te krisurit), eshte shkaktare e vrasjes.Mirepo,

shtrohet pyetja: Çka e ka nxitur epshin, vartesine dhemarrezine? Perse keto jane

manifestuar ne ate menyre dhe ne atemoment?Ka krime aq irracionale, te

paparashikuara dhe eksplozive dhe aq tepapershtatshme per t’i analizuar dhe shpjeguar

sa qe veshtire eshte tepengohen dhe eshte veshtire per tu mbrojtur nga to, sikurse nga

termetiapo valet e batices.Shkaktaret e krimit pra jane te shumte, te nderthurur dhe te

fshehte.Per ta kuptuar kete, individi duhet te grumbulloje te dhenat mbi masendhe

trendet e krimit, te percaktoje “çmimin e krimit”, t’i studioje dheanalizoje kushtet e jetes

atje ku ai shperthen, t’i identifikoje krimineletdhe viktimat e tyre, te konstatohet qendrimi i

shoqerise ndaj krimit.Asnje menyre e pershkrimit te krimit nuk e skicon ate ne menyre

temjaftueshme”. Pra, ne mesimet ne vijim do te perqendrohemi nearsyetimet e teorive

mbi shkaqet e kriminalitetit ne menyre qe t’i japimnje kontribut qasjes sa me serioze ndaj

te gjitha hulumtimeve apoanalizave te cilat merren me kete çeshtje. Shkaku i krimit

apokriminalitetit mund te perkufizohet si ndryshim objektiv real i cili sjellderi te nje dukuri

tjeter reale, kurse e cila perseri ne rrjedhen emetejme te levizjes permanente ne natyre

dhe shoqeri deri tendryshimi i metejme dhe keshtu gjithnje deri ne pafundesi



6/24

(Horvatiq,fq. 93). Nderlikueshmeria e kriminalitetit te cilin e paraqitem nemesimet e

meparshme pershkruan me se miri nderlikueshmerine eproblemit me te cilin

ballafaqohemi me rastin e shqyrtimit te shkaqevete kriminalitetit. Studimin me kompleks

per procesin e lindjes sekriminalitetit e ka dhene Profesor Millan Millutinoviq, permes

sistemitte tij te etiologjise kriminale, i cili ate sistem e paraqet permes dydegeve: 1)

Deges se Etiologjise Ekzogjene dhe 2) Deges se Etiologjise Endogjene.33 Sistematizim

te ngjashem hasim edhe te autoret tjere. Shih te Mllagjenoviq (1982), 12

9.13. Percaktimi i vellimit dhe intensitetit te veprimit te faktorevekriminogjen, pas njohjes

me permbajtjen e tyre, paraqet hapin eardhshem te rendesishem ne elaborimin e

tematikes nga fusha eetiologjise se kriminalitetit. Kur diskutohet per vellimin e

faktorevekriminogjen, ketu, ne kete kuptim, dallojme dy grupe me te medha.Grupi i pare

eshte ai i cili perpiqet qe aktivitetin kriminal ta shpjegojepermes ndikimit te nje faktori

bazik dhe kjo na paraqitet me emrin«qasja moniste» apo «monokauzale», gjegjesisht

interpretimmonofaktorial. Interpretimet e ketilla kane qene te perfaqesuara edhene fazat

e me hershme te zhvillimit te kriminologjise pozitiviste.Grupi i dyte, niset nga pikepamjase per interpretimin e lindjes sekriminalitetit vemendjen duhet perqendruar te ndikimi i

shumefaktoreve te ndryshem. Keto interpretime mund te quhen veshtrimepluraliste te

etiologjise kriminale dhe i perkasin qasjes moderne testudimit, analizes se kushteve dhe

shkaqeve te lindjes se kriminalitetit.Ne anen tjeter ne raport me llojin e ndikimit, mund te

thuhet se edheketu ekzistojne dy menyra te qasjes. Etiologjia e kriminalitetit ka dysfera

te cilat organikisht jane te nderlidhura. Njera ka te beje mestudimin e kriminalitetit nga

kendveshtrimi i caktuar i struktures dhekultures shoqerore, kushteve te caktuara

jetesore, ndikimi i faktorevete ndryshem kriminogjene, ndikimi i botekuptimeve te

ndryshme mbivlerat dhe konflikti i vlerave dhe çeshtjeve tjera te ngjashme. Kjoquhet

etiologji ekzogjene.Tjetra studion procesin e formimit te personalitetit ne drejtimtekryerjes se aktivitete delikuente dhe kriminale apo thene me saktestudion procesin e

“kriminalizimit”, i cili duhet te na sjelle deri tenjohuria se perse disa persona kryejne

vepra penale dhe si eshte emundur qe kushtet e caktuara te nje kulture, nga ata, te

krijojnekriminel dhe delinkuent. Ne kuader te kesaj studiohet ndikimi ielementeve dhe

vetive personale ne sjelljen kriminale. Kjo eshte sferae te ashtuquajtures etiologji

endogjene. (Millutinoviq 1988, fq. 254).Qasja e ketille quhet pluralistike apo

multifaktoriale dhe si e tille perhere te pare na paraqitet ne rreshtat e Enriko Ferrit, i cili

konsiderohetedhe themeltar i ketij studimi ne etiologjine kriminale. Pas shfaqjes

seHorvatiq (1981), Ignjatoviq (...) 13

10.14. ketij orientimi multifaktorial paraqitet edhe interpretimi mbiintensitetin e veprimit te

disa faktoreve apo te disa grupe faktoresh.Ketu gjithashtu mund te konstatohet edhe

paraqitja e mendimeve tendryshme, por perseri mund te thuhet se pjesa dermuese e

autoreve, nefund te fundit, pajtohen per te ashtuquajturin ndikim zhvillimor tefaktoreve te

ndryshem me mundesine e ndarjes se faktoreve me ndikimme te madh ne rastet e

caktuara konkrete. Verehet gjithashtu se ne çdosituate konkrete eshte e nevojshme qe

pjesen e vet ta kene si faktoretindividual ashtu edhe faktoret e jashtem. Pikerisht kjo



7/24

pikepamje eshteedhe me e perfaqesuara, sipas se ciles çdo rast individual duhet

teshqyrtohet dhe studiohet ndaras dhe vetem pas analizes sistematikemund te

konstatohet prezenca i ndonje faktori i cili ka karakter me temadh ndikues.E dyta, dega e

kriminologjise, e pandashme nga etiologjia eshtefenomenologjia, gjegjesisht grupi i

studimeve shkencore mbifenomenologjine e kriminalitetit. Keshtu Millutinoviq, (1988),

pohonse kjo sfere e posaçme e kriminologjise studion dhe analizon format edukurive,

strukturen, paraqitjen strukturale dhe dinamiken ekriminalitetit. Ndonese keto dy dege te

kriminologjise, ne shikim tepare na paraqiten te ndara, megjithate keto assesi nuk duhet

shikuar site ndara, para se gjithash per shkak te objektit te tyre te perbashket testudimit

me te cilin ato merren, gjegjesisht per shkak te qellimit teperbashket te cilin ato duhet ta

permbushin. Ai qellim ka te beje mekontributin e madh te cilin ato duhet ta japin, permes

studimit sa me tethukte shkencor, ne luften e gjithembarshme shoqerore

kunderkriminalitetit. 3. Metodat e kriminologjiseMeqenese kriminaliteti shfaqet ne

aspekte te ndryshme, edhe vet qasjandaj hulumtimit te dimensionit fenomenologjik dhe

etiologjik duhet tembeshtetet ne te arriturat e disiplinave te ndryshme shkencore.Sjelljakriminale si fenomen individual apo kriminaliteti si dukuri masive, nenjeren ane,

karakterizohet me tiparet biologjike, psikologjike dhepsikiatrike, kurse ne anen tjeter me

karakteristika sociologjike, juridikedhe ekonomike. Studimi i çdo rasti individual apo grupi

te sjelljevedelinkuente, siç thekson Mllagjenoviq (1982), shtron nevojen eaplikimit te nje

numri te madh metodash te cilat aplikohen ne shkencate ndryshme, kurse ne kriminologji

sot kjo quhet hulumtim kompleks ifenomenit kriminal. 14

11.15. Kriminologjia, zakonisht, kur studion rastet individuale, sherbehet memetodat e

studimit shkencor te shkencave te cilat per objekt tehulumtimit te tyre gjithashtu e kane

individin. Ne anen tjeter, neseeshte fjala per hulumtimin e kriminalitetit si dukuri masive

shoqerore,atehere kriminologjia i huazon metodat e atyre shkencave te cilatmerren mestudimin e shoqerive dhe te dukurive shoqerore.Metodologjia qe perdoret me se

shpeshti per hulumtime te cilat perobjekt i kane rastet individuale quhet “studim i rastit”

apo “metodeklinike”. Studimet e rastit (ang. Case study), ne te shumten e

rasteveaplikohen ne hulumtimet qe kryhen ne entet ndeshkimore korrektuese,gjegjesisht

ne klinikat e specializuara. Me kete lloj studimi, studiohetpersonaliteti i delinkuentit se

paku nga kendi sociologjik, psikologjikdhe psikiatrik, kurse qellimi i ketyre studimeve

eshte, marrja e tedhenave mbi karakteristikat themelore te personalitetit te

delinkuentit,motivet dhe impulset per kryerjen e vepres kriminale, te analizojerrethanat

ne te cilat eshte kryer vepra kriminale dhe te analizojekarakteristikat e mjedisit social ne

te cilin kryesi i vepres ka jetuar.Studimet e ketilla shpesh perdoren edhe per hulumtimin

e grupeve tedelinkuenteve dhe bandave, me veshtrim te posaçem ne hulumtimin

eprocesit te lindjes dhe veprimit te bandes dhe te studimit te rregullavete cilat dominojne

brenda saj. Jane te njohura edhe studimet me ane teaplikimit te ashtuquajtures metode

klinike, e cila analizat kryen nekater faza dhe ate: analiza mjekesore, psikologjike dhe

sociale,percaktimi i diagnozes klinike, dhenia e prognozes sociale per sjelljene

ardhshme te delinkuentit, dhe dhenia e propozimit per trajtiminpenologjik te kryeresit te



8/24

vepres.Metodologjia e hulumtimit te rasteve individuale ne kriminologji

eshtekarakteristike edhe per nga veprimi metodologjik i cili aplikohet nekuader te saj.

Veprimet me te shpeshta te cilat aplikohen ne ketekuptim jane bisedat (biseda e

orientuar, biseda e pa orientuar, pyetjet eqellimshme dhe mikro-anamneza), vezhgimi

(perceptimi dheinterpretimi i sjelljes se ndonje personi dhe te reagimeve te tij nerrethanat

e caktuara, p.sh. gjate bisedes, ne gjykate, etj, me ç’rastlevizjet e vetedijshme dhe te

pavetedijshme shprehin gjendjen epersonalitetit te cilin jemi duke e vezhguar), analiza

psikologjike evepres penale dhe menyres ne te cilen eshte kryer ajo (personaliteti injeriut

shprehet permes sjelljeve dhe veprimeve te tij, permes te cilavemund ta njohim me mire,

p.sh. menyra dhe karakteri i vepres se kryerpenale, prirjet dhe motivet e kryerjes se

vepres, rrethanat ne te cilat 15

12.16. eshte kryer vepra e tille, etj.), psiko-analiza e personalitetit (perdorimii testeve te cilat

i zhvillon psikologjia, sidomos testet e vetive(inteligjences, aftesise se koncentrimit,

shpejtesise se reagimit, testetverbale dhe jo verbale te personalitetit me te cilat

respondenti dukedhene mendimin e vet lidhur me ndonje veprim, ai njekohesishtzbulonedhe personalitetin e vet - te ashtuquajturat teste projektuese), analizae kushteve

jetesore (zhvillimi i personalitetit ne rrethin social me ç’raststudiohen edhe kushtet

objektive dhe subjektive te jeteses).Vemendja e posaçme drejtohet ne disa karakteristika

te jetes serespondentit siç eshte gjendja shendetesore e tij, rrethi familjar,gjendja

ekonomike dhe sociale e familjes se tij, problemet e veçanta nefamilje, semundjet,

prostitucioni, delikuenca, alkoolizmi, mesimi dhepuna e tij, shfrytezimi i kohes se lire dhe

denimi i mehershem i tij.Tere kjo kryhet per te gjitha fazat e jetes se

respondentit.Metodat e studimit te kriminalitetit si dukuri masive orientohen nestudimin e

struktures, mases dhe dinamikes se kriminalitetit.Mllagjenoviq (1982) ve ne pah, si nje

nga modelet klasike te ketij llojhulumtimi, fazat hulumtuese ne vijim: Percaktimi i objektittehulumtimit dhe qellimin e hulumtimit; Parashtrimin e hipotezes(supozimet themelore

dhe plotesuese); grumbullimin e informatave(permes vezhgimit: terthorazi - dokumentet

apo drejtperdrejtepjesemarrja, eksperimenti, krahasimi dhe marrja ne pyetje

apointervistomi) dhe ne fund analiza dhe sinteza.Metodat statistikore te hulumtimit te

kriminalitetit aplikohen meqellim te perpunimit te informatave mbi kriminalitetin te cilat

merren,ne njeren ane, nga burimet zyrtare (policia, prokuroria, gjykatat,institucionet per

zbatimin e sanksioneve penale) dhe ne anen tjeter,nga burimet dhe studimet shkencore

me te cilat synohet te arrihet derite vleresimi i numrit te erret te kriminalitetit ne vendin

dhe kohen ecaktuar.2.1. Metodat kriminologjike sipas karakterit te te dhenavePara se te

shpjegojme metodat sipas natyres se te dhenave do tefokusohemi ne disa aspekte

themelore te te kuptuarit, njohja e te cilaveparaqet supozimet e domosdoshme per

fillimin e hulumtimevekriminologjike. Kriminaliteti eshte numri i regjistruar i veprave

penale 16

13.17. ne nje vend dhe ne nje kohe te caktuar, kurse koeficienti ikriminalitetit paraqet

indeksin e veprave te regjistruara penale tepjesetuar me numrin e popullsise «se afte»

ne pikepamje kriminale ne100.000 banore.Ne dhjete vjetet e fundit, kriminologjia i ka



9/24

persosur mjafte mireinstrumentet e saj hulumtuese. Kjo disipline ne kete periudhe

padyshim ka fituar numer shume te madh kriminalistesh, sociologesh,psikologesh,

pedagogesh dhe juristesh dhe i ka imponuar problemet eveta si diskurs primar i

hulumtimit te shoqerise moderne. Kjo per fat tekeq paraqet edhe sfiden me te madhe

dhe segmentin me tedomosdoshem te shkencave shoqerore ne shekullin XXI.Arsimimi

dhe aftesimi per hulumtime ne fushen e analizes dhe sintezeste ashtuquajtur ”dukuri

(pa) sigurie”, paraqet gurthemelin per studimetkriminologjike sot. Duke pasur parasysh

punen ne sherbim te zbatimitte ligjit, paraqet ”vetem shkronje te zeze ne leter” per

udheheqesit neto, nese harrohet ose shperfillet arsimimi dhe aftesimi per tehulumtuar, i

cili mund te kontribuoje se paku: - te kuptuarit dhe analizen kritike te rezultateve te

hulumtimit; - qellimet qe edhe vet te hulumtojme ne menyre qe t’i kontribuojme punes me

efikase te organeve te kontrollit formal social; - shfrytezimin e rezultateve te hulumtimit

me rastin e nxjerrjes se vendimeve (gje qe ne realitet per fat te keq nuk eshte ashtu as

madje 1% te rasteve.Logjika e hulumtimit kriminalistik sipas Gasinit, pasqyrohet permes

teashtuquajturit ideal i hulumtimit kriminologjik, kurse i tille eshtehulumtimi eksplikativ. Kylloj hulumtimi ofron njohuri “absolute” perdukurine te cilen e hulumtojme permes analizes

se etiologjise sedukurise dhe te gjitha ligjshmerive te cilat i perkasin asaj dukurie.

Tegjitha hulumtimet tjera paraqesin pjesen e eksplikacionit dhepraktikisht jane pjese

perberese te hulumtimeve eksplikative.Me hulumtimet eksplikative jane te lidhura edhe

hulumtimet:• DESKRIPTIVE - me te cilat pershkruhet dukuria, por nuk shpjegohet ajo;•

STRUKTURALE - me te cilat studiohet perberja e objektit apo dukurise;• PREDIKTIVE -

e cila perdoret per parashikimin e zhvillimit te 17

14.18. metejme te dukurise se hulumtuar;• EKSPLORATIVE - e cila perdoret si metode

provuese apo pilot- hulumtim;Si dhe:• PANELI - me te cilin verifikohen rezultatet qe jane

arritur nga hulumtimet e mehershme;• METODOLOGJIKE - te cilat sherbejne pervertetimin e validitetit te ndonje veprimi para se te aplikohet.Kriminologjia bashkekohore

sipas llojit te te dhenave qe i hulumtondhe metodave qe i zbaton, mund te ndahet

njekohesisht ne: a)kriminologji kualitative dhe b)kuantitative.Kriminologjia kuantitative

zhvillon analizen sintetike kurse ne kuaderte saj edhe “statistiken e lidhjeve” (ang.

Statistics of assotiation), e cilaverteton relacionet ndermjet dy dukurive te ndryshueshme

(p.sh.dukurive paralele te percjelljes se koeficientit te korrelacionit ndermjetkriminalitetit

dhe standardit te jeteses, punesimit, nivelit te arsimimit ete ngjashme).Ne anen tjeter me

hulumtimet nga fusha e kriminologjise kualitative,deri te objekti i hulumtimit, arrihet me

se shpeshti me ane te teashtuquajtures snow ball method. Ne hulumtimet kriminologjike

tedhenat te cilat hulumtohen mund te jene: individuale dhe shoqerore; temehershme apo

te tashme dhe primare apo sekondare.2.2. Metodat e perfundimit (epilogu i hulumtimeve

kriminologjike)Metodat e perfundimit apo konstatimit te cilat zakonisht perdoren jovetem

ne kriminologji por edhe ne shkencat tjera jane: deduksioni dheinduksioni, analogjia,

analiza dhe sinteza, abstraksioni dhe intuicionisi dhe perfundimi sipas probabilitetit.

Perfundimi me ane tededuksionit vlen nese deshmojme se nje dukuri vlen per çdo mase

tenjejte ne çdo kohe dhe keshtu themi se ajo dukuri vlen edhe per çdorast tjeter



10/24

individual. Nese ndonje dukuri (kriminalitet) e hulumtojmepermes disa prizmave te saj

(fenomenologjike), dhe perfundojme sekrejt çka vlen per nje rast (pak a shume) vlen

edhe per grupin esjelljeve te tilla ne teresi, kjo eshte menyra induktive te hulumtimit. 18

15.19. Perfundimi sipas analogjise, kryesisht, eshte menyra me e shpeshte eperfundimit,

prandaj per kete fakt eshte edhe “mysafiri me i shpeshte ikriminologjise” dhe rezulton

nga proporcionaliteti i vetive teperbashketa te verejtura te nje dukurie m ç’rast shkohet

nga e veçantate e veçanta.Analiza perbehet nga zberthimi real (objektiv) i elementeve te

ndonjedukurie duke ia shtuar te ashtuquajturin zberthim ideor (subjektiv), nemenyre qe

te njihet kauzaliteti i dukurise dhe i pjeseve te saj perberese.Nderkaq sinteza paraqet

metoden analitike - sintetike te hulumtimit mete cilen elementet perberese te nje dukurie

globalizohen dhekonsiderohen si teresi unike.Abstraksioni paraqet veprim ideor te

ndarjes se te perbashketes,esenciales dhe te pergjithshmes duke e flakur njeherazi, te

disa dukuri,individualen dhe te parendesishmen. Ne anen tjeter, intuicioni paraqetveti

mendore te hulumtimit, talentin e saj i cili zakonisht eshte neproporcion te drejtperdrejt

me pervojen hulumtuese (numrin etentimeve), te cilat sjellin deri te zgjidhja e problemit“rruges seshkurt” pa e ditur “rrugen permes se ciles eshte zgjidhur tere kjo”.Perfundimi

sipas probabilitetit eshte nje veprim shume i varur ngahipotezat dhe qellimet tona te

hulumtimit.3. Zhvillimi i kriminologjiseNe zhvillimin e kriminologjise si disipline e posaçme

shkencore kanelene gjurmet dhe kontributin e tyre te madh shume personalitete

tenjohura te kesaj fushe. Ketu ne do t’i permendim tri personalitetet mete shquara, te

cilet ne menyre specifike i kane kontribuuar zhvillimit tekesaj shkence me studimet e tyre

per kriminalitetin dhe trajtimin e tij.Cessare Beccaria, me vepren “Dei Delitti Delle Pene“

(1764.), kashenuar nje periudhe te madhe dhe i ka dhene kontribut te

fuqishemparaqitjes dhe zhvillimit te ketij drejtimi, i cili ne literaturenkriminologjike por

edhe ne ate penale-juridike eshte i njohur siShkolle Klasike.Personaliteti tjeter eshte PaulTopinard, i cili ne vepren e tij„Antropologjia“ (1879), per here te pare permendi emrin

kriminologji,me çrast edhe na paraqitet kjo fushe shkencore si sfere e veçante. 19

16.20. Dhe pikerisht ne kete drejtim edhe Raffaele Garofalo, e ka botuarvepren me titull

„Kriminologjia“ (1885), me te cilen fillon njeperiudhe krejtesisht e re me te gjitha

karakteristikat e saj ne pikepamjete shpjegimit dhe qasjes ndaj kriminalitetit, si dhe nje

periudhe medetyra te definuara rishtazi te cilat kjo shkence i merr ne zinxhirin

eshkencave tjera qe merren me dukurine e krimit si fenomen individual,gjegjesisht me

kriminalitetin si dukuri masive. Debatet e parashkencore lidhur me shkaqet e kriminalitetit

paraqiten ne fund teshekullit XIX. Mirepo, megjithate ne ate periudhe rolin dominues

neshpjegimin e ketyre dukurive e kishin perfaqesuesit e ShkollesKlasike.Shkolla Klasike,

siç eshte e njohur mire, ka lindur me aplikimin eparimeve te Revolucionit Borgjez

Francez, ne fushen e legjislacionitpenal, kurse shpjegimet e veta i bazon ekskluzivisht

ne interpretimetdogmatike te vepres penale: ndeshkim dhe ligjit Pra, ne

fenomenetligjore. Nje qasje e tille nuk dha rezultate te rendesishme, sidomosgjate

shekullit te XIX, prandaj shoqeria e atehershme e perfshire ngavala e furishme e

Revolucionit Industrial dhe zhvillimit tekomunikimeve, u ballafaqua me nje ngritje te



11/24

theksuar tekriminalitetit. Mos efikasiteti i sistemit ne reagimet ndaj sjelljevekriminale,

gjithnje e me teper, e shtyri Shkollen Klasike qe tepropozoje metoda dhe qasje te reja ne

pergjithesi ne aspektin etrajtimit te ketij fenomeni negativ shoqeror.Zhvillimit pozitivist te

kriminologjise nje shtytje te rendesishmeasokohe i dha edhe zhvillimi i gjithembarshem i

disiplinave tendryshme te shkencave natyrore dhe shoqerore. Kurse ne kete

drejtim,sidomos, kontributin me te madh e dha aplikimi i metodes sehulumtimit empirik

ne shkencat shoqerore. Eshte mire e njohur semetodat pozitiviste aplikimin e vet te pare

e gjeten ne shkencatnatyrore si: fizike, kimi, biologji, duke i gjetur shume

shpejteperkrahesit e tyre edhe ne radhet e sociologeve.Me qellim te nje veshtrimi me te

qarte te zhvillimit te kriminologjise sisfere e posaçme shkencore, kete segment do ta

trajtojme me rastin eshpjegimit te karakteristikave te zhvillimit ne te

ashtuquajturenperiudhe parashkencore; periudhe shkencore apo periudhe

tekriminologjise pozitiviste. 20

17.21. 3.1. Periudha parashkencore.Kriminologet tradicionalisht pajtohen se fusha e tyre si

shkence kalindur ne shekullin e XVIII, kur Cessare Beccaria, themeloi shkollente cilen nee njohim si Shkolle Klasike e kriminologjise. Mirepo, neseshikojme se çfare kane thene

disa mendimtare shume me heret perkrimin, atehere duhet edhe ta rishqyrtojme kete

qendrim. T’i kthehemip.sh. per nje çast tezes: ”Femijet e deshirojne bollekun. Ata

kaneqendrim te keq, i shperfillin te vjetrit. Ata u kundervihen prinderve tetyre duke

llomotitur para se te socializohen... dhe i tiranizojnemesuesit e tyre...”, e cila mund te

pasqyroje pershkrimin e paremodern te delikuences se te miturve te cilin e ka vene ne

pah Sokratipara afer 2300. vjetesh, 470-399. p.e.s, (Adler et al. 1991. fq. 57).Ndonese

shpesh pranohet se kriminologjia bashkekohore eshtezhvilluar kryesisht pas themelimit

te Shkolles Klasike, ekziston njevarg dokumentesh per kriminalitetin, (shkaqet, format,

trajtimi i tij,etj.) nga periudhat e mehershme te cilat ne menyre te konsiderueshme ikanekontribuar zhvillimit te gjithembarshem te kesaj shkence. Neseshikojme ne retrospektive

te historise do te verejme se filozofet dhemendimtaret si Sokrati, Platoni dhe Aristoteli

kane dhene mendime terendesishme lidhur me kete fenomen, madje disa ide qe ata

qyshatehere i kane plasuar, e kane gjetur vendin e tyre ne shkencen toneedhe ne ditet e

sotme. Sidomos jane te rendesishme ato ide te cilatkane te bejne me shkaqet e lindjes

se krimit, per te cilat lirisht mund tethemi se si te tilla jane ndertuar dhe plotesuar nder

shekuj deri ne ditete sotme. Per kete arsye ketu edhe ne do te fokusohemi ne shkrimet

ekesaj fushe nga koherat e mehershme te civilizimit te cilat permendenme se shpeshti,

duke i trajtuar ato me hollesisht ne kapitullin:“Periudha e mendimit te pergjithshem

filozofik dhe humanist mbikriminalitetin”.3.1.1. Periudha e mendimit te pergjithshem

filozofik-humanist mbikriminalitetinHamurabi ka qene nje sundimtar i cili ka vdekur ne

vitin 1750. p.e.s.4Ky sundimtar biblik eshte i njohur si autor i Kodit i cili ishte shkruarne

shtylla te larta 2,25 metra. Ky Kod permbante 282 nene, kurse si4 Mbreti i Babilonise i

cili ika shkruar ligjet e shteteve te vjetra Sumerit dhe Mesapotamise. 21

18.22. qellim themelor ne te theksohej mbrojtja e sistemit shoqeror permespengimit te

dhunes se me te fuqishmeve mbi ata me te dobetit (me çkaeshte theksuar parimi i se



12/24

drejtes). Per kriminelet kane qene teparapara denime te ashpra, siç ishe denimi me

vdekje, prerja eekstremiteteve, djegia me hekur te skuqur, debimi, kurse ky kod kadhene

edhe shpjegimet lidhur me shkaqet e krimit, gjegjesisht lidhurme dhunen e keqe te

kryeresve e cila eshte e domosdoshme tendeshkohet per tu shmangur hakmarrja,

gjegjesisht per t’iu siguruarsatisfaksioni viktimes. Kesaj kategorie te fundit, gjegjesisht

viktimavegjithashtu u eshte kushtuar nje vemendje e rendesishme dhe eshte enjohur se

ky Kod, i eshte kushtuar viktima, sepse dispozitat e tij kaneobliguar edhe kompensimin e

demit te shkaktuar me veper penale.Platoni,5 (428-347 p.e.s) pohonte se kriminaliteti

eshte shprehje eperbuzjes e cila rezulton nga natyra njerezore, kurse per

deniminpohonte se ai e ka preventiven si funksion themelor. Ky, ne masen mete madhe,

njihet si themeltar i individualizmit per shkak te tezes se tijte njohur sipas se ciles ”krimi

eshte pasoje e faktoreve te brendshem,per çka denimin duhet pershtatur gjendjes

psikike te kryeresit konkrette tij”.Aristoteli6 (384-322 p.e.s) i ka klasifikuar ligjet ne ligje

natyrale dheartificiale. Sipas tij ligjet natyrale duhet ti mbrojne vlerat universale,te

pranuara. Ndersa me ligje artificiale duhet te krijohet barazia dhedrejtesia. Sipas tezesse tij “njeriu nuk do te behej kriminel sikur takuptonte se nga vepra penale ka me teper

dem sesa dobi“. Ky merretsi themeltar i utilitarizmit ne fushen e luftimit te krimit, sepse

sishkaktar themelor te krimit e thekson çoroditjen morale te individit nekushte te caktuara

te jetes shoqerore.Ciceroni7 (106-43 p.e.s.), si nje nga shkaqet kryesore te krimit

ekonsideronte mosndeshkimin e tij. Prandaj, ai insistonte ne denim tepashmangshem,

duke potencuar nivelin e larte te pergjegjesise se tegjitha strukturave te bashkesise, te

ngarkuara per zbatim te ligjit.Seneka8 (viti 4 p.e.s- 65 pas. e. s). Eshte e njohur thenia e

tij:5 Filozof i vjeter i Shtetit te Athines, nxenes i Sokratit dhe mesues i Aristotelit.6 Nje

nga filozofet me te medhenj te Athines se lashte, nxenes i Platonit, kurse mesues i

prijesit ushtarak, te famshmit Aleksander i madh (Alexander the Great).7 Marcus TulliusCicero, senator i njohur i shtetit te Romes se Vjeter.8 Lucius Annaeus Seneca, senator

dhe filozof i njohur romak. 22

19.23. „Meqenese krimi eshte shprehje e gabimit te individit, si qellimkryesor i denimit duhet

te jete permiresimi“. Per kete arsye, ky mundte konsiderohet si njeri nga pionieret e

mendimit resocializues si qellimkyç i aplikimit te sanksionit penal.Periudha e mesjetes9

shenon nje pikepamje pothuaj krejtesisht tendryshme ndaj studimit dhe interpretimit te

shoqerise dhe dukurive qee rrethojne njeriun ne raport me mendimet e njohura dhe te

shkruara teperiudhave te mehershme. Ne ate periudhe rolin dominues edhe nekete

segment te jetes njerezore e kishin institucionet religjioze. Nepikepamje te studimit te

kriminalitetit dhe krimit si dhe te trajtimit tegjithembarshem te krimit dhe hulumtimit te tij,

gjykimit dhendeshkimit te tij, ne literaturen kriminalistike mund te hasen nje

vargkarakteristikash te kesaj periudhe. Me te rendesishmet nga keto jane:te gjitha idete

per kriminalitetin e periudhes se mehershme plotesisht uflaken dhe u harruan; nuk

ekzistojne ligje te shkruara nga ajo periudhe;ne ate periudhe mbrohej interesi i shtetit

dhe sundimtarit, religjioni,morali, personaliteti dhe prona; dominonte juridiksioni i

kishes,zbatimi i te drejtes kanonike; hipertrofia e inkriminimit religjioz;pabarazia para



13/24

gjykates; inkuizicioni; zbatimi i denimeve te mizore.Ky segment ne zhvillimin e studimit

njerezor te krimit dhe reagimilidhur me kete eshte i rendesishem ne masen me te madhe

sepseasokohe pikerisht Shkolla Klasike paraqitet si reaguese e fuqishmendaj ketij

sistemi. Ne literaturen kriminologjike shenohen disa teza ngajeta e dy autoriteteve

teologjike te asaj periudhe: Shen Augustinit dheToma Akuinit.Shen Augustini10, (354-

430). Eshte e njohur vepra e tij “Mbi Shtetin eZotit” (Drejtesia Hyjnore). Ai konsideron

dhe angazhohet per denimindhe shperblimin si qellime te ndeshkimit per krimin e kryer.

Ikundervihet denimit me vdekje duke pohuar se kryesi me ane te ketijdenimi lirohet nga

vuajtja te cilen ai me krim e ka “merituar”.Shen Toma Akuini (Thomas Acuinas)11 (1225-

1274). Eshte e njohurvepra e tij me titull “Summa Theologica”. Ky nder te tjera, eshte9

Zakonisht perfshine periudhen kohore prej shek.V p.e.s., e shenuar me renien e

Perandorise Romake te Perendimit, e deri ne fund te shek. XVIII, gjegjesisht

revolucioneve borgjeze ne Evrope.10 Saint Augustine , njeri nder shenjterit me te

famshem te kohes se vjeter i kishes katolike..11 Saint Thomas Aquinas , teolog Italian i

njohur si Doctor of the Church. 2320.24. angazhohet per nje te drejte ndeshkimore relative, pra per ndeshkimine veprave te

cilat rrezikojne shoqerine njerezore dhe te cilat per ketefakt jane te drejtuara kunder

vullnetit te zotit.Periudha e gjate e inercionit dhe e asfiksise intelektuale e shekujve

temesjetes e cila edhe mendimin kriminologjik e mbylli ne suazat engushta te rezonimit

mistik dhe tradicional, nxiti vershimin e vertete tefilozofise dhe shperthimin e aktivitetit te

filozofeve dhe shkencetareveqe ne fillim te shekullit te XVI. Prandaj, shume ide

perparimtare mbihumanizimin e legjislacionit penal u manifestuan qysh ne kohen

esistemit shoqeror feudal per te vazhduar ne kontinuitet me punimet efilozofeve

progresiv te mevonshem dhe te juristeve, empiristeve,racionalisteve e shume

mendimtareve tjere shoqeror, te ndryshem, teshekullit XVII-XVIII, (Mllagjenoviq, 1982, fq.49).Keshtu, Karzovi, ne Gjermani propozoi aplikimin e metodave empirikene te drejten

penale, kurse ne anen tjeter, Ejro, ne France, theksonidete perparimtare per te drejten

procedurale me efikase, nderkaqMateus, ne Holande, angazhohet per aplikimin e

metodave sintetikeligjore ne te drejten penale. Ne kete periudhe drejtohen edhe kritikat

epara ne llogari te ”glosatorit”12 ne Itali. Madje nga inspirimi me idetee reja

perparimtare, ne Rusi me 1648. nxirret permbledhja e re e ligjoree quajtur

”Depozitimi”.Per themelimin dhe te bazuarit e shkolles klasike dhe per nismen

egjithembarshme te ndryshimeve qe u kurorezuan ne fillim te shekullitXVIII dhe ne fund

te shekullit XIX me revolucionet borgjeze neEvrope meritat me te medha u perkasin

punimeve dhe studimeve teplejades se filozofeve dhe mendimtareve te asaj kohe. Ne

vazhdim tetekstit do te vejme ne pah personalitetet e shquara te cilat kane lenegjurmet

me te thella ne zhvillimin jo vetem te kriminologjise, por edhete shkencave shoqerore

dhe penale-juridike ne pergjithesi.Tomas Mori (1478-1535). Eshte autor i “Utopise” se

njohur.Konsiderohet si njeri nder themeluesit e etiologjise kriminale, sepse aiduke

studiuar rrethanat ekonomike ne Angli, u perpoq t’i konstatojeshkaqet e veprave penale

kunder pasurise. Gjithashtu i prire ngahumanizmi ky propozoi shnderrimin e denimit me



14/24

vdekje, ne denimme pune te detyrueshme. Pra, kerkonte qe denimi t’i kontribuonte12

Glosatoret, interpretuesit e kodit fetar-"Kanonit” 24

21.25. qellimit te permiresimit te kryeresit te vepres, me çka ze fill ideja edenimit «privim

nga liria». (Ignjatoviq 2005. fq. 149).Ky eshte perfaqesues i madh i tezes se ”shkaqet e

kriminalitetitgjenden ne shoqeri”, prandaj angazhohet per zbutjen e sistemit

tendeshkimit.Frensis Bekoni (Francis Bacon) (1478 – 1535). Ky propozonreformen e

sistemit, deri te e cila do te arrihej me studimin e sistemitshteteror, me ç’rast qellimi

kryesor do te ishte vendosja e nje drejtesiete tille prej se ciles shoqeria do te kishte

dobi.Hugo Grotius (1583-1645). Ky eshte personalitet shume irendesishem ne zhvillimin

e mendimit kriminologjik, kurse me teoriteu angazhua per vendosjen e mases se

arsyeshme te sanksionimit dukepropozuar qe denimi te formohet ashtu qe te ndikoje ne

permiresimin efajtorit. Eshte perfaqesues i teorise se te drejtes natyrore, sipas se

cilesprioritet shoqeror do te ishte mbrojtja penalo-juridike e te drejtave temirenjohura, ne

mesin e te cilave nuk llogaritet e drejta e besimit (anateologjike), me çka ai kritikoi rolin

dhe “rendesine” e institucionevereligjioze dhe ate jo vetem ne sistemin penalo-juridik, poredhe nesistemin shteteror ne pergjithesi.Thomas Hobbes (1588-1679). Eshte materialist

i njohur anglez dhefilozof politik. Ky eshte angazhuar per nje sistem kunder

tortures,kunder zbatimit te denimit masiv me vdekje dhe kritikontedisproporcionin midis

peshes se denimit dhe peshes se vepres penale.Angazhohej per ligje te ashpra, te cilat

do ta mbanin rendin ne shoqeridhe do te hartoheshin nga individet “egoist”.Xhon Lloku

(John Locke, 1632-1704). Eshte filozof dhe empiristanglez i cili konsideronte se dija

themelore buron nga pervoja duketheksuar se vetem ligji mund te jete baze per

ndeshkim. Ai pohonte sete gjithe qytetaret jane te barabarte para ligjit dhe se duhet te

ekzistojeproporcionaliteti midis peshes se vepres penale dhe llojit apo mases

sedenimit.Karl Monteskie (Charle Montesquieu, 1689-1755). Eshte filozofpolitik francezdhe protagonist i idese se ndarjes se pushtetit ekzekutivnga gjyqesori dhe legjislativi.

Eshte i njohur me vepren e tij “Fryma eLigjit”, ne te cilen kritikon arbitraritetin gjyqesor te

ligjvenesit. 25

22.26. Gjithashtu ky ishte angazhuar per humanizimin e procedures penaledhe ishte kunder

denimit mizor, kunder formalizmit dhe abstraksionitte ligjit penal. Ky kerkonte qe “ligji

penal duhet te jete ne frymen especifikave historike, shoqerore, dhe specifikave tjera te

vendit”.Francois Voltaire (1694 - 1788). Ishte shkrimtar francez qe iukundervu

legjislacionit absolutist penal feudal, mostolerances dhesketerres religjioze. Krahas kesaj

ky u angazhua fuqishem perindividualizimin e ndeshkimit dhe per pershtatjen e tij

prirjeve tefajtorit te cilat ai i ka manifestuar me rastin e kryerjes se vepreskriminale.Zhan

Zhak Russo (Jean-Jacques Rousseau, 1712 - 1778). Eshtefilozof dhe shkrimtar francez,

idete e te cilit e inspiruan RevolucioninBorgjez Francez. Eshte autor i vepres se njohur

”Mbi KontratenShoqerore”.Idete e veta mbi kontraten shoqerore, (te qytetareve dhe

shtetit), ishfaq permes tezes: - çdo njeri ka te drejte te mbrohet nga çdo sulm; - individi

heq dore nga e drejta e mbrojtjes ne dobi te bashkesise; - shoqeria/shteti e ka te drejten

e represionit (merr pergjegjesine per te), duke aplikuar denimet ndaj kryesve te veprave



15/24

penale.Immanuel Kant (1727-1804) dhe Georg Wilhelm Friedrich Hegel(1770 - 1831).

Keta dy filozof gjerman jane perfaqesues te rrymesreaksionare te cilet theksojne se

denimi duhet ta kete funksionin edhunes dhe se ky duhet te jete qellim i tij; se me

ndeshkim vendosetsistemi i çrregulluar moral (p.sh. per veprat penale te

vrasjespropozojne denimin me vdekje; per dhunim propozojne kastrimin, etj.)Cesare

Beccaria (1738 - 1794). Ky iluminist italian ne vepren e tij tenjohur “Dei Delitti e Delle

Pene“, kritikon ashper arbitraritetin egjyqtareve te atehershem dhe angazhohet per

afirmimin e te drejtaveindividuale te njeriut ne sferen e legjislacionit penal, duke

kritikuarnjeherazi edhe aplikimin masiv te denimit me vdekje dhe denimit tefemijeve dhe

te semureve psikik. 26

23.27. Esej, para se gjithash i eshte perkushtuar zgjidhjes se çeshtjevepolitike dhe

kriminale.Beccaria krahas kerkeses per respektimin e ligjshmerise (“çdoqytetare duhet te

njoftohet per fajesine dhe pafajesine e vet”, paraqitetkunder te drejtes se gjykates per ta

interpretuar kuptimin e dispozitesdhe shfrytezimin e analogjise). Ky ka shqyrtuar dhe

legjitimitetin enormave te se drejtes penale me ç’rast thote: “As ai i cili eshtekompetentper nxjerrjen e tyre ne kete aspekt nuk duhet te jeteplotesisht i lire. Vullneti i tij duhet te

jete i kufizuar me arsyeshmerineetike te normave”. Ligjet duhet te bazohen ne moral,

gjegjesisht nepershtatjen e natyres biologjike te njeriut dhe instinktit te tij per teqene i lire

me kerkesat e jetes shoqerore. (Ignjatoviq, 2005. fq. 150).Perveç kesaj, ky ka theksuar

se denimet duhet te jene te dobishme dhet’i plotesojne kushtet si vijon:

domosdoshmeria; proporcionaliteti;zbatimi pa perjashtim; urgjenca; shqiptimi publik;

karakteri personal.Ky eshte marre edhe me shkaqet e krimit, preventiven e denimit,

llojete denimeve ligjore-krimianle dhe me tipologjine e krimit.Anselm Foeurbach (1775-

1833). Eshte i njohur si themelues i Teorisembi qellimin e denimit/ preventiva e

pergjithshme me detyrim psikik.Eshte autor edhe i parimit themelor penal-juridik ”NullumCrimenNulla Poena Sine Lege” i cili ka lindur si sinteze e punimeve tepararendesve te tij:

(Platon, Aristotel, Grotius, Beccaria) pra, si sintezee idese mbi theksin e rendesise se

detyrimit psikik si element themelor indeshkimit.3.1.2. Shkolla KlasikeTe menduarit

sistematik mbi krimin dhe menyrat e luftimit te tij fillonme Shkollen Klasike. Ajo paraqet

formen e pare adekuate apo sistemine te menduarit kriminologjik per, mu sikurse

hebraishtja, greqishtjadhe latinishtja qe shenojne gjuhet klasike, sepse me to edhe fillon

teshprehurit e te gjitha kategorive te mendimeve abstrakte. Nga aspekti iklasifikimit te

orientimeve teorike ne shkencat penale, kjo Shkolle, mepare do te ishte penale-juridike

se sa shkolle kriminologjike. Mirepo,edhe perkunder asaj qe nuk merret ne menyre

eksplicite me shkaqetdhe format e paraqitura te sjelljes kriminale, ne kriminologji duhet

teflitet per Shkollen Klasike sepse ajo ka krijuar supozimet perzhvillimin e kesaj shkence

(Ignjatoviq,2005,fq..149-150). 27

24.28. Nga fundi i shekullit XVIII deri ne gjysmen e shek. XIX, shkenca e tedrejtes penale

zhvillohet ne nje sistem krejtesisht logjik dhe terrumbullakuar, te njohur me emrin Shkolla

Klasike e te drejtes penale.Sipas saj, te drejtat e njeriut dhe te qytetarit jane ne plan te

pare te tegjitha preokupimeve te shkences penale-juridike. Me fjale tjera,Shkolla Klasike



16/24

e te Drejtes Penale ka lindur ne procesin e luftes permbrojtje te ligjshmerise dhe

personalitetit, gje qe ne te vertete, kjo eperfaqesonte permbajtjen e Programit Politik te

Revolucionit BorgjezFrancez (Mllagjenoviq, 1982, fq. 53).Me Revolucionin Borgjez

francez u proklamuan tri parime kyçe neorganizimin e bashkesise shteterore, te cilat

ishin: a) ligjshmeria; b) liria; c) barazia.E inspiruar nga ky parim, me 26.08.1789, u lind

edhe e ashtuquajtura“Deklarate mbi te Drejtat e Njeriut dhe Qytetarit”,

permbajtjathemelore e se ciles ishte: - pergjegjesia nuk mund te shtrihet ne bindjet e

individit; - me ligj rregullohen vetem sanksionet e nevojshme dhe te domosdoshme; -

ndeshkimi po, por vetem sipas ligjit; - denimi te jete proporcional me peshen e vepres; -

te gjithe qytetaret jane te barabarte ne aspektin e ndeshkimit dhe te mbrojtjes; -

individualizimi i denimit; - denimi me vdekje pa torture.Shkolla klasike ne pjesen me te

madhe te saj ishte reaksion ndaj te“drejtes penale feudale”, ndersa ishte e orientuar

sidomos nendryshimet e disa negacioneve te kesaj periudhe siç ishin: - mosekzistimi i

ligjit te shkruar penal; - arbitrariteti i pakufizuar i gjykates; - pabarazia para gjykates; -

numri i madh i inkriminimeve religjioze; - ngushtimi i kornizes ligjore te aplikimit tedenimit me vdekje; - ndarja e kishes nga shteti; 28

25.29. - aplikimi i denimeve mizore.Tezat kyçe te Shkolles Klasike ishin: • te gjithe njerezit,

(prandaj edhe kriminelet), zgjedhin lirisht rrugen e vet midis konformizmit dhe

kriminalitetit, varesisht nga ajo se cila rruge besojne ata do tiu sjell me teper fitim; •

Kryesit e veprave penale nuk jane viktima te rrethit te tyre; • Kryesit e veprave penale

nuk jane te pafuqishem dhe ne ta nuk ndikojne fuqite mbinatyrore; • Çdo veper penale

eshte pasoje e vullnetit te lire sepse eshte kryer me vetedije, kurse motivi ka qene i

kushtezuar, para se gjithash, me parimin e dhembjes dhe kenaqesise.Sistemi i ri juridiko-

penal i instaluar me Shkollen Klasike ka pasurligjet e ndara ne dy pjese: 1) Pjesa e

denimeve (e pergjithshme); dhe 2) Pjesa e veprave penale dhe denimeve (eposaçme).Nje sistemim i ngjashem njihet edhe te ligjet bashkekohore

penale.Legjislacioni i ri penal gjithashtu karakterizohet me norma te cilatudhezojne ne

ndeshkim human; parashihet regjimi i ri ndeshkues per temitur, pastaj parashihen

dispozitat mbi pergjegjesine penale tebashkepjesemarresve.Ne ligje penale eshte

themeluar instituti i pergjegjesise penale, kurseveprat me paramendim dhe me pahir

jane futur ne pjese te posaçme teligjit penal. Vepra penale dhe denimi, konsiderohen

ekskluzivisht sifenomene juridike, kurse gjykata eshte ekskluzivisht e kufizuar, pra qete

shqiptoje denimin rreptesisht sipas ligjit.Ne frymen e humanizimit te gjithembarshem te

marredhenieve midisnjerezve, ne shtetet e reja borgjeze, Shkolla Klasike perpiqej qe,

meintervenime konkrete ne legjislacionin penal, ta humanizoje politikenndeshkimore.

Keshtu ajo e futi sistemin e denimeve fikse, i ciliparashihte denime te njejta per kryesit e

veprave te njejte penale, me tecilat percaktohej pergjegjesia e njejte penale permes

aplikimit tepostulatit indeterminues mbi vullnetin e lire te barabarte me rastin ekryerjes se

vepres penale. Krahas kesaj, hiqet (abrogohet) denimitrupor (torturimi), kurse korniza

ligjore per zbatimin e denimit me 29



17/24

26.30. vdekje ngushtohet ne menyre drastike. Zbatimi i denimit me vdekjereduktohet vetem

ne disa forma, kurse paralelisht, per here te parefutet denimi «heqje lirie». Para

percaktimit te denimit, gjykataobligohet qe denimin ta shqiptoje ne perputhje me natyren

e vepres sekryer penale, kurse barazia me rastin e shqiptimit te denimit paraqitetsi

imperativ themelor, jo vetem i gjykates, por edhe i politikes seteresishme te luftimit te

kriminalitetit. Denimet jane te parapara vetemme ligj, kurse parashihen edhe dispozitat te

cilat obligojne pershqiptimin publik te denimit, edhe ne vendin e kryerjes se

veprespenale.Politika ndeshkimore e Shkolles Klasike definohet mepostulatin:”denimi

shqiptohet per shkak te gabimit e jo me qellim qe temos gabohet”, gjegjesisht qellimi i

denimit eshte i dyfishte dhe ka tebeje me: a) hakmarrja - nga aspekti i atij qe ndeshkon;

b) vuajtja e denimit- nga aspekti i atij qe denohet.Ne analizat e mevonshme jane

konstatuar edhe shume leshime dhezemerime ndaj studimeve dhe praktikave te

instituteve ligjore teShkolles Klasike, kurse nder to me te rendesishmet ishin: paraqitja

eveprave penale dhe denimeve ekskluzivisht si fenomene juridike;fajtori ekzistonte jashte

realitetit ne supozimet metafizike mbi vepratpenale dhe ndeshkimet- harrohetpersonaliteti i fajtorit; permesstudimit mbi”vullnetin e lire” plotesisht harrohen shkaqet qe

eshkaktojne kriminalitetin; represioni ndeshkues eshte baze ne luftenkriminalo-politike

per pengimin e kriminalitetit; karakteri shoqeror ikriminalitetit ka munguar plotesisht; nuk

ekzistojne parakushtet perhulumtimin shkencor te kriminalitetit.Eshte me rendesi qe ketu

te theksohet roli dhe permbajtjet themelore tedrejtimit i cili paraqitet si perpjekje per

tejkalimin e mangesive teShkolles Klasike. Fjala eshte per te ashtuquajturen Shkolle

Neoklasike,e cila u lind nen presionin e shoqerise per shkak te mosefektivitetit

teShkolles Klasike ne luftimin e kriminalitetit, nga njera ane, dherezultateve gjithnje me te

rendesishme te hulumtimeve shkencore ngafushat tjera te cilat tregonin se kriminaliteti si

dukuri masive,gjegjesisht sjellja kriminale si fenomen individual nuk mundteshpjegoheshin me studime identerministe per vullnetin e lire absolut siforce levizese

themelore e aktiviteteve njerezore, ne anen tjeter. Ne 30

27.31. vazhdim te tekstit, do tu kushtojme vemendje te posaçme ne kapitullinne vijim ketyre

studimeve empirike te kriminalitetit dhe sjelljeskriminale.Shkolla Klasike gradualisht

largohet nga zgjidhjet dogmatike dhemetafizike te shkolles klasike, por edhe matej e

ruan indeterminizmin.Duke ju falenderuar kesaj shkallezohet edhe pergjegjesia

penale:pergjegjesia; pergjegjesia e zvogeluar, dhe pergjegjesia e plote. Ne tedrejten

penale per here te pare permendet instituti: tentim,bashkepjesemarrje, rrethane, kurse

karakteristike negative eshte ketuse ky sistem i te peshuarit te vullnetit te lire

karakterizohet si abstraktdhe joreal.3.2. Periudha pozitiviste e kriminologjiseZhvillimi i

kriminologjise ne driten e studimit pozitivist te njeriut,sjelljes se tij dhe rrethit te tij,

gjegjesisht lidhjeve shkak-pasoje, te cilatkrijohen midis tyre e hap pjesen me te

rendesishme te zhvillimit tekesaj shkence ne periudhen me te re kohore. Hulumtimet

ekriminalitetit dhe sjelljes kriminale ne metoda empirike i kontribuojnekrijimit te shume

drejtimeve, orientimeve dhe shkollave ne etiologjinee kriminalitetit.Shkolla pozitiviste e

kriminologjise supozon se sjellja njerezore eshtee kushtezuar (determinuar nga forcat te



18/24

cilat jane jashte kontrollit teindividit ( individual), me ç’rast ekziston mundesia e

percaktimit teketyre faktoreve. Perkunder studimit te kriminologjise klasike e cilaparaqitet

pa hulumtime shkencore duke thene se njerezit me vetedije ezgjedhin kryerjen e krimit,

perfaqesuesit e kriminologjise pozitivistekonsiderojne se sjellja kriminale eshte rezultat i

ndikimit te faktorevebiologjik, psikologjik, sociologjik. (Adler et al. 1991. fq 58).Paraqitjes

dhe zhvillimit te drejtimit pozitivist ne kriminologji i kanekontribuar kushtet dhe rrethanat e

ndryshme, mirepo dy rrethana,gjithsesi i kane kontribuar ketij trendi ne menyre te

posaçme.Rezultatet e studimeve te hershme empirike tregojne per sjelljen edeterminuar

njerezore-faktoret e ndryshem ekzogjen dhe endogjen, nenjeren ane, si dhe ate se

problemi i kriminalitetit eshte problemgjithnje e me i rendesishem, gje qe tregon per

mosefikasitetin epolitikes aktuale te luftimit te kriminalitetit te Shkolles dominanteKlasike.

Ky kapitull do te shpjegohet edhe permes analizes se 31

28.32. kushteve themelore historike te zhvillimit te drejtimit pozitivist nekriminologji, si dhe

fokusimit ne permbajtjen dhe rendesine te cilen ekane lene studimet e hershme empirike

te kriminalitetit dhe sjelljeskriminale dhe do te paraqiten thekse esenciale te punesstudimore teperfaqesuesve te shquar, themelues te pozitivizmit ne kriminologji.Qe ne

fillim te ketij kapitulli e konsiderojme te rendesishem t’i cekimpikat me te rendesishme te

kontributit te pozitivizmit ne kriminologji,siç jane: reaksioni ne shkollen klasike, teorite e

reja mbi shkaqet esjelljes kriminale, aplikimi i metodes pozitiviste ne hulumtimin

ekriminalitetit, orientimi kah kryesi i vepres penale dhe koncepti i ri ipolitikes

ndeshkimore.3.2.1 Rrethanat historike te zhvillimit pozitivizmit ne kriminologjiKushtet e

zhvillimit te shkollave kriminologjike ne frymen epozitivizmit mund te kerkohen ne

aspekte shume te ndryshme, para segjithash ne ato historike, shoqerore, juridike e

gjithsesi edheshkencore. Te gjitha keto jane te drejtuara ne qellimin qe

asokoheparashtrohej para kriminologeve dhe ka te bejne me ndriçimin eproblemit tekriminalitetit ne pergjithesi, zbulimin e shkaqeve tesjelljes kriminale dhe gjetjen e mjeteve

me adekuate per parandalimine kriminalitetit.Sipas Mllagjenoviqit (1982), rrethanat e

zhvillimit pozitivist nekriminologji ne masen me te madhe mund te gjenden ne kerkimin

errugeve te reja per sherim nga sistemi brutal juridik i mesjetes, pastajne rritjen e

kriminalitetit i cili kerkon reformen e legjislacionit penal.Krahas ketyre te cekurave duhet

theksuar edhe rendesine e paraqitjesse parakushteve shkencore per hulumtimin e

kriminalitetit ne baze testudimeve te para statistikore, sociologjike, antropologjike,

biologjikedhe psikologjike, si dhe futjes se metodes pozitiviste ne shkencatshoqerore.

“Shkaqet e kriminalitetit jane te thella dhe komplekse,sepse legjislacioni penal, i drejtuar

ne eliminimin e pasojave por joedhe te shkaqeve, nuk ka mundur te kete sukses ne

zvogelimin eintensitetit te kriminalitetit”.Rritja e kriminalitetit shpjegohet me ndikimin e

shume faktoreve. Nderketa faktore, theksohet rendesia e faktorit shoqeror (shtimi

ipopullsise, zhvillimi i qyteteve, migracioni, zbulimet e medhashkencore dhe teknologjike,

shtimi i lidhjeve te komunikacionit); 32

29.33. faktori social, (grumbullimi i masave dhe mungesa e kujdesit social),dhe faktoret

juridik (zhvillimi rapid i komunikimit juridik,reglementimi i degeve te jetes juridike -



19/24

paraqitja e nje varg veprash tereja penale).3.2.2 Studimet e hershme empirike te sjelljes

kriminale dhe kriminalitetitFundi i shek. XVIII dhe fillimi i shek. XIX shenojne rilindjen

dhezhvillimin e shkencave shoqerore dhe atyre natyrore, kurse ne baze temetodes

shkencore - pozitiviste e cila mbeshtetet ne studimin e faktevete cilat jane te kapshme

per ne, pra te perceptimit sistematik dhedhenies se rezultateve shkencerisht te bazuara -

konstatimeve ne bazete te dhenave ekzakte. Rol te posaçem ne kete proces ka pasur

sidomosAuguste Comte, 1798-1857, i cili me vepren e tij “Course dephilosophie

pozitive”, 1830. Ai preferon aplikimin e metodavemoderne te shkencave fizike ne

hulumtimin dhe interpretimin efenomeneve sociologjike. Fusha e re “Fizika Shoqerore”

paralajmeronpikerisht aplikimin e metodave shkencore per studimin e dukuriveshoqerore

si nje sociologji pararendese e caktuar.Ne anen tjeter, Charles Darvin, 1809-1882, me

vepren e tij”revolucionare” mbi revolucionin e llojit “origin of spieces” e nxite njezhvillim te

pa frenuar te shkencave natyrore te cilat per lende testudimit e paten qenien njerezore

dhe, perkunder studimeve mbinjeriun asokohe ai i jep bazen biologjizmit,

psikologjizmit,antropologjizmit, psikiatrizmit, etj. qe me hulumtime t’ikontribuojnezhvillimit te ketyre disiplinave shkencore.Gjithashtu kjo periudhe

karakterizohet edhe me shtimin enorm tekriminalitetit, i cili ve ne pyetje konceptin e

politikes kriminale teShkolles Klasike. Per mesimin e ketij fenomeni negativ

shoqeror,kontribut te rendesishem dha zhvillimi i statistikes. Kjo periudhekarakterizohet

edhe me regjistrimet e para te popullsise ne SHBA,Angli, dhe France. Keto regjistrime,

nder te tjera, ofruan te dhenat permasen, dinamiken dhe strukturen e kriminalitetit ne

teresine e tij. Perstudimin e ketyre rezultateve merite te posaçme kane dy ekspert

testatistikes Adolphe Quételet (1796-1874) me vepren e tij Phisiquesociale ou essai sur

le développement des facultes de l’homme (1835)dhe André Michel Guerry (1802-1866)

me vepren e tij „ Essai sur la 3330.34. statistique morale de la France (1833). Guerry studioi marredhenietmidis gjinive dhe

moshave dhe i krahasoi ato me kriminalitetin, meç’rast konstatoi se grupet e moshave te

caktuara kryejne vepra te njejtapenale dhe se kryesisht vepra te caktuara penale kryejne

edhe meshkujtedhe femrat.Sipas Adlerit (1991), Guerry, me studimin e tij te pavarur per

lidhjetmidis disa faktoreve me statistiken kriminale, siç jane varferia, mosha,gjinia, raca,

dhe kushtet klimatike, konstaton se shoqeria vendos persjelljen kriminale e jo kryeresi i

vepres kriminale me vendiminindividual. (sikurse edhe Queteleti, verejtje e

autorit),Mllagjenoviqi, (1982) thekson se Guerry eshte marre edhe meklasifikimin e

kriminalitetit ne disa pjese te Frances, me ç’rast kakonstatuar se kushtet ekonomike te

jetes jane faktor vendimtar neshkaktimin e veprave penale kunder pasurise. Keto vepra

penale me seshpeshti ndodhin ne provincat me te pasura franceze te cilat

dallohenpikerisht per nga shtresimi i qarte ne baze ekonomike, kurse ne to mese tepermi

jeton popullsia e varfer. Pikerisht per shkak te ketyrekonstatimeve, Guerry se bashku me

Queteletin, konsiderohetthemelues i te ashtuquajtures Shkolle Hartografike. Siç u

theksua,Adolphe Quetelet, me rezultatet e hulumtimit te tij, apostrofonterendesine e

faktoreve te caktuar te cilet ne nje mase me te vogel apome te madhe ndikojne ne



20/24

kryerjen e veprave penale. Siç thekson edheAdler (1991).Adolphe Quetelet, konstaton

se kriminalitetin e karakterizonligjshmeria e caktuar ne shfaqjen e tij ne shoqeri dhe nese

nuk kaçrregullime te medha shoqerore siç jane, fatkeqesite elementare apolufterat,

shume mire mund te kontrollohet masa, struktura dhedinamika e tij. Ky specialist

statistikor belg, konstatimet e veta i bazonne analizat e kriminalitetit ne France, Belgjike,

dhe Holande, dhe atokryesisht i quan indikator te te ashtuquajtures “statistike

morale”.Klasa sunduese qytetare e asaj kohe ballafaqohet me keto rezultate

dhedetyrohet t’u kundervihet perpjekjeve per te gjetur pergjigje ne pyetjet:Perse

kriminaliteti po shtohet? dhe Cilet jane arsyet vendimtare?Meqenese, per shkak te

sjelljes njerezore ne pergjithesi, tashmepopullsite e caktuara i kishin themeluar shkencat

natyrore, ndodhi qete zhvillohet edhe Teoria e Determinimit Biologjik dhe Psikologjik

teKrimit. 34

31.35. Krahas karakteristikave te cekura, periudhen e permendur ekarakterizon edhe

industrializimi i shpejte i shoqerise, dinamika dheintensiteti i se ciles kushtezojne

vendosjen e sistemit te ri te vleraveshoqerore.Ignjatoviq (1997) kete e ve ne pah siperiudhe ne te cilen brendashoqerise qytetare krijohen korporata te fuqishme ekonomike

te cilatsynojne perfshirjen jo vetem te tregjeve kombetare por edhenderkombetare. Idete

e konkurrences dhe mundesive te barabarta perte gjithe i zevendesoi teza per dominim

dhe per nevojen e qarte dhedallimin gjithnje e me te madh ne shoqeri te cilin e

arsyetojne dallimetnatyrore midis njerezve. Si pasoje e ketyre perpjekjeve shfaqet

edheqendrimi mbi krimin si veper e individit jo normal patologjik. Meshpejtesi asokohe

rritet interesimi per keto hulumtime biologjike,mjekesore, dhe psikologjike, te cilat a priori

nisen nga konstatimi sedelinkuentet edhe sipas konstatimit bio-psikologjik dallojne nga

jo-delinkuentet (Ignjatoviq 2005, fq. 159).Ne anen tjeter Adleri (1991) i thekson se

dallimet metafizike dukethene se shikuar historikisht, karakteristikat dhe pamjet fiziketeindivideve kane qene edhe baze e shpalljes se te tilleve si te prirur pernegativitete.

Dokumentet e para te shkruara me te cilat paralajmerohetkjo lidhje e pamjen fizike te

individit, jane shembulli i filozofit grek,Sokratit, i cili formen e zverkut dhe vijat e fytyres i

nderlidh me prirjenper alkool dhe brutalitet.Ne mesimet ne vijim do te flasim per tezen

mbi kontributin individualte studiuesve me markant te cilet per objekt studimi kane pasur

mostrate sjelljes kriminale, kurse krimin e kane lidhur per

konstitucionintrupor.Giambaptista della Porta (1535-1615), ne vepren e tij „The

humanphisiognomy“, (1586), trajton marredheniet e sjelljes njerezore ne bazete vijave te

fytyres se disa personave. Ai prirjen e caktuar tekaraktereve te ndryshme e shpjegon ne

baze te raportit dhe renditjes sepjeseve te ndryshme te fytyres. Ne te vertete ai p.sh.

hajnat ipershkruan si persona me goje te madhe dhe me shikim te vrazhdet.Ne studimin

e tij, ai e themelon Fizionomine si disipline e cila per disashekuj me vone do te

aktualizohet ne kerkimin e lidhjeve midiskarakteristikave fizike dhe sjelljes devijante. 35

32.36. Johan Kaspar Lavater (1741-1801), teolog zviceran, autor i vepres“Les fragments

physiognomiques“, (1775), gjithashtu i analizon tezatfizionomike te pararendesit te tij. Ai

perpiqet, me ane te krahasimit, tedeshmoje ngjashmerite e kokave te njerezve, (sidomos



21/24

delinkuenteve),me kokat e shtazeve te ndryshme dhe ne kete menyre i shenon tiparet

ekaraktereve te tyre. Ky gjithashtu konsiderohet edhe pararendes i njedisipline tjeter te

ngjashme - Frenologjise, permes se ciles gjithashtubehen perpjekje per studimin e

sjelljes kriminale permes formes dhestruktures se trurit te njeriut. Millutinoviqi, (1988), ne

punimin e tij“Lavatera” thekson se njerezit zhvillojne aksione te ketilla apo te atillapozitive

apo negative, varesisht nga karakteri dhe struktura e trurit tetyre. Ai thote se ne pjese te

ndryshme te trurit jane te vendosuraaftesite (prirjet) e ndryshme te cilat shfaqen permes

”vijave” te zverkutdhe manifestimeve te ngjashme fizike.Franz Josef Gall (1758-1828), ne

vepren „ The Anatomy andPhysiology of the Nervous System in General, and of the

Brain inParticular, (1791), dhe Johan Kaspar Spurzheim (1776-1832), duke umbeshtetur

ne punimin e Lavaterit nga fusha e frenologjise,hulumtojne mundesine e lidhjes se

prirjes psikologjike me format endryshme te zverkut. Studimi i tyre gjithashtu mbeshtetet

nga CharlesCaldwell (1772-1853), i cili ka hulumtuar vartesine e sjelljes njerezorenga

sistemimi i qelizave trunore. Keto studime ne ate periudhe nukkane treguar bazueshmeri

shkencore dhe merita e tyre me e madhemund tu pershkruhet ideve te cilat kane venene pah punimet ehulumtuesve te mevonshem.Henry Maudsley (1835-1918), autor i

vepres „Responsibility inMental Disease (1874), sikurse edhe pararendesi i tij James

CowelsPrichard (1768-1842), autor i vepres „ A Tretise on Insanity and otherDisorders

Affecting the Mind“, si perfaqesues i teorise psikiatrike, dhepsiko-patologjike, thekson

sikurse edhe Horvatiq, (1981), se shkaqet esjelljeve devijante gjenden ne psiken e

njeriut e cila ne ato raste kakarakteristikat patologjike. Mirepo edhe gjendja e shendoshe

psikikemund te jete shkaktare e devijimit me rastin e anomalive te medha teparimeve

morale te individeve, e cila e nxite “marrezine morale”ndonese me ate rast personat e

tille mund te jene edhe shumeinteligjent. 36

33.37. Mllagjenoviq, (1982), thekson se gjendjet e tilla quhen zona te mesmene evolucionine çrregullimit shoqeror, kurse i karakterizon mungesa endjenjes morale e cila rezulton

me shfaqjen e ndjenjave te caktuara teçoroditura ose me instinkte te theksuara te uleta.

Pikerisht kjokarakteristike eshte vendimtare per karakterizimin si psikozekriminale,

shfaqja e te cilit ne te shumten e rasteve varet nga kushtet ejashtme te jeteses. Pohimi

se te gjithe kriminelet karakterizohen mekete hasi ne kundershtime te medha dhe ndikoi

ne paqendrueshmerinee kesaj teorie.Jean Etienne Dominique Esquirol, me vepren e tij

„ Mentalmaladies“: A treatise of insanity (1845), me Phillipe Pinela, autor ivepres „A

Tretise of Insanity „(1806) dhe Isaac Raya (1807-1881),me vepren „The Medical

Jurisprudence on Insanity“ (1838),gjithashtu kane shpjeguar sjelljen kriminale permes

psikologjise sefajtorit. Edhe keta studiues jane fokusuar ne problemin e

marrezisemorale. Termin “marrezi morale” e ka definuar Pineli, ne studimin e tijne te cilin

perfundon se midis 20 dhe 60 % te te burgosurve ne burgjetshteterore vuajne nga

ndonje forme e çrregullimit shoqeror. Adleri me1991. thekson me tutje se Ray, ka qene

psikiatri i pare forenzik neAmerike, i cili eshte interesuar per aplikimin e psikiatrise ne

drejtesi.Ne vepren e tij ky angazhohet p

Documents

kriminologjif