Oyendji yomutse otu uva sha kombinga yokon-doma yoshikiintu. Mboka ye na elago otashi vulikamwe yi mona ihe mboka mu na ishewe elagootashi vulika mwe yi longitha nale nokuli lumwenenge lwaali. Kakele kuutalambambi owindjikombinga yokondoma yoshikiintu oyendji yomutsenatango otu li momilema kombinga yokondomandjika, Ope na ondunge yokutopolela aantuokondoma yoshikiintu muNamibia?

Mpaka otapu monika Johhnnes Nanyeni gwehanganolya NaSoMa tu uliki le aantu okondoma yoshikiintu.

Aakonakoni AaCanada'yaali oyaholola kutya. okuza momumvo1996 aakiintu mokule muumba-ngalantu oya li ye ya lombwele.kutya oya li ya hala okondomayoshikiintu meendelelo !

Pokati komumvo 1997 okwa liwo kwi popiwa kutya aakiintumuCaprivi oya li ya hedha pOshi-pangelo shEpangelo muKatimaMulilo nomalimbililo kiipalavawo.

okwa li u umbu omuheoshikonga shika pethimbo

lyoshigongi shaayehe kombinyayoHIV/AIDS shoka ningilwekuCenter for Global Educationkuyele omvula ndjika.

KuAbegail SchwartzEfatululo kuPhil ya Nangoloh, Sr.

Oshikondo shaakiintuosho tashi wilike

Oshikondo shlinima yAakiintunAanona shoka opo sha totwa poosho sha kuthapo oshinakgwa-nithwa shoka okukonakona kutyaokondoma yoshikiintu otayi endengiini moshilongo. Nando EfoloHango ina vula okufatulula kutyaomolwashike okondoma yaakiintukaayi shi oshinakugwanithwashOshikondo shUuhaku nUundjo-lowele, okwa li a hokwa okuulikakutya Oshikondo shAakiintu oshakuthako neitulomo oshinakugwa-nithwa shokweetapo okondomayoshikiintu.

Efolo Hango okwa fatululakutya Oshikondo she, melongelo-kumwe nOshikondo shUuhakunUundj olowele, omahanganogopaumwene ngoka gu ukilako,omahangano gopaigwana naayehemboka ye namo sha mokuhala-kanitha okondoma yoshikiintu,oya tolapo Okakomiti OkakwatelikOmeho hoka paife oko taka

lyOkondomayOshikiintu

I/,1 '

i .i'/ . 1,

-4 ,''/ Nokuli Oministeli

yUuhaku nUundjolowele

/

ffitsyitho

Aakiintu mboka oya li ya halaokutseya nokutala nawa shokahashi efitha aakiintu aaZambiakoNamibia. Konima sho yafatululilwa nawa, nayo wo oyaindile kutya nayo naya peweokondoma yoshikiintu. opo yavule okukala haa ningi omatokologe na sha noonkalamwenyodhawo.

Okuza momumv o 1997 ehanga-no lya Womenrs Action for

Development (WAD) okwa kala

konga shqka tashi tikutya muNamibia namuye okondoma yoshi-.kiintu. Nando ongaaka,F.pangelo olya kala taliende kashona.

3 l

Okondoma yoshikiintu ano otashi ti

nima shontumba ohaku gandjwaomukumo kaantu Ya kale Ye naoshin aku,ew anithw a mokul andaiilondomwa mbYoka Yi na shanuundiolowele.

Ihe nando on-qaaka' ope na ePulokr,rtya ngele aalumentu naakiintumuNamibia otaa ka kala tuu )'ailon-eekidha okr-rfr"rta N55 opo )'apewe okondoma Yoshiki intu'Ishewe yangapi t-nbela taa ka vula'tashi ti 1'e na oshimaliu'a' okulandaokondoma ndl ika?

NaSoMa oku'a kuta EfoloChrist ine Namaylanl"a' ngoka e l iorl]ugandjirnal'ele e na uunollsontoku-eandj a or-namuyeIe Ie neno-n-eeko kombinga vokondomavoshikiintu mUganda' oPo akonakone oomPito vokweetaokondoma )'oshikiintu rlaakiintuyaNamibia. Sho a ningi ekona-kono lve. Nama,vjanYa oku'adhin-rbuiula kutva omll na ontsevoonene ruuNaruibia kombingavokondoma Yoshiki intu' Nandoongaaka. ontsevo kon-rbingayoiulongitha okondoma ndiikakonvala kavimo rnoshi gvu'ana'

Onkee. ve oku'a ti kutYa nakudheulu'e aantu konrbinga voku-longitha okondoma ndjika nakutt'aedheulo nd,voka nali ku'atele moomauvelele kutva aakiintu o1'ounene iihakanwa YoHIV/AIDS'Nashi kwatelemo ontsevo Yiito-polwa (nenge ano i ival i tho)'yaakiintu nosho wo edheulokornbin-e a Y okunin-qa omau v a-thano Pokati kornulumentu nomu-kiintu uuna taa Yi n-riihulo'

Okondoma YoshikiintuotaYi nkondoPalekeaakiintu?

Omakonakono nomaunongo gaza miilongo ngaashi U-eandanaThailand otaga ulike kutYaokondoma Yoshikiintu oYa indji-paleke omwaalu gwiingambe--kitholur"alo. mbYoka haYi vuluokulon,qithw a kaakiintu' nakuty aokondon-ra yoshikiintu oyo ompitovimwe ndjoka aakiintu naalumentuovendii taa vulu okulongitha'

ngiini?

okondomayoshikiintuoshoomukalogwotangogwiingambe.kitholuvalo ngokS gwa ikwatelela komukiintu nogu na wo

oonkondookugamenaaalumentunaakiintuyaakwatwekombutoyoHIV/AIDS.

okondomayoshiki intuoyalon-gwamoplastikaompuiheoyinaoonkondo okukeelela omeni gaalumentu nenge oombuto ngaashi

HIV dhaa hite muukiintu (ano mohundu) we' Okondoma yoshi-

kiintu oyi na uule wuthike pwaa mboka wokondoma yoshi -.^^ -.,

lumentu. ihe okondo,nu yoihikiintu oyi na okana okunene opo yl

kale ya siikila omilungu nenge oompanda dhuukiintu womu'

kiintu wo. okondoma ndjika oya gwayekwa omagadhi kombanda

opo yi vule nuupu okutu'lwa nenge okuhwekelwa.muuOttn-tl --'^-'nokqyi kalekamo sigo iihulo ya hulu' Oya gwayekwa wo nomenr

lyayo okupupaleka. irulumentu . (nenge ano ondha) womulumentu

gwoye wu kale tau hiti notau zimo nopwaahe na ehomonokomo

lyokondoma ndjoku Ng:l:.owa mono kutya owa pumbwa

omagadhigotondomanoli tanenaotovuluokulongithaoma-gadhi ,t uungot u. ;;thi KY Jelly nenge ovaselina' omagadhi

ngaka to gwayekekl otashi vulikaga kale ga longwa nomahopli

nenge nomeya.'

un g aun-s a nok3r-e andj a om auy e lelenokukonakona kutl'a okondomavoshikiintu otaYi ende n-sllnl'Tashi ti kutl'a. ku talwe ngeleaakiintu naalumentu muNarnibiaoya hoku'a tu shili okondomandjika.

Paye. Hango okwa t i oshikongashokweetamo okondoma Yoshi-kiintu oshe YaPo sho EPangelo lYaulike kutYa lYo olYa hala okuto-polela aakwashis\^'ana okondomandjika Pwaa na ofuto vasha'ngaashi naana haku ningwanokondoma Yoshilumentu' OPotashi ka Yela mo kutYa EPan-uelootali ka gwanithaPo tuu shilieikuPiko lYalYo kokutoPolelaaakwashi-qwana oshali okondomayoshikiintu nosho wo okugandjatmatseYitho nomauYelele galwemoshigwana -qe na sha nelongitholyokondoma ndjika'

AYehe. aakiintu naalumentu oyapumbwa okudheulwa oPo kuyandwe onkalo ndjoka uunaaalumentu taa kala inaa halaaakiintu Yawo Ya longitheokondoma ndjika'

Okweeta okondomay o shikiitttu mo shigw ano- Oprogiarna 1'OPashigu anakombinga Yokuhokitha ( NaSoMa )okondoma 1'oshikiintu' ndjoka Yatan-reke nale nokufatululila aaku'a-shigwana kombinga YomPumbweyoiulongitha okondoma )'oshi-iuto.nru kohi yornadhina n-eaashiCool R1'der nosho wo Lite'sChoice. Pethirnbo ndika o,vaip,vakidhila nokukonakona nkeneaakwashi-qwana taa endwa opo Yakaie 1b hokwa okulon-eitha wookondoma Yoshikiintu muNamibia'Manga okondoma Yoshilumentuhayi landu'a koosenda 50' okondo-ma yoshikiintu ohaYi kotha oodoladhaNamibia ntano mukehe Ylmwe'

Okuhokitha aakwashi sw anaoshinima shontumba osho okwii-kwatelela kuunongo mboka'wuniwe kombin-ea YokutYa kutYaaalongithi Yiilondomwa kaa holenawa iinima mbYoka haYi gandjwaoshali nenge kokutYa oye naomalimbililo kutYa iinima mbYokahayi gandjwa oshali oYi na ombi-liha. ano tashi ti kaYi na on-eushuyasha. Okuhokitha aalandi oshi-

sister 32

Nando ongaaka. EhanganolyUundjolowele mUuyuni (WHO)olya koneke kutya okondomayoshikiintu hayo thiluthilu omukalomoka aakiintu taa vulu andolaokwiigamena komikithi nengeomate-eelelo ina-ea pulandwa.Shika osha holoka po oshokanatango aakiintu oya pumbwaokukundathana nosho okuyarhbi-dhihwa kaalumentu yawomelongitho lyokondoma ndjika.Omanga tuu natango aalumentuoyo taa tsikile okukala oyo ye naoonkondo ye vule aakiintu moma-kwatathano ogendji gopaihuloyopokati kaalumentu naakiintu.otashi.vulika shaa kale oshipukaakiintu okulongitha okondomayoshikiintu. Onkee. pamwe oshipukaakiintu ya uvitheko aalumentuyawo okulongitha okondomayoshilumentu.

Pamiyaluthaneko dhaWHO.ooperesenda 60 dhaakiintu mbokaya humbata ombuto yoHIV oyomboka ya hokanwa noye naomulumentu gumwe ashike.Shika otashi ulike kutya aakiintu

mboka ohaa ningilwa ombutondjika oshoka yo kaye na oonkondookuninga nen-ge okunwethamoomatokolo ngele taa yi miihulonaasamane yawo. nando omu-kiintu oku na ashike omulumentu-sumwe. Pahapu dhaWHO. momi-thi-eululwakalo dhimwe po okweetapo omukalo gumwe -swa ikwa-telela kaakiintu otashi vulika shikale sha talikako ongomutengegwa gwedhwa komapepe gaakiintu.

Okugandja oonkondo kaakiintuya kale andola ye na oonkondodhokuninga omatokolo momee-ndathano gopaihulo okwa pumbiwanoonkondo. unene tuu ngeleoshinima shika otashi talikakonotashi uvikako mokweendelamomapopyo ngoka haga ti kutyamuAfrika AIDS osho omukithigwaakiintu. oshoka aakiintu oyooyendji ya humbata ombutoyoHIV.

MuNamibia aakiintu aagundjukamboka ye li mepipi lyoomvula 15sireo l8 oye na ompito luhamanoya kale ya humbata ombuto

yoHIV shi vulithe aalumentuyepipi olyo tuu ndyoka.

Onkee ano n-9ele okweetamookondoma yoshikiintu muNamibiaotaku endwa nawa. nena okondo-ma ndjika otayi vulu okweetapoengembako enene lyomukithi-ewoHIV/AIDS. Nando on_eaaka.omukalo nguka _ewokwii gamenaogu li ashike _sumwepo _gwomo-mikalo odhindji dholudhi ndoka.Onkee osha pumbiwa ku ningwenatango omakonakono galwe.ngaashi omiti dhokudhipagaoombuto. Okulongitha omiti dhatya ngaaka otaku gandja oonkondokaakiintu. oshoka okulongithaomiti ndhoka inaku ikwatelelakelon-selokumwe nenge keuva-thano naalumentu yawo.

Lwahugunina. uuthikepamwewashili owo wa pumbiwa pokatikaalumentu naakiintu opo aahoka-nathani taa vulu okunin_ea omato-kolo shi thikepamwe kombingayokulongitha iingambekitholuvalonegameno lyaayehe koombin,eaadhihe. t

Qkondoma yoshikiintu ohayilongithwa ngiini ano?

Tuula ompunda moka mu na okondoma, mpoka pe naokakuti e to yi kuthamo. Oto mono kutya oyi na omuthenu,oshoka oya gwayekwa opo yi vule okuhitithwa muukiintu woyenuupu. Tula ihe okondoma ndjoka muukiintu woye mangaomulumentu gwoye ina tulamo uulumentu we nenge mangaomulumentu ina guma uukiintu woye nuulumentu we, shakwatelamo omudhingoloko gwuukiintu woye. Oto vulu okutulaokondoma muukiintu wove siqo uule wootundi 8 manqa i ihuloinavi tameka.

Okalinga okashona hoka taka adhika menikohulo yokondoma ndjika oka ningilwa oku yitulamo ngaashi ho tulamo okapedsa (anookatampona) nota ka kala ke yi kwatelamomuukiintu woye. Oku yi tulamo. thindaokalinga komeni nominwe dhoye. ngokaomunene naangoka gwopokati.

33

Konga ompito ndjoka ombwanawa ano '

tashi t i kutya otashi vul ika wu lale. wu xaiewa kuutumba (ano wa paganyana; nenge tuuwa th ikama ompadhi y imwe y i l i koshipundr 'Hwekelamo ihe okai inga muuki in tu woye e toy i undul i le naana muule ngaashi tashi vu l ika '

osna pumbiwa opo oshitopoiwa shimwe shokondoma ndjokashi ka ie sha homonokamo (ano tashi monika shi l i kombandayuuki in tu woyer okal inga hoka ke i r .kombanda nenqe kondleohaka kv;athele okukwatelamo okondoma muuktlniu woye mangayo oye ku s i ik i la k i r topolwa yokondje, okal inga haka ohaka kalaka ia la oplata uuna uulurnentu wa hwekelwamo mokondomamoka Pamukalo nguka okondoma otayi gamene i i tpolwa yoyeyokondje nosho wo ekota lyuulumentu womulumentu gwoyenenge ngoKa IO yl naye mrihulo kaa kwatwe koombuto dhopaihulo'Aaniu oyendj i ihaa uvu okai rnga kokombanda uuna ye i i mi ihu lo

Okukuthamo okondoma, thengununa okal ingakokombanda opo oment (ano sperm) gaa ptternonopo ihe konirna to hi l imo okondoma ndjoka Shikaowu na oku shi nrnga manga ino thikama' opo omenlgaa zemo mokon0oma Ngaashi ookondomadhoshi lumentu. okondoma yoshiki intu oyr na okulo-noi thwa lumwe aiuke no inayr tulwa nrokatoi leta

Tula onyala yoye meni lyokondoma e toundul i le okal inga muule ngaashi tashi vul ikaAaki intu oyendi i thaa uvupo sha uuna yatulamo okondoma ndj ika Yamwe ohaa monokutya ehi to lvokondoma olya yi muule konimasho muuki intu wawo mwa tulwa uulumentu'

Kaia wa takamitha kutva uulument ,owe wu hwekelamo nawa mokon-doma ndloka, Ino Palutha nando-nando lhe ino t i la ngele okondomaotayi inyenge kashona Oshaa owalauulumentu wu l i meni lvokondontanokalinga kopondle oke l i kondleyuuki in tu wove, nena okondoma otay ilongo

Ndh indh i l i ka :* Ino longitha nando esiku limwe okondoma yoshi-kiintu pamwe nokondoma yoshilumentu. Oshokaookondoma ndhika mbali otadhi tuulathana, onkeeope na uupu adhihe mbali dhi tuuke'* Okondoma yoshikiintu ohashi vulika wo yi tetwekombinga yimwe opo yi vule okulongithwa miihuloyomokana, shika osho uuyelele uuwanawa kaakiintumboka haa lala naakiintu ooyakwawo,* Okondoma yoshikiintu ohayi vulu okumonikakoombelewa dhaNaSoMa, 10 John Ludwig Street,Klein Windhoek, ongodhi: 061 256 427 '

?

sister 34