KUZEY MEZOPOTAMYADA HALAF MMARS

HACETTEPE NVERSTES

ARKEOLOJ ANA BLM DALI

LSANS BTRME TEZ

F. VOLKAN GNGRD

20055517

TEZ DANIMANI:Yrd. Do. Dr. BORA UYSAL

NDEKLER NSZ i 1. GR 1-4 1.1. KONU 1-3 1.2. AMA 4 1.3. YNTEM 5 2. HALAF MMARS 6-8 3. HALAF MMARSNN GRLD YERLEMELER 9-39 3. 1. ANADOLUDA HALAF YERLEMELER 9-29 3.1.1. AV TARLASI 9-10 3.1.2. DOMUZ TEPE 11-12 3.1.3. FISTIKLI HYK 13-14 3.1.4. GRKHACYAN 15-16 3.1.5. KURBAN HYK 17-18 3.1.6. KAZANE HYK 19 3.1.7. NEVAL OR 20 3.1.8. EHZADE HYK TURLU 21 3.1.9. TLNTEPE 22-25 3.1.10. SAKEGZ 26-27 3.1.11. YUNUS 28-29 3. 2. IRAKIN KUZEYNDEK HALAF YERLEMELER 30-35 3.2.1. ARPACHYAH 30-31 3.2.2. YARM TEPE 32-33 3.2.3. TEPE GAWRA 34

3.2.4. AZZO 34 3.2.5. HAJJLUK 34 3.2.6. KHARABEH SHATTAN 35 3.2.7. TELL DER HALL 35 3. 3. KUZEY SURYEDEK HALAF YERLEMELER 36-38 3.3.1. TELL SAB ABYAD 36-37 3.3.2. KHRBETH ESH SHENEF 37 3.3.3. SHEMSEDDN TANNRA 37-38 3. 4. IRAKIN DOUSUNDAK HALAF YERLEMELER 39 3.4.1. TELL HASAN 39 3.4.2. BAGUM 39 4. GENEL DEERLENDRME VE SONU 40-41 KAYNAKA 42-48 HARTALARIN VE PLANLARIN LSTES 49 HARTALAR VE PLANLAR 1-15

i

NSZ

Halaf Mimarisi adl tez almasnda Mezopotamya ve Anadoludaki Halaf yerlemelerini incelemeye ve bu kltrn karakteristik mimari zelliklerinin aratrlmasna allmtr.Bu almann tamamlanmasnda byk emei geen danmanm sayn Yrd. D. Dr. Bora Uysal a teekkrlerimi sunmay bir bor bilirim.

2003- 2004 renim ylnda yaptm bu almada, gerekli kaynaklarn bulmamda byk desteklerini grdm ngiliz Arkeoloji Enstitsne ve Bilkent niversitesi Ktphanesine teekrlerimi sunarm.

Tez almasnda deneyimlerinden ve bilgilerinden yararlandm Do. Dr Sevin Gnel ve Do. Dr. Tuba kse ye de teekkr borluyum. Ayrca bana her konuda destek olan ailem ve sevgili arkadam Cem Tunbileke teekkrlerimi sunarm.

1

I .GR

1.1. KONU

Kalkolitik a lk, Orta ve Son Kalkolitik olarak aamada ele alabiliriz.Bunlar ayn zamanda Halaf, Ubeyd ve Uruk dnemleri olarakta

bilinir.Kalkolitik an balang aamasn temsil eden Halaf kltr adn snrlarmzn hemen gneyindeki Tell Halaf kaz yerinden alr.Zengin boya bezekli

anak mlei ile hemen tannan bu kltr, geen yzyln balarndan itibaren kltr tarihilerinin ilgisini eker ve zellikle Irak-Suriye kesiminde ok sayda kaz ile youn olarak aratrlr.lkemizde Halaf kltr ilk balarda Sakegz, Amik ovas, Mersin Yumuktepe, Gaziantep yaknlarnda Turlu ile Diyarbakrn kuzeyinde Grikihaciyan

kazlaryla tannr.Ancak son yllarda Malatya yaknlarnda Deirmentepe, Elaz Tlintepe Urfa avi Tarlas, Mara yaknlarnda Domuztepe, Birecik Fstkl Hyk, Urfa Kazane, Adyaman Samsat bata olmak zere ok sayda kaz yerinde bu kltrn zenginliini yanstan almalar yaplr. ( M. zdoan 2002: 110-116) Halaf Kltrn kendi iinde lk, Orta ve Son Halaf olarak geliim evresi iinde ele alabiliriz.Bunlardan ilk Halaf, anak mlekli Neolitiin sonunda grmeye baladmz boya bezeli anak mlein daha gelikin trleriyle tannr.Bu dnemde halen yerel farkllklar olduka belirgindir.Orta Halaf dnemi ise blgenin tmnde bir

kltrel btnln saland,ayn zevklerin paylald, birbirinin ayn denebilecek kadar benzer ekilde bezeli kap kacan yaygn olarak kullanld bir dnemdir.Bu kltrel btnlk blgenin tmn kaplayan politik bir oluum olamaktan ok ticari ve ekonomik temele dayanr. Orta Halaf dnemi ile birlikte yerleim yerlerinin arasndaki farklar belirginlemeye balar.Mara Domuztepe, Adyaman Samsat gibi byk ve ekim merkezi olan yerleimlerin yanndauydu yerleimolarak adlandrabileceimiz daha basit, kk ve grkemli buluntular daha az olan yada bunlarn taklitlerini

kullanan yerleim tipleride ortaya kmaya balar.Bu dneme kadar zellikle Neolitik a boyunca yerleim birimleri hemen hemen benzer stat sergilemekteydiler;merkez

2

ve uydu yerleim fark belirgin deildi.Daha sonra kent ve devlet dzeninin ekirdeini oluturacak bu sistemin nclerini Orta Halafdnemi ile birlikte belirgin olarak grmekteyiz. Oldua ksa sren ve bu kltrn doruk noktasn temsil eden Son Halaf

dnemi ayn zamanda giderek Gney Mezopotamya etkilerinin blgeye girmeye

balad sreci yanstr.Bu nedenle bu sre Halaf-Obeyd gei dnemi olarakta dnlr ( M. zdoan 2002: 110-116). Halaf dcneminin, zengin boya bezeli seramii ile belirlendiine yukarda deinilmiti.Bu anak mlek tr kentlemeye giden srecin elerini iinde tar.Yapmnda saf, birincil dolgu kil kullanlm ve kaplarn hamuru iyi artlarak zenle hazrlanmtr.ndirgenmi bir ortamda s kontrol olan ancak yksek slara kabilen frnlarda piirilmi olmalar, mlekiliin artk zel bir uzmanlk durumuna geldiini, ustalarnolutuunu gsterir.Bu kaplarn bezemesinde kullanlan boyalar da toprak boya deil, metal oksitlerdir.Bezemenin yaplmas kadar bu boyalarn hazrlanmas ve frnlanmasda bilgi ve teknoloji gerektiren bir olgudur. Ayrca ok

geni bir corafi blge iinde kap biimleri, bezeme slubu ve bezeklerin benzerlik gstermesi, bunlarn retimi kadar datmnnda profesyonelletiinide gsterir.Halaf Yerlemelerinde karmza kan ilgin bir olguda Tholos olarak adlandrlan yuvarlak planl yaplarn varldr.Antsal grnml bu yuvarlak yaplarn gnmzde Harran evlerinde olduu gibi Kubbeyle rtld dnlr.Mimaride zel bir yeri olan bindirme ile kubbe ve tonoz yapm Halaf kltr ile karmza kar. Halaf kltr ile Neolitik a boyunca grdmz srtme tatan yaplan tak iiliinin Hzl bir geliim gsterdii izlenir.eitli tak ve gerdanelerin yan sra Halaf kltr ile birlikte yeni bir zanaat daha ortaya kar.Buda daha sonraki dnemlerde hzl

bir gelime gsteren mhrclktr.Bu dnemle birlikte grlmeye balayan mhrler Neolitik a iindeki basarak bezeme amal kullanlan basma kalplar pintaderalardan ok farkldr.Halaf kltr ile birlikte grlen mhrler, artk mlkiyetin simgesi olarak

kullanlr ( M. zdoan 2002: 110-116). Mhrlerin kullanmnn gnmzdekinden biraz daha farkl olduunu bilmekteyiz.Bunlar yalnzca bir belgenin altndaki imza olmaktan ok bir deponun

kapsna yada bir yere yollanan kabn azna yerletirilen kil topan zerine baslarak

3

kullanlyordu.Mhrn benzerinin bakalarnda olmamas,hrszla kar bir gvence olarak grlyor, bulle olarak adlandrlan basl kil topak ise saklanarak hasaplamada kullanlyordu ( M. zdoan 2002: 110-116). Halaf Dnemi ile birlikte yerleik yaamn, ky yaantsnn kuzey snrlarnn geniledii ve Neolitik a boyunca halen avcla dayal Mezolitik gelenein sregeldii Dou Anadolunun yksek kesimleri ile Kafkasyaya doru olan yrede ky yaantsna geildii anlalr.zellikle Kafkasyada snrlarmzn hemen tesinde Grcistan-Ermenistanda ulaveri gibi kaz yerleriyle tannan ky topluluklar bu gelimeyi yanstr.Van glnn hemen dousundaki Tilkitepe yerlemesi genileyen kltr blgesinin iinde bu ara noktay temsil eder.

Obeyd etkilerinin girmesiyle birlikte elde biimlendirilen,yzeyinin bezemesi

ok zaman alan Halaf anak mlei ortadan kalkar.Bunun yerine seri olarak retilen yzeyi aklanmadan yaln olarak braklan, genelde bezemesiz, kullanma ynelik kap

kacak alr ( M. zdoan 2002: 110-116). Bu tez almasnda zelliklerini burada ksaca zetlediimiz Halaf kltrnn mimari zellikleri incelenmeye allmtr.

4

1.2. AMA VE KAPSAM

Tez almasnda Irak, Suriye ve Anadoluda bulunan Halaf dnemi yerleimleri, bu yerlemelerin mimari zellikleri, ayn corafyadaki merkezlerin birbirleri ile mimari adan ilikileri ve bu merkezlerin farkl corafyalara yaylm olan Halaf kltrnn dier merkezleri ile olan mimari ilikilerinin saptanmasna allmtr. Konunun kapsamna siyasi snrlar baz alnrsa; Trkiye, Irak ve Kuzey Suriyede

bulunan Halaf dnemine tarihlenen yerlemeler girmektedir.

5

1. 3. YNTEM Tez almasnda tmdengelim yntemi kullanlarak balang olarak Halaf kltrnn yaand zaman dilimi, bu kltrn karakteristik zellilleri aratrlmtr.Bu almada gerekletikten sonra konu daha zele indirgenerek Halaf kltrnn grld merkezler saptanm, bu merkezler corafi snrlara ayrlarak , birebir her merkezin mimari zellikleri aratrlmtr.Bu aratrmada tamamlandktan sonra sonular deerlendirilerek farkl merkezlerin mimari adan ortak zellikeri saptanak Mezopotamya kronolijisinde nemli bir yere sahip olan Halaf kltrnn

genel mimari zellikleri ortaya karlmtr. Bu aratrmalar iin Bilkent niversitesi ktphanesi ve ngiliz arkeoloji Enstits ktphanesinde bulunan eitli kitaplar ve sreli yaynlar kullanlmtr.

6

II. HALAF MMARS

Halaf dnemi M..6.bin yln ikinci yarsnda Mezopotamyann kuzey

blmnde yeni bir mimari stil ortaya karmtr.Her ne kadar dikdrtgen eklinde yaplar bulunsada daire eklindeki yaplar bu dnemin karakteristik mimari zelliidir.Bu mimari Tell Hasan, Tepe Gawra, Arpachiyah, Hajiulk, Kharabeh Shattani,Yarim Tepe, Tell Agap, Sabi Abyad, Grikihaciyan , Turlu, Shamsed-Din,

Yunus, Kurban Hyk ve daha birok yerlemede grlr. (Hijara1980b, 16- 17) Bu Tholoslar tauf veya kerpiten ina edilmilerdir.Duvarlarn ortalama kalnlklar 25-30 cm arasndadr.Grikihaciyanda maksimum 35cm, Yarim Tepe II de

20-70cm arasnda, Turlu da 45-75cm arasnda Arpachiyahta level 5 ten level 2 ye kadar

70 cm ile 1.65m arasnda deimektedir. Bu Tholoslarn zel kiilerden ok halka ait olduu dnlmektedir.Duvarlar genellikle amur sva veya inceltilmi al ta ile kapldr.Arpachiyah ve Yarim Tepe II de duvarlar krmzya boyanmtr.Tholoslarn aplar 4 ile10m arasnda deimektedir.Arpachiyah ta 1.40 6.40m arasndadr.Yarim Tepe II de 3-4m arasnda, Grikihaciyanda 2.25-4.5m arasnda, Turluda 3-4.5m

arasndadr.Yarim tepe II kazlarnda ulalan Erken Halaf mimarisi Dairesel yaplar ve dikdrtgen eklerden meydana gelir.Bazen dairesel oda 3,4 ynde dikdrtgen odalarla

evrili olabilir. (Hijara1980b 17- 20)

Mallowan ve Munchaev Tholoslarn kk kubbe eklindeki tavanlarnda bir akln bulunduunu ve bu akln hem n ieri girmesini salad hemde Havann dar kmasn saladn sylerler.Akkermans tholoslarn dz bir dama sahip olabileceini nermitir. (Hijara1980b 17- 20) Yarim Tepe II deki dairesel yaplara ek olarak bulunan materyaller bunlarn

ikamet iin kullanldklarn gsterir. Yuvarlak yaplar Halaf mimarisinin temelidir, ama

bazen yaam iinde dikdrtgen yaplarda kullanlmaktadr.Baz dairesel odalarda kap akl yoktur.Bunlarn halka ait amalarnn olduu nerilmektedir.Yarin Tepe II de level 6 da dikkate deer bir kompleks vard.Tholos 31, bir dairesel oda ve kuzey, gney ve dou ynnde evrili tm depoloma amal kullanlan 22 dikdrtgen odadan olumaktadr.Tholos 43 paralel kvrk duvarlara sahiptir.Ufak kulbe veya tahl ambar

7

olduu dnlmektedir.Tell Sabi Abyad taki Tholoslarn spesifik yaplar ve snrl ebatlarna gre Akkermans bu yaplarn Yaamak iin kullanlmadklarna inanr.Watson ve Le Blancn Grikihaciyandaki kk Tholoslarn kamet iin kullanlmadklarn bunlarn byk silolar olduklarn syler. (Hijara 1980b 17-20)

Dikdrtgen yaplar bazen dairesel bir yap ile birlikte kullanmaktadr.Esasen

depolama iin kullanlan ek oda ilevindedirer.ok nadir durumlarda ikamet iin kullanlmaktadr.Tipik dikdrtgen halaf yaplar dar ve uzun odalardan meydana

gelmektedir.Bu yaplar Ge Halaf dneminde iskan iin dairesel yaplardan daha ok

kullanlmaktadr.Arpachiyah da level I deki TT6 yaps ve Yarim Tepe II nin st

levellerinde dikdrtgen yapnn bir blmnde 7m uzunluunda payandalar ve birka kk oda bulunmaktadr.Bu odalar hibir evsel obje iermemektedir.Kesin olmasada

mabed olarak yorumlandlar.(Munchaen ve Merpert tarafndan ) Tell Aswad ta Ge

Halaf dnemine verilen kerpiten kk bir dikdrtgen yap kazcs tarafndan mabed

olarak yorumlanmtr.(Mallowan) (Hijara1980b 17 -20) Arphaciyahda level I deki (TT6) dikdrtgen yap beklide dairesel yapnn ek

serisiydi.(byle rnekler Yarim Tepe ve Tell Turludada var.)TT6 Mallowan tarafndan

mleki atlyesi olarak yorumlanmtr..Munchaev bu yapnn l yakma ilevinde kullanldn nerdiinde bu iddia Mallowan tarafndan rededildi.Le Blanc TT6 yapsnn bir ynetici tarafndan ikamet edildiini nerdi.Yoffe TT6 yapsnda Bir kiinin oturduunu iddia eder.Bu kii stn kalitedeki seramiklarin yapmn ve datmn kontrol ediyordu.Bu kii eitli ilenmemi metaryelleride elde edebiliyordu.(Hijara 1980b 17- 20)

Yarim Tepe II de level 6A da depolama ilevi gren dikdrtgen ve dairesel yaplar ortaya karld.203 nolu yap 7 odadan oluumaktadr.237 nolu yap 3 odadan olumaktadr.43 nolun yap tahl ambar olarak kullanlmaktadr.Gney ve kuzey blmlerde level 8 ve 9 da en dikkati eken silolar grlmtr. Yarim Tepede an eklinde depolama iin kullanlan ukurlar bulundu.Tholos 22 de (level V) 3.10-3.15m bir ukur bulundu.37 nolu ukur 1.75m derinlikte idir ve 65-70cm apndadr.33 nolu

ukur 3.60m derinlikte idir.ap ise 1 mden bykt.34 nolu ukur 1.50m derinlikte ve

ap 1mnin zerinde idi.35 nolu ukur 1.55m derinlikte ve 1m zerinde apta

8

idir.Munchaev 33 ve 37 nolu ukurlarn su deposu olabileceini nermektedir. .(Hijara 1980b 17- 20)

Tell Sabi Abyadta ve avi tarlasnda gaga eklinde bir takm ukurlar bulundu.Tell Turluda silolar ve gaga eklinde ukurlar bulunmaktadr..Arphaciyah da 2 nolu kuyu ksa bir sre iin depolama amac ile kullanlmtr.Bir dairesel silodan ele geen mlekte buday ve arpa taneleri bulunmutur.(Hijara 1980b 17- 20) Arphaciyah ve Yarim tepede bir ok yuvarlak ve oval ekmek frn (tanur)

aa karld.Mallowan bunlarn kubbe eklinde olduunu nersede biz bunlarn modern tanurlar gibi ak olduklarn neriyoruz (Hijara1980b, 20)

En erken Halaf Seramik ocaklar Yarim Tepe II den level 8 ve level 9 da (336

ve345 nolu yaplar)Ayrca Arpaciyah ve Tell Turludan da bilinmektedir. (Hijara1980b,

20 )

9

3. HALAF MMARSNN GRLD YERLEMELER 3.1. Anadoludaki Halaf Yerlemeleri

3.1.1. avi Tarlas

Urfa li, Siverek lesi, Nusaybin Ky'nn 500 m kadar kuzeydousunda, Atatrk Baraj Gl sular altnda kalmadan nce Kalemli'ye giden toprak yol stnde,

Hassek Hyk'ten 4.5 km kadar douda yer alrd. Su kayna tarlas anlamna gelen avi Tarlas hyk ve evre topraklar besleyen ok sayda su kaynana sahip, bir terasn dou yamacna kurulmu, yaklak 140 x 120 m boyutlarnda bir yerlemedir. (von Wickede 1984:112-113)

Mimari: Ana toprak stnde yer alan ve avi Tarlas'nn en alt yap kat olan 5.

yap kat, yalnzca bir ukur ve bir yaam dzlemiyle temsil edilmektedir. 4. katta ise erzak deposu olarak ilev grd dnlen kk bir yuvarlak yap dnda herhangi bir mimari bulguya rastlanmamtr. 4. yap katnn stnde yer alan ve aralarnda herhangi bir kesintiye rastlanmayan yap katnn en eskisi olan 3. yap katnda,

drtgen planl mekanlaryla birlikte iki yuvarlak yap (tolos) ve yarm daire biiminde

bir duvar korunagelmi bir baka yuvarlak yap ortaya karlmtr. Tmnn temelleri bazalt ve aytandandr; 2 ya da 3 ta srasnn yanyana konmasyla oluturulan temeller yaklak 60 cm geniliindedir; drtgen yaplarn temel kalnlklar ise 40 cm'i bulur. Bir yuvarlak yapda (3 no'lu tolosun dou duvarnda) kerpi kullanld, bu kerpilerin yangn geirdii ve boyutlarnn 28 x 17 x 8 cm boyutlarnda olduu saptanmtr. 3. yap katna ait ortaya karlan iki adet tme yakn yuvarlak yapnn karlkl gneydou-kuzeybat ynnde yerletirilmi n odalar mevcuttur. Bunlardan 4 m apndaki kuzeyde yer alann n odas kk blme ayrlmtr. Yapnn yuvarlak blmnde ise, dou duvarna bitiik yaklak 1 m apnda iki ate yeri ve bunun tam karsnda olaslkla yapnn giriine iaret eden bir akl deme bulunur. Drtgen planl blmn yuvarlak mekana geii yoktur, dolaysyla yapnn girii olamayaca

10

dnlmektedir. Tabanlar kk kire paralaryla delidir. Drtgen n odaya sahip dier tolos (13 no'lu), 3.6 m apndadr, drtgen odas ise 4.0 x 2.6 m boyutlarndadr. Bu mekann kuzeydou kesine, darya, silo ilevi gren kk yuvarlak bir yap esi yerletirilmitir. Arada bir baka kk oda daha yer alr. 3. yap kat yangnla tahrip olmutur. Toloslarn drtgen yaplarnn km dou duvarlar, bu yangnn nedeninin deprem olabileceini dndrmektedir. 3. yap katnn tahribinden sonra ayn yerde yerleme devam etmitir. 2. yap kat iki evrelidir. Alan alann kuzeyinde drtgen planl bir yapya ait duvarlar ortaya karlmtr (8 no'lu). Bu duvarlarn drtgen planl mstakil bir yapya ait olabilecei gibi, yuvarlak ksm tahrip olmu bir tolos yapsnn n odasna da ait olabilecei dnlmektedir. Yuvarlak yaps, bunun iinde yer alan oca ve hemen gneyinde drtgen bir n odas bulunan yapnn (12 no'lu) dnda olduka tahrip olmu ekilde ortaya karlm yuvarlak yap ile iki drtgen planl yap kalnts daha mevcuttur. Bu evrede bulunan aklta deli tabanl ve ykseltilmi kenarl ocaklar, bir nceki evrenin tmyle kerpiten yaplm ocaklarndan farkldr. Taban kire paracklaryla kapldr, dou duvarnn yaknnda bir ate yeri bulunur . 1. yap katna ait kalntlar olduka tahrip olmu durumda ele gemitir. Dou yars korunagelmi bir yuvarlak yap (7 no'lu) yaklak 5 m apndadr; bunun dousunda iki yuvarlak yap daha yer alr (9 ve 14 no'lu), en douda ise drtgen yapsyla birlikte 4.5 m apnda bir baka yap daha mevcuttur (10 no'lu). Ate yerleri, erzak yerleri, anak ve ekmek piirme gibi farkl ilevlerde kullanlan kubbeli ocaklar ortaya karlan dier yapsal eleri oluturur.(plan1). (Wickede-Herbordt 1988:7-17)

Hafirlerince lk Halaf sonu ile Son Halaf bana konan avi Tarlas, Anadolu'nun Halaf kltr mimarisini aydnlatmas asndan nemli bir yerlemedir. lerinde bulunan anak mlek ve srtme ta buluntulara bal olarak silo olarak tanmlanan drtgen odal yuvarlak yaplar (tolos), ok saydaki akmakta apalar ve evcilletirilmi hayvan kemikleriyle avi Tarlas, tarmc ve hayvanc bir ky yerlemesi grnmndedir. Yerleme zellikleri asndan ayn blgedeki ada Girikihaciyan ile, buluntular asndan ise Amik C ile karlatrlmakta ve M 5. binin ilk yarsna tarihlenmektedir. (Wickede-Herbordt 1988:7-17)

11

3.1.2. Domuz Tepe

Kahramanmara il merkezinin 32 km gney-gneydousunda, bu ile bal Narl Nahiye merkezinin gneybatsndadr. Aksu Nehri'nin dou kysnda, bu nehrin Krt Dalar'ndan getirdii alvyon dolgu ile oluturduu Mara Ovas'nda bulunan hyk, evresinde tarma uygun verimli topraklar, otlaklar ile yerlemeye ok uygun bir alandadr. Ayrca Mara Ovas'nda, kuzeyden gneydouya uzanan doal geidin zerinde yer ald gzlenmektedir. Bulunduu ovadan 12 m yksekte, yaklak olarak 18 hektar kaplayan, oval biimli bir tepedir. (Carter 1995:331-334)

Yzey toplamalarnda, hyk zerinde, Roma'dan slam Dnemi'ne kadar tarihlenen ge dnem yerlemelerine ait buluntular toplanmsa da bunlar hyn te biri kadar bir alanda younlamtr. Ana yerleme dnemi, Halaf kltr dnemidir. En geni yerleme bu dneme aittir. ok sayda lk Halaf ve Samarra anak mlei de ele gemitir. Hyn Halaf sonras Obeid dneminde iskan grdne iaret eden Obeid ilikili anak mleklere karlk, yerlemenin, 5. binin sonlarnda terkedildii saptanmtr. (Carter 1995:331-334)

Mimari: Domuztepe'de kazlar ayr alanda srdrlmektedir. Bunlardan

gneyde alan Ama I'de Post-Halaf olarak adlandrlan yerlemeye ait iki tabaka saptanmtr. Her iki tabakada da mimari, ta temelli, dar dikdrtgen planl yaplarla temsil edilir; Belirli birimler oluturacak ekilde gruplanmlardr. Yaplar ok byk olmamakla birlikte duvar kalnlklar 1.20 m'yi bulur. Bu alann gneydousunda ilevi farkl bir alanda iki ocak taban ve sval tabanl bir mekan ortaya kartlmtr. Hyk stratigrafisinin saptand Ama II'de sekiz tabaka ortaya kartlmtr. Mimari, drtgen ve yuvarlak planlardan oluur. ki adet geleneksel Halaf tr tolos ortaya kartlmtr. allan 3. alan olan, hyn kuzeybatsndaki Ama III'de bulunan youn sr kemikleri, binann (olaslkla) kasaplk faaliyetlerinin yrtld alan olduunu gstermektedir.(Carter 1995:331-334)

12

M 6. ve 5. bin yerlemesi Domuztepe, gerek konumu ve evresel zellikleri, gerekse buluntular ile yrenin nemli bir Halaf yerlemesidir. Halaf sonras ya da Post-Halaf olarak adlandrlan dnemde, zellikle anak mlekte, Halaf tekniinin devam ettii, ancak kimi zelliklerde Obeid paralellerine rastland gzlemlenmitir. Bunun Halaf-Obeid geii olarak adlandrlar dnemsel bir zellik mi, yoksa yerel bir geliim mi olduu tartmaldr. Devam etmekte olan kazlarla bu sorunun zmlenecei umulmaktadr. (Carter 1995:331-334)

13

3.1.3. Fstkl Hyk

anlurfa il merkezinin bat-gneybatsnda, Birecik'in yaklak 4 km gneyinde, Mezraa Ky'nn 1.5 km kuzeyindedir. Frat Nehri'nin sol yakasnda, Karkam'n 25 km kadar st tarafnda ve Karkam Baraj alan iinde kalmaktadr. nceki yaynlarda Zeytinli Bahe Yan I olarak tanmlanmtr [Algaze et al. 1994:45-46,har.5(45 no'lu buluntu yeri)]. Yerleme, Frat Nehri'nin takn ovasnn dou ucunda, ovay snrlayan kireta bloklara yakn bir noktada yer almaktadr. evresini saran ovadan maksimum 4 m kadar ykseklikte ve yaklak 0.5 hektarlk bir alan kaplayan kk, alak bir hyktr. Gnmzde zeri fstk aalaryla kapldr. Gney eteinde evler ve yamalarnda tarlalar bulunmaktadr. (Bernbeck1999b: 1-3).

Yerlemede Hellenistik/Roma, Halaf-Hellenistik/Roma kark dolgular ve Halaf olmak zere dnem belirlenmitir. Evre Ia, Roma ve/veya Hellenistik Dnem'e ait ukurlarla, Evre Ib ise mezarlarla temsil edilir. Evre II, Halaf ve daha sonraki dnemlere

ait, Halaf tabakalarnn iine alm mezarlar ve definecilerin tahribat sonucu karm malzemeden oluur. Evre IIIa Halaf tabakalarn ierir, en son ve en iyi durumdaki evredir. Evre IV'e tarihlenen bir su kanal bulunmutur. (Bernbeck1999b: 1-3). Mimari: 1999 yl almalarnda alan A, D ve E birimleri nemli mimari kalntlar barndrmaktadr. byk tholos ve bir kk tholosa ait blmler ve iki adet

de kk yap ele gemitir. Genellikle ta temelli pise tekniine dayal bir mimariye sahip olan yaplarn duvarlar 20-50 cm'ye kadar korunmutur. Birka rnekte duvarlardaki tamir izleri grlebilmektedir. Birim D'deki Tholos I, 4 m'den fazla apyla

yerlemede bulunan en byk tholostur. Yaklak 80 cm kalnlnda duvarlar olan yapnn i ksmnda sekiler ve ksmen korunmu bir blme duvar bulunmaktadr. Birim A'daki Tholos II'nin i ap 3 m'dir ve ta temel zerine pise st yapya sahiptir. Tholosa bitiik olarak 0.9 m apnda yuvarlak bir yap bulunmutur. Birim E'nin kuzeyinde yer alan Tholos III sadece ta temellerle temsil edilmektedir ve yannda pise tekniiyle yaplm kk bir kare oda ele gemitir. Bunun yannda, Tholos III'n inasndan nce 1.40 m apnda kk bir tholos daha bulunduu tespit edilmitir. 2000 ylnda allan

14

I ve K amalarnda Halaf Dnemi'ne ait an biimli kesitli toprak set duvarlar

bulunmutur. Biri bat gneybat-dou kuzeydou, dieri kuzey kuzeybat-gney gneydou ynnde olan bu duvarlarn, kesin olmamakla beraber, su taknlarndan korunmak amacyla yapldklar dnlmektedir. H ve I amalarnda aplar 0.80 m ile 1.20 m arasnda deien sert tabanl ve kubbeli, yuvarlak planl ok sayda frn bulunmutur. Bu amalarda ayrca, bulunan ok saydaki malzemeye dayanlarak plk ya da ilik alanlar olabilecekleri dnlen ak alanlar tespit edilmitir. I amasnda fazla mimari kalnt olmamakla beraber Tholos V'e ait mimari kalntlar, eimli antsal bir toprak yap ve hcre planl bir yap bulunmutur. L amasnda i ap yaklak 4 m olan Tholos IV'n yarsna rastlanmtr. Taban kil ile kapl olan tholosun iinde iki ocak ve bir blme duvar bulunmutur. Bu tholosa bitiik ta temel zerine kerpi duvarl hcre planl bir yap ele gemitir. Bu tabakann sonlarna doru hcre planl yapnn zerine, duvarlar temel olarak kullanlarak, tek mekanl bir yap ina edilmitir. (Bernbeck 2002: 143-150).

Halaf Dnemi'nin erken safhasnda iskan edilmi kk bir yerleme olan Fstkl Hyk, olduka ksa bir zaman diliminde kullanlmtr. Halaf Dnemi'nde terk edilmesinden sonra birka binyl boyunca yerleim grmemitir. Demir a'a ait az sayda seramik buluntu bu dnemde olas bir kullanm dndrmektedir. Hellenistik ve Erken Roma dnemlerinde plk ve mezarlk olarak kullanlan hyk, Ortaa'da tekrar iskan edilmitir [Pollock et al. 2001:24]. D amasndan alnan 14C rnekleri IIIc evresi iin dzeltilmi M 5980-5840, B ve G amalarndaki rnekler IIIa evresi iin dzeltilmi M 5840-5660 tarihlerini vermitir. Bu tarihlere dayanlarak esas Halaf yerlemesinin 300 yldan biraz daha uzun bir zaman boyunca devam ettii dnlmektedir . (Bernbeck 2002: 143-150).

15

3.1.4. Grikihaciyan

Diyarbakr li snrlar iinde, Ergani lesi'nin 20 km kadar gneydousundadr; eski adyla Ekinciyan, yeni adyla Ekinciler Ky'nn (Aa Ekinciyan) 1 km kadar dousunda, Ergani-Diyarbakr yolunun kuzeydousundadr. Ayn zamanda, hyn gneybatsndan, Ergani-Diyarbakr tren yolu gemektedir. Gerikihaciyan ya da

Girikhaciyan adlaryla da anlr. 175 m apnda (en geni haliyle 250 m) ve 3 m ykseklikteki tepe, Ergani'den Diyarbakr'a uzanan ve gneyde Kuzey Suriye vadisine

doru alan, Boazay'n sulad geni Diyarbakr ovasnn kuzeydousundadr. Gnmzde tarla olarak kullanlan hyn evresinde kk su kaynaklar bulunmaktadr. Kuzeydousunda, zerinde mee aalarnn bulunduu alak tepeler yer alr; bats ise allklarla kapldr, aa rtsne rastlanmaz Hykte Halaf-Sonras (Epi/Post-Halaf) ve Son Halaf olarak tanmlanan ve st ve Alt yerleme katlar olarak adlandrlan iki ana evre saptanmtr. Halaf kltr toprann altnda ana topraa varlmtr. ( Watson ve Le Blanc 1990:31- 40)

Mimari: Epi/Post Halaf: Bu dnem yerleme mimarisi bilinmemektedir. Tanmlanabilen tek kalnt, kabaca kuzey-gney dorultusunda ve yaklak 60 cm kalnlndaki bir ta duvardr. anak mlek paralar, hayvan kemikleri ve artklar ihtiva eden kltr dolgusunda kimi ukurlar, tabanlar saptanmtr. ukurlardan bazlar svaldr.Halaf: Girikihaciyan Halaf mimarisi ta temelleri dzleminde ortaya karlm ou drtgen n odal (dromoslu) yuvarlak yaplarla (tolos) bilinmektedir. Post-Halaf tabakalarnda saptanan dz duvarlarn dnda Halaf yerlemesinde drtgen bir yapya iaret eden tek bir rnek mevcuttur. Ancak bunun yuvarlak yaps, kazlmam alanda kalan byk drtgen bir n odaya ait olabilecei de belirtilmitir. Kesitlerde saptanan pise ya da kerpi izleri, st yap konusunda ipular salamaktadr. Yaplarn ilerinde bulunan ocaklar ve anak mlek paralar, bunlarn ev olarak kullanldklarn

dndrtmektedir. aplar 2.25 ile 4.5 m arasnda deien toloslarn dromoslarnn ev dnda farkl bir ilevde olduklarn gsteren buluntulara rastlanmamtr. En iyi korunagelmi toloslardan 1. no'lu olan ta temelli, amur st yapldr. Yaklak 4.5 m

16

apndadr, taban drt kez yenilenmitir. stten inen bir ukurla ksmen tahrip olmutur. Terkedildikten sonra dam ve duvarlar kerek yapy doldurmutur. 2 no'lu tolosun plan tam belli olmamakla birlikte drtgen n-odaldr, tahrip olmu durumda ele gemitir; sval ve iki kez yenilenmi taban ve bir oca vardr. 3 no'lu drtgen n odal tolos, tme yakn ortaya karlmtr. Bir baka dromoslu tolos olan 4 no'lu yapnn yuvarlak mekannn ap 4 m'den fazladr. Sktrlm toprak taban iki kez yenilenmi ve yangn geirmitir. Tabanda bir ocak yer alr. 6 ve 7 no'lu yuvarlak yaplar ayn alanda stste ortaya karlmtr. 6 no'lu yap daha ge olandr, yaklak 3.5 m apndadr, taban svaldr. 7 no'lu yap ise, yerlemede ele geen en kk boyuttaki yuvarlak yapy oluturur. ap 2.25 m'dir. Dierleriyle karlatrldnda, bu boyuttaki bir yapnn depo yaps olabilecei dnlm, ancak kesinlememitir. Taban beyaz sval, darda olaslkla avlu ilevindeki bir ta demeye sahip 8 no'lu tolos yaps, bir Epi/Post Halaf ukuru tarafndan tahrip edilmitir. Girikihaciyan Halaf mimarisinde dromoslu toloslar hakimdir, bununla birlikte drtgen, ince uzun planl bir

yap ortaya karlm, ancak bunun mstakil drtgen bir yap m, yoksa tolos ksm kazlmam alanda kalan bir dromos mu olduu belli olmamtr. Dromos ise 6 m'den fazla uzunluuyla en byk dromosu oluturur.(plan 2) [Watson-Le Blanc1990:31-40].

17

3.1.5. Kurban Hyk

Atatrk Baraj Gl sular altnda kalmadan nce Urfa li, Bozova lesi'ne bal Cmcme Ky'nn 2 km kadar batsnda, Frat Nehri'nin gney kysnda yer

almaktayd. Urfa li'nin 60 km kadar kuzey-kuzeybatsnda, Bozova'dan 15 km uzaklkta idi. : Kurban Hyk, Frat'n gney kysnda 1.5 km geniliindeki alak bir teras zerine kurulmutur, gneyi daha yksek bir terasla evrelenmitir. Kurban Hyk'n ilk yerlemesinin, st teraslar kesen vadilerden birinin alvyal deltasnn kysnda, bir kaynak kenarnda kurulduu saptanmtr. Olduka alak, semer biimli iki tepeden oluan yerlemenin gneyindeki hyk, daha yksek, ova seviyesinden yaklak 9-10 m ykseklikte ve yaklak 250 x 180 m boyutlarndadr. Kuzeydeki ise daha alak, ova seviyesinden 4 m ykseklikte ve 170 x 120 m boyutlarndadr. Her iki hyk birlikte

(dou-bat ynnde 250, kuzey-gney ynnde ise 300 m) yaklak alt hektarlk bir alan kaplamaktadr. 3.000 metrekaresi kazlm olan yerlemede, amada ana topraa varlmtr.(Algaze 1990: 43-51) Kurban Hyk'te 1980-84 yllar arasnda srdrlen kazlarn genel

deerlendirmesi sonucunda sekiz ana dnem saptanmtr. Stratigrafiyi saptamaya ynelik yaplan sondajda ise ana topraa varlmtr. Buna gre, Kurban Hyk'te kazlan en eski dnem, ana toprak stne oturan ve VIII. Dnem olarak adlandrlan

Orta-Son Halaf dnemidir. Bununla birlikte bulunan ok az saydaki Neolitik a anak mlek paralar, gney hyn ortalarnda olas bir Neolitik yerlemeye iaret edebilir; ancak kazlan alanda byle bir dolgu/tabakaya rastlanmamtr. Halaf katlarnn zerinde Orta Kalkolitik'e tarihlenen VIII. dnem gelir; anak mlek zelliklerine gre

Halaf kltr ile ilikili ve Mezopotamya'nn kuzey Obeid'i ile adatr. VI. Dnem Son Kalkolitik, V. Dnem Erken T, IV. Dnem Orta/Son T, III. Dnem T/OT Gei, II. Dnem 9/10. yzyllara tarihlenen Abbasiler, I. Dnem ise 12 ve 13. yzyllara tarihlenen Ortaa dnemleridir : OrtaaII : Erken AbbasiIII : lk Tun-Orta Tun geiIVA-C : Orta-Ge lk Tun aVA-B : Erken lk Tun a VIA-B : Son KalkolitikVII : Orta KalkolitikVIII : Orta-Son Halaf. .(Algaze 1990: 43-51)

18

Mimari: VIII. dnem A Alan: Kurban Hyk'te kazlan alanlarda saptanan en

eski dnem, toplam 1.5 metrelik yerleme dolgusuna sahip 5 evreli Halaf dnemidir. Gney hykte ana toprak zerinde yer alan 1. evre yap kalntlar, nehir akllarndan

tek sra halinde rlm temeliyle drtgen bir yap ile, hemen gneyindeki 1.50 m apndaki bir ocak kalntsndan oluur. 1.90 x 1.20 m boyutlarndaki yapnn dousunda olas bir kap akl yer alr. Yapnn hemen kuzeyinde ise ilevi bilinmeyen tatan bir baka yap esi bulunur. 2. evre, 1. evre yaplarnn hemen batsnda kalan, 40 cm genilikte ve iki sra ta temelli duvarlaryla, st evre ukurlaryla tahrip olmu durumda ele geen drtgen bir yapyla temsil edilir. 2 x 3 m boyutlarndaki yapnn sktrlm toprak bir taban ve douda bir kap geidi vardr. Halaf dneminin en iyi korunagelmi evresi olan 3. evrede yuvarlak bir yapnn (tolos) ta temelleri bulunmutur. ap 2.6 m, d ap ise 4.10 m'dir. st yaps kerpi tuladandr, taban svaldr. 4. evrede ise kaln bir dolgu ve kimi ukurlar dnda yap elerine rastlanmamtr. 5. evrenin drtgen ek odal yuvarlak yaps (dromoslu tolos) at nal biimindedir, i ap yaklak 3.20 m boyutlarndadr. Giri n odadan deil, olaslkla kuzeyden, yuvarlak yapnn duvarnda braklan aklktandr. ki ta sras korunagelmi yapnn, ta sralar arasndaki amur tabakas, yapnn olaslkla yenilendiine iaret eder. Bunun hemen batsnda bir baka drtgen planl yap yer alr, ancak ou kazlmam alanda kalmtr.(Plan 3) Kuzey hykte (CO1 alan), Halaf dneminde yerleilmemitir. VII. Dnem: Gney hyk Halaf dnemi sonrasnda iskan grmemitir. .(Algaze 1990: 43-51)

19

3.1.6. Kazane Hyk

anlurfa li'nin yaklak 4 km gneydousunda yer alr. Urfa Tneli yapm srasnda ksmen tahrip olan hyk, Gneydou Anadolu'nun, Yukar Mezopotamya'nn kuzey stepleriyle birletii yerde bulunmaktadr. Kazane, hyk yerlemesi dnda 3. binin ortalarnda gelien bir aa ehir ve ehir d yaplaryla byk ve srekli iskan gren bir merkez grnmndedir. Hykteki en eski dnem olan Halaf yerlemesi 10 hektardan daha geni bir alan kaplamaktadr. Son Kalkolitik ve lk Tun a tabakalarndan elde edilen bitkisel kalntlara gre, sz konusu dnemlerde evrede

kam, saz ve ot tr bitkiler olduka oktur. Bu durum, evrenin daha nemli, takn ovasnn, en azndan mevsimsel olarak daha nemli olduu ve derin olmayan bir ayn varl gibi jeolojik bulgular destekler grnmdedir. Ovay evreleyen tepelerin yamalar ise olaslkla ormanlktr ve bu evre koullar 3. binin ortalarna kadar srm olmaldr.( Bernbeck et al.1998: 6-7)

Mimari: Yerlemenin gneydousundaki iki amada Son Halaf kalntlarna rastlanmtr. Bunlar arasnda elle biimlendirilmi kerpi tuladan yaplm bir yuvarlak yap (tolos) ile dier amada pise tekniinin kullanld bir duvar ortaya karlmtr. nc amada ise kaln alvyon dolgularnn altnda belli bir derinlikte mimari izlere

rastlanmtr. (Berneck et al. 1999a :109)

Kazane ilk olarak Halaf dneminde kurulmu ve Orta Tun a'na kadar srekli olarak iskan grmtr. Kazlan alanlarda en alttan balayarak Halaf, Son Kalkolitik, lk Tun a ve Orta Tun a kalntlar ortaya kartlmtr M 6. binden 2. binin balarna kadar yerleilen Kazane Hy, 5.000'lerde dini bir merkez, 3. binin ortalarnda 100 hektara ulaan boyutlar ve bir savunma duvaryla byk bir yerleme grnmndedir. (Bernbeck et al. 1999a : 145)

20

3.1.7. Nevali ori

anlurfa li, Hilvan lesi, Kantara Ky'nn yaklak 750 m kadar kuzeybatsnda, Kantara ile Sleymanbey Mahallesi arasnda yer alr. Lidar Hyk'ten 9

km mesafededir. Atatrk Baraj Gl ile ksmen su altnda kalmadan nce, Frat nehriyle

birleen Kantara ay'nn her iki yamacnda yer almaktayd. ayn kuzeydou yakasndaki yerleme, Nevali ori I (Hastalklar Vadisi), gneybat yakasndaki yerleme ise Nevali ori II olarak adlandrlmtr. ( Hauptmann 1993:37-69)

Yerlemedeki en ge dnem Roma'dr, bunun altnda 0.30 m kalnlnda lk Tun a ve Kalkolitik (Halaf kltr tabakalar) tabakalar, bunun altnda ise 1 m kalnla sahip bir sel tabakas yer alr. Bununla birlikte Nevali ori esas olarak ilgin anak mleksiz Neolitik (PPNB) dnem yerlemesi ile bilinir( Hauptmann 1993:37-69)

Nevali ori Halaf Dnemi mimarisi, ak bir alanda yer alan 13 m uzunluunda, iki ucunda kule grnml yuvarlak yaplaryla (tolos) bir ift duvardan oluan yap kalntsyla bilinmektedir. Yuvarlak yaplardan birinin drtgen bir odas bulunur. 60 cm

ykseklie kadar korunagelmi duvarlar kire tandandr. Yerleme, M 6. binin ikinci yarsna, Orta Kalkolitik a, Halaf Dnemi'ne tarihlenmektedir.anak mlek: Tekrenkli mallar ile birlikte boyal Halaf mallar, Kurban Hyk VIII, avi Tarlas ve

Amik D ile paralellik gsterir nsan Kalntlar: Kazlan alann dousunda, kk yuvarlak planl bir yapda bir kadn mezar bulunmutur. ( Hauptmann 1993:37-69)

21

3.1.8. ehzade Hyk Turlu

Gaziantep'in yaklak 45 km kadar dousunda yer alr. Turlu Hyk, dier adyla ehzade Hyk'te 1961 ylnda bir yzey aratrmas, ardndan 1962 ylnda J. Perrot bakanlnda ksa sreli bir kaz gerekletirilmitir. 30 m yksekliindeki hykte, bat yamata alan sondajda Halaf Dnemi'ne tarihlenen yedi ana mimari kat saptanmtr. (Mellink 1964: 156)

Halaf Dnemi'ne tarihlenen katlardan aadan yukarya ilk altsnda, ounlukla yanlarnda silolar bulunan kk yuvarlak ta evler ortaya kartlmtr. 5 ve 6. katlarda, aplar 1.0-1.5 m arasnda deien ocak yerleri bulunmutur. Ocak tabanlar akl ve kk talarla deli, stleri svaldr. (Mellink 1964: 156) Tm Halaf Dnemi'ne tarihlenen yuvarlak ta evleri ve silolaryla Turlu, Halaf kltrnn en batdaki temsilcilerinden biridir. (Mellink 1964: 156)

22

3.1.9. Tlintepe

Keban Baraj Gl sular altndan kalmadan nce, Elaz li'nin yaklak 21 km dousunda, eski Elaz-Bingl demir ve karayollarnn arasnda ve hemen kenarnda yer almaktayd. Tlintepe, Altnova'da Keban Baraj Gl sular altnda kalm olan be byk hykten biridir. Elaz-Bingl demir ve karayollarnn su altnda kalacak olmas nedeniyle, gzergahnn deitirilmesi gerektiinde, yeni denecek demiryolunun ovadan ykseltilmesi iin, tren hattnn hemen yaknnda yer alan Tlintepe'nin topra kullanlm, bu nedenle hyn st katlar buldozerlerle kaldrlarak, tahrip edilmitir. Bylelikle st tabakalar tamamen ortadan kaldrlan hyk 200 x 250 m'ye ulaan boyutlar ile ve tahrip olmadan nceki 16.60 m'lik yksekliiyle byke bir hyktr. Hyk toprann yzeyden 5/6 m derinde, ksmen su altnda devam ettii, jeofizik aratrmalaryla saptanmtr.(Esin-Arsebk1976:141)

Mimari: lk Kalkolitik: Tlintepe'de en eski yerleme evresi Halaf kltr dnemine tarihlenmektedir. Ancak bu evre tabakalar, sondajlarda, taban suyu iinde

izlenebilmi, su iinde almak mmkn olmadndan, ayrntlaryla ortaya karlamamtr. Bu tabakalarn zerinde, ova seviyesinde, lk Kalkolitik'in ana evreli yerlemesi yer almaktadr. Hyk zirvesinin kuzey eteklerine rastlayan blgede yer alan ilk yerleme, ak alanlar ve geitlerin evresinde yer alan, ok odal yap birimlerinden olumaktadr. Kazlan alann dousu, ocak, frn, kerpi platform, saz /kam deli tabanlar ve bunu snrlayan ta dizileri ve depolama yerlerinin bulunduu bir ak alandr. Bunun hemen batsnda, drt ayr eve ait olduu dnlen ta temelsiz, kerpi duvarl, drtgen planl yaplar yer alr. Merkezde kmelemi grnmdeki bu birimlerin kuzey ve bats yine ak alanlarla evrilidir. Bu alann kuzeyi ve gneyine

yine ayn tr ok odal, drtgen yap birimleri yerletirilmitir. Her yap biriminde yar kapal bir avlu ve evresine sralanm mekanlar yer alr. Yap birimleri genellikle ortak duvarl mekanlardan, duvarlarn birleme yerlerinde girinti knt yapacak ekilde rlmesiyle oluur. Mekan byklkleri farkldr. Kazlan alann merkezinde yer alan ve tm planyla ortaya kartlm rnekte olduu gibi, yap birimleri giri mekan, yaam odas olarak deerlendirilebilecek byk bir mekan, depo odalar ve frn mekanlarndan

23

oluur. Tlintepe mimarisinde vazgeilmez yap esi olan ocak ve frnlar ev iinde, ev dnda kendine zg ayr bir mekan iinde ya da ak alanlarda yuvarlak ve drtgen planl, tek ya da ift, nlkl nlksz olmak zere ok eitli biimlerde ve olaand sklkta grlr. Mekan duvarlar svaldr, tabanlar ise sktrlm toprak tabanlardr. Taban stnde bulunan direk talar, at yapsnn dorudan belgeleridir. lk Kalkolitik yerleme bir sonraki evrede, benzer yerleme dzeni ve ayn yapsal zellikler gsteren yap birimleriyle temsil edilir; alt evre yaplar, ykldktan ya da tahrip olduktan sonra,

ayn ilkeler dorultusunda ama farkl planda yaplmlardr. Yeni evre yaplar ina edilirken kimi duvarlarn ve frnlarn tekrardan kullanld grlr. Dolaysyla iki ana yerleme evresi ayr ve uzun zaman dilimlerini kapsayan dnemlerde deil, birbirini izleyen ksa aralklar ierisinde yaplan yaplarn temsil ettii evreler olarak deerlendirilebilir. Ak alanlar ve sokak etrafnda kmeleen ok-odal, drtgen planl birimlerin kendi iinde eklemeler, iptaller ya da taban yenilemeleri gibi faaliyetleri

kapsayan evreleri mevcuttur. Yerleme dzeni douda ve batda ukur, taban, frn ve ocaklarn yer ald ak alan/avlu evresinde; avlularla balantl dou bat ynndeki sokak, bu sokaa dik, kuzey gney ynnde bir baka sokak, kesien bu sokaklarn drt yanna yerletirilmi yap birimleri ile batda kabaca kuzeybat, gneydou ynnde ardarda uzanan yap birimlerinden oluur. Yaplar ilerinde in situ durumda ortaya karlan buluntulara gre ev, ilik ya da mutfak ilevine sahip olanlar eklinde ayrlabilmektedir; ta temelsiz, kerpi duvarldrlar; yap malzemesi olarak ahabn seyrek olmakla birlikte yatay ve dikey olarak kullanld saptanmtr. Frnl ve ocakl, genellikle sktrlm toprak, bazen saz/hasr deli tabanlaryla byk yaam odalarnn yannda, bir nceki evrede olduu gibi, kimi zaman ince uzun, kimi zaman kk depo odalar yer almaktadr. Ocak ve frnlar, eitliliklerini ve younluklarn korurlar; tmnn taban anak mlek paralar ya da kk talarla delidir. Baz mekanlara kerpi blmeler, sekiler, niler ve petekler yaplmtr. Yap birimleri iinde odalar arasnda geileri salayan kaplar mevcuttur. Seyrek olmakla birlikte kimi yaplarn duvarlarnda destek amal payanda tr kntlara rastlanr. Yaplarn

yenileme evrelerinde mekan ilerine blmlemeler, ihtiya halinde ek mekanlar

yapld, baz yap elerinin kullanmdan kaldrld, kimi zaman ise taban

24

yenilemeleriyle yetinildii grlmektedir. Sonu olarak Tlintepe lk Kalkolitik yerlemesi, yap birimlerinde ve evrelerde izlenen farkllklara karlk, tek bir kltr birimine ait, homojen yapda bir yerlemedir. lk Kalkolitik'in st evre yerlemesi, hyn bat yamacn eviren ve gneye hendek eklinde uzanan bir ukurla kesilmektedir. inde bulunan anak mlek zelliklerine gre Obeid ukuru ya da Obeid Dolgusu olarak adlandrlmtr; kl, kil, bitkisel katkl toprak ve milden oluan ince damarl bir dolgudur [Esin 1976a:122-126, 129-132; Esin 1979a:116-117; Esin-

Arsebk 1982:123-124]. Son Kalkolitik: Tlintepe hynn ova dzleminde tralanmas nedeniyle Son Kalkolitik ile lk Kalkolitik arasndaki iliki salkl ekilde kurulamamtr. Hyn ortasnda, kazlan alanlarn ise en gneyinde kalan blgede, stten inen bir lk Tun a kuyusuyla tahrip olmu olan Tlintepe Son Kalkolitik yerleme mimarisi, iki mekanla temsil edilmektedir. 0.20/0.35 m genilikte kerpi duvarl, drtgen planl yaplardan birinin iinde buluntulara gre maden frn olduu saptanan kerpi duvarl, 1.5 m apnda, yuvarlak planl bir frn yaps bulunmaktadr.

duvar bulunabilmi dier mekan ile birlikte her ikisi de boyut ve buluntularyla birer i mekan grnmndedir. (Plan 4). (Esin-Arsebk 1974b:142).

Tlintepe'de kazld kadaryla ilk kez Halaf kltr dneminde yerleilmitir. Ancak bu tabakalarn (varl bilinmekle birlikte) ova dzleminin altnda, yer suyu iinde kalm olmas Halaf yerlemesinin kazlmasna olanak vermemitir. Derinlik sondajlarndaki anak mleklerle temsil edilen Halaf kltr dnemi sonrasnda

Tlintepe'de yerleim, Halaf-Obeyd Gei Evresi olarak adlandrlan dnemde srmektedir. Her iki kltrn elerinin birlikte grld, eitli elerin ve etkilerin yerlemedeki yaam biimine yansd bu sre sonrasnda burada Obeid, Obeid sonras (Son Kalkolitik) ve lk Tun a'nda yerleildii bilinmektedir. Ancak hyn ova dzleminde tralanmas, bu dnem kalntlarnn tahrip olmasna ve yeterince aydnlanamamasna neden olmutur. Tlintepe Kalkolitik yerlemelerinin tarihlendirilmesi iin eitli analizler yaplm, bunlardan dzeltilmi 14C lmleri, Tlintepe'nin Amik C ya da Halaf kltryle ada tabakalarnn M 6. binin ikinci yarsndan nceye; Amik D ada olan tabakasnn M 6. bin yln ikinci yarsna;

25

Amik E ada tabakalarnn M 5. binyla; Amik F ile ada Son Kalkolitik tabakalarnn ise M 4. binyla tarihlendii sonularn vermitir. 14C tarihlerinden bazlar yledir: M 4.214147, M 3.780186, M 3.414184 ( Esin-Arsebk 1974b:142)

26

3.1.10. Sakegz

Gaziantep il merkezinin yaklak 45 km bat-kuzeybatsnda , eski ad Keferdiz olan Sakagz Nahiyesi'nin 3 km uzanda, Hasar Ky'nn kuzeyinde, Kurtoba Ky'nn gneyindedir [Garstang 1908:99]. 9 m yksekliinde, 140 x 90 m boyutlarnda orta boy bir hyk olan Coba Hyk, arkeolojik metinlere, en yakn kyn

isminden klarak, yanl bir ekilde Sakegz/Sakagz olarak gemitir. slahiye ovasnn devam olan Sakagz ovasnda yer alan yerleme yerinin evresi kk derelerle beslenen mnbit topraklara sahiptir. Tektonik karakterli olan slahiye Ovas batda Amanos (Nur) Dalar'nn dou ucu, batda ise Sof (Kartal) Da ile snrlanan gneybat-kuzeydou uzantsnda olan bir ovadr. Amanos ve Sof dalarndan doan birok dere ovay suladktan sonra gneyde Asi Irma'na kavumaktadr. (Taylor 1950:53-138)

Garstang ynetiminde yaplan kazlar daha ok hyn st tabakalarna ynelmi, Ge Hitit tabakalar almaya allmtr. Hyn tam tabakalanmas, ana kaya zerinde saptanan Son Neolitik-lk Kalkolitik a tabakasna inilmese de, ancak 1947 dnemi kazlar ile kesinlemitir (Bu tabakalanma silsilesinde, I. tabaka bulgular, Harmankaya et al. 1997'de tantlmtr): I: Halaf ncesi II: Samarra-lk Halaf Dnemi III: Son Halaf (Gelikin Halaf) Dnemi IV: Obeid Dnemi V: Uruk Dnemi (pheli)-Jemdet Nasr-lk Hanedan Dnemi VI-VIII: Habur Devri IX: Suriye-Hitit Dnemi (ST) X-XI: Post-Hitit (D) XII: Ortaa ukurlar (Taylor 1950:53-138) Mimari: II. tabakada rastlanan 13-15 cm kalnlnda birok kil taban ile dal rg yap izlerinden, buradaki yerleiklerin, kulbe tipi yaplarda oturduu sonucu kartlmaktadr [du Plat Taylor 1950:76]. Plan veren yap kalnts bulunamamtr. III. tabakada, kil tabanl drtgen bir odann kalntlar ortaya kartlmtr. Tabann kalnl 5 cm'dir. Ta temelli duvarlarn pise'den yaplm olduu tahmin edilmektedir. IV. tabaka 3 yap evresinden olumaktadr. Pise veya dal rg yaplarla karlalmtr. Yine ok sayda birbirinin stnde yer alan taban bulunmaktadr. Bir ksm yeniden yapld iin bozuktur. Drtgen ocak yerleri ve kil cepleri grlmtr. Amann ok kk

27

boyutta oluu yap planlarnn anlalamamasna yol amtr. V. tabakada da iki yap evresi izlenmi ancak, anlalabilir bir plan elde edilememitir. (Taylor 1950:53-138) Sakegz tabakalanmas ASPRO'da evrede deerlendirilmitir: II. tabaka 7., III. tabaka 8., IVa-b ise 9. evre olarak tanmlanmtr Coba Hyk, Amik Ovas hykleri ile beraber, Gneydou Anadolu'nun tarihncesi kronolojisinde uzun yllar yol gsterici olmutur. (Taylor 1950:53-138)

28

3.1.11 Yunus

Gaziantep il merkezinin gneydousunda, Karkam Hy'nn yaklak 1.2-1.3 km bat-kuzeybatsndadr Eminik (Yunus) Ky'nn olduu yerdedir. 1:100.000 lekli haritada bu ky gsterilmemekte, buna karlk 1:200.000 lekli Mnbi haritasnda Eminlik, Karkam ve Barak kelimeleri yanyana yazlmaktadr. Olaslkla Barak Kasabas byyerek Eminik/Eminlik Ky ile birlemi ya da Eminik Ky byyerek Barak Kasabas olmutur. Hyk gnmzde, kasabann kuzeybat knda olabilir. Frat Nehri'nin oluturduu geni bir vadi iinde yer alan yerleme yerinin (?) evresi verimli topraklarla evrilidir. Tren yolu olaslkla bu kk hyn gneyinden gemektedi. (Woolley 1934:146-162)

Mimari: Kaz alannda, birbirinin stnde yer alan ve nlerinde drtgen biimli

ekleri olan yuvarlak planl yaplar bulunmutur. Halaf Dnemi mimari geleneinin en belirgin yap plan olan yuvarlak yaplar, yanl bir benzetme ile "Kubbeli Mezar" anlamnda Tolos (Tholos) olarak adlandrlmtr. Yunus'da aplar 5 m'yi bulan bu yuvarlak yaplarn damlarnn, kubbeli mi yoksa dz m olduu aklanmamtr. Ta temelli, kerpi duvarl yaplarn tabanlar kil svaldr. Kerpi duvarlarn da sval olduu anlalmaktadr. Bu yuvarlak yaplarn barnma iin kullanlm olabilecei gibi, tahl depolama yeri olarak da vazife grd kabul edilmektedir. Yanlarnda ve nlerindeki uzun drtgen mekanlar da ayn teknikte ina edilmitir. Bunlarn hem giri hem de al vazifesi grd sanlmaktadr. Yuvarlak planl yaplarn daha kk boyutlu olanlar da ortaya karlmtr. Bulgularndan ve yapm biimlerinden bunlarn frn olduu yorumu getirilmektedir. Bu frnlarn temelleri ayta ve ocak talarndan, duvarlar ise kerpiten yaplmtr. Kubbeli olduklar tahmin edilmektedir. (plan 5) (Woolley 1934:146-162)

Yunus kazs tabakalanmas henz sorunludur. Yerleme yerinin bir hyk olup olmadnn anlalamamasna ramen, anak mlek dnda yontma ve srtme ta endstrisine ait rneklerin ele gemi olmas, burann bir yerleim yeri olduunu kantlamaktadr. Halaf Dnemi tabakalar, anak mlek zelliklerine dayanlarak,

imdilik Orta/Son Halaf Dnemi'ne M 4. bin yln ikinci yarsna tarihlenmektedir.

29

Buna karlk ok renkli Halaf anak mlekleri ele gememitir. Karkam'taki Halaf Dnemi tabakalar kazlmad iin Yunus ile Karkam arasndaki iliki bilinmemektedir. (Woolley 1934:146-162)

30

3.2. Irakn Kuzeyindeki Halaf Yerlemeleri

3. 2. 1. Tell Arpachiyah

Tell Arpachiyah Kuzey Mezopotamyada Diclenin 6km uzanda kk bir hyktr.Tell Arpachiyada 150m apnda bir alan ortaya karlmtr.Bu alan Halaf kltr zellikleri gsterir. Pise tekniinde yaplm kk konutlar derme atma ina edilmilerdir.( Kubba, S.A.A. 1987: 103) Arphaciyahdaki Halaf yerlemesi 2 ana alana blnebilir. 1-kametle ilgili alan:Toloslarn bulunduu eitli evrelerde toplam 11 yap ortaya karlmtr. 2-alma alan:Bu alan yerlemenin byk bir alann kapsar. ( Kubba, S.A.A. 1987: 103) Hijara Halaf a mimari geliimini 4 ana mimari evreye bler.(Hijara,1980:41-42)

1-Erken evre, level XI-IX aras:Dikdrtgen yaplarla karakterize edilen bir evredir.

2-Level VIII-VI Bu evre dikdrtgen yaplardan dairesel yaplara geii gsterir.Bu geiin nedeni hala kesin olarak belli deildir.Toloslarn duvarlar 30-35 cm kalnlnda ta temelsiz ina edilmilerdir.baz evrelerde tabanlar svaldr. 3-Level V-II (Mallowan TT10-7) Balangta Toloslarn bulunduu alanlarda ta temeller bulunmutur(gei odalar olmayan) Bu evrede Tholoslarn duvarlar daha kalndr.Bu evrenin ge devresinde Tholoslar gei odasna sahiplerdir ve duvarlar hala

kalndr.

4-Bu periyodun mimarisinde dikdrtgen tarza tekrar dn grlr.Odalar uzun ve dardr ve ta temellere sahiptir.(Hijjara et.al.1980: 42) Arpachiyahda yaplarn plan,form geliimini TT 10-9un erken yaplarndan itibaren grrz. Dairesel planl ar kovan eklindeki yaplar ta temellidirler ve pise tekniinde ina edilmilerdir.Uzun dikdrtgen ek bina veya gei odalar ayn metalyellerden ina edilmilerdir.(level TT7-8)En erken Tholoslar 5.5m ile 7m apndadr.Oysa ge evre yaplarnn aplar 9ile10m arasndadr,ek oda ile birlikte

boyutlar 16.5-19m arasndadr. Tholoslar atya sahip olsada ante odasnn st ak

olabilir. (Hijjara et.al.1980: 42)

31

Halaf kltrnde konut yapm ile ilgili olan kiiler ihtiyalar orannda yaplarn aplarn arttrabiliyorlard.na teknikleri konusunda kendilerini gelitirmilerdi.Erken evredeki proto tiplerle ge evredeki rnekler mimarinin yavaada olsa gelitiini gstermektedir..Ancak hala neden dikdrtgen bir ek ksma ihtiya duyduklar kesin olarak bilinmemektedir. (Hijjara et.al.1980: 42)

TT10 daki iki Tholosun her ikiside dairesel bir plan verir.Temellerde iri kaya

paralar ve kum talar kullanlmtr.Tholoslar 5.6m lik bir i apa sahiptir.Tholoslarn duvarlar 70cm kalnlndadr.(plan 6) ( Perkins, A.L. 1949:38-40).

TT8deki Tholos daha gelimi bir mimari gsterir.Bu evrede Tholosa dikdrtgen bir ek oda dahil edilmitir.Tholosun dairesel ksmnn i ap 6.5m dir ve duvarlar 1.5m kalnlndadr.Tholosun toplam uzunluu 19m idir. Temellerinde iri kaya paralar ve konglemera talar kullanlmtr.Uzaktaki bir alanda ayn evreye tarihlenen unik bir Tholos ortaya karlmtr.(plan 7) ( Perkins, A.L. 1949:38-40). TT7 de ortaya kartlan Tholosun boyutlar bir nceki evredeki Tholos ile

benzerdir.Duvarlar pise tekniinde ina edilmitir.TT7 de ortaya kartlan daha ufaka baka bir Tholosun toplam uzunluu16.5m idir.Dairesel oda 6.5m lik bir i apa sahiptir.Her iki Tholosun da ta temellerinde iri kaya paralar kum talar ve konglemera talar kullanlmtr(Plan 6) (Perkins, A.L. 1949:38-40). Ge evre TT6nn en nemli mimari zellii yank ev olarak adlandrlan yapdr.Burann bir zanaatkarn dkkan olduu dnlyor.Bu yap dier yaplardan farkl bir zellie sahipti.Ticari bir kurulu niteliindeydi.Belkide iskan iin kullanlmta olabilir;fakat seramik stoklar, aletler ve dier objeler burann bir atlye niteliinde olduunu gstermektedir.Yap sade heterojen bir grnm verir.Avlusu yoktur.Bina hi bir evcil geye sahip deildir.Duvarlar yarm metre kalnlnda ve pise tekniindedir.at ise hasr kapldr ( Perkins, A.L. 1949:38-40).

32

3. 2. 2. Yarim Tepe

Eski bir Mezopotamya yerlemesi olan Yarim Tepe Kuzey Irakta Sinjar Blgesine lokalize edilmektedir.Wadi Joubara Diariasinin bat tarafnda bulunmaktadr

(Merpert ve Munchaev 1993a: 163 - 205).

Yarim tepede, II son st tabakas sonradan alan ukurlar tarafndan

ar derecede zarar grm dokuz adet mimari tabaka tesbit edilmitir.Halaf yerlemesinde ok sayda ve deiik boyutlarda Tholos lar bulunmutur.Genellikle Tholos larn aplar 3m ile 5m arasnda deisede 1.5m lik apa sahip kk Tholos larda grlmektedir.Alt tabakalardaki Tholos lar genelde tek bir yuvarlak odaya sahiptir,

fakat st tabakalarda dikdrtgen ekler bulunmaktadr.Bazen birden fazla ekin bulunduu rneklerde grlr.Kk blmlere blnm dikdrtgen yaplar Birok tabakada dairesel yaplara elik ederler (Merpert ve Munchaev 1993a: 163 - 205). Yaplarda kullanlan kerpiler genelde 5-6 cm kalnlkta olup boyutlar 85x22x10

cmyi bulur.9. tabakann mimari yaps saf toprak zerinde yer alr ve dorusal ok odal yaplar ierir.Bu kompleksin batsnda ikamet etmek iinde kullanld dnlen ilerinde frna sahip alt Tholosun da dahil olduu birka yap yeralr. 9.tabakadaki 67 nolu Tholos (en byk Tholos) 5.3m lik bir apa sahiptir.Hazrlamn kil bir plartfom zerinde ina edilmitir.Bu tholosun zemininin altnda zellikle oraya saklanm yzeyi anm boyal bir vazo, obsidyen bir microlit hayvan kemikleri ve bir esiz bakr pendant mhr bulunmutur.Bu eyalar kazlm bir ukura yerletirilmi ve sonradan klle rtlmtr.Tesbit edilen dier ukurlara baktmzda krk domuz eklinde bir kap paras, alabaster anak, bir ta mhr, ve ellerini gs hizasnda kaldrm kadn eklinde spectecular bir vazo bulunmutur.Baz Tholos larn ilerinin krmzya boyand grlmtr.(plan 9) (Merpert ve Munchaev 1993b: 163 - 205)

6. Tabakadaki 31 nolu Tholos allmadk bir plan verir.Cruciform planl geni bir binann iinde yeralmaktadr. 60-70 cm kalnlnda duvarlara sahiptir.2.6 m lik bir apa sahiptir. duvarlar Tholosu iki yarm paraya bler,kuzey tarafta ise 3 kk blm ayrlmtr.Bitiik 32 nolu Tholos dorusal odalar ve koridorlar serisidir.Belkide

33

hepsi yerleimin merkezinde zengin saklama yerlerini oluturumaktayd (Merpert ve Munchaev 1993b: 163 - 205).

4. tabakada 8.4m uzunlua sahip kaln, sval, payandalarla desteklenmi, allmn dnda byk bir duvar belkide umumi fonksiyona sahip bir yapya aittir. Yarim tepe III te Halaf tabakalar 400m2 aan bir derinlikte kazlmtr.Grlen mimari Yarim tepe II den fakl deildir.sel blmlemelere sahip birok Tholos bulunmutur.137 nolu Tholos 2m yksekliinde 50cm kalnlnda duvarlara ve 5.5m lik bir apa sahiptir.Sval ve i tarafta sa al duvarlar bulunur.Bu Tholosun iinde bir ok buluntu tesbit edilmitir.Kemik ve ta boncuklar, kemik aletler, kaplar ve figrinler ve bir kedeki frn.Bunlar Tholosa evsel bir hava veriyordu.Yarim tepe II deki gibi dikdrtgen planl yaplarda yeralyordu.Dikdrtgen yaplarda bulunan tohumlar,

hububatlar tahl ambar olarak kullanldn gsterir(plan 10-11) (Merpert ve Munchaev 1993b: 163 - 205).

34

3. 2. 3. Tepe Gawra

Arpachiyahn 25 km kuzeybatsndadr.Halaf dnemine ait baz kalntlar

karmtr fakat bu yaplarn kazs limitli bir evre yapsna sahiptir.Ge Halaf dnemi materyalleri 3 noktada bulunmutur; ana hyn tabaka 20sinde, alan a da ve kuzeydou yzeyinde.yle sanlyorki, Halaf periyodunun ana kalnntlar hala 18m yksekliinde braklm hyn altnda yatmaktadr.Tabaka 20nin altnda en az 6m kazlmam yer vardr. Tabaka 20nin limitli kazsnda 5m yarapl bir Tholos bulunmutur.nce duvarlar vardr.D duvarlar tholosa eklenmitir,byk bir binann bir paras olarak ilev yapt sanlmaktadr.Alan a ve kuzeydou yzeyi saf toprak zerine kazlmtr.Alan ada bulunan 24 iskelet 4-5 grupta incelenmitir.Bu mezarlar resmi gmtler olamazlar ya da sava ehitleri.Halaf dneminin dier 3 gmtde alan a da bulunmutur( Perkins, A.L.1949: 40-41).

3.2.4. Azzo

Musulun gney batsnda bir byk hyk olan Azzo 2 Halaf seviyesi

ierir.Tauf Tholoslar, yi kalitede Halaf seramikleri ve obsidyen aletler aa kartlmtr. (Killick ve Roaf, 1983:199-224)

3.2.5. Hajjiluk

Azzonun hemen yaknnda yer alan Hajjiluk hy 250m apa sahip olup 3m kalnlnda Halaf tabakasn ierir.Tauf Tholoslar ve iyi kalitede Halaf seramii aa kartlmtr. (Killick ve Roaf, 1983:199-224)

35

3.2.6. Kharabeh Shattani

Diclenin 3km sol kysnda bulunan Kharabeh Shattanide 250m2 lik bir alanda

kaz almalar yaplm.Toplam 1m kalnlnda 3 halaf seviyesi tesbit edilmi.3 Tholosa ait ta temeller ortaya karlmtr.Tholoslarn aplar 2.5m ile 5.6m arasnda deiir (Plan 12) (Watkins,T. ve Campell, S. 1985:26-35).

3.2.7. Tell Der Hall

Diclenin sol kysnda Khirbet Derakn 10km kuzeybatsnda yer alr.Tell Der

Halln 5a ve 5b tabakalar Halaf dnemine tarihlenir.53x23x12 cm boyutlarnda

kerpilerin kullanld Tholosun bir blm ortaya karlmtr.Tholosun duvarlar 1m kalnlndayd ve Tholos 5m lik bir apa sahipti.Taban aklta deli olan bu Tholosun ilik olarak kullanld dnlyor.Ayrca Kk boyutta kerpilerden ina edlimi dikdrtgen bir yapda aa kartlmtr (Fuji, H. 1987:33-61).

36

3. 3. Kuzey Suriyedeki Halaf Yerlemeleri 3.3.1. Tell Sabi Abyad

Sabi Abyadn 4 hy Hammam et-Turkman n 3 km kuzeydousunda Balikh vadisindedir.Deniz yzeyinden 320m yksekliktedir ve eski bir su yolu zerindedir.

Kaz en byk hyklerin birinde gerekletirilmitir. Halaf ve Halaf ncesi katmanlar aralksz olarak geni alanlar kaplamlardr.Alanda genellikle fazla geni yerler braklmtr ve bina younluu azdr, Belki de zamannda sadece yarm dzine ev halk barndryorlard.11 ana mimari katman yle ayrlmtr (Akkermans, P.M.M.G. 1990:26-92).

Halaf ncesi (11-7), Halaf gei (6-4), Erken Halaf (3-1). Tabaka 11-9 evsel bir yapy kapsamamaktadr.Tabaka 11 modern alann 4m

altnda saf topraktadr.Tabaka 6 yank ky denilen alan kapsar.275 kil mhr ve damga

mhr tabaka 6 da ortaya kmtr.Son gei dnemi tabakas olan 4 de ,oca olan kk dikdrtgen bir binaya ve kerpi tuladan yaplm ii ve d sval bir Tholos ortaya karlmtr. .Bu Tholosun dikdrtgen bir ek odas (antechamber) vardr.Tholosun yuvarlarlak ksmnn yarap 3.25dir.Az sayda alet bu yapdan

karlmtr, bunlar evcil kullanma ait olabilirler.Tabaka 4 deki dier Tholoslarda evsel ayrntlar bulunmutur.Tabaka 3 deki mimari yap iyi korunmutur 1,5m ye ykselen duvarlar korunabilmitir. 770m2 kazlm alanda 2 byk dikdrtgrn yap bulunmutur. Bu periyodda , yerlemenin kenarnda,byk bir ta duvar, beyaz renkte svaldr.Dikdrtgen yaplardan yap 1, 14 kk odaya sahiptir ve kerpiten

tulalardan yaplmtr.Odalar arasnda kk kap yollar vardr. Ana girie uzanan sval merdivenler vardr.D yzeyde geni bir nichenin kalntlar vardr. st katn olmas imkanszdr.odalarda az da olsa piirilmeden ekillendirilmi kil figrler, minyatr vazo ekilli paralar, mhrler bulunmutur.Bu binann gneyinde beyaz sval 3m-3.25 m yarapl Tholoslar bulunmaktadr.(Plan 13-14). Bu Tholoslar arpetei ekillidir. 60 a 90 cm ykseklie sahip kap yollarna sahiptirler. sva bilinli olarak yaklmtr,duvar yzeylerini glendirmek ve sertletirmek iin.Belkide haaratlara

37

kar koruma salamak iinde olabilir.inde bulunanlar binann saklama nitesi olarak kullanld sonucuna ulatrmtr.Tabaka 2 ve 1 daha az dikdrtgen bina iermektedir ve baz Tholoslarda frnlar ve ocaklar saptanmtr (Akkermans, P.M.M.G. 1990:26-92).

3.3. 2. Khirbeth Esh-Shenef

Sabi Abyadn 3km gneyindedir.1.2 ye 2.5m yarapl birka kk Tholosa

sahiptir.Dikdrtgen yaplara ana yap katmannda rastlanlmtr.Radyokarbon sonular M..4800 olarak tarihlendirir. Bu Ge Halaf dnemi iin olduka erken bir tarihtir (

Weiss, H. 1991: 683-700).

3.3. 3. Shamseddin Tannira

Tabga barajnn kuzeybatsnda, Fratn sol kolunun 60 km tesinde, deniz

seviyesinden 301 m ykseklikte yer almaktadr.

Burada 240 a 220 m boyutlarnda alak bir Halaf yerlemesi saptanmtr..Alandaki yerleme Halaf dnemiyle snrldr.zellikle Orta ve Ge Halaf dnemlerini kapsar. 3 ana mimari tabakann herbiri Tholostan olumaktadr.sadece saklama ve stma niteleriyle beraber ta temeller halinde tesbit edilmilerdir.Daha aada, birok halaf yerlemesi saf toprak zerinde bulunmutur.Fakat bu katmanda hibir mimariye rastlanmamtr.En eski mimari tabaka olan tabaka 2 de, 45 cm kalnlkl duvara sahip,4,7 yarapl bir Tholos ortaya karlmtr.(Plan15).akl ta denmi blgeler, ocaklar, evsel ykntlarn salm paralaryla karlalmtr.Tabaka 4 de 4.5 yarapl bir Tholos ok fazla tahrip olmu bir durumda saptanmtr.Birbaka Tholos tabaka 3 te tesbit edilmitir.Bu Tholos 5m lik bir apa sahiptir..Bu tabakadan sadece bir gm kmtr.Kt korunmu bir kafatas ve bir ocuun kemikleri.alann dier bir blmnde saptanmtr. Belkide bir alma ve

38

saklama alannn kant olarak,ocaklar,saklama ukurlar tesbit edilmitir( Al-Radi, S. ve Seeden, H. 1980:88-126).

39

3.4. Irakn Dousundaki Halaf Yerlemeleri 3.4.1. Tell Hassan

Modern Saadiyeh ehrinin 14 km kuzeybatsndadr.70m yarapl ve sadece 2 m yksekliindedir.Ge Halaf dnemine tarihlenen 4 tabaka ve obeid gei dnemi ve bir obeid tabakas saptanmtr. En erken Halaf tabakasnda saf toprak zerinde bir ky bulunmutur.En eski tabaka olan tabaka 1de 2 dikdrtgen yapnn paralar ortaya karlmtr.Buluntularn nda bir odann litik alma odas olarak kullanld anlalmtr.Bir dieride 1000nin zerinde kil mancnnk mermisi iermektedir.burdaki tm Tholoslar 2.8m yarapa sahiptir ve evcil fonksiyon tamaktadrlar. Tabaka 4n plan anlalamamtr (Fiorina, P.ve Bulgarelli, M.G. 1985: 28-36).

3.4.2. Bagum

Dou Iraktaki en dikkat eken Halaf yerlemelerinden biri olan Bagum, Halabjann 20 km kuzeybats ve Sulaimaniyahn 45 km gneydousunda bulunan,Shahrizur vadisinde yksek bir hyktedir.(Hijjara 1980b: 326-333)

Hyk 180e 130m ve 23m yksekliindedir.6m kalnlndaki Baz Halaf depozitleri hyn alak bir noktasnda bulunmutur.20 tabakann en az 10 u Halaf materyalleri iermektedir Adlandrlamam bir Halaf ncesi yerlemeside saf toprak stnde bulunmutur.Tabaka 5 te 20 cm kalnlkta,sval duvarl bir Tholosun paras bulunmutur.Tholosun taban ve duvarlar ar ekilde yanmtr,Dnda da kaln bir kl tabakas saptanmtr.Tauf duvarlarn ykntlar da dier tabakalarda bulunmutur (Hijjara 1980b: 326-333).

40

40

4. GENEL DEERLENDRME VE SONU M.. 5200 ile 4500 tarihleri arasna yerletirdimiz Halaf kltrn Kuzey Mezopotamyada, Siyasi snrlar asndan baktmzda da Trkiye, Suriye ve Iraktaki yerlemelerde izlemekteyiz. lkemizde Halaf kltr ilk balarda Sakegz, Amik ovas, Mersin Yumuktepe, Gaziantep yaknlarnda Turlu ile Diyarbakrn kuzeyinde

Grikihaciyan kazlaryla tannr.Ancak son yllarda Malatya yaknlarnda Deirmentepe, Elaz Tlintepe Urfa avi Tarlas, Mara yaknlarnda Domuztepe, Birecik Fstkl Hyk, Urfa Kazane, Adyaman Samsat bata olmak zere ok sayda kaz yerinde bu kltrn zenginliini yanstan almalar yaplr.( M. zdoan 2002: 110-116) Halaf Kltrn kendi iinde lk, Orta ve Son Halaf olarak geliim evresi iinde ele alabiliriz.Bunlardan ilk Halaf, anak mlekli Neolitiin sonunda grmeye baladmz boya bezeli anak mlein daha gelikin trleriyle tannr.Bu dnemde halen yerel farkllklar olduka belirgindir.Orta Halaf dnemi ise blgenin tmnde bir

kltrel btnln saland,ayn zevklerin paylald, birbirinin ayn denebilecek kadar benzer ekilde bezeli kap kacan yaygn olarak kullanld bir dnemdir.Bu kltrel btnlk blgenin tmn kaplayan politik bir oluum olamaktan ok ticari ve ekonomik temele dayanr. Orta Halaf dnemi ile birlikte yerleim yerlerinin arasndaki farklar belirginlemeye balar.Mara Domuztepe, Adyaman Samsat gibi byk ve ekim merkezi olan yerleimlerin yanndauydu yerleimolarak adlandrabileceimiz daha basit, kk ve grkemli buluntular daha az olan yada bunlarn taklitlerini

kullanan yerleim tipleride ortaya kmaya balar.Bu dneme kadar zellikle Neolitik a boyunca yerleim birimleri hemen hemen benzer stat sergilemekteydiler;merkez ve uydu yerleim fark belirgin deildi.Daha sonra kent ve devlet dzeninin ekirdeini oluturacak bu sistemin nclerini Orta Halafdnemi ile birlikte belirgin olarak grmekteyiz. Oldua ksa sren ve bu kltrn doruk noktasn temsil eden Son Halaf

dnemi ayn zamanda giderek Gney Mezopotamya etkilerinin blgeye girmeye

balad sreci yanstr.Bu nedenle bu sre Halaf-Obeyd gei dnemi olarakta dnlr. ( M. zdoan 2002: 110-116)

41

Bu dnemin mimarisine baktmzda Her ne kadar dikdrtgen eklinde yaplar bulunsada daire eklindeki yaplar bu dnemin karakteristik mimari zelliidir.Bu mimari Tell Hasan, Tepe Gawra, Arpachiyah, Hajiulk, Kharabeh Shattani,Yarim Tepe,

Tell Agap, Sabi Abyad, Grikihaciyan , Turlu, Shamsed-Din, Yunus, Kurban Hyk ve

daha birok yerlemede grlr. Bu Tholoslar tauf veya kerpiten ina edilmilerdir.Duvarlarn ortalama kalnlklar 25-30 cm arasndadr. Tholoslarn aplar 4 ile10m arasnda deimektedir. Mallowan ve Munchaev Tholoslarn kk kubbe eklindeki tavanlarnda bir akln bulunduunu ve bu akln hem n ieri girmesini salad hemde Havann dar kmasn saladn sylerler.Akkermans tholoslarn dz bir dama sahip olabileceini nermitir. Dikdrtgen yaplar bazen dairesel bir yap ile birlikte kullanlrd.Esasen

depolama iin kullanlan ek oda ilevindeydiler.ok nadir durumlarda ikamet iin kullanlrd. Tipik dikdrtgen halaf yaplar dar ve uzun odalardan meydana

gelmektedir.Bu yaplar Ge Halaf dneminde iskan iin dairesel yaplardan daha ok

kullanlmaktadr.

Tell Sabi Abyadta ve avi tarlasnda gaga eklinde bir takm ukurlar bulundu.Tell Turluda silolar ve gaga eklinde ukurlar bulundu.Arphaciyah da 2 nolu kuyu ksa bir sre iin depolama amac ile kullanld.Bir dairesel silodan ele geen

mlekte buday ve arpa taneleri bulunmutur. (Hijara1980b 17- 20)

42

KAYNAKA

Akkermans, P.M.M.G.

1986-87: Excavation at Tell Damishliyya, Neolithic Settlement in the Balikh Valley,

Northern SyriaLes Annales Archeologiques Arabes Syriennes 36-37, 40-66

1987a: A Late Neolithic and Early Halaf Village at Sabi Abyad, Northern

SyriaPaleorient 13, 23-40

1987b: Tell Sabi Abyad: Preliminary Report on the 1986 Excavations Akkadica 52,

10-28

1988: The Soundings at Tell Damishliyya , in: M.N van Loon (ed.) Hammam et-

Turkman I, 19-67 Amsterdam

1990: Villages in the Steppe, Later Neolthic Settlement and Subsistence in the , Balikh

Valley, Northern Syria Amsterdam

Al-Radi, S. ve Seeden, H.

1980: The AUB Rescue Excavations at Shamseddin Tannira Beyruts 28, 86-126

Algaze, G.

1990: Town and Country in Southearstern Anatolia 2. Stratigraphic Sequence at

Kurban Hyk Chicago

43

Bernbeck, R.

1998: Excavation of occupation at Kazane Hyk 1998 Neo-Lithics 3: 6-7

1999a: Halaf Settlement at Kazane Hyk Preliminary Report Anatolica 25: 109-147

1999b: Fstkl Hyk kazlar Ilsu ve Karkam Baraj Glleri Altnda Kalacak Arkeoloji ve Kltr varlklarn koruma projesi 1999, 1-65

2002: Excavations at Fstkl Hyk 2000 23. K.S.T. Vol II 143- 150

Breniquet,C

1996: La Disparition de la culture de Halaf (Paris)

Campell,S

1992: :The Halaf Period in Iraq:Old Sites and New Biblical Archelogist 55,182-187

Carter, E

1995: Report of the Kahramanmara Archeological Surveys Project From 24/9/93 to 11/9/93

12. Aratrma Sonular Toplants, 331-334

Copeland, L.

1979: Observations on the Prehistory of the Balikh Valley, Syria, during the 7th to 4th

Millennia B.C Paleorient 5, 21-25

44

Dawidson, T.E. ve Watkins, T.

1981:Two Seoson Excavarions at Tell Agap in the Jezirah, N.E. Syria Iraq 43, 1-18

Esin, U.

1976: Tlintepe Excavations 1972 Keban Project 1972 Activities 147-163

1979:Tlintepe Excavations.1973 Keban Project 1973 Activities 121-125

Esin, U. ve Arsebk, G.

1982: Tlintepe Excavations.1974 Keban Project 1974,1975 Activities 127-133

Fiorina, P

1984: Excavation at Tell Hassan, Preliminary report Sumer 40, 277-289

Fiorina, P.ve Bulgarelli, M.G.

1985: Tell Hassan The Land Between Two Rivers, Twenty Years of talian Archeology in the Middle East, 28-36

45

Fujii,H.

1987: Working Report on First Seoson of Japanese Archeological Excavation in

Saddam Salvage Project Research on the Antiquities of Saddam Dam Basin Salvage

and Other Research 33-61

Hijara I.H.

1980a: Arpachiyah 1976 Iraq 42, 131-154

1980b: The Halaf Period in Northern Mesopotamia (London)

Hauptmann, H

1993: ein Kultgebaude in Nevali ori Betwenn the Rivers and Over The Mountains

37-69

Kubba, S.A.A

1987: Mesopotamian Architecture and Town Planing from the Mesholithic to the end of

the Protohistoric Period c. 10.000-3.500 B.C.(Oxford)

Killick, R. G. ve Roaf, M. D.

1983: Excavations in Iraq 1981-1982 Iraq 45: 199-224

46

Mallowan, M.E.L.

1946: Excavations in the Balikh Valley, 1938 Iraq 8, 111-159

Mattehrs, J.

1978: Tell Rifaat at 1977 Preliminary Report of an Archeological Surveys Iraq 40,

119-162

Mellink, M.

1964: Archeology in Asia Minor AJA 68(2) 156

Merpert, N. I. ve Munchaev, R.M.

1993a: Yarim Tepe II: The Halaf Levels, in: Yoffe et alii(eds.) Early Stages in the

Evolution of Mesopotamia Civilization . Soviet Excavations in Northern Iraq,163-205

1993b: Yarim Tepe III: The Halaf Levels, in: Yoffe et alii(eds.) Early Stages in the

Evolution of Mesopotamia Civilization Soviet Excavations in Northern Iraq,163-205

Porada, E. ve Hansen, D. P.ve Dunham, S. ve Bobcock, S. H.

1992: The Chronolory of Mesopotamia ca. 7000-1600 B.C. in: R.W. Ehrich (ed.)

Chronologies in Old WorldArcheology 77-121

47

Perkins, A. L.

1949: The Comparative Archeology of Early Mesopotamia ( Chicago)

Taylor, J.

1950: The Excavation at Sakegz Iraq 12: 53-138

Watkins, T. ve Campell, S.

1985: Excavations at Kharabeh Shattani (Edinburg)

Watson, P. J. Ve Le Blanc, S. A.

1990: Grikihaciyan. a Halafian site in Southeastern Turkey ( Los Angeles)

Weiss, H.

1991: Archeology in Syria A.J.A. 98 101-158

Woolley, L.

1934: The Prehistoric pottery of Charcemish Iraq I 146-162

Wickede, A.

1984: avi Tarlas lstanbuler Mitteilungen 34 12-13

48

Wickede, A. ve / Herbordt, S.

1988: avi Tarlas lstanbuler Mitteilungen 38 5-35

49

50

49

HARTA VE PLANLARIN LSTES

1- avi Tarlas ( Mellink, 1985,556)

2- Grikihaciyan ( Watson ve Le Blanc, 1990,16)

3- Kurban hyk (Marfoe ve lngraham, 1990,14)

4- Tlintepe ( zbaaran, 1992, 22 ve 26) 5- Yunus (Woolley, 1934, 148)

6- Arpachiyah ( Mallowan ve Rose, 1935, 25)

7- Arpachiyah ( Mallowan ve Rose, 1935, 30)

8- Arpachiyah ( Kubba. S.A.A. 1987,135)

9- Yarim Tepe ( Merpert ve Munchaev, 1981, 167)

10- Yarim Tepe ( Merpert ve Munchaev, 1984, 33)

11- Yarim Tepe ( Merpert ve Munchaev, 1984, 58)

12- Kharabeh Shattani ( Kubba. S.A.A. 1987,138)

13- Sabi Abyad (Akkermans, 1989,29)

14- Shams ed-Din (Azouri, 1980, 31)

15- Halaf yerlemeleri ( Breniquet,C 1996: La Disparition de la culture de Halaf Paris)

HARTA 1

Halaf yerlemeleri Harita 1: Metinde geen merkezler

PLAN 1

avi Tarlas

PLAN 2

Grikihaciyan

PLAN 3

Kurban Hyk

PLAN 4

Tlintepe

PLAN 5

Yunus

PLAN 6

Arpachiyah TT-10 TT-7

PLAN 7

Arpachiyah TT -8

PLAN 8

Arpachiyah TT8 ve TT7 deki Tholoslarn rekonstrksyonu

PLAN 9

Yarim Tepe II (9. Tabaka )

PLAN 10

Yarim Tepe III ( 2. tabaka)

PLAN 11

Yarim Tepe III ( 3. tabaka)

PLAN 12

Kharabeh Shattani

PLAN 13

Sabi Abyad

PLAN 14

Plan 15: Shams ed-Din

PLAN 15

KAPAKNDEKLERNSZkonuAMAYNTEMHALAF MMARSaNADOLUDAK haLAF yeraNADOLU DI. HALAF. YERGENEL DEERLENDRME VE SONUyeni kaynakaharita ve PLANLARIN LSTESHarita 1planlar vvv