Leopard 2

Czołg podstawowy Leopard 2

10. Brygada Kawalerii Pancernej – Drawsko-Pomorskie 2013 rok

1. Historia powstania konstrukcjiW czasie trwania II Wojny Światowej III Rzesza była jednym zczołowych producentów sprzętu pancernego. W wyniku przegranejw tym konflikcie i podziału kraju niemiecki przemysłzbrojeniowy w znacznej mierze przestał istnieć. Dopieropowstanie w 1949 roku Republiki Federalnej Niemiec oraz jejdość szybkie przyłączenie do Organizacji SojuszuPółnocnoatlantyckiego w 1955 roku, umożliwiły odbudowę siłzbrojnych tego kraju i rekonstrukcję ośrodków produkcyjnychdla armii i na rynek cywilny.

Początkowo potencjał pancerny nowo powstałej Bundeswehrybazował na sprzęcie produkcji amerykańskiej. Czołgi średnieM47 i M48 Patton, które jednak nie zyskały większego uznaniaprzez niemieckich czołgistów. Podkreślano znacznąpaliwożerność napędzanych silnikami silnikami benzynowymimaszyn (jednostki niemieckie podczas wojny także używałytakich silników, ale uważano to rozwiązanie za małoefektywne), ich ociężałość, wysoką sylwetkę, a także trudnościobsługowe amerykańskich maszyn. Dlatego w 1956 roku w

Republice Federalnej Niemiec (RFN) rozpoczęto prace nad nowymczołgiem, własnym „czołgiem standardowym” (Standard-Panzer).Do programu wkrótce przyłączyła się następnie Francja, anastępnie także Włochy, dzięki czemu realne stało sięskonstruowanie wspólnej maszyny (tzw. program Europa-Panzer)dla sił zbrojnych trzech państw należących do NATO.Ostatecznie jednak drogi partnerów rozeszły się: Francuzidokończyli rozwój maszyny oznaczonej jako AMX-30. Niemcy zaśzbudowali swojego własnego Leoparda (czyli po polsku lampartalub panterę – wszystkie trzy nazwy są prawidłowe i odnoszą siędo tego samego gatunku dużych kotowatych). Ostateczniewszystkie zamierzenia konstrukcyjne dla nowego niemieckiegoczołgu podstawowego zostały zakończone w 1963 roku, a już rokpóźniej ruszyła pierwsza produkcja seryjna nowej maszyny wzakładach koncernu Krauss-Maffei. We wrześniu 1965 rokupierwszy Leopard (następie Leopard 1) został przekazany dostanu sił Bundeswehry. Wozy te zastąpiły już mocnoprzestarzałe i nieefektywne czołgi średnie M47.

Na tle innych ówczesnych czołgów podstawowych z lat 60. XXwieku, niemiecka konstrukcja odznaczała się przede wszystkimwielką ruchliwością taktyczną na polu walki. Zawdzięczała tozaś bardzo dopracowanemu zespołowi napędowemu, złożonego z830-konnego silnika wysokoprężnego Daimler-Benz MB 838 CaM 500oaz dodatkowo hydromechanicznego układu przeniesienia mocy ZF4 HP 250. Czołg był jednak dość słabo opancerzony, ponieważzgodnie z przyjętą doktryną dla nowych niemieckich siłpancernych, to właśnie mobilność wozu miała decydować oprzeżywalności czołgu na polu walki. Jej głównym uzbrojeniembyła gwintowana (bruzdowana) armata, która była produkowana nabrytyjskiej licencji – L7A3, kalibru 105 mm.

Opracowanie oraz produkcja własnego czołgu stanowiła bardzosilny bodziec dla odbudowy i rozwoju niemieckiego przemysłuzbrojeniowego tzw. Niemiec Zachodnich oraz ich powrót naświatowy rynek. Czołg Leopard został sprzedany do wielu krajóww Europie oraz na Świecie. Kolejnym ważnym krokiem stała się

teraz ekonomiczna oraz wojskowa współpraca z Amerykanami. Napoczątku lat 60. XX wieku, po drugiej stronie Atlantyku, naterenie USA, rozpoczęła się tak zwana: „Era Roberta McNamary”,nazywana tak do bardzo charyzmatycznego, ale zarazem bardzokontrowersyjnego sekretarza obrony Stanów ZjednoczonychAmeryki. Pragnął on jak najlepiej usprawnić machinęlogistyczną NATO, poprzez ujednolicenie sprzętu wojskowegopaństw należących do układu. McNamara bardzo szybko zwróciłuwagę na odradzające się siły zbrojne RFN. W 1963 roku obapaństwa zawarły nowe porozumienie, na podstawie któregopaństwa te wspólnie miały opracować nowy czołg podstawowy dlasił zbrojnych NATO, mającego wejść na uzbrojenie w latach 70.XX wieku. Wspólny cel współpracy pomiędzy państwami zostałdość dobrze oddany w obu językach przez nazwę nowego programu:Main Battle Tank 70 (MBT70) i KampfPanzer 70 (KPz 70).

Autor – zdjęcia: Paweł DragaNiemcy, Deutsches Panzermuseum Munster

W rezultacie tej współpracy amerykańsko-niemieckiej, powstałprojekt niejako bardzo awangardowej maszyny (jak na tenokres), na tle innych konstrukcji sił pancernych NATO –wyróżniającej się pod każdym względem.. Bardzoniekonwencjonalny układ konstrukcyjny, z 3-osobową załogązajmującą stanowiska w obrotowej wieży. Czołg ten otrzymałpancerz grodziowy, który chronił także przed promieniowaniem,oraz układ ochrony przed bronią masowego rażenia (systemochrony przed ABC). Uzbrojenie stanowiła (w amerykańskim i napoczątku niemieckiego projektu) armata-wyrzutnia kalibru 152mm, która współdziałała z mechanicznym układem ładującym.Mogła ona wystrzeliwać pociski kumulacyjne (HEAT), burzące(HE) oraz kierowane pociski rakietowe typu Shillelagh.Uzbrojenie pomocnicze stanowiła automatyczne działko/armatakalibru 20 mm. MBT70/KPz 70 został wyposażony w nowoczesnyukład zasilania armaty, system kierowania ognia wozu (SKO),który był w pełni zintegrowany z dalmierzem laserowym orazdzienno-nocnymi przyrządami celowniczo-obserwacyjnymi. Bardzoprecyzyjne układy stabilizacyjne (jak na ówczesne standardy),umożliwiały prowadzenie ognia podczas jazdy z dużą możliwościątrafieniu w cel za pierwszym razem. Potężny zespół napędowyczołgu o mocy 1500 KM (koni mechanicznych), zapewniał maszynie

jeszcze lepszą manewrowość niż w przypadku niemieckiegoLeoparda. Hydropneumatyczne zawieszenie nie tylko poprawiałodzielność w terenie, lecz także umożliwiało sterowaniepochyleniem i przechyleniem kadłuba wozu.

Pomimo początkowo bardzo obiecujących wyników nowego czołgudla NATO i zbudowania kilku prototypów, ostatecznie programMBT70/KPz 70, zakończył się spektakularnym fiaskiem. Odpoczątku był obarczony bardzo dużym ryzykiem technicznym.Przeszkody, na jakie natrafiono podczas rozwijania programu,oraz może zbyt duże ambicje zespołów prowadzących (takamerykańskiego, jak i niemieckiego), spowodowały, że na siłędążono do opracowywania swoich własnych podzespołówkonstrukcyjnych dla czołgów. Przekreśliło to oczywiściejakąkolwiek szansę na standaryzację produkcji i wymiennośćpodzespołów. Stanowiło to przecież główny motor współpracypomiędzy obydwoma narodami oraz dodatkowo generowałoniepotrzebne już koszty i tak bardzo drogiego programu nowegoczołgu. Przyjęte przecież założenia techniczne oraz taktycznemiały stanowić kompromis, który był bardziej widoczny dlaówczesnych władz niemieckich, które w tym programie stanowiłystronę słabszą. W rezultacie powyższych czynników w kwietniu1969 roku Niemcy ostatecznie zawiesili współpracę izdecydowali się na rozpoczęcie własnego programu narodowegonowego czołgu. Ostatecznie parę lat później osamotnieni wprogramie Amerykanie, także skasowali swojego MBT70 w jegoostatecznej mutacji, która została nazwana XM803. Rozpoczęliwówczas prace nad własnym programem narodowym, tworząc jużkonstrukcję znacznie mniej awangardową, która niedługo późniejotrzymała nazwę XM1, stając się przyszłym Abramsem.

Jednak udział Niemiec Zachodnich w między narodowymprzedsięwzięciu nie stanowił dla tamtejszych konstruktorówstraty czasu. W trakcie prac i użytkowania prototypów ichwłasnego KPz 70, na terenie RFN powstał bardzo nowoczesnyzespół napędowy o mocy 1500 KM oraz układ hydropneumatycznegozawieszenia kadłuba wozu. Otwarty dostęp do wyników rozwoju w

Ameryce czołgowych armat gładkolufowych oraz ich prowadzeniedo użytku przez stronę radziecką w czołgach T-62, który wszedłna uzbrojenie Armii Radzieckiej – doprowadziło do rozpoczęciabadań nad własnymi konstrukcjami.

W trakcie trwania jeszcze programu MBT70/Kpz 70, na terenieNiemiec toczyły się dodatkowo również prace koncepcyjnedotyczące dalszych modernizacji czołgów Leopard. W 1967 rokuna zlecenie resortu obrony RFN – przedsiębiorstwo Porscheprzygotowało bardzo obszerny pakiet dalszych rozwiązańtechnicznych których wykorzystanie oznaczałoby de factoopracowanie całkowicie nowej konstrukcji czołgu. VergoldeterLeopard („Leopard pozłacany”) miał otrzymać m.in.: całkowicienowy zespół napędowy i zawieszenie kadłuba, przekonstruowanykadłub oraz nową wieżę, znacznie udoskonalony systemkierowania ogniem i sprzężoną z głównym uzbrojeniem armatęautomatyczną kalibru 30 mm.

Wiosną 1968 roku w RFN zdecydowano się o budowie dwóchprototypów nowego Leoparda. Ponieważ zapisy umowy zAmerykanami, 1 1963 roku zabraniały partnerom prowadzeniejednostronnych praz nad własnym czołgiem podstawowym nowejgeneracji, w czasie uczestnictwa w programie MBT70/KPz 70.Dlatego konstruowane maszyny oficjalnie zostały określone jako„wozy testowe” (Erprobungstrager). Miały one posłużyć do próbnowych podzespołów, które były opracowywane dla „Leopardapozłacanego”. Do nowych prototypów bardzo szybko przylgnęłanazwa „Dzik” (Keiler).

Prototyp czołgu Leopard 2 z gładko przewodową armatą kalibru105 mm

Wozy prototypowe ET 1 i ET 2 zostały skompletowane w 1969roku. Na pierwszy rzut oka różniły się one od Leoparda 1kilkoma ważnymi detalami: nieco wydłużonym kadłubem, jednak otej samej wysokości, stanowiskiem kierowcy po prawej jegostronie oraz spawaną wieżą o ostrym zarysie (do tej poryczołgi Leopard 1 posiadały wieże o obłym kształcie, któretworzono metodą odlewania). Przód i boki wież czołgówprototypowych miały konstrukcję warstwową – osłona ta składałasię z dwóch płyt stalowych, które były oddzielone od siebiepustą przestrzenią lub tworzywem sztucznym o małej gęstości.Układ taki, nazywany pancerzem grodziowym był wzorowany na KPz70. Wozy ET (1 i 2) jako eksperymentalne, zostały jednakwykonane z tzw. miękkiej stali konstrukcyjnej, a niepancernej. Napęd wozów stanowił silnik wysokoprężny Motoren-und Turbinen – Union (MTU) MB 872 Ka-500 o mocy 1250 KM, którabyła połączona z hydromechaniczną transmisją ZF 4HP 400. Wporównaniu z silnikami z serii 830, takimi jak MB383sprawiający w ruch Leoparda (1), nowe jednostki z serii 870miały znacznie lepsze osiągi i bardziej korzystne parametryeksploatacyjne, były także zauważalnie niższe. Potężnajednostka napędowa pozwalała „Leopardowi pozłacanemu” naosiąganie znacznie lepszych parametrów i współczynnika mocy domasy, niż przecież i tak bardzo mobilnemu Leopardowi (1).Rozmiary zespołu pozwoliły na obniżenie przedziału napędowego

kadłuba, dzięki czemu zwiększył się nieco zakres ruchu armatyw pionie po skierowaniu wieży czołgu w tył. We wnętrzu zdołanowygospodarować miejsce dla niewielkiego pomocniczegodwucylindrowego silnika wysokoprężnego Mercedes-Benz OM 636 opojemności niespełna 1,8 litra. Jego głównym zadaniem byłozasilanie (napędzanie) agregatu prądotwórczego o mocy 20 kW,który mógł być wykorzystywany w sytuacjach awaryjnych doprzemieszczania się czołgu na bardzo niewielką odległość i bezmożliwości kierowania wozem (tylko jazda do przodu i tyłu).Takie rozwiązania były w nieco zmienionej formie, wcześniej wszwajcarskich czołgach serii Panzer 58/61. Wykorzystywanieudoskonalonych wałków skrętnych, wykonanych z użyciem nowejtechnologii, poprawiło dzielność terenową nowej konstrukcji.

Uzbrojenie stanowiła opracowana przez koncern Rheimetallarmata kalibru 105 mm o gładkim przewodzie lufy. Jej wymiaryodpowiadały stosowanej w Leopardie 1 „sto piątce” L7A3, jednaknowa konstrukcja była zauważalnie cięższa – miała masę ponadczterech ton, w porównywaniu z niespełna trzema tonamibrytyjskiej L7. Wozy te różniły się przede wszystkimzróżnicowanym systemem naprowadzania uzbrojenia orazstabilizacji: w ET 1 zamontowano układ naprowadzania, któryzostał opracowany przez przedsiębiorstwo Caddilac Cage, wdrugim (ET 2) – przez przedsiębiorstwo Honeywell; w obuprzypadkach są to firmy amerykańskie.

Nowością w przypadku prototypów Keilera było zastosowaniezintegrowanego systemu kierowania ogniem. Jego sercem byłelektroniczny, analogowy przelicznik balistyczny. Działonowemuoddano do dyspozycji celownik-dalmierz EMES-12. Postał on zmyślą o zastąpieniu używanego we wozach Leopard (1), przyrząduTEM-2. W przyrządzie zintegrowano dalmierz koincydencyjny, zbazą optyczną długości 1720 mm oraz laserowy. Zastosowaniedwóch różnych sposobów pomiaru odległości wynikało w tychczasach z braku jeszcze pełnego zaufania do technikilaserowej. Ówczesne dalmierze laserowe tego rodzaju bazowaływtedy na laserach rubinowych, które nie tylko bywały dość

zawodne, ale także potrafiły podawać błędne wyniku pomiaruodległości do celu.

EMES-12 był stabilizowany zależnie w płaszczyznach pionowymoraz poziomym, co stanowiło niejako krok wstecz w porównaniu zrozwiązaniami zastosowanymi z KPz 70. W warunkach nocnychnależało używać przyrząd teleskopowy z aktywnym noktowizorem –będący zarazem celownikiem awaryjnym. Do podświetlania terenuwokół wozu służył reflektor, który był podnoszony z wnęki zniszy wieży. Dowódcy wozu oddano do dyspozycji panoramicznyprzyrząd obserwacjo-celowniczy nowej generacji PERI R12,stabilizowany w obu płaszczyznach.

Na stropie wieży pomiędzy włazami umieszczano wyrzutnięgranatów odłamkowych. Broń ta była posadowiona na jednejobrotowej podstawie, która stanowiła jednocześnie pokrywęluku. Do ładowania odprzodowego, granatnik był wtedy wciąganydo wnętrza przedziału bojowego.

Prototyp czołgu Leopard 2 z prototypową armatą kalibru 120 mm(gładko przewodową)

Pierwszy z prototypów rozpoczął próby wojskowe w 1970 roku,drugi już w następnym roku. Projekt eksperymentalny wywarłduży wpływ na rozwój czołgu Leopard. W 1973 roku rozpoczętoprodukcję seryjną Leopard 1A3, który teraz otrzymał nowąspawaną wieżę, z tak zwanym pancerzem grodziowym (jak opisanezostało to wcześniej), którą wzorowano na wozach Keilera. Jużrok później do produkcji wszedł wóz Leopard 1A4, który zostałwyposażony w testowany wcześniej system kierowania ogniem w

omawianych prototypach, gdzie zastosowano przyrząd EMES-12A1,który jednak nie posiadał dalmierza laserowego. Innym,niezwykle ważnym efektem prób Keilera, było zebraniedoświadczeń, które miały zostać wykorzystane w trakcierealizacje programu nowego czołgu podstawowego.

W 1969 roku bezpośrednio po wycofaniu się Niemiec zewspółpracy nad MBT70/KPz 70, w Republice Federalnej Niemiecrozpoczęto intensywny program narodowy ich nowego czołgupodstawowego. Nowe maszyny miały już w połowie następnejdekady zastąpić ze stanu już mocno przestarzałe czołgi średnieM48A2 Patton oraz kilka set lekkich dział/niszczycieli czołgówKanonenjagdpanzer. Uznano, że tak ambitny harmonogram jest wstanie do zrealizowania, jeśli tylko niemieccy konstruktorzyaktywnie wykorzystają już zdobyte doświadczenie i podzespołykonstrukcyjne.

Jedną z pierwszych przymiarek było studium Eber (Odyniec).Projekt ten został opracowany w 1969 roku i stanowił niejakopołączanie wcześniejszego KPz 70 i Keilera. Podobnie jak wozyeksperymentalne ET 1 i ET 2, Eber miał klasyczny układkonstrukcyjny. Bardzo zbliżone były również kształty pancerzawieży oraz kadłuba. Natomiast po KPz 70 przejęto zespółnapędowy, hydropneumatyczne zawieszenie kadłuba oraz główneuzbrojenie – armato-wyrzutnię XM150 kalibru 152 mm i systemrakietowego uzbrojenia kierowanego Shillelagh. Na wąskiejmasce armato-wyrzutni zamontowano układ naprowadzaniarakietowych pocisków kierowanych. W pierwszej odmianie nowegowozu, obsługa w wieży była 3-osobowa. Ładowniczy miał doswojej dyspozycji układ wspomagający proces ładowania,obsługiwał on również wyrzutnię granatów odłamkowych. Drugiwariant zakładał zastosowanie mechanicznego układu ładowaniaarmato-wyrzutni. Magazyn amunicyjny zajmował przestrzeń wewnętrzu wieży czołgu, po jej lewej stronie. Taśmowy obrotowydonośnik mieścił 16 nabojów. Dla porównania oryginalneurządzenie zastosowane w KPz 70 mieściło w nim o 10 naboiwięcej (26 sztuk). W trakcie działania tego mechanizmu,

przemieszczał on amunicję na linię dosyłania. Dosyłaczumieszczono centralnie w niszy wieży. Uzbrojenie pomocniczestanowiłyby armata/działko automatyczne kalibru 20 mm, którezamontowano na stropie po lewej stronie niszy wieży wozu.

W 1970 roku po oficjalnym rozpoczęciu prac nad nowymniemieckim czołgiem podstawowym, nazwanym następnie Leopard 2,projekt Eber został wtedy przemianowany na nazwę Leopard 2FK(FK należy rozwijać jako Flugkorper – pocisk rakietowy).Niemniej już wtedy jego przyszłość była mocno wątpliwa. Systemrakietowy Shillelagh, teoretycznie zapewniał stosunkowowysokie prawdopodobieństwo trafienia innego czołgu lub celu zdużej odległości, samemu będąc bezpiecznym. Jednak w ocenieanalityków Bundeswehry, w warunkach topograficznych zachodniejEuropy (brak większej ilości dużych płaskich przestrzeni,pofałdowany teren), najważniejsze zalety tej broni nie mogłyzostać optymalnie wykorzystywane. Także rozmiary tej bronipowodowały, że jej zapas był mocno ograniczony, a sama brońbyła bardzo kosztowna, co znacznie ograniczało by i takszkolenie załóg. Ponadto na terenie RFN, jeszcze w latach 60.XX wieku rozpoczęto pierwsze projekty opracowywanianowoczesnych armat czołgowych nowej generacji, które uznano zakorzystną alternatywę dla amerykańskiej armato-wyrzutni.Czołgi w nie uzbrojone początkowo nazywano jako Leopard 2K(Kanone – armata). Dlatego jeszcze pod koniec 1970 rokuostatecznie anulowano projekt czołgu Leopard 2FK.

Leopard 2 z przełomu 1978, a 1979 roku

Leopard 2 – prototyp pierwszej generacjiPo zaniechaniu prac nad czołgiem Leopard 2FK, teraz wysiłekkonstruktorski skoncentrował się na projekcie Leopard 2K,którą nazwę niedługo później skrócono do Leoparda 2. Pędprzedsięwzięciu nadały wyniki prac nad uzbrojeniem nowejgeneracji, które zainicjowano w 1965 roku. Wówczas Niemcycałkowicie zdecydowali się na odejście od przewodów armatnichbruzdowanych, na rzecz o płaskościennym przewodzie lufy. Miałyone strzelać amunicją, która była by stabilizowana brzechwowo:pociskami podkalibrowimi o znacznym wydłużeniu,wielozadaniowymi pociskami kumulacyjnymi, o działaniuprzeciwpancernym oraz odłamkowym. Planowano tutaj zastosowaćnaboje scalone z samospalającą się łuską z metalowym dnem dowielokrotnego wykorzystania. Wdrożenie do uzbrojenianowoczesnej amunicji miało znacznie poprawić jej możliwości natle amunicji z dział czołgowych kalibru 105 mm. Oznaczało byto także znaczną poprawę charakterystyk technologicznych ieksploatacyjnych, ponieważ płaskościenne działa czołgowe byłyprostsze w produkcji masowej oraz zużywały się w mniejszymstopniu niż ich odpowiedniki o bruzdowanym przewodzie lufy.

Nie jest tutaj wykluczone, że niemieckich konstruktorów byłytak naprawdę wiedza jaką zdobyto na temat amerykańskich działpłaskościennych oraz nowoczesnej amunicji stabilizowanejbrzechwowo, jakie zdobyto w trakcie wspólnej współpracy nadprogramem MBT70/KPz 70. Istotnym zastosowaniem ich we własnejkonstrukcji mogła być zdobyta wiedza na temat czołgów średnichT-62 (gładkolufowa armata kalibru 115 mm), które byłystosowane w Armii Radzieckiej.

Pierwsze próbne strzelania z doświadczalnych armat kalibru 105mm, przeprowadzono jeszcze w 1966 roku w siedzibie koncernuRheinmetall w Unterluss. Wyniki tych oraz następnych testówbyły na tyle obiecujące, że zastosowano je w prototypachKeilera. Na przełomie lat 60., a 70. XX wieku zainicjowano

także dalsze prace nad armatami kalibru 120 mm, ponieważuznano, że nie tylko większy kaliber pozwalałby nie tylko naeliminowanie pojazdów pancernych przeciwnika z większejodległości, ale także posiadało znacznie większy potencjałrozwojowy.

Drugim z najważniejszych opracowań planowanych dowykorzystania w programie nowego czołgu był zespół napędowy,który został bezpośrednio opracowany z myślą o czołgu KPz 70.Jego sercem miał być zespół MTU MB 873 Ka-500, rozwijający moc1500 KM prze prędkości 2600 obrotów na minutę. Była towidlasta jednostka 12-cylindrowa, chłodzona cieczą, opojemności 39,8 litra. MB 873 wyposażono w dwieturbosprężarki, z chłodnicami powietrza doładowującego. Silnikten zblokowano z transmisją Renk HSWL 354. Dziękihydrostatycznemu mechanizmowi kierowania zapewnianieskończenie wiele możliwości obliczeniowych promieni skrętu,kierowca Leoparda 2 miał znacznie lepsze możliwości kontrolinad wozem podczas jazdy, niż jego koledzy który obsługiwaliczołgi Leopard 1 czy w Keilerze. HSWL 354 otrzymał równieżbardzo wydajny zwalniacz hydrodynamiczny. W praktyce tenretarder realizował 90% pracy wykonywanej przez transmisję wczasie trwania procesu hamowania. Był również bardzo przydatnyw czasie jazdy w warunkach górskich.

Głównym wykonawcom kontraktu na budowę czołgów prototypowychczołgów Leopard 2 został koncern Krauss-Maffei. Umowa taopierała się na budowie aż 17 kompletów wież, które zostałyoznaczone literami T o numerami 01 do 17 oraz kadłubów(PT01-17). Ostatecznie w trakcie programu zrezygnowano zbudowy jednego kadłuba (PT12). Z prototypów, które pierwszezostały skompletowane już w 1972 roku, na pierwszy rzut okaprzypominały one czołgi Keilera, jednak zastosowano w nimzespół napędowy z KPz 70, wymusiło podniesienie stropu nadprzedziałem napędowym.

Kadłuby i wieże, miały być testowane za równo w zestawach, jaki samodzielnie. Pomimo zewnętrznego podobieństwa, jednak

znacznie się od siebie różniły z wykorzystanych części orazcałych podzespołów. Zróżnicowanie to pozwoliło niemieckimkonstruktorom na gruntowne przetestowanie prototypów wposzczególnych konfiguracji i dokonanie najlepszego wyboru dlaprzyszłej specyfikacji.

Sześć kadłubów wykonano z miękkiej stali konstrukcyjnej,pozostałe z pancernej. Większość maszyn otrzymała zawieszeniez łącznie 14-stoma podwójnymi kołami jednymi, zawieszonymi zapośrednictwem wahaczy na drążkach skrętnych. Wałki te zostaływykonane ze stali o podwyższonych parametrach, dzięki czemu, wporównaniu z Leopardem 1, znacząco wzrosła wartość ichugięcia. Wozy PT11 oraz PT17 otrzymały układ jezdnyposiadający 12 podwójnych kół jezdnych z indywidualnymzawieszenie hydropneumatycznym. Posłużyły one do prób, którychwyniki pozwoliły konstruktorom odrzucić to rozwiązanie naprzecz znacznie prostszych i mniej zawodnych drążkówskrętnych.

W części niemieckich prototypów wykorzystano oryginalnezespoły napędowe przejęto wprost od KPz 70, w innychfabrycznie nowe silniki i transmisje. Same różnice polegałytakże na użyciu odmiennych typów gąsienic, a także testówkutych lub odlewanych kół jezdnych. Testowano dodatkowo dwaróżne modele pomocniczych agregatów prądotwórczych o mocy 9kW, napędzanych dwucylindrowymi silnikami wysokoprężnymi omocy 20 oraz 22 KM. Jeden z prototypów PT07 – został następniesprzedany Amerykanom, który w wyniku jego prób posłużyłyprawdopodobnie jako punkt odniesienia w czasie dopracowaniaprojektu XM1.

Dziesięć wież (T01-10), zostało uzbrojonych w gładkolufowedziała kalibru 105 mm. W przypadku siedmiu pozostałychzdecydowano się na uzbrojenie w potężniejsze „stodwudziestki”. Nowa armata stworzona przez koncern Rheinmetall,strzelała amunicją nieco cięższa od stosowanych w 105 mm, zprawie całkowicie spalającej się łuską (posiadające metalowedno). Konstruktorzy zastosowali układ wspomagający

bezpośrednie zasilanie armaty wozu. Miał on za zadanie ułatwićładowniczemu oraz znacząco zmniejszyć ryzyko uszkodzenianaboju w trakcie trwania ładowania, zwłaszcza w czasie trwaniajazdy terenowej z włączonym układem stabilizacji armaty. Poumieszczeniu naboju w karetce urządzenie stawiało go w pozycjidosyłania i zachowywało się niezależnie od ruchów wahadłowycharmaty. Samo dosyłanie odbywało się ręcznie, przezładowniczego.

Prototyp czołgu Leopard 2 z zmodyfikowaną wieżą T14

Wszystkie wieże otrzymały obrotową wyrzutnię granatówodłamkowych w stropie wieży, oraz nieruchome wyrzutniegranatów dymnych po burtach wież. Ponadto na stropie T11zamontowano automatyczną armatę/działko kalibru 20 mm.Podstawę pod instalację identycznego zestawu, umieszczono naT05.

W skład systemu kierowania ogniem wchodził m.in.: analogowyprzelicznik balistyczny FLER-H, celownik i dalmierz optyczno-laserowy EMES-12, przyrząd obserwacji dowódcy PERI R12 orazliczne czujniki: pochylenia czopów armaty, siły oraz prędkościwiatru, ciśnienia i temperatury powietrza, prędkości własnejwozu, a także temperatury ładunków miotających. Wieżę T16 orazT17 wyposażono w układ diagnostyczny systemu kierowaniaogniem. Leopard 2 miał dobre właściwości walki nocnej. PERIR12 był wyposażony w kanał nocny. W wieżach z armatami kalibru105 mm, noktowizor został wbudowany z teleskopowy celownik

awaryjny. Przyrządy do obserwacji nocnej mogły pracować wtrybie pasywnym lub aktywnym – wówczas do podświetlaniaotoczenia służył podnoszony z wnęki w niszy wieży reflektorXSW-30U z filtrem podczerwonym. Ponadto w przypadku wież T11,T12, T16 oraz T17, wypróbowano dwa modele dodatkowychprzyrządów noktowizyjnych. Urządzenie montowano obokreflektora w osobnym luku, którego podnosiło się teleskopowo.Zwierciadło przyrządu było stabilizowane w obu płaszczyznach.Noktowizor bazował na kamerze światła szczątkowego, takuzyskany obraz był wyświetlany na monitorach kineskopowych,które umieszczono przy stanowiskach dowódcy i działonowego(celowniczego).

We wrześniu 1973 roku rozpoczęły się próby wojskowe prototypówLeoparda 2. Badano wówczas nie tylko poszczególne elementywozów, lecz także poszczególne kadłuby i wieże w różnychkonfiguracjach. Początkowo odbywały się one na poligonachznajdujących się w Republice Federalnej Niemiec. W 1974 rokudwa wozy prawdopodobnie wzięły udział w manewrach „BoldGuard”. Istotnym elementem badania możliwości czołgów byłytesty w skrajnych warunkach klimatycznych. Zimą 1975 rokukolejne dwa prototypy, jeden z armatą kalibru 105 mm, a drugize „sto dwudziestką”, odbyły intensywne próby w kanadyjskimośrodku Shilo Camp. Temperatura wówczas spadała poniżej -45stopni Celsjusza, a wozy miały wówczas okazję przedzierać sięprzez śnieżne zaspy. Wiosną niemieckie wozy zaś trafiły narozpalony słońcem amerykański poligon doświadczalny Yuma,znajdujący się w stanie Arizona. Temperatura w cieniu sięgała+43 stopni Celsjusza, a w samym wnętrzu zanotowano temperaturęprzekraczającą +60 stopni Celsjusza. Bardzo dużym wyzwaniemdla wszelkich, zwłaszcza ruchomych elementów zespołównapędowych i jezdnego był wszechobecny kurz i pył piaskowy.

Próby jezdne oraz ogniowe i eksploatacyjne udowodniłypoprawność większości rozwiązań technicznych. Czołgi wówczasimponowały ruchliwością, które zawdzięczały m.in.: bardzowysokiemu współczynnikowi mocy jednostkowej, wyższemu o połowę

w stosunku do Leoparda 1.

W 1975 roku Leopard 2 był praktycznie dojrzałą konstrukcją,opracowaną zgodnie z harmonogramem i początkowymi założeniami.Jednak pomimo tego, nie został on wdrożony do produkcji wwypracowanej postaci technicznej i taktycznej. W tym czasiebowiem zachodziły bardzo istotne zmiany, które uwarunkowałysię pojawieniem całkowicie nowych rozwiązań, jak iwydarzeniami na świecie.

Prototypy drugiej generacjiJednym z wymagań względem kolejnego niemieckiego „kotapancernego” było teraz utrzymanie masy bojowej, na poziomieumożliwiającej nowej konstrukcji przekraczania mostówprzeprawowych (saperskich) o parametrach odpowiadającej klasieobciążenia wojskowego MLC 50 (ok. 45,4 tony). W trakcie pracwarunek ten okazał się niemożliwy do spełnienia. Masaprototypów nowej generacji sięgnęła 50,5 tony.

Jeszcze w lecie 1973 roku przedsiębiorstwo Wegmann,odpowiedzialne za projektowanie wieży, zaproponowałorozwiązanie, pozwalające na odchudzenie czołgu o ok. 1,5 tony.W tej propozycji przyrząd EMES-12, którego szeroki tubusznacząco wpłynął na wymiary wieży, zastąpiono nowymurządzeniem; EMES-13, które było wspólnym dziełem koncernówLeitz oraz AEG-Telefunken. Był to celownik dalmierz z bardzokrótką bazą optyczną, mierzącą zaledwie 350 mm. W tymprzyrządzie zastosowano bardzo nowatorski wówczasoptoelektroniczny układ detekcji fazy, umożliwiającyautomatyczne uchwycenie ostrości (autofokus), a następniekorelację obrazów przechwyconych przez oba obiektywy, EMES-13pozwalał na mniej więcej w ciągu jednej sekundy określićodległość do celu, znajdującego się w centrum pola widzeniaobiektywów. W różnicy jaką wykorzystywały urządzeniaposiadające wiązkę laserową, rozwiązanie to było całkowiciepasywne. Głowica EMES-13 była niezależnie stabilizowana w obupłaszczyznach. Wyposażono ją również w pasywny noktowizyjny

kanał nocny.

Celownik planowano umieścić na nowej wieży, opracowanej przezWegmanna. Ostry zarys jej bryły, zwężającej się klinowato kuprzodowi, sprawiło że do wieży bardzo szybko przylgnęła nazwaSpitzmaus (ryjówka). Zmieniły się także nieco kształtykadłuba, upodobniając jego front do Keilera. Pojedyncząpłaszczyznę górnej przedniej płyty „złamano”, odchylającfragmenty znajdujące się po bokach nad gąsienicami w tył.

Do budowy wieży jednak nie doszło. W październiku 1973 rokuwybuchł kolejny konflikt arabsko-izraelski. Działania w czasietrwania tzw. Wojny Yom Kippur cechowały się niespotykaną dotej pory intensywnością walk pancernych. Same straty wdziedzinie broni pancernej były bardzo dotkliwe: Izraelstracił prawie 400 maszyn, natomiast Arabowie musieli spisaćze stanu bojowego ponad 2000 czołgów. Widoczna przewagaśrodków przeciwpancernych – granatników piechoty i zestawówprzeciwpancernych pocisków kierowanych oraz przeciwpancernejamunicji armatniej sprawiła, że niektórzy analitycy zaczęlipowoli wieścić koniec istnienia czołgów na współczesnym poluwalki.

Wnioski analityków Bundeswehry były zgoła odmienne. Głównąprzyczyną tego stanu był postępujący rozwój techniczny wdziedzinie pancerza. Pod koniec lat 60., w Niemczechopracowano nowe rodzaje osłon pancerzy warstwowych,eksperymentowano również z pancerzami reaktywnymi. Ponadto napoczątku lat 70. XX wieku wybrana grupa niemieckich wojskowychi naukowców związanych z przemysłem zbrojeniowym zostałazapoznana z brytyjskimi osiągnięciami w dziedzinie osłonspecjalnych. Ujawnienie wiedzy na temat układu ochronnego,które rozwijano na Wyspach Brytyjskich od 1963 roku, podkryptonimem „Burlington”, było związane z zainicjowaniembrytyjsko-niemieckiego programu czołgu przyszłości (FutureMain Battle Tank – FMBT), który miał wejść do służby napoczątku lat 80. XX wieku. Nowa osłona zapewniała 3-krotnyprzyrost odporności na ostrzał bronią kumulacyjną w porównaniu

z klasycznym jednolitym pancerzem stalowym o tej samejgrubości i masie.

Leopard 2A4

Zgodnie z dwustronną umową wiedza o brytyjskim „Burlingtonie”miała zostać wykorzystana przez Niemców wyłącznie w pracachnad FMB. Ostatecznie sam program nie przyniósł powodzenia,choć na terenie samych Niemiec doprowadził do powstaniainteresujących prototypów tzw. czołgów kazamatowych. W 1976roku obie strony zdecydowały się na ostateczne zakończeniewspółpracy. Do dziś nie za bardzo wiadomo w jakim stopniubrytyjski pancerz zainspirował niemieckich konstruktorów. Nieulega jednak wątpliwości, że już w 1973 roku projekt Leoparda2 został już wtedy mocno przewartościowany. Właściwewykorzystanie możliwości osłon specjalnych, wymagało jednakzwiększenia objętości i masy układu ochronnego wozu. Wobectego zdecydowano się na podniesienie limitu klasy obciążeniawojskowego do MLC 60 (54,4 tony) i wyznaczono wówczas wieżęT14 jako demonstrator nowego pancerza.

W wyniku przebudowy wieża, przemianowana na T14 mod.,zmieniała dotychczasową formę. Przód i boki, chronione osłonąwarstwową, stały się niemal pionowe. Klinowatą, szeroką imocno wydłużoną maskę armaty zastąpiła węższa, pudełkowata wkształcie. Zamiast przyrządu EMES-12 i charakterystycznychwycięć dla jego obiektywów, zastosowano EMES-13. Celownikzostał umieszczony w wycięciu pancerza, po prawej stronie oduzbrojenia. Z demonstratora usunięto wyrzutnie granatów

dymnych. W celu zwiększenia przeżywalności czołgu i załogizdecydowano się na całkowicie usunięcie systemówelektrohydraulicznych i ich zastąpienie systemami całkowicieelektrycznymi napędami obrotu wieży i naprowadzania uzbrojeniagłównego. Część jednostki ognia, która miała służyć donatychmiastowego użytku została zainstalowania w magazynieamunicyjnym, który znajdował się w niszy wieży (15 sztuknabojów), odseparowanych od przedziału bojowego przesuwanychgrodzią pancerną. W stropie ponad tą niewielką przestrzeniąumieszczono luk, który był zamknięty osobną płytą. Stanowiłaona to tzw. – słabsze ogniwo, gdzie w przypadku pożaruamunicji rozprężające się gazy zrywały tę pokrywę, dziękiczemu nie przedostawała się ona do przedziału bojowego.Inspirowane to było amerykańskim prototypem nowego czołgu XM1,gdzie zostało to także zastosowane, w tym jednak, żezabezpieczono tak amunicję pierwszego, jak i drugiego rzutu,nawet tą, która została ulokowana w kadłubie.

Pod koniec pierwszej połowy lat 70. XX wieku niemieckinarodowy program czołgu podstawowego ponownie zyskał kontekstmiędzynarodowy. W tym czasie odżyła koncepcja uproszczeniałańcucha logistycznego najliczniejszych sił zbrojnych państwNATO. Dała ona wyraz m.in.: w porozumieniu podpisanymi w marcu1974 roku przez Republikę Federalną Niemiec, Stany ZjednoczoneAmeryki i Wielką Brytanię w prawie w sprawie przyszłegouzbrojenia czołgowego. Na mocy ustaleń niemiecka armatakalibru 120 mm, o gładkim przewodzie lufy i długości 44kalibrów, miała wziąć udział w testach porównawczych zamerykańskim oraz brytyjskim uzbrojeniem w celu wybraniaoptymalnego uzbrojenia dla nowego amerykańskiego czołgu XM1. W1978 roku niemiecka „sto dwudziestka” Rheinmetalla pokonałaswoich rywali, nie dając im żadnych szans. Licencyjny warianttej armaty o oznaczeniu M256 od 1985 roku stanowi podstawoweuzbrojenie kolejnych wersji amerykańskiego czołgu Abrams.

Dla historii Leoparda 2 większe znaczenie miało jednakporozumienie zawarte w grudniu 1974 roku a dotyczące

maksymalnej standaryzacji podzespołów pomiędzy opracowywanymiw obu państwach czołgami podstawowymi. Jeden z zapisówprzewidywał przeprowadzenie w niedalekiej przyszłościporównawczych testów prototypów w celu określenia, która zkonstrukcji mogłaby spełnić wymagane zarówno Bundeswehry, jaki US Army.

Opierając się na tych ustaleniach oraz stale prowadzonychrozmowach strona niemiecka dojrzała szansę wprowadzenia czołguLeoparda 2 do uzbrojenia amerykańskich sił zbrojnych.Koordynujący program koncernu Krauss-Maffei otrzymał zadaniaopracowywania wariantu czołgu spełniającego wymagania US Armydotyczące samych parametrów technicznych i taktycznych orazostatecznego pułapu ceny jednostkowej. W półtora roku powstałydwa kadłuby (PT19 oraz PT20) oraz jedna wieża (T19).

Skompletowany czołg otrzymał następujące oznaczenie – Leopard2AV – litery w skrócie oznaczały austere version, czyliwariant uproszczony. Aby zmniejszyć koszt do akceptowalnegoprzez Amerykanów poziomu zdecydowano się na zrezygnowanie zlicznych udogodnień, jakie zastosowano w poprzednichprototypach pierwszej generacji. Usunięto pomocniczy agregatprądotwórczy, część czujników systemu kierowania ogniem,wyrzutnię granatów odłamkowych na stropie wieży, wysuwane zniszy wieży reflektor i celownik nocny. Przyrząd dzienno-nocnydowódcy PERI R12 zastąpiono wyłącznie dziennym modelem PERIR17. Działonowemu oddano do dyspozycji przyrząd EMES-15,opracowano przez amerykański koncern Hughes. Różnił się on odEMES-13: polegał wyłącznie na dalmierzu z laserem neodymowym(Nd:YAG, który pracujący na fali długości 1,06 μm),stabilizowana była nie cała głowica, lecz wyłączniezwierciadło wyjściowe. Stabilizacja pierwotna celownikaumożliwiła rezygnację z układu wspomagającego ładowanie armaty– na czas dosłania naboju przez ładowniczego uzbrojenia byłoodłączane od układu stabilizacji i sprowadzane w ustalonepołożenie.

System kierowania ogniem Leoparda 2AV należał, podobnie jak w

przypadku czołgów KPz 70 to tzw. typu dyrekcyjnego: działonowynaprowadzał na cel znak celowniczy, a komputer balistycznywypracowywał niezbędne poprawki i sterował pracą układunaprowadzania uzbrojenia. Zgodnie z warunkami testów prototypyotrzymały gwintowane armaty kalibru 105 mm – tak jak wamerykańskim XM1. Uzbrojenie pomocnicze stanowiły trzykarabiny maszynowe MG3, kalibru 7,62 mm: jeden sprzężony zarmatą, drugi przy włazie ładowniczego, trzeci wreszciezamontowany na zdalnie sterowanym stanowisku przy lukudowódcy.

Na tle wcześniejszych wozów Leopard 2AV odznaczał sięudoskonalonym pancerzem zasadniczym, który wykorzystywałosłony specjalne. Wieże otrzymały bardzo charakterystyczny,pudełkowaty kształt, który zawdzięczał zastosowaniu pionowychścian. W porównaniu z wieżą T14 mod., układ opancerzeniazasadniczego został znacznie poprawiony, wstawiono m.in.:moduł pancerny za głowicą celownika i rozbudowano pancerzczołowy w przód, tak aby częściowo osłaniał on maskę armaty zjej boków. Zachowano ostatecznie elektrohydrauliczny układnaprowadzania uzbrojenia, ale najbardziej zagrażające dlazałogi, takie jak pompa, przeniesiono do osobnego przedziału,znajdującego się w niszy wieży. Znalazł się również w niejmagazyn amunicji pierwszego rzutu, który mieści 15 naboi.Przekonstruowano przód kadłuba, który osłonięto takżepancerzem specjalnym.

Leopard 2AV

Magnum-X

We wrześniu 1976 roku prototyp Leoparda 2AV (PT19/T19) wziąłudział w testach porównawczych z XM1 Chryslera, który samnieco wcześniej wygrał konkurs z konkurentem, skonstruowanymprzez General Motors. Do Stanów Zjednoczonych Amerykiprzetransportowano również wóz PT20 (z balastem symulującymciężar wieży), który był przeznaczony do prób jezdnych orazsamą wieżę i kadłub, które posłużyły do prób balistycznych.Amerykanie bardzo wysoko ocenili niemiecki system kierowaniaogniem oraz zespół napędowy niemieckiego czołgu, który nietylko był znacznie lepiej zaprojektowany dając bardzo dobrąmobilność maszynie, ale także będąc znacznie mniej paliwożernyoraz bardziej niezawodny od silnika turbinowego zastosowanegow XM1. Jednak uważano, że nie jest tak dobrze opancerzony jakXM1 oraz jest cenowo za drogi, dlatego nie mając już dużejperspektywy na zwycięstwo w tym konkursie, ostatecznie wstyczniu 1977 roku wszystkie prototypu powróciły do kraju. TamPT19/T19 zostały uzbrojone w „sto dwudziestki” i stały sięplatformą dla serii dalszych testów.

Na podstawie zdobytych doświadczeń z Leoparda 2AV Bundeswehrauznała, że czołg ten jest bardzo bliski ostatecznemuspełnieniu jej wszystkich wymagań. W 1977 roku ustalonospecyfikację Leoparda 2 ostatecznie. Pozostała jeszcze tylkokwestia ostatecznego wyboru celownika dla działonowego.Wykorzystywano do tego dwie prototypowe wieże: T20 i T21. Wpierwszej z nich został zamontowany celownik EMES-13A1, wersjęstarszego EMES-13, którego dodatkowo zamontowano dalmierzlaserowy, neodymowy, w drugiej zaś zainstalowano EMES-15.Testy wykazały, że oba urządzenia mają bardzo podobneparametry, jednak amerykańskie rozwiązanie (EMES-15) byłonieco tańsze. W związku z tym kupiono prawa licencyjne doprodukcji krajowej celownika amerykańskiego EMES-15.

Na potrzeby ostatnich prób wojskowych niemiecka Bundeswehrazamówiła jeden kadłub oraz trzy kompletne wozy z seriiprzedprodukcyjnej. W porównaniu z wozami prototypowymi,

dokonano w nich pewnych modyfikacji. Zmienił się kształtprzedniego pancerza kadłuba, a na półkach nad gąsienicowych,na wysokości przedziału napędowego, dodano ciężkie osłonyboczne. Miały one za zadanie chronić wnętrze wozu, w razieostrzału z przedniego sektora, do 25 stopni od osi wzdłużnej.Dzięki zastosowaniu udoskonalonych wałków skrętnych, ichmaksymalna wartość ugięcia wzrosła z 310 mm do ponad 350 mm. Wukładzie jednym wprowadzono także hydrauliczne ogranicznikiruchu wahaczy. W porównaniu ze stosowanymi wcześniej, wprototypach ogranicznikami sprężynowymi lub z tworzywasztucznego zapewniły one poprawę komfortu w takcie jazdy wtrudnym terenie. Dotychczasowy model silnika MB 873 Ka500,zastąpiono wariantem Ka501, który posiadał zwiększonąpojemność z 39,8 litra, do 47,6 litrów. Moc jednostkowa niezwiększyła się, ale znacząco wzrosła za to jego niezawodność,zwłaszcza podczas pracy w skrajnych temperaturach. Dodatkowojuż w tym czasie wybrano pierwszych producentów, partiiLeopard 2. Kontrakt ten opiewał na łącznie 1800wyprodukowanych czołgów, a powierzono to koncernom Krauss-Maffei i MaK. Z powodu prowadzonych zmian masa bojowaseryjnych Leopardów 2, wzrosła do aż 55,15 ton.

Jednocześnie kontynuowano rozmowy w sprawie harmonizacjiprogramów narodowych. W wyniku prac grup roboczych, powstałobszerny katalog podzespołów, które mogłyby zostać dwustronniestandaryzowane. Dotyczyło to m.in.: głównego uzbrojenia iamunicji, niektórych przyrządów optycznych i elementów systemukierowania ogniem, gąsienic, zespołu napędowego iprzeniesienia mocy. Ostatecznie Niemcy zdecydowali się nazakup licencji skanera termowizyjnego, który miał zastąpićpasywną noktowizję. Urządzenie miało to zostać zintegrowane zcelownikiem EMES-15. Od Amerykanów przejęto równieżtechnologię neodymowego dalmierza laserowego, o wiele bardziejniezawodnego, od wcześniej stosowanych dalmierzy rubinowych.Ponadto zgodnie z porozumieniem, w jednym Leopardzie 2zamontowano amerykański zespół napędowy. Próby te potwierdziłybardzo wysokie zużycie paliwa przez silnik turbowałowy i

rozwiązanie te zostało szybko przez Niemców odrzucone.

W październiku 1978 roku ukończono pojedynczy kadłub seriiprzedprodukcyjnej. W lutym 1979 roku skompletowano trzyzamówione wozy także serii przedprodukcyjnej. Po ostatecznymzakończeniu prób poligonowych, czołgi Leopard 2 uznano zagotowe do wdrożenia. 24 października 1979 roku odbyła sięoficjalna ceremonia odbioru pierwszego seryjnego pojazdu isymboliczne przejęcie czołgu podstawowego Leopard 2 do służbySił Zbrojnych Republiki Federalnej Niemiec.

2. W służbie

Leopard 2A4Leopard 2 był pierwszym produkowanym seryjnie czołgiemzachodnim, który był zaliczany do tzw. trzeciej generacjipowojennej. Jego niemalże rówieśnik – amerykański czołgpodstawowy M1 Abrams – został przyjęto na uzbrojenieamerykańskiej armii dopiero w 1980 roku. Jedynie radzieckiczołg T-80B, który jest obecnie także zaliczany do tejgeneracji wszedł do służby rok wcześniej – w 1978 roku.

Pierwsza seria czołgów Leopard 2 (które zostały następnieokreślone jako czołgi Leopard 2A0, liczyła łącznie 380 wozów izostała zbudowana w latach 1979-1980. Ponieważ uruchomienie doprodukcji masowej skanerów termowizyjnych wymagało jeszczeczasu, pierwsze 200 czołgów z partii otrzymało zastępczy,pasywny system obserwacji w nocy o oznaczeniu PZB 200, doktórego wchodziła przede wszystkim kamera światłaszczątkowego, osłona, okablowanie oraz monitory. Podstawoweurządzenie, czyli układ optyczny luster i soczewek oraz superczuła kamera były montowane na masce armaty, nieco po lewejstronie. Tak przechwycony obraz wyświetlały dwa monitorykineskopowe, które były umieszczone na stanowiskachdziałonowego oraz dowódcy. Ten drugi dysponował dodatkowo

możliwością obserwacji celownika z systemu EMES-15 zapośrednictwem układu optycznego, który łączył tubus celownikaz przyrządem PERI R17, który był umieszczony z przodustanowiska dowódcy. W razie jakiejkolwiek konieczności dowódcamógł przejąć kontrolę nad głównym uzbrojeniem, celując zapomocą celownika działonowego lub PERI. W związku z brakiemzamontowanych termowizorów w pierwszych wozach seryjnych,część wnęki kryjącej przyrząd EMES-15 została zakryta. Nastropie niszy wieży umieszczono maszt z czujnikiem kierunku iprędkości wiatru.

Leopard 2A3 – Bundeswehr

W marcu 1982 roku rozpoczęto produkcję udoskonalonegowariantu, określonego następnie jako Leopard 2A1.Najważniejszą cechą, jaka odróżniała go od poprzedniej wersji,było zastąpienie systemu PZB 200, docelowym skaneremtermowizyjnym WBG-X. Urządzenie to zintegrowano z celownikiemEMES-15, dlatego też w Leopardach 2A1 odsłonięto całąszerokość wnęki urządzenia. Kolejną widoczną zmianą byłopodniesienie przyrządu PERI R17 o ok. 5 cm w górę, w celupoprawienia warunków obserwacji otoczenia. Wprowadzono równieżukład diagnostyczny systemu kierowania ogniem RPP, który byłtestowany wcześniej na prototypach pierwszej generacji.Stopniowo także zrezygnowano z czujnika prędkości wiatru ijego kierunku. Uznano bowiem, że te dane dotyczą tylko pomiaruwokół własnego czołgu, a nie oddają danych jakie występująwokół celu, dlatego uznano, że trwałe usunięcie sensora nieobniży prawdopodobieństwa trafienia wyznaczonego celu. Na lewą

ścianę niszy wieży wprowadzono gniazdo służące do połączenia zsystemem łączności wewnętrznej. Ponadto zmieniono lokalizacjęwlewów paliwa do czołgu, zmodyfikowano nieco osłony i układuochronnego, chroniące przed bronią masowego rażenia iperyskopów dowódcy, żaluzje wlotu powietrza chłodzącego zprzedziału napędowego, wprowadzono na stan także dłuższe linyholownicze go czołgu.

Ogółem w latach 1982-1983 wyprodukowano 750 czołgów Leopard2A1. Wozy te powstały w dwóch partiach. Równocześnie dostandardu A1 wprowadzono wszystkie wozy tzw. „serii zerowej”,które następnie przemianowano na wersję Leopard2A2. W grudniu1984 roku ruszyła produkcja 4. serii produkcyjnej, oznaczonejjako Leopard 2A3. Tutaj najważniejszą zmianą było wprowadzeniew wozach tej specyfikacji, było zastąpienie radiostacji SEM25, nowymi cyfrowymi urządzeniami SEM 80/90. Stacje teumożliwiły kodowanie transmisji oraz przesyłanie danych. Dokońca 1985 roku zbudowano łącznie 300 wozów w wariancie A3.

Najliczniej produkowaną wersją czołgu był Leopard 2A4. Odgrudnia 1985 roku do marca 1992 roku powstało łącznie 695sztuk nowo wyprodukowanych wozów, które były tworzone wkolejnych czterech seriach produkcyjnych. Ponadto do standarduwersji A4, stopniowo wprowadzano wszystkie starsze wersjeczołgów Leopard 2. Leopard 2A4 stanowiło niejako ukoronowanierozwoju niemieckich czołgów okresu zimnej wojny. Główną zmianąw stosunku do poprzednich wersji było znaczne podniesieniepoziomu ochrony. Przyrost ochrony osiągnięto nie tylko poprzezwymianę wkładów pancerza specjalistycznego, lecz równieżprzekonfigurowanie osłony boków kadłuba (od maszyn 6. seriiprodukcyjnej). Wozy otrzymały również nowoczesny systemprzeciwpożarowy i przeciwwybuchowy z gaśnicami halonowymi.

Kolejną zasadniczą różnicą z maszynami wcześniejszych wersji,było także wprowadzenie cyfrowych komputerów balistycznych,zamiast używanych dotychczas przełączników analogowych. Wlatach 70. i na początku lat 80. tego typu urządzeniaanalogowe swoimi właściwościami praktycznie nie ustępowały

swoim odpowiednikom digitalnym, były natomiast znacznie odnich tańsze. Jednak ich głównym ograniczeniem, była ścisłaspecjalizacji oraz niewielka podatność na modyfikacje. Nie byłto jednak duży problem, dopóki tylko Bundeswehra użytkowałagładkolufowe działa kalibru 120 mm, produkcji Rheinmetalla. Wpołowie lat 80. na terenie Stanów Zjednoczonych Amerykiuruchomiono produkcję seryjną czołgów podstawowych M1A1Abrams, który został uzbrojony w tą samą armatę co Leopard 2(produkowaną w USA na licencji). Po tym znaczącym sukcesieeksportowym, także i inne państwa zainteresowały się tego typuuzbrojeniem. Właśnie tutaj cyfrowe systemy pozwalały naaktualizację głównego oprogramowania oraz przechowywaniadanych o każdej amunicji oraz producentach armatgładkolufowych kalibru 120 mm. Był to ważny krok, jeżelichodzi o standaryzację uzbrojenia głównego, używanych przezczołgi sił zbrojnych NATO. Ponadto bardzo ważną zaletą maszyndigitalnych była ich możliwość wykorzystywania w przyszłościwielkiej mocy obliczeniowej do innych zadań w wojsku, takichjak obsługa elektroniki pojazdowej (wetroniki).

W Leopardach 2A4, które należały do ostatniej, 8. seriiprodukcyjnej, które zbudowano już pod sam koniec Zimnej Wojny,gdzie wprowadzono układ zgrywania armaty z przyrządamicelowniczymi. W jego skład wchodziło niewielkie zwierciadło,montowane w pobliżu wylotu lufy. Łącznie zbudowano zaledwie 75maszyn tej partii produkcyjnej.

Leopard 2A4 – Bundeswehr

Leopard 2A5W momencie rozpadu Bloku Wschodniego i zakończeniaostatecznego Zimnej Wojny, w Niemczech trwały już prace nadudoskonaleniem czołgów podstawowych Bundeswehry. Jeszcze w1988 roku zainicjowano „Program zwiększenia wartości bojowej”Kampfwersteigerungsprogramm (KWS). Przedsięwzięcie to miało nacelu zwiększyć możliwości bojowe czołgów Leopard 2. Program,obliczony został na następne kilkanaście lat, został onpodzielony na trzy główne etapy. W pierwszej fazie (KWS I)położono nacisk na zwiększenie siły ognia. Opracowano armatękalibru 120 mm o dłuższej lufie oraz nową generację amunicjiprzeciwpancernej. W drugiej fazie (KWS II) zamierzano znaczniepowiększyć przeżywalność czołgu na przyszłym polu walki orazudoskonalić system kierowania ogniem. Najbardziej rewolucyjnebyły założenia trzeciej fazy programu (KWS III). Dopuszczono wniej możliwość głębokiej ingerencji w konstrukcję czołgu. Miałon posiadać całkowicie nową wieżę, z armatą kalibru 140 mm,która miała posiadać mechaniczny układ ładowania armaty.

W ramach fazy KWS III przewidywano również pełną cyfryzacjęsystemów łączności i dowodzenia oraz wprzęgnięcie ich wsieciocentryczny system zarządzania polem walki. Prace teumożliwiły do powstania systemu IFIS. Umożliwiał on szybkieokreślenie własnej pozycji, obrasowując dowiązanie namonitorze. Ponadto były zbierane i nanoszone dane na tematpołożenia oddziałów własnych oraz sił przeciwnika.Zastosowanie tego systemu mogło pozwolić na osiągnięcieprzewagi informacyjnej nad przeciwnikiem, który sam niedysponował taką pomocą.

Do czasu zakończenia Zimnej najbardziej zaawansowaną faząprogramu był KWS II. W 1989 roku skompletowano demonstratorKVT – czyli wóz do badań podzespołów. Otrzymał on nowypancerz, wewnętrzną wykładzinę przeciwodpryskową ielektromechaniczny układ naprowadzania uzbrojenia. Zmienionorównież konfigurację przyrządów optoelektronicznych. W

późniejszym okresie KVT pod całkowicie nowym oznaczeniem IVT –był następnie wykorzystywany do prób systemu IFIS.

W latach 1990-1994 przeprowadzono próby kolejnym maszyntestowych, znanych jako TVM min, TVM max oraz TVM 2.Ostatecznym wynikiem było sformowanie technicznych oraztaktycznych wymagań dla „nowego” czołgu podstawowegoBundeswehry. Zasadnicza zmiana w sytuacji geopolitycznej iznaczna redukcja zagrożenia konfliktem pełnoskalowym, wpłynęłana zakres przewidywanej modernizacji. Ostateczna specyfikacjabyła zatem wynikiem wielu kompromisów. Najistotniejszą zmianąw stosunku do maszyn poprzednich wersji było gruntownewzmocnienie osłony pancernej oraz częściowa eliminacja jejsłabszych punktów, czyli rejonu montażu celownika działonowegooraz maski armaty. W procesie modernizacyjnym ograniczonoswoje działania tylko do samej wieży, która otrzymałarozbudowane moduły pancerne, dość radykalnie zmieniając ogólnąjej sylwetkę oraz wykładzinę przeciwodpryskową. Zrezygnowanoprzy tym z istotnego elementu KWS II, wypróbowanego na wozachserii TVM min oraz TVM max, czyli osłony stropu wieży, któramiała ją chronić przed amunicją artyleryjską oraz lutnicząsubamunicją przeciwpancerną. Mimo to masa samej wieżyzwiększyła się znacznie, w porównaniu z Leopardem 2A4 z 17ton, do ponad 20 ton w kolejnej wersji. W przypadku kadłubawozu jego zmiany były niemal kosmetyczne – przekonstruowanowłaz kierowcy oraz wzmocniono kołpaki znajdujące się na kołachjezdnych. Ogółem masa wozu wzrosła teraz do 59,7 ton.

Wprowadzenie nowego modelu przyrządu panoramicznego PERI R17A2spowodowało znaczący wzrost możliwości systemu kierowaniaogniem. Zintegrowano w nim termowizor drugiej generacji, zmatrycą skanującą, określany jako TIM. Wraz ze zmianąkonfiguracji osłony przedniej wprowadzono nowy model celownikadziałonowego – EMES-15A2. Na liście ważniejszych modyfikacjiznalazło się również zastąpienie elektrohydraulicznego układunaprowadzania uzbrojenia, na napędy całkowicie elektryczneoraz wdrożenie do obsługi hybrydowego układu nawigacji. Z tyłu

kadłuba zamontowano kamerę cofania, której obraz jestwyświetlany w przedziale kierowania. Uzbrojenie przystosowanodo użytkowania nowoczesnej amunicji, opracowanej w czasieprogramu KWS I.

Nowo zmodyfikowane wozy otrzymały nazwę Leopard 2A5. Pierwszywóz tej serii został przekazany siłom Bundeswehry 30 listopada1995 roku. Pierwotnie planowano aby aż 350 czołgów w wersji A4zostało wprowadzonych do modernizacji na wersję A5. Pierwszapartia licząca 225 wozów została zmodernizowana w latach1995-1998. Jednak już w tym czasie część wozów A4 zostałaskierowana do konwersacji na wersję A6. Z 285 skompletowanychczołgów w wersji Leopard 2A5, wydzielono następne 160 sztukwozów, które również zostały przezbrojone do wersji A6. Napoczątku XXI wieku Bundeswehra dysponowała łącznie 125czołgami Leopard 2A5 oraz 225 Leopardami 2A6.

Leopard 2A5 – Bundeswehr

Leopard 2A6Różnice pomiędzy maszynami w wariancie A5, a A6 ograniczająsię praktycznie do głównego uzbrojenia. W nowoczesnej wersjizastosowano armatę z lufą wydłużoną z 44 do 55 kalibrów.Została ona opracowana w czasie programu fazy KWS I. Dziękidrodze w przewodzie lufy dłużej o 1,3 m, prędkość wylotowanowoczesnych pocisków podkalibrowych DM 53/63 wzrosła teraz z1670 do prawie 1780 m/s. Oznacza to, że uzbrojenie Leoparda2A6 może pokonać pancerz nieprzyjacielskiego czołgu z

odległości około 1,5 km większej niż armata czołgu Leoparda2A5, na tym samym dystansie zaś dysponuje wyraźną przewagą.Przebijalność pocisków DM 53 przy działach o długości 55kalibrów wynosi ok. 740 mm na dystansie 2000 metrów, natomiastamunicja podkalibrowa DM 63 osiąga na tym samym dystansie ok.810 mm.

W 2001 roku z inicjatywy państw użytkujących Leopardy 2,zaczęło kształtować swoje konstrukcje, aby przystosować je domisji stabilizacyjnych o charakterze asymetrycznym, woperacjach międzynarodowych. W ich trakcie czołgi byływykorzystywane głównie do działań patrolowych, wzmacnianiepunktów kontrolnych i baz oraz typowej demonstracji siły.Najpoważniejszym zagrożeniem bojowym jakiego mogły wówczasdoświadczyć załogi pojazdów były miny oraz improwizowaneładunki wybuchowe.

Eksperymenty jakie prowadzono w Niemczech, wykazały wrażliwośćLeopardów 2 na wybuchy min. W rezultacie prac powstał zestawkonwersyjny, zgodnie z oficjalnymi informacjami, zapewniającyodporność na detonację ładunków równoważnych 10 kg trotylu.Jego podstawową, widoczną z zewnątrz częścią, była dodatkowapłyta ekranująca dno kadłuba. Ponadto przekonstruowanoniektóre wewnętrzne elementy w tym właz ewakuacyjny, pierścieńślizgowy oraz kosz wieży. Całkowicie zmieniono kadłubowyzasobnik amunicyjny armatniej. Nowy stelaż miał mniejsząpojemność – mieści teraz 22 naboje – ponieważ usunięto pięćgniazd amunicyjnych, które znajdowały się najbliżej dnakadłuba. Zamiast tego w konstrukcji znajdują się otwory,umożliwiający częściowe odkształcanie się zasobnika wprzypadku deformacji płyty dennej kadłuba. Wałki skrętne,które w przypadku eksplozji pod pojazdem mogły się stać źródełdodatkowych odłamków, zostały dodatkowo pokryte osłonami.Fotel kierowcy zastąpiono podwieszanym siedziskiem z pasamibezpieczeństwa. Zmiany spowodowały wzrost masy bojowej zporównaniu z Leopardem 2A6 z ok. 60 ton, do 62 tonmodernizacji Leoparda 2A6M.

W 2003 roku, już w nowych warunkach trwającej wówczas „wojny zmiędzynarodowym terroryzmem”. Bundeswehra złożyła zamówieniena 70 wozów z pakietem przeciwminowym, nazywana Leopardami2A6M. Pojazdy powstawały w wyniku modyfikacji czołgów w wersjiA6 i zostały dostarczone w latach 2004 – 2008. 20 maszynzostało wówczas wydzierżawionych przez Kanadę i wzięło czynnyudział w operacji w Afganistanie.

Leopard 2A6 – Bundeswehr

Leopard 2A7Przyjęcie na uzbrojenie Bundeswehry na początku pierwszych latXXI wieku czołgów Leopard 2A6 i Leopard 2A6M, zapewniło tylkoniewielki wzrost potencjału bojowego, w porównaniu zwcześniejszym Leopardem 2A5. Jeszcze słabiej czołginiemieckich sił zbrojnych, reprezentowały się na tle nowychwariantów czołgów eksportowych, które były wyposażane w m.in.:systemy zarządzania polem walki, układy klimatyzacji ipomocnicze agregaty prądotwórcze, dodatkowy pancerz z wkładamispecjalnymi, nowoczesne kamery termowizyjne oraz lepszezabezpieczenie konteneru amunicyjnego znajdującego się wkadłubie. Opracowywanie wersji rozwojowej było jednak długimprzedsięwzięciem, dodatkowo przeciągniętym w wyniku ciągłychzmian koncepcji przyszłego kształtu niemieckich sił zbrojnych,a szczególnie o roli i liczebności niemieckich sił pancernychna współczesnym polu walki.

W pierwszej dekadzie XXI wieku, większość poszukiwań nowych

rozwiązań koncentrowała się na dostosowaniu niemieckichczołgów podstawowych do cech konfliktów o charakterzeasymetrycznych. W 2006 roku koncern Krauss-Maffei Wegmann(utworzony w 1999 roku z połączenia spółek biorących udział wprogramie Leopard 2; Krauss-Maffei i Wegmann), przedstawił onsilnie zmodyfikowany pojazd oznaczony jako Leopard 2 PSO(skrót ten należy rozwijać jako Peace Support Operation,odwołujący się do przeznaczenia wozu do wsparcia siłpokojowych). Wprowadzone zmiany dotyczyły przede wszystkimwzmocnienia dookólnej osłony, ale także poprawy świadomościsytuacyjnej załogi wozy. Kadłub i wieża czołgu (przejęta zwersji Leopard 2A5, zatem z krótką armatą o długości 44kalibrów), otrzymały także boczne moduły pancerne, którechroniły także niszę wieży czołgu. Zastosowano także znaną zczołgu Leopard 2A6M, zainstalowano dodatkową płytę pancerną,wzmacniającą dno samonośnego nadwozia. Leoparda 2 PSOwyposażono w system kamer obserwacyjnych oraz zdalniesterowane stanowisko strzeleckie. Z przodu kadłuba umieszczonotakże lemiesz-pług, z tyłu telefon do komunikacji z piechotąznajdującą się za tyłem wozu. Istotną modyfikacją byłozamontowanie systemu IFIS.

Pakiet zaprezentowany na demonstratorze Leopard 2 PSO zwróciłuwagę niemieckich decydentów politycznych oraz wojskowych. W2009 roku KMW opracował więc kolejną wersję tej odmianyczołgu, określoną jako Leopard 2 PSO-VT. Tym razem baząmodyfikacji był Leopardem 2A6M. Zachowano na nim większośćrozwiązań z pojazdu PSO. Zauważalną różnicą było zastąpienieprzyrządu PERI R17A2, urządzeniem nowej generacji PERI RTWL, znowoczesną kamerą termowizyjną serii Attica. Rok później, wtrakcie salonu Eurosatory w Paryżu, zmodyfikowany PSO-TVzostał oficjalnie przedstawiony jako demonstrator pakietumodernizacyjnego Leoparda 2A7+. Ciekawostką byłozaprezentowanie na wozie dwóch różnych akietów opancerzenia,jednego do działania w warunkach konfliktu asymetrycznego, adrugiego podnoszącego odporność w warunkach konfliktupełnoskalowego.

Mimo początkowych spekulacji o spodziewanym przyjęciu douzbrojenia kilkudziesięciu wozów w konfiguracji zbliżonej doPSO-VT, Bundeswehra musiała jeszcze poczekać na nową odmianęjej czołgu podstawowego. Pierwszego Leoparda 2A7 wojskoniemieckie otrzymało dopiero w 2014 roku. W porównaniu zpropozycjami przemysłu zbrojeniowego, zakres przeprowadzonychmodyfikacji technicznej i taktycznej był znacznie bardziejograniczony.

Największe zmiany wiążą się z wdrożeniem systemu IFIS. Jegoterminale są montowane na stanowiskach dowódców i kierowców, aw przypadku wozów dowodzenia, także i ładowniczego. Do obsługisystemu – transmisji danych – służy dodatkowa radiostacja.Ponadto wozy wersji A7, otrzymały także nowy system łącznościwewnętrznej SOTAS-IP wraz z zewnętrznym terminalem. Zwiększonezapotrzebowanie na energię elektryczną w czasie trwaniabezruchu z wyłączonym silnikiem, pokrywa nowy pomocniczyagregat prądotwórczy, napędzany 2-cylindrowym silnikiem SteyrM12 o mocy 23 KM.

Leopard 2A7 otrzymał przyrząd obserwacyjno-celowniczy dowódcyPERI R17, w najnowszej wersji A3. Urządzenie wyposażono wkamerę termalną Attica oraz nowy dalmierz laserowyprzestrojony z długości 1,064 μm do 1,57 μm, która uważanajest za znacznie bezpieczniejszą dla ludzkiego oka. Zewzględów ekonomicznych w celowniku EMES-15, pozostawiono starytermowizor WBG-X. Nie mniej jednak można się spodziewać, żeten element zostanie wymieniony w przyszłości. W systemiekierowania ogniem oraz w samym uzbrojeniu wprowadzonomodyfikacje niezbędne strzelania wielozadaniową amunicjąprogramowalną DM11.

Pewną poprawę warunków pracy kierowcy osiągnięto dziękizamontowaniu z przodu kadłuba dzienno-termowizyjnej kamery.Stary wyświetlacz kineskopowy zamieniono na monitorciekłokrystaliczny, pozostawiono jednak używaną dotychczaskamerę cofania w trybie wyłącznie dziennym. W zakresmodernizacji wchodzi pakiet ochrony przeciwminowej z wariantu

Leoparda 2A6M. Skala opancerzenia zasadniczego nie uległazmianie, ograniczono się tutaj do wymiany głównych wkładówopancerzenia na nowszej generacji. Zmodyfikowano zaczepy napółkach nadgąsienicowych, by w przyszłości mogły posłużyć domontowania nowych ekranów bocznych. We wnętrzu przedziałubojowego zamontowano udoskonalony układ przeciwpożarowy orazprzeciwwybuchowy. Przeżywalność Leoparda 2A7 na polu walkipodnosi możliwość zastosowania wielozakresowego pokryciamaskującego Saab Barracuda.

Masa bojowa Leoparda 2A7 wzrosła do ok. 64 ton. Jest toobecnie poziom rekordowy dla czołgów używanych przez niemieckąBundeswehrę. Nie mniej jednak i tym razem nie zdecydowano sięna wprowadzenie modyfikacji zespołu napędowego, mimo żeodpowiednie rozwiązania są gotowe od wielu lat. Jest nim tzw.Euro Power-Pack, który złożony jest z silnika MTU MB 883 –należącego do nowej serii 880 – zblokowanego z układemprzeniesienia mocy Renk HSWL 295TM. Nowy zespół napędowycechuje bardzo zwarta konstrukcja. Jest on o ponad metrkrótszy i blisko jedną tonę lżejszy od dotychczasowego zespołunapędowego. Dysponuje on podobną mocą i charakteryzuje sięmniejszym zużyciem paliwa. Zespół ten z powodzeniem testowanona drugim demonstratorze Leoparda 2A6EX, stanowiącegopropozycję eksportową. Kadłub z Euro Power-Packiem zostałnastępnie wykorzystany w Leopardzie 2 PSO. Wykorzystanie tegozespołu napędowego wymaga jednak głębokiej ingerencji wkonstrukcję przedziału napędowego, dlatego jak dotąd aniBundeswehra, ani inni użytkownicy niemieckich czołgów niezdecydowali się na jego zastosowanie.

Leopard 2A7V – Bundeswehr

3. Czołgi Leopard 2 w WojskuPolskim – opis techniczny itaktycznych + informacje dodatkoweLeopard 2 został zbudowany w tradycyjnym układziekonstrukcyjnym. W przedniej części kadłuba znajduje sięprzedział kierowania, w środkowej – przedział bojowy, któryjest nakryty obrotową wieżą, zaś w tylnej części przedziałnapędowy. Kadłub i wieża posiadają konstrukcję spawaną.Miejsca najbardziej narażonych na trafienia, rejony płytpancernych posiadają specjalne komory, które mieszczą wkładypancerza specjalnego. Po bokach kadłuba znajdują się półkinadgąsienicowe. W ich przestrzeni ulokowano część bakówpaliwa, układ ochrony przed bronią masowego rażenia (po lewejstronie) oraz akumulatory.

Załogę wozu stanowią czterech żołnierzy. Kierowca jako jedynyzajmuje stanowisko w kadłubie, po prawej stronie przedziałukierowania. Czołgista ten dysponuje indywidualnym włazem,otwieranym przez uniesienie i obrót pokrywy na prawo.Wchodzenie do czołgu przez luk jest dość trudne, dlategokierowcy bardzo często wybierają drogę przez jeden z włazówwieżowych i przedział bojowy. Wobec tego właz kadłubowy służyzazwyczaj do opuszczania wozu przez kierowcę. W zaistnieniupewnych sytuacji awaryjnych kierowca oraz pozostali członkowiezałogi mogą również skorzystać z luku awaryjnego znajdującegosię na dnie kadłuba. Znajduje się on za siedziskiem kierowcy,dlatego by z niego skorzystać należy je wcześniej złożyć.

Konstrukcja siedziska umożliwia ustawienie go w dwóchpołożeniach. Górne położenie służy kierowcy, gdy prowadzipojazd przy otwartym włazie, natomiast dolne, które jestułożone przy zamkniętym luku. W odróżnieniu od amerykańskiegoAbramsa czy brytyjskiego Challengera, kierowca nie zajmuje

pozycji półleżącej, lecz siedzi w bardzo podobny sposób jakkierowca samochodu wyścigowego. Po zamknięciu włazu, kierowcaobserwuje otoczenie przez trzy peryskopy. Dwa z nich sązainstalowane na pokrywie luku kierowcy, natomiast trzeci jestna stałe zainstalowany w przedniej, górnej płycie kadłuba.Sumaryczne pole widzenia tych peryskopów wynosi ok. 95 stopni.Na zewnątrz kadłuba, na jego przedniej płycie, umieszczononiewielki wskaźnik, który jest widoczny dla kierowcy przezcentralny peryskop lub w przypadku jazdy z otwartym włazem. Wrazie sytuacji awaryjnej włącza się na nim odpowiedniakontrolka, zwracająca uwagę czołgisty na wystąpienie problemu.Warto wspomnieć o występującym przed czołgiem polu martwym dlakierowcy, które sięga na głębokość prawie 9 metrów. W czasiejazdy po np. publicznych drogach kierowca może korzystać zpomocy lusterek. W nocy środkowy peryskop zastępuje siępasywnym wzmacniaczem obrazu.

W przypadku Leoparda 2 w wersji A5 okolice włazu kierowcyzostały przekonstruowane. Nowa pokrywa jest otwierana przezprzesunięcie w prawo. Z powodu zamontowania dodatkowychmodułów pancernych na wieży opuszczenie stanowiska przezkierowcę czołgu jest jeszcze trudniejsze niż było do tej pory.Wcześniej używane peryskopy zostały zastąpione nowymi, ocałkowicie innej konstrukcji, z dolnymi zwierciadłami, któresą zamontowane uchylnie we włazie. Składają się onesamoczynnie w trakcie otwierania luku przez kierowcę wozu.Jednak po zamknięciu włazu kierowca musi je sam ustawićręcznie. Świadomość sytuacyjną kierowcy zwiększa monitor,który wyświetla obraz z kamery cofania zamontowanej z tyłukadłuba. Dzięki temu kierowca do jazdy wstecz nie potrzebujepomocy dowódcy czołgu. Sam monitor został umieszczony po lewejstronie stanowiska kierowcy. W polu widzenia jest rzutowanapodziałka, która pozwala szacować odległość czołgu odprzeszkody terenowej. Wspomniana kamera cofania jestumieszczona nad górną częścią tylnej części kadłuba.Wyposażono nią w zamykaną osłonę, pełniącą również rolę

wycieraczki.

Sterowanie czołgiem odbywa się za pośrednictwem płynnych(bezstopniowych) ruchów kierownicy. Prawa noga kierowcyobsługuje pedał akceleracji i hamulca. W zasięgu rąk czołgistyznajdują się także dźwignia hamulca ręcznego, wyboru trybupracy skrzyni biegów oraz wybierak przełożeń, przydatny wreżimie ręcznej zmiany biegów. Po lewej stronie umieszczonopanel kontrolny.

Pozostali trzej członkowie załogi zajmują swoje wyznaczonestanowiska w wieży. Z przodu kosza, stosunkowo nisko siedzidziałonowy. Jego podstawowym środkiem obserwacyjnym jestdzienno-nocny celownik EMES-15. Ponadto działonowy dysponujeperyskopem, skierowanym w przód. Zapewnia on bardzoograniczone pole widzenia, ale ułatwia czołgiście orientowaniesię w położeniu. W czołgach wersji A5 i późniejszych,wspomniany peryskop został usunięty.

Za działonowym nieco wyżej, znajduje się siedzisko dowódcy.Jego głównym przyrządem obserwacyjnym jest dzienny celownikpanoramiczny PERI R17A1. W czołgach Leopard 2 do wersji A4celownik panoramiczny jest zainstalowany przed indywidualnymwłazem dowódcy, po jego prawej stronie. W wozach A5zastosowano udoskonalony przyrząd do obserwacji dzienno-nocnejPERI 17A2, którego tubus umieszczono za lukiem włazu dowódcy,blisko osi wzdłużnej wieży czołgu. Dodatkowo dowódca dysponujewieńcem peryskopów, które umożliwiają mu obserwację dookólnąwozu.. W Leopardzie 2A5 przedni przyrząd zastąpiono, nowym –szerokokątnym. Jego górna część ma przelotową osłonę ipółprzepuszczalne zwierciadło wejściowe, dzięki czemu samo wsobie stanowi wizjer, przez który dowódca może obserwowaćprzestrzeń przed czołgiem, nieznacznie tylko wystawiwszy głowęponad poziom stropu wieży.

Stanowisko dowódcy i działonowego są częściowo rozdzielone odprzestrzeni w której porusza się armata wozu. Służą do tegosiatki ochronne. Niektóre z nich mogą być demontowane, gdy np.

musi dojść do szybkiej ewakuacji z wozu. Podobne osłonyznajdują się także wokół kosza wieży.

Po lewej stronie przedziału bojowego znajduje się stanowiskoładowniczego. Tak jak dowódca dysponuje on indywidualnymwłazem. Ładowniczy czołgu Leopard 2 może wspomóc resztę załogiw obserwacji otoczenia, służy do tego pojedynczy peryskop,zamontowany na stropie wieży i skierowany na lewo i nieco wprzód. Poza ładowaniem armaty i uzupełnianiem amunicji wmagazynie podręcznym, czołgista ten zajmuje się obsługą(ładowanie, usuwanie zacięć) karabinu maszynowegosprzęgniętego z armatą czołgową oraz, ewentualnie prowadzenieognia z karabinu maszynowego zamontowanego w obrotnicy przyjego włazie.

Czołgi Leopard 2A4 – 10. Brygada Kawalerii Pancernej – Opole,10. Brygada Logistyczna

W wozach pochodzących ze wczesnych serii produkcyjnych w lewejścianie, przy stanowisku ładowniczego wykonano niewielki luk,służący do uzupełniania amunicji w czołgu. W czasiemodernizacji czołgów do standardu A4, właz ten zostałzaspawany, a w nowych pojazdach (od serii 6.), w ogólezrezygnowano z wykonywania wycięć dla niego.

Ochrona pancerna czołgówLeopard 2 był pierwszym seryjnym czołgiem podstawowym siłNATO, który od początku został osłonięty pancerzem specjalnym.

Chroni on wnętrze czołgu i jego załogę przed zagrożeniami zestrony przeciwpancernych środków bojowych przeciwnika.Rozmieszczenie osłon specjalnych wynika z prawdopodobieństwatrafienia nich w wóz.

W przypadku wieży najgrubszy pancerz ulokowany z przodu orazczęściowo po jego burtach. Ekranuje on przedział bojowy wprzedniej 60-stopniowej strefie (po 30 stopni na lewo oraz naprawo od osi wzdłużnej wieży), zapewniając mniej więcej równystopień ochrony pancernej. Kształt wieży został jednakpodporządkowany wymaganiom konstrukcyjnym, wynikający przedewszystkim w ulokowania przyrządów obserwacyjnych icelowniczych. Jak wspomniano wcześniej, prototypowe wieże zosłonami specjalnymi – T14 mod oraz T19, T20 i T21 – powstałypod presją czasu. W ich projekcie niemieccy konstruktorzymusieli uwzględnić otwory technologiczne dla dwóch typówcelownika głównego, w tym dla stosunkowo dużego celownikaEMES-13, wymagającego pewnej dodatkowej przestrzeni dla ruchustabilizowanej głowicy. Pancerz po prawej stronie wieżyosłabia wewnętrznej komory dla celownika i wnęki dla jegoobiektywów. Niemcy nie zdecydowali się na zastosowaniepodobnego rozwiązania co w amerykańskim M1 Abramsie, czyliwyprowadzenie głowicy przyrządów celowniczych nad powierzchniętropu wieży czołgu. Było to spowodowane koniecznościązabezpieczenia odpowiedniego pola widzenia dla panoramicznegoperyskopu dowódcy.

W tym rezultacie, pod względem grubości pancerz wieży Leoparda2A4 jest bardzo zróżnicowany. Po lewej stronie przedstanowiskiem ładowniczego, grubość sprowadzona osłony sięga870 mm. Po prawej, na wprost działonowego, poniżej wnęki dlacelownika, zastosowano dwa moduły, rozdzielono częściowoprzestrzenią dla przyrządu EMES-15. Powyżej osłony celownikawstawiono blok o grubości 660 mm. Maska armaty zajmuje mniejwięcej trzecią część całej powierzchni przedniej wieży,posiada grubość 420 mm. Masa tego elementu, demontowalnego napotrzeby wymiany armaty, wynosi nieco ponad tonę. Bloki

warstwowe osłony pancerne boków wieży są grube na ponad 300mm. Jak wspomniałem zadaniem modułów bocznych wieży jestpowstrzymywanie pocisków przeciwpancernych, które trafiają zprzedniej strefy wozy. Z tego powodu pancerz specjalny niechroni boków wieży na całej jej długości przedziału bojowego.

Znacznie słabiej zabezpieczono niszę wieży czołgu. Ścianymagazynu amunicyjnego pierwszego rzutu oraz przedziału, któremieszczą zasadnicze elementy układu naprowadzania uzbrojeniawykonano z jednorodnych płyt pancernych, chroniących najwyżejprzed ogniem z broni małego kalibru. Co warto odnotować, wprzypadku dwóch innych znanych podstawowych czołgów zachodnichIII generacji: amerykańskiego Abramsa oraz francuskiegoLeclerca, zastosowano układy warstwowe, osłaniające niszęwieży nie tylko przed zagrożeniem przeciwpancernym z przedniejstrefy, lecz także przed ostrzałem bocznym, w tym, w pewnymstopniu przed ogniem z granatników przeciwpancernych piechoty.

W momencie wprowadzenia do produkcji seryjnej Leoparda 2,wielu analityków przemysłu zbrojeniowego, posiadało wielewątpliwości, jeżeli chodzi o „pudełkowaty” kształt wieżyczołgu. Doświadczenia jakie zdobyto podczas trwania II WojnyŚwiatowej, udowodniły, że nie tylko liczy się grubośćpancerza, ale także jego ukształtowanie (pochylenie) osłonypancernej ówczesnych czołgów. Dlatego konstruktorzy czołgówtzw. I oraz II generacji przywiązywali do tej roli bardzo dużeznaczenie. W niektórych projektach, zwłaszcza w radzieckichczołgach tego typu osłony miały zapewnić jak najlepsząochroną, przy stosunkowo niewielkim rozmiarom (widać to wpolskich czołgach T-72M1 czy choćby ich modernizacji – PT-91),nawet znacząco zmniejszając przy tym komfort pracy załogitakiego wozu oraz zmniejszeniem ilości amunicji. Prace nadrozwojem pancerzy specjalnych udowodniło, że takżeukształtowanie odpowiednie osłony ma duże znaczenie także dlapancerzy przestrzennych czy warstwowych, wykorzystującychelementy niemietalowe. Położenie płyt przekładkowych względemtrajektorii pocisku było jednym z warunków poprawnego

działania brytyjskiego pancerza specjalnego „Burlington”.Odchylenie od pionu o co najmniej 60 stopni wymagały równieżosłony reaktywne, które opracowywane były m.in.: w ZSRR i RFN.Dlatego „pudełkowatość” wieży Leoparda 2, kojarząca się wdrugowojennym Tigerem, zrodziła wiele zrodziła wiele pytań otego typu zastosowanie osłony pancernej w niemieckim czołgu.Możliwe, że miał na to znaczący pośpiech, w jakim opracowywanoostateczną konfigurację nowego czołgu, czy dla szybkiegoopracowania Leoparda 2AV, której częściowo zmienionakonfiguracja została ostatecznie przyjęta dla Bundeswehry.Innym faktem też może być fakt, że niemieccy konstruktorzyzastosowali całkowicie inną strukturę, znacząco odmienną odbrytyjskiego „Burlingtona”. Obecnie już bardzo ciężkoostatecznie rozstrzygnąć o tych wszystkich wątpliwościach –należy tutaj jednak pamiętać, że skład niemieckich wkładówpancerza specjalnego po dziś dzień nie są znane. Jest tutajbardzo prawdopodobne, że wkłady pancerza specjalnego, któreznajdują się w komorach przestrzennych są najprawdopodobniejrównoległe zo zewnętrznych powierzchni pancerza stalowego.Niemniej jednak sama rezygnacja z wykorzystania chociażczęściowo pochylonego pancerza jak w amerykańskim M1 Abramsczy bardzo pochylonego jak w brytyjskim czołgu podstawowymChallenger 1/2, uniemożliwia efektowne wykorzystaniezewnętrznej warstwy pancerza.

10. Brygada Kawalerii Pancernej

Znacznie większą uwagę niemieccy projektanci przyłożyli dokonstrukcji kadłuba wozu. Przód jest chroniony modułem

pancerza specjalnego, o przekroju klina o grubości 640 mm.Górna płyta pancerna płyta kadłuba ma grubość jedynie 40 mm,została jednak odchylona o 83 stopnie od pionu. Znaczniezwiększa to prawdopodobieństwo, że trafiający pociskkumulacyjny odbije się bez zainicjowania zapalnika pocisku, apenetrator kinetyczny zrykoszetuje bez wniknięcia w pancerzgórny kadłuba. Tę samą metodę zastosowali konstruktorzyAbramsa.

Burty kadłuba wykonano z jednorodnych płyt pancernych(stalowych). Na wysokości przedziałów kierowania i bojowegozostały wzmocnione dodatkową warstwą pancerza stalowego.Kilkadziesiąt mm stali pancernej nie daje jednak takiejdostatecznej osłony, dlatego w skład układu ochronnego burtwchodzą także ciężkie sekcje fartuchów pancernych bocznych, potrzy z każdej strony. Mają one konstrukcję warstwową i grubośćponad 100 mm. Na potrzeby transportu kolejowego moduły te sąpodnoszone i blokowane w pozycji pionowej. Powyżej układujezdnego osłonę boków stanowi struktura przestrzenna półeknadgąsienicowych oraz umieszczone w nich zbiorniki paliwa.

W przypadku Leopardów 2A4 od 6. serii produkcyjnej,wprowadzono nowe ciężkie fartuchy. Składały się one z dwóchpodstawowych elementów, połączonych na dole zawiasami. Dotransportu drogowego lub kolejowego, klapy tych modułów sąopuszczane na tych zawiasach. Zmiana konstrukcji fartuchówpancernych umożliwiła dodatkowo wzmocnienie półeknadgąsienicowych dodatkowymi płytami pancernymi, któreprzykręcone są do burt.

Na pozostałej długości układ jezdny ekranują lżejsze osłony.Początkowo stosowano cienkie płyty z blachy perforowanej,zatopione w gumie epoksydowej. W trakcie trwania produkcji, anastępnie modernizacji wprowadzono nowe, całkowicie stalowefartuchy.

Poziom opancerzenia Leoparda 2A4 do dzisiaj nie jestoficjalnie znany. Według niektórych źródeł osłona pancerna

była słabszą stroną wczesnych wariantów niemieckiej maszyny.Wskazywali na to Amerykanie, który testujący w 1976 rokuLeoparda 2AV. Dwa lata później Brytyjczycy, rozważający zakupczołgów podstawowych za granicą, oceniali, że przeciw pancernypocik kinetyczny w najlepszych miejscach Leoparda 2, chroniekwiwalent płyty stalowej o grubości 300-320 mm. Ich wymagańtakże nie spełniał jednak także amerykański M1 Abrams, któregonajlepsze miejsca szacowano na ekwiwalent 340-360 mm płytystalowej. Niemniej jednak informacje, które są oficjalniepodawane przez niemieckiego producenta czołgów Leopard 2,seryjnie produkowane czołgi otrzymały pancerz chroniący jeprzed przebiciem ówcześnie używanych pocisków podkalibrowychwystrzeliwanych z armat czołgowych kalibru 120 mm i 125 mm, zodległości od 1000 metrów. Może to oznaczać, że musi onprzekraczać ekwiwalent pancerza stalowego o grubości ponad 450mm. Dla czołgów Leopard 2A4 jest on szacowany dla amunicjikinetycznej na grubość 500-580 mm, w zależności od miejsca.

W momencie wdrożenia do produkcji seryjnej, osłona specjalnaLeoparda 2 była bardzo wytrzymała jeżeli chodzi o amunicjękumulacyjną. Ocenia się, że zależności od miejsca trafienia,pancerz specjalny zapewnia ekwiwalent 600-700 mm stalipancernej.

W trakcie trwania programu KWS II zidentyfikowano podstawowemankamenty osłony wcześniejszych wersji Leoparda 2, zarównopod względem osłony pancernej, jak i niejednorodności jejstruktury na wieży wozu. Dlatego też szczególną uwagę skupionona poprawie opancerzenia wieży czołgów Leopard 2. Od frontujej korpus został osłonięty nowymi modułami ocharakterystycznym kształcie i przekroju klina. Każdy z nichma masę blisko 600 kg. Po między silnie odchylonymi od pionupłytami laminowanymi znajduje się w większości pustaprzestrzeń. Znajdują się w niej jednak dodatkowo elementymocowania do korpusu wieży czołgu oraz wewnętrzne trójkątnepłyty warstwowe. Rozmieszczenie modułów bocznych wzmacniaochronę burt wierzy w strefie przedniej. Zestawy te również

mają budowę warstwową. Są one montowane wahliwie, w pustejprzestrzeni mieszczą dodatkowo schowki na rzeczy dla załogi iprzybory obsługowe czołgu. Ich ręczne odchylenie jestkonieczne do uzyskania pełnego dostępu do przedziałunapędowego czołgu, po odwróceniu wieży we którąś ze stron. Weskład zestawu nowego opancerzenia schodzą również dwanieruchome bloki, które w znaczący sposób ograniczają światłoapertury na uzbrojenie. Lewy ma masę prawie 400 kg, prawynatomiast waży blisko 550 kg. Bloki te mogą zostać w miaręszybko zdemontowane, w razie przypadku potrzeby wymianyzespołu armaty. Pomiędzy tymi modułami pozostawiono niewielkąprzestrzeń, dla nowej i bardzo wąskiej maski armaty. Ruchomaosłona ma maksymalną grubość prawie 1300 mm i masę blisko 500kg. Kolejna zmiana dotyczy przemieszczenia głowicy celownikaEMES-15. Dotychczas ziejąca w pancerzu przednim wnęka zostałana stale zasłonięta pancerną plombą.

Łączny ciężar dodatkowego pancerza wieży Leoparda 2A5 wynosiaż 2,5 tony. Niejednorodna struktura, duże pochylenie warstwosłony i obecność pustej przestrzeni znacząco sprzyjadefragmentacji pocisków podkalibrowych podczas uderzenia wpancerz, oraz znaczącego zaburzenia strumienia kumulacyjnego.Ocenia się, że teraz przednie opancerzenie wieży czołguLeopard 2A5 wynosi około 810 mm dla amunicji kinetycznej iponad 900 mm dla pocisków kumulacyjnych. Usunięto większośćosłabionych miejsc, jednak nie udało się wyeliminować jewszystkie w odpowiednim stopniu. Zostały one wyeliminowanedopiero w wieży czołgu Leopard 2S (Szwecja, Grecja iHiszpania, Katar, a za niedługo Węgry). Próby ostrzałów wieżyczołgów Leopard 2A5 wykazały, że istnieje, prawdopodobieństworażenia w miejscu, gdzie obecnie znajduje się plomba, którąwmontowano w miejsce głowicy celownika EMES-15. Używano dotego wówczas amunicję DM53. Po wystrzeleniu 30 pocisków, dwaokazały się niebezpieczne dla załogi – jeden przebił plombę iwniknął w płytę pancerną za celownikiem. Drugi natomiastprzebił także płytę i raził wnętrze przedziału bojowego.

34. Brygada Kawalerii Pancernej – 2017 rok

W przypadku kadłuba badania prowadzone w ramach programu KWSII ujawniły, że okolice włazu kierowcy stanowiły osłabionemiejsce osłony pancernej. Dlatego dotychczasowy luk, zpokrywą, która otwierała się poprzez podniesienie iprzesunięcie na prawo – zastąpiono nowym, z pokrywą przesuwanąw kierunku burty. Ostatnią barierą ochronną wozów Leopard 2A5,jest wykładzina przeciwodłamkowa i przeciwodpryskowa. Jejpłytami o grubości 20 mm, wyłożono wnętrze wieży. W razieefektu przebicia pancerza osłona zmniejsza rozwarcie stożkafragmentów pocisku i osłony, które mogą razić załogę ipodzespoły wozu.

Niemieckie pancerze kompozytoweNiemieckie Zakłady Blohm und Voss podczas trwaniaopracowywania docelowego pancerza specjalnego dla czołgówKampfpanzer Leopard 2 A0, który obecnie jest nazywanąKompozycją B lub znacznie rzadziej pancerzem B, skupił się wgłównej mierze nad odpowiednim doborem pancerza inercyjnego,które umieszczone zostało pomiędzy grubą, przednią płytą oniższej twardości, a stosunkowo cienką, tylną płytę o wysokiejtwardości.

Z wielu powodów Niemcy, szybko uznali, że najlepszymrozwiązaniem dla nowego pancerza dla czołgów podstawowychLeopard 2 będzie zastosowanie kompozytu polimerowego,wzmacnianego włóknami, tzw. Fiber Reinforced Plastic, wskrócie FRP, dlatego też już w pierwszy dzień poszły czteryrodzaje polimerów oraz cztery rodzaje włókien pełniących rolę

wzmocnienia. Polimer w kompozycie miał pełnić dodatkową rolęspall linera, który powstrzymał rozprzestrzenianie odłamków zwarstw stalowych pancerza, jak też miał zapewnić pancerzowireaktywnemu dodatkową osłonę przed promieniowaniemradioaktywnym i neutronowym, które może się przedostać przezpancerz do wnętrza czołgu. Ze względu na własnościantyradiacyjne (a raczej ich brak), odrzucono w trakcietrwania testów gumy polietylenową oraz poliamidową. Natomiastw w wyniku przeprowadzenia testów kinetycznych w dalszym bieguodpadła żywica epoksydowa, dzięki temu pancerz NERA Leoparda2. podobnie jak w zastosowanym wozie Leopard 2AV – zastosowanazostała guma poliuretanową. Jednocześnie z włóknistychumocnień, spośród tych testowano włókna szklane, nylonowe,stalowe, węglowe i aramidowe, zdecydowano się na wybranie tychostatnich.

Zastosowanie wzmocnienia aramidowego w kompozycie przyniosłopozytywny skutek uboczny. Kompozyt poliuretanowo-aramidowychronił bowiem znacznie lepiej przed przed trafieniamipociskami z głowicami kumulacyjnymi od zastosowanego wbrytyjskim Burlingtonie i jego „niemieckiej” kopii „biskwitu”,w którym rolę umocnienia kompozytu polimerowego pełniły włóknaszklane. Dzięki temu pomimo mniejszej grubości warstwstalowych w pancerzu inercyjnym, jego odporność na pociskikumulacyjne wzrosła z około 53-550 mm RHA do około 800 mm RHA,co potwierdziły zastosowane elementy Kompozycji typu B, zwykorzystaniem przeciwpancernych pocisków kierowanych HOT,które charakteryzowały się przebijalnością pancerza stalowegow zakresie 770-790 mm RHA.

Z drugiej strony zastosowanie Kompozycji B układ NERA jużznacznie odbiegał od tego co było obecne w Leopardzie 2AV. Wwieży układ czterogrodziowy (190 mm + 95 mm + 95 mm + 190 mm +płyty zewnętrzne i działowe), z zamontowanymi dodatkowymiparami „kanapkowymi” pancerza inercyjnego z zewnętrznychgrodziach, czyli łącznie czterema „kanapkami”, zostałprawdopodobnie zastąpiony przez układ jednogrodziowy, w skład

którego weszło pięć warstw NERA. Bardzo podobnie sytuacjamiała miejsce z przodu kadłuba, gdzie zostały usuniętewymagane przez Amerykanów zbiorniki paliwa, które zostały tamumieszczone pomiędzy dwiema grodziami z pancerzem inercyjnym izostał ujednolicony układ pancerza specjalnego z tym obecnym wwieży czołgu. Pierwsza warstwa pancerza NERA nieznacznie tylkoróżni się od pozostałych czterech warstw „kanapek”, tym żezastosowano w niej grubą płytę stalową o grubości nie 25 mm,jak w pozostałych warstwach, lecz o grubości 35 mm.

Wpływ na przeprowadzenie pewnej optymalizacji pancerza mogłymieć również rozmiary grodzi powietrznych. W Leopardzie 2AVprzerwy po między warstwami pancerza NERA w wież wynosi coprawda 35 mm dla kąta wynoszącego 0 stopni), lecz tylna płytamiała grubość 4 mm. W przypadku pancerza opracowanego wHamburgu, gdzie ustalono stosunek rozmiaru luk pomiędzy„kanapkami”, a grubościami tylnych płyt w „kanapkach” mawynosić co najmniej 10 do 1. Dlatego też zmniejszono grubośćtylnej płyty do 3 mm, gdzie dzięki czemu minimalna długośćluki w pancerzu specjalnym mogła wynosić 30 mm. Wartości temogły być jednak większe i tak luki w pancerzu NERA,ulokowanego w kadłubie wynosiły aż 50 mm (między pierwszą, adrugą warstwą oraz w ostatniej, piątej warstwie) i 35 mm dlapozostałych warstw. Takie same wartości mogły być obecnerównież w pancerzu specjalnym wieży, choć na ten sam momentmożna spekulować, czy Niemcy zdecydowali się na pozostawieniegrodzi powietrznej o wielkości 95 mm za pancerzem inercyjnym.Potencjalna optymalizacja pancerza jednak temu zaprzecza, leczprzez długi okres Niemcy byli prawdziwymi „fanatykami”pancerzyprzestrzennych i co najmniej połowa planów była przepełnionaróżnymi propozycjami ukrycia prostych, lecz już wtedy częstomocno przestarzałych rozwiązań grodziowych na coraz tonowocześniejszą amunicję przeciwpancerną, tak kinetyczną jak zgłowicami kumulacyjnymi.

Leopard 2A6

Finalnie dzięki zastosowaniu rozwiązań przyjętych przez zakładBlohm und Voss, Kompozycja B można obecnie szacować dlakadłuba na około 350 mm RHA przeciwko pociskom podkalibrowymoraz około 800 mm RHA przeciwko pociskom kumulacyjnym.

Ku zastosowaniu wkładów ceramicznychPomimo tego, że udało się doprowadzić do lepiejzoptymalizowania Kompozycji B pod kątem ochrony przezgłowicami z wkładkami kumulacyjnymi względem pancerzagrodziowego, zastosowanego w Leopardzie 2AV, konstruktorzyniemieckiego „kota” wciąż uważali pancerz NERA za zbyt ciężkipancerz dla ich dzieła. Z tego powodu zaczęto na terenieRepubliki Federalnej Niemiec skłaniać się w zastosowaniuceramiki w pancerzach specjalnych. Na podstawie dostępnychinformacji, z których wynika, że na początku lat 80. XX wieku,czyli jeszcze na kilka lat przed rozpoczęciem produkcjiseryjnej wersji Leopard 2 A4, skłaniano się ku montażowiceramiki w obudowie aluminiowej. Pomimo tego, że taki układpancerza specjalnego, z zastosowaniem ceramiki z aluminium,mógł być nawet o 1/3 lżejszy od obecnego wtedy pancerzainercyjnego, samo aluminium nie okazało się jednak najlepszymrozwiązaniem, stanowiąc jako obudowę dla wkładek ceramicznych,co mogło wprawdzie doprowadzić do zmniejszenia masy całkowitejwozu, to jednak też zmniejszało jego możliwości ochronnewzględem tego, co oferowały odpowiednio Kompozycja A iodchudzona względem niej Kompozycja B. Dlatego też rozpoczęto

poszukiwania bardziej skutecznych alternatyw dla lekkiegoaluminium.

Ostatecznie wybór mógł paść na podłoże w postaci płytstalowych oraz spall linera, umieszczonych pomiędzy stalą, aceramiką, który według opisu – „był błyszczącym metalem, którypomimo swojej twardości, był też bardzo elastyczny”. Pod tąnazwą najprawdopodobniej kryje się stop niklu oraz tytanu onazwie nitinol. Metal ten jest wzorcowym przedstawicielemstopów metali, które charakteryzują się „efektem pamięcikształtu” (Shape Memory Alloys; SMA), który pozwala naprzeprowadzenie regeneracji pod wpływem temperatury kształtu imikrostruktury materiału poddanego wcześniej obciążeniucieplnemu lub mechanicznemu. Sam wybór Nitinolu mógł byćrównież spowodowany tym, że był lżejszy od proponowanych wtedyrównież odmian mosiądzów aluminiowych i innych stopówmiedziowo-aluminiowych, które często charakteryzowały sięczęsto podobnymi właściwościami. Inną ważną uwagą było to, żesam nitinol charakteryzuje się dużą ciągliwością jak na SMA(rzędu 8%), w porównaniu z 2% maksymalnego wydłużenia stopówmiedzi. Dodatkowo w obecnych rozwiązaniach w celuprzeprowadzenia poprawy nadsprężystości materiału i zakresutemperatur jego pracy, używa się w stopach miedziowo-aluminiowych domieszek składniku berylu, który sam w sobiejest silnie rakotwórczym materiałem, zarówno dla samychproducentów maszyn, jak i jego użytkowników, co może samo wsobie dyskwalifikować sam materiał zalecany w zastosowaniu wpancerzach specjalnych.

Jednak ze względu na charakterystyki niklotytanu niezdecydowano się na klejenie ceramiki do podłoża standardowymimetodami. Zamiast tego nitinol obecny pomiędzy ceramiką, astalą został przylutowany do nich z wykorzystaniem spoiwaołowianego lub cynkowego, a w celu ułatwienia przeprowadzeniaprocesu spajania do powierzchni stopu dodano bardzo cienkiewarstwy pośrednie w postaci srebno-tytanowej folii o grubościmaksymalnie 0,2 mm. Dodatkowo inną wadą wykorzystania SMA jest

konieczność przeprowadzenia mocnego ochłodzenia, a następniestopniowego podgrzania całego układu w celu przeprowadzeniaregeneracji jego kształtu oraz mikrostruktury, co obecniebyłoby trudno wykonalne w normalnym procesie eksploatacyjnymczołgu podstawowo Kampfpanzer Leopard 2.

Również wielką niewiadomą jest ustalenie rodzaju ceramikizastosowanej w następnej Kompozycji C. Ze względu jednak na

spodziewaną gęstość zastosowanych materiałów 3,1-3,2 g/cm3 krągpodejrzanych jest obecnie zawężony do standardowego węglikakrzemu (SiC) oraz, która jeszcze w pierwszej połowie lat 80.XX wieku, będąca prawdziwą nowinką w technologii – ceramika zgrupy sialonów, które się charakteryzują bardzo szerokim

wachlarzem gęstości materiału od 2,8 do 4 g/cm3. Sama ceramikamogła przybrać kształt płytek o rozmiarze około 50 mm (jejboki) oraz o grubości 20 mm, która w pojedynczym, lecz mocnopowtarzalnym układzie została położona na 5-milimetrowejpłycie z nitinolu, która przykrywała cienką 10 milimetrowąpłytę stalową.

Finalnie w niemieckiej Kompozycji C, która jest obecna wkadłubie czołgu Leopard 2 A4, cztery warstwy pancerzainercyjnego NERA z poprzedniej wersji zostały zastąpionemodułem pancerza specjalnego o tej samej grubości,zawierających prawdopodobnie pięć warstw ceramiki na podłożuniklotytanu-stalowym i osłoniętych szóstą warstwą RHA. Warstwyte nie zawierały luk powietrznych pomiędzy sobą, natomiastpierwsza warstwa pancerza inercyjnego NERA z płytą o grubości35 mm prawdopodobnie nie została naruszona względem układuobecnego w Kompozycji B – została oddalona od modułu ogrubości 50 mm. Sam układ z powodu użycia cięższych odaluminium metali nie okazał się jednak lżejszy od pakietówpancerza inercyjnego, wręcz jego masa nieznacznie wzrosła.Lecz pomimo wprowadzenia takich zmian jego wytrzymałośćwzrosła od 350-370 mm RHA do zaledwie 420 mm RHA dla amunicjikinetycznej.

Biorąc jednak pod uwagę, że zaledwie raptem cztery latapóźniej pojawiła się tzw. Kompozycja D, kiedy ją opracowano, anastępnie wdrożono do produkcji, która sama w sobiecharakteryzowała się wzrostem swoich możliwości odporności ookoło 40%, przy zastosowaniu tej samej grubości pancerza,można się otwarcie skłaniać ku temu, że w stosunku dowcześniejszej Kompozycji C, zastosowany pancerz ceramiczny niezostał zoptymalizowany. Przyczyną tutaj nie było jednakułożenie warstw ceramicznych, które podobnie jak wcześniej zwarstwami NERA były ułożone pod kątem 60 stopni. Tutaj„winnym” całego zdarzenia mogło być zastosowanie płytstalowych o grubości około 10 mm, gdzie ostatnia płytapancerna została oddalona o 50 mm od tylnej płyty, zwykorzystaniem grodzi powietrznej o rozmiarze 50 mm. WKompozycji D mogła zostać ona dodatkowo zabudowana powtarzalnawarstwą pancerza specjalnego z ceramiką i nitinolu, a ułożenieich na tylnej płycie. Doprowadził oto do faktu, że pozafizyczną grubością pancerza specjalnego, wzrosła również jegoefektywność gabarytowa.

Dodatkowo pojawiły się informacje, że w Kompozycji D zostałazastosowana dodatkowa warstwa ceramiki, jednocześnierezygnując wówczas z pierwszej warstwy pancerza inercyjnegoNERA. Dlatego też uważa się, że w trakcie przeprowadzaniemodernizacji czołgów Leopard 2 A$ do wariantu A5, zdecydowanosię na zachowanie Kompozycji C w przedniej sferze kadłuba.Jednak jeszcze ani stworzone Kompozycje C i Kompozycje D niebyły odmianami pancerzy kompozytowych, które wykorzystywałyzarazem warstwy stopów metali ciężkich, w celu znaczącejpoprawy przednich osłon pancernych – te w niemieckichkonstrukcjach nie mogły się pojawić nie wcześniej niż wwariancie, który został opracowany dla Szwecji w czołgachStridsvagen 122. Ich pancerz charakteryzuje się ulepszonymiprzednimi warstwami pancernymi w stosunku do wersji A5, a ichdokładny skład i wytrzymałość po dziś dzień nie są jawne.

Ostatecznie Kompozycja C stała się docelowym pancerzem nie

tylko czołgów Leopard 2 A4, które produkowano w latach1988-1991, lecz również trafiła do wnętrz pancerzy specjalnychczołgów wyprodukowanych wcześniej, modernizowanych do wersjiA4, które remontowano w tych że latach. Dotyczy toprawdopodobnie (powtarzam prawdopodobnie), wszystkich 142czołgów podstawowych Leopard 2 A4, które znajdują się wsłużbie Wojska Polskiego. Natomiast zastosowanie Kompozycji D,która pojawiła się w ostatnich 75 czołgach Leopard 2 A4, którezostały wyprodukowane w 1992 roku. Zostały one zastosowane wwieżach oraz kadłubach (??? – jedne dane to potwierdzają, innenie) czołgów. Natomiast mieszanina Kompozycji C orazKompozycji D pojawiły się w modernizacji wybranych czołgówLeopard 2 A4, które były modernizowane do wersji A5.Kompozycja C została w Kadłubie, natomiast w wieży zastosowanoKompozycję D. Dlatego też brak przedniej płyty pancerzainercyjnego NERA, mogło spowodować zastosowaniem tych bardzocharakterystycznych klinów pancernych w przedniej sferze wieżyczołgu, mających właśnie charakter pancerza inercyjnego.Wiadomo też, że część lub być może wszystkie czołgi w wersjiA6 mają taki sam układ pancerza (na pewno dotyczy to wozy eks-holenderskie).

Ciekawym dzisiaj i nieco przełomowym dokumentem, opisującymkwestię poszukiwania nowych czołgów dla brytyjskiego resortuobrony, które miały być następcami czołgów Chieftain. Raport:„Report of comparision of Chieftain replacement options”. Jakoówczesne opcje brano pod uwagę czołgi podstawowe Challenger,nowo projektowane czołgi rodziny Challenger: wersje pomodyfikacji MLI, wersja PIP, czyli wóz z zmniejszoną masą itrzyosobowymi załogami wozu, Leoparda 2A4, amerykańskiego M1Block 1 oraz wówczas wersji mocno prototypowego czołgufrancuskiego, który w przyszłości stanie się Leclerkiem. W tymraporcie bardzo mocno rozpisano się nad możliwościamibalistycznymi pancerzy czołgu Leopard 2A4, na które zostalizaproszeni obserwatorzy z Wielkiej Brytanii, Kanadyjczycy idelegacja, która przybyła z Szwajcarii. Przeprowadzone testybalistyczne miały miejsce 26 sierpnia 1986 roku w na

niemieckim poligonie Meppen. Pewne informacje zawarte wraporcie stwierdzały:

Klin typu NERA, zdjęty czołgu Leopard 2A5

Niemcy mieli odejść od technologii pancerza specjalnegoopartego o „wybrzuszanie” się płyty” – NERA, na rzecznowej technologii, opartej o ceramikę balistyczną.

Pancerz z przedniej sfery wozu został zaprojektowanytak, aby chronić pojazd w sferze -30/+30 stopni od osipodłużnej wozu, czyli w pełnym zakresie 60 stopni.

Używana do przeprowadzenia testów balistycznych, używanebyły naboje przeciwpancerne APFSDS-T DM23 orazprzeciwpancerny pocisk kierowany z 136 mm głowicąkumulacyjną HOT 1. Pierwszy z czynników rażących, byłwystrzeliwany z innego czołgu Leopard 2 (wersja niezostała podana), stojącego tylko 200 metrów od wozutestowanego. Prędkość wylotowa pocisku podkalibrowego,uderzającego w cel wynosiła aż 1650 m/s. Zaś jegopenetracja była określana na poziomie 420 mm RHA (staliprzeliczeniowej), zaś z drugim czynnikiem, głowicekumulacyjne z ppk HOT 1 w podawanych w brytyjskimdokumencie penetracji sięgała w zakresie od 750 do nawet800 mm RHA.

Pokazaną efektywność masową nowego typu pancerzaokreślano w zakresie na 1,3-1,5 przeciwko amunicji

podkalibrowej, ponieważ cały blok pancerza ważył tyle co300-350 mm blok stalowy RHA, jednak przy wyższejzapewnianej ochronie balistycznej, efektywność masowawobec amunicji z głowicami kumulacyjnymi, zaś zostałaokreślona na 2.

Niemcy podawali, że trafienie w punt mniej niż, dwieśrednice czynnika rażącego od poprzedniego należy uznaćza mocno „niefartowne trafienie”, kiedy sam pancerz niema prawa odpowiednio zadziałać poprawnie, spowodowane tomiało być rozmiarem zastosowanych samych płytek zceramiki balistycznej.

Podczas prowadzonych testów kadłub czołgu Leopard 2A2otrzymał łącznie sześć trafień, z czego jedno pociskiemz DM23 w płytę górną kadłuba co wywołało penetrację wtym miejscu, podobnie jak jedno trafienie głowicą z ppkHOT 1 w burtę kadłuba pod kątem 30 stopni w półkęnadgąsienicową oraz jedno trafienie (według brytyjskichdanych „omyłkowe” – 200 metrów?), kiedy pociskpodkalibrowy trafił pod kątem 30 stopni w podstawępierścienia wieży ponad półką nadgąsienicową.

Podczas testów balistycznych została ostrzelana teżwieża czołgu wersji A4, która otrzymała siedem trafień,trafienia pod kątem 25 stopni i 30 stopni w burcie wieżyprzez DM23 (1 raz) i głowicą HOT 1 (dwa razy). Trafieniate okazały się nieskuteczne. Tak samo jak trafieniepociskiem DM23 w blok pancerny poniżej celownika systemuEMES-15, zaś trafienie głowicą kumulacyjną bezpośredniow zwierciadło celownika EMES-15 zakończyło sięprzebiciem osłon balistycznych (osłabiony rejon), dwatrafienia w front wieży, tuż przed ładowniczym (1 razDM23 i 1 raz HOT 1) spowodowane były przebiciempancerza, ale jak zawarto w uwadze, następowało to podkątem 85 stopni, kiedy grubość efektywna pancerza niejest zbyt duża.

Ostatecznie na podstawie zaobserwowanych testów orazczęsto mocno enigmatycznych informacji od samych Niemcówdla Brytyjczyków, delegacja tego kraju zawarła konkluzjęna temat poziomu osłony balistycznej czołgów Leopard 2A4znajdujących się wówczas w służbie na poziomie 250 mmRHA dla KE oraz około 700 mm RHA dla CE. Natomiast wóz zulepszonym pancerzem miał być na poziomie 410-420 mm RHAdla KE oraz 750-800 mm RHA dla CE.

Nowy pancerz zastosowany w czołgach Leopard 2A4 miał niepowodować przyrostu masy wozu. Jego instalację planowanood wozów serii produkcyjnej z 1988 roku. Planowano teżpodczas przeprowadzania remontów fabrycznych, wyposażonemiały zostać maszyny wyprodukowane w wcześniejszychlatach.

Tak skrótowo, można wywnioskować kilka ciekawych konkluzji.Pancerz czołgów Leopard 2A4 w ulepszonej wersji mógłby sięwydawać skuteczny w 1987-1988 roku, na tle ówcześnieprodukowane uzbrojenia. Jednak jak dla mnie, gdy tylko corazgłębiej zajmuję się tematyką czołgów Leopard 2 i całej jegorodziny, mam wrażenie, że Niemcy nie do końca częstowiedzieli, jak odpowiednio zapewnić bezpieczeństwo dla załógwłasnych czołgów. Pamiętajmy, że same czołgi, w stosunku dowozów amerykańskich rodziny M1 nie brały udział w wielukonfliktach. Nie można było sprawdzić jego wad, a służbagarnizonowa pozwalała na zachwycanie się jego zaletami.Dobrze, że nie doszło do starć z radzieckimi konstrukcjamipancernymi, ponieważ oprócz zalet samej maszyny, nieuwypukliły się jego wady, a straty wśród niemieckich załógmogły być nawet bardzo poważne. Oczywiście wóz ten mógłzapewniać wówczas ochronę przed podstawową amunicją kalibru125 mm, używaną w czołgach T-72/T-72A i jego eksportowychpochodnych, jaką była BM-15, to jednak już pod koniec lat 80.pojawiły się nowsze wersje amunicji podkalibrowej zzwiększonymi możliwościami penetracyjnymi, mogły być już owiele bardziej niebezpieczne. Dlatego też ja bardzo żałuję

faktu, że w modernizacji w Wojsku Polskim Leopardów 2A4 dowersji 2PL, nie został zmieniony pancerz zasadniczy wozu.Minęły już niemal 35 lat od tamtych testów balistycznych, apancerz nie został zmieniony, natomiast amunicjaprzeciwpancerna, czy to kinetyczna, czy posiadająca głowicekumulacyjne mocno poszła do przodu. Ostatnio wraz z rozmowami,jakie prowadziłem, z żołnierzami z 10. Brygady KawaleriiPancernej z Świętoszowa, nie ma tam aż tak dużegooptymizmu,dla nowej wersji. Jest lepiej, ale osłona pancernanie wzrosła. Może trochę dla samej wieży z dodatkowymipanelami NERA, ale kadłub nadal pozostaje mocno osłabiony imoże być w miarę bezpieczny, gdy nie będzie w nim znajdowałasię amunicja. W Leopardach 2A5 jest lepiej, ale nie takbardzo. Wprawdzie zastosowana w wieży Kompozycja D daje lepszewłasności balistyczne, to jednak nawet ona nie zapewnia już wtakiej mierze skutecznej osłony balistycznej, a kadłuby nie sąruszone. Potrzebny nam jest nowy czołg i to o wiele lepiejopancerzony, a przede wszystkim z pełną izolacją amunicji inie chcę tutaj powielać to co ciągle przedstawia Pan DamianRadka, ale prawda jest taka, że czołgi Leopardy 2 sięstarzeją, a jako wozy nie są konstrukcją bezpieczną dla jejzałóg podczas trwania wojny.

40 lat minęło w 2019 roku

Magnum-X

Gdyby Niemcy zaraz po zastosowaniu pancerza specjalnego,zbudowali od nowa Leoparda 2, a nie zastosowali (obudowali) nawozie pierwszej generacji, to może sama konstrukcja dziś

wyglądała nie tylko inaczej, ale gdyby bardziej nad nimpopracowali i zrozumieli pewne kwestie, był by to dziś możejeden z najlepszych wozów, bo ja sam uważam i może wielu takma, że najcenniejszym fragmentem jest dobrze wyszkolonazałoga, po jej stracie, tak łatwo nie da się tego odtworzyć –wyszkolenie trwa, a morale swoje robi. Dlatego ja mamnadzieję, że czołgi te nie zostaną zastosowane nigdy wautentycznym konflikcie z przeciwnikiem.

Dodatkowe rozwiązania zwiększająceprzeżywalność na polu bitwyNa wieży Leoparda 2 są montowane wyrzutnie granatów dymnych,po osiem wyrzutni na każdym z boków wieży. Kontrolę nad nimisprawuje dowódca za pomocą panelu. Układ umożliwia wybór lewejlub prawej wyrzutni. Odpalanie pocisków odbywa się kolejno wkrótkiej sekwencji. Wykorzystywane granaty dymne mająmożliwość okrycia czołgu w wielozakresowym maskowaniu dymnym –zarówno w paśmie widzialnym, jak i w zakresie podczerwonym.Wybuchające pociski tworzą zasłonę z odległości 50-60 metrówod wozu, od 0 do 45 stopni od osi wzdłużnej wieży czołgu.

Wraz z pojawieniem się wersji A5, wprowadzono wówczas noweurządzenia kontrolne, umożliwiające wybór konkretnych luf orazpocisków. Wraz z produkcją ostatnich wersji A4, a takżepodczas modernizacji do kolejnych wersji zmieniono także niecokonstrukcję samych wyrzutni granatów dymnych.

Czołg został wyposażony w zespołowy układ ochrony przed broniąmasowego rażenia. Urządzenie to zostało zabudowanie na lewejpółce nadgąsienicowej. Służy one do filtrowania powietrzadostającego się do wnętrza wozu. W razie konieczności, gdypojazd musi pokonać np. skażony teren, lub występują pewnezagrożenia w otoczeniu, urządzenie to powoduje powstanie wczołgu nadciśnienia, które uniemożliwia wtedy wnikanie downętrza czołgu czynników letalnych. W razie awarii całegoukładu, załoga dysponuje własnymi środkami ochronnymi oraz

maskami filtrującymi.

Peryskopy oraz optoelektroniczne układy obserwacyjne orazcelownicze otrzymały filtry, które miały chronić oczyczołgistów przed oślepieniem promieniowania dalmierzalaserowego. W celownikach zastosowano również przysłony,zmniejszające intensywność promieniowania wnikającego downętrza układów optycznych w przypadku gwałtownych błysków np.towarzyszącej eksplozji nuklearnej.

Leopard 2 został wyposażony w układ przeciwpożarowy spółkiDeugra. W jego skład wchodzą: przewodowy czujnik termiczny wprzedziale napędowym, przewody doprowadzające czynnikgaśniczy, dysze rozpylające, cztery butle mieszczące środek(znajdują się one w przedziale kierowania) oraz pulpitkontrolny znajdujący się na stanowisku kierowcy. Układautomatycznie pozwala na rozpylenie dwóch butli z czynnikiemgaśniczym oraz odcięcie dopływu powietrza do przedziałunapędowego. Rozprężający się halon przerywa dalszy processpalania. W razie mało skutecznego ugaszenia pożaru, kierowcamoże ręcznie odkręcić dwie pozostałe butle z halonem.

Kamera termowizyjna z celownika EMES-15

Podobną budowę posiada układ przeciwwybuchowy, który jestzamontowany wieży. Składa się z czterech czujników, zdolnych

wykryć promieniowanie widzialne i podczerwone towarzyszącepłomieniowi, oraz tyluż butli mieszczących łącznie 3,5 kgśrodka gaśniczego bazującego na halonie. Jego zadaniem jestochrona załogi przed wysoką temperaturą, która powstawałapodczas przebicia pancerza oraz powstawania pożaru wprzedziale bojowym. O ile czas reakcji układuprzeciwpożarowego trwa zaledwie kilka sekund, to czas reakcjiukładu przeciwwybuchowego uwalnia swój czynnik gaśniczypomiędzy 10, a 100 milisekundami od trafienia. W nowszychrozwiązaniach halon jest zastępowany nowoczesnymi środkamigaśniczymi, które są neutralne dla załogi wozu.

Skuteczność układu przeciwwybuchowego nie obejmuje jednakpożaru ładunków miotających. Te dysponują własnym środkiemutleniającym, dlatego nie jest możliwe przerwanie ich reakcjihalonem, czy żadnym innym środkiem gaśniczym. Dodatkowo wewnętrzu maszyny znajduje się dodatkowa gaśnica zawierająca 2kg środka gaśniczego. Przenosi się ją pod armatą. Gaśnica tajest przeznaczona do zwalczania pożaru wywołanego cieczą,gazem lub w przypadku zapalenia się układu elektrycznego.

Ważnym biernym rozwiązaniem zwiększającym przeżywalnośćzałogi, jest oddzielenie części zapasu amunicji od przedziałubojowego. Amunicja podręczna znajduje się w magazynieamunicyjnym, który ulokowano w niszy wieży, odseparowana odzałogi przesuwaną pancerną grodzią. W przypadku zapłonuładunków miotających rozprężające się gazy zrywają płytę,która stanowi tzw. słabsze ogniwo w stropie przedziału.Podobnego zabezpieczenia nie posiada drugi magazyn amunicyjny,znajdujący się w kadłubie. Zapalenie się ładunków miotającychw magazynie kadłubowym na pewno będzie się wiązać się zestratą w części, być może całej załogi oraz z zniszczeniemczołgu. Pewnym zabezpieczeniem jest fakt, że magazyn tenznajduje się w części kadłuba, najlepiej opancerzoną, a samstanowi niewielki cel. W czołgach od wariantu A5 i dalejdotychczasowy elektrohydrauliczny układ naprowadzaniauzbrojenia potencjalne zagrożenie dla załogi zastąpiono

całkowicie elektrycznym.

Uzbrojenie wozu + informacje dodatkoweAby sprostać wymaganiom wytrzymałościowym, wobec przyjętejarmaty Rh-120 , inżynierowie z zakładów Rheinmetall,zdecydowali się oni na zastosowanie kilku ówcześnienowoczesnych rozwiązań. Lufę wykuto z jednego kęsa metali,otrzymanej w wyniku przetopu elektrożużlowego (ESR). Poobróbce plastycznej, poddaje się ją procesowi samowzmacniania.Gładkościenny przewód lufy, w nominalnym kalibrze 120 mm ifaktycznej średnicy 119,95 mm jest w pełni chromowany, abyznacząco spowolnić tempo zużywania się przewodu lufy. Jejdługość wynosiła 5300 mm, co odpowiadało 44 kalibrom, jej masazaś to 1175 kg. Objętość komory nabojowej wynosi 10 dm3.Początkowo dopuszczalne obciążenie ciśnieniem gazów prochowychw komorze wynosiło 630 MPa. Prawdopodobnie wartość ta niewynikała z jakichkolwiek ograniczeń samej lufy, lecz zparametrów technicznych układu oporo-powrotnego i łożyskczopów kołyski. W zmodyfikowanych armatach, jakie zostałyzastosowane w m.in.: czołgach podstawowych Leopard 2A5,zwiększono ją do 670 MPa. Pozwala to na bezpieczne prowadzenieognia amunicją generującą ciśnienie do około 570 MPa, przytemperaturze ładunku 21 stopni Celsjusza (wzrost temperaturyskutkuje zwiększonym ciśnieniem). Grubość ścianek lufy jestzmienna – na wysokości komory nabojowej wynosi 95 mm, zaś ijej wylotu maleje do 17 mm.

Stanowisko celowncizego/działonowego czołgu Leopard 2A4

Dla zmniejszenia wpływu temperatury otoczenia, sama lufaotrzymała osłonę termoizolacyjną, wykonaną z tworzywasztucznego. Do oczyszczania przewodu lufy z gazów prochowychpo wystrzale wykorzystywany jest samoczynny przedmuchiwacz.Obudowę eżektora również wykonano z tworzywa sztucznego.Opisane elementu posiadają łączną masę około 50 kg. W trakcietrwania służby czołgów Leopard 2, od końca lat 80. XX wieku nakońcówkach luf zaczęto montować zwierciadła układuautomatycznego zgrywania się luf w linii strzału i celowania(MRS). Na zewnętrzne ścianki w pobliżu wylotu nakłada siępierścień z podstawą lustra, ustalając jego położenie zapomocą obejm. Cały element posiada masę około 15 kg.

Na odcinku zewnętrznej ściany lufy, przy jej wlocie, wykonujesię gwint, służący do łączenia lufy z nasadą zamkową. Łączebagnetowe ma umożliwiać szybką wymianę lufy w warunkachpolowych. Wewnątrz nasady zamkowej znajduje się klin,poruszający się w pionie. Na bocznych ścianach komory zamkowejzostały wycięte symetrycznie wodzidła o zaokrąglonymprzekroju. Dzięki takiemu rozwiązaniu został poprawionyrozkład sił występujących w czasie trwania strzału,zmniejszając ryzyko uszkodzenia nasady zamkowej. W klinieznajduje się elektryczne urządzenie zapłonowe oraz wyrzutniki.Po oddaniu strzału dno łuski jest wyrzucane z komorynabojowej, a klin opada ku dołowi i zamek pozostaje otwarty ażdo momentu załadownia do komory nabojowej kolejnego naboju.Oddanie strzału jest możliwe tylko przy całkowicie zamkniętymdziale. Podaje się, że szybkostrzelność teoretyczna jestosiągana na poziomie 9-10 strz./min., w praktyce ten parametrnie zależy wyłącznie od możliwości konstrukcji armaty, aleprzede wszystkim od możliwości ładowniczego oraz skutecznościcelowniczego i dowódcy. Urządzenie zapłonowe jest zasilane zsieci pokładowej czołgu. W razie jego awarii można skorzystaćz układu awaryjnego – mechanicznego. Włącznik generatoraimpulsów umieszczono po prawej stronie kołyski, gdzie jest

dostępny dla działonowego.

W normalnym trybie działania po strzale klin opadaautomatycznie, uruchamiany w czasie trwania odrzutu przezwystęp klinowy kołyski. Możliwe jest zablokowanie mechanizmusamoczynnego otwarcia, np. w przypadku działań w terenieskażonym bronią typu ABC.

Lufa z nasadą zamkowa stanowią zespół odrzutowy o długości5593 mm, umieszczony w kołysce i związany z nią za pomocądwóch oporników o pojedynczego powrotnika. Opornikihydrauliczne zostały rozmieszczone diagonalnie, aby uzyskaćsymetryczny rozkład sił po strzale. Standardowa długośćodrzutu wynosi od 290 mm do 340 mm. Przekroczenie poziomu 350mm, to poziom alarmowy, a przy 360 mm należy przerwaćnatychmiastowe strzelanie. Za powrót zespołu odrzutowego donormalnego położenia jest odpowiedzialny powrotnik, znajdującysię po prawej stronie kołyski.

Początkowo czynnikiem roboczym w oporopowrotnikach był olejhydrauliczny. Ze względów bezpieczeństwa oraz dostosowaniabroni do strzelania potężniejszymi nabojami, zawartośćcylindrów hamujących zmieniono na mieszankę wody i glikolu. Wzwiązku z zakończeniem w 2019 roku produkcji oporników obuodmian (pod wspólnym oznaczeniem K600), będą one wymieniany wprzyszłości na oporniki hydropneumatyczne typu K900,opracowane dla armat Rh 120 L/55. Takie oporniki występują wdwóch wersjach. W starszej czynnikiem roboczym jest olej iazot, jej nowszy wariant jest w pełni pneumatyczny.

Lufa spoczywa wewnątrz cylindrycznej części kołyski. W trakcieodrzutu ślizga się wewnątrz tulei po dwóch pierścieniach zbrązu. Pierwszy z nich nasadzono na zwężoną część lufy, drugizostał umieszczony w tylnej części cylindra kołyski. Tulejaposiada długość 1640 mm, zapewniają precyzyjne prowadzeniearmaty, dodatnio wpływające na celność armaty. Szerokośćzamkniętego profilu kołyski pomiędzy czopami to 728 mm.

Do wspornika kołyski przymocowano osłonę, zapobiegającąprzypadkowemu znalezieniu się członka załogi na drogę odrzutu.W jej tylnej części zamontowany został skrzynkowy zasobnik nawystrzelone dna łusek. Na wprost wlotu komory zamkowejznajduje się odbijacz. Kieruje on dna łusek do wspomnianegozasobnika. Odbijacz mocowany jest uchylnie, dzięki czemu nieprzeszkadza on w czasie trwania ładowania. Sam zasobnik mieścicztery denka łusek, dlatego po jego napełnieniu należy goręcznie opróżnić. Obecność wspomnianej osłony zwiększa długośćarmaty o dodatkowe około 600 mm. W rezultacie długość tapowoduje, że uzbrojenie główne czołgu dzieli wnętrze bojowe wwieży na dwie połowy.

Od przodu do kołyski montuje się maskę armaty. W przypadkuczołgów Leopard 2 w odmianach do wersji A4 włącznie posiadaona postać szerokiego na niemal metr prostopadłościennegobloku pancerza specjalnego o grubości około 420 mm i masienieco ponad 640 kg. Armata w kołysce wraz z osłoną stanowiązespół wahliwy, gdzie jego łączna masa stanowi 3015 kg.

Wraz z wprowadzeniem do służby czołgów Leopard 2A5 i jegodalszych wersji, pojawiło się pewne nowe rozwiązanie. Abypoprawić w tym miejscu odporność balistyczną, zostało znaczniezmniejszone światło gardzieli uzbrojenia głównego, montując pojej bokach nieruchowe bloki pancerne. Po między nimi znalazłosię miejsce na wąską maskę, od przodu zakończone osłoną, wpostaci klinów. Rozwiązanie to doprowadziło do poważnegowzrostu układu ochronnego. Wspomniane wyżej stałe bloki sąjeszcze dodatkowo ekranowane przez zewnętrzne moduły oprzekroju trójkątnym. Także kołyska armaty przeznaczonej dlaczołgów Leopard 2A5 została ona poddana pewnym modyfikacjom.Przeniesienie sprężonego karabinu maszynowego bliżej armatywymagało opracowania nowego łoża dla tej broni orazodpowiedniego wycięcia otworu w kołysce.

Bezpieczny magazyn amunicyjny czołgu Leopard 2A4

Szczególną uwagę w trakcie trwania eksploatacji Rh-120poświęcono kwestii wymiany uzbrojenia. Wymiary podzespołówarmaty we wnętrzu przedziału bojowego pozwalają na wysunięciezespołu przez otwór o wymiarach z 730 mm na 500 mm,pozostawionym w przednim pancerzu wieży. W przypadku czołgówLeopard 2 w wersji do A4 włącznie, dostęp do czopów kołyskijest możliwy po zdjęciu maski. W wozach w wariancie A5 orazszwedzkich odmian Stridsvagn 122, proces jest bardziejskomplikowany. Tutaj konieczne jest zdemontowanie zewnętrznychmodułów pancerza oraz bloków pancernych, zwężających światłootworu montażowego. Wymienione elementy opancerzenie mająłączną masę około 2,2 tony.

Wraz z opracowaniem amunicji programowalnej przygotowanozestaw modyfikacji dla samych armat. Aby móc prowadzić ogieńnowymi pociskami są konieczne, .in.: wymiana urządzeniazapłonowego w klinie zamkowym, montaż programatora i pulpitukontrolnego ładowniczego, a to wszystko wraz z odpowiednimokablowaniem. Niezbędne są również odpowiednie aktualizacje, wsystemie kierowania ogniem.

Armata Rh-120 L/55Ta odmiana armaty Rheinmetall, została opracowana w ramachrozwoju programu modernizacji czołgu Leopard 2 –Kampfwertsteigerungsprogramm, skrót KWS. Celem było

zwiększenie prędkości wylotowej amunicj9i nowej generacji,dlatego też armata otrzymała nową lufę o długości 6600 mm,czuli o 1300 mm dłuższą od dotychczas stosowanej. Długość wkalibrach wzrosła z 44 kalibrów dl 55 kalibrów, masa – z 1190kg do 1347 kg. Przy strzelaniu do zadanego celu taką samąamunicją przewaga armat L/55 nad wersją L/44, wynosi około1300 metrów. Z kolei na tym samym dystansie pocisk, któryzostał wystrzelony z długolufowej armaty może po prostuprzebić grubszy pancerz. Dzięki zastosowaniu nowszychtechnologii, zostały zwiększone graniczne wartości ciśnienia wprzewodzie lufy. Nie tylko zostało w ten sposób poprawionebezpieczeństwo służby załogantów w czołgach Leopard 2, aletakże można zastosować amunicję posiadającą silniejszy ładunekmiotający. Zrezygnowano z chromowaniem przewodu lufy na całejje długości.

Poza dłuższą lufę armaty L/55 zastosowano oporniki typu K900,zmodyfikowaną osłonę z koszem na wystrzelone dna łusek,służącą także do właściwego wyważenia zespołu ruchomego, noweelementy układu odpalającego i wzmocnienie łożyska czopówkołyski. Lufa od początku została przystosowana do montażuzwierciadła układu MRS. Zrezygnowano z nakładanegopierścienia, którego pozycję ustalały obejmy. Zamiast niego naścianie lufy w pobliżu wylotu umieszczono występy gniazda, doktórego mocuje się podstawę lustra, wykonanego z dobrzepolerowanej stali. Rozwiązanie pozwoliło na redukcję masy orazzmniejszenie wpływu temperatury lufy na dokładność pomiaru.

Długolufowa armata wprawdzie może być montowana na czołgachLeopard 2A4, ale jak dotąd się nikt na to nie zdecydował.Wersja Rh-120 L/55 jest stosowana jako główne uzbrojenieczołgów Leopard 2 w wersji A6 i A7. Masa zespołu wahliwegowynosi 3360 kg.

Według dostępnych informacji pod względem celności armatyL/55, na odległościach do 2000-2500 metrów nie ustępuje onkrótszej formie L/44. Jednak na większych odległościachcelność armaty przy bardziej intensywniejszym ogniu powstające

podczas strzelania wibracje dłuższej wersji armaty powodujązwiększony rozrzut armaty. Kiedyś czytałem, że problemy tezostały rozwiązane, ale chyba dopiero w kolejnej jej wersji,czyli L/55A1.

Wersja L/55A1 i L/44A1W 2014 roku ujawniono, że trwają wówczas prace nadudoskonalonym wariantem długolufowej Rh-120 L/55. Zgodnie zzapowiedzianymi, głównym przyjętym założeniem był przyrostosiągów balistycznych nowej odmiany uzbrojenia o około 20% wporównaniu do armat pozostających wówczas w służbie. Dziękizastosowanym modyfikacjom np. zastąpieniu dotychczasowejnasady zamkowej i klina elementami wykonanymi z wytrzymalszejstali lufowej, L/55A1, może strzelać nabojami, posiadającymiładunek miotający, który generował ciśnienie przekraczające700 MPa. Pełne wykorzystanie swoich możliwości nowychmożliwości wymaga również opracowanie i wdrożenie nowychwzorów naboi działowych. Zgodnie z oficjalnymi informacjami,przewaga armat L/55A1 nad wersją L/55 wynosi przeszło 1500metrów, a zatem więcej niż armat L/55 nad L/44. Nowa armata odsamego początku była w pełni przystosowana do prowadzeniaognia amunicją programowalną.

Armata L/55A1 pomyślnie przeszła próby i badania i pod koniec2017 roku została uznana za projekt gotowy do wdrożenia. Wpierwszej kolejności przezbrojone będą czołgi Leopard 2Bundeswehry, które mają być modernizowane do standardu Leopard2A7V. Użytkownikami wozów z armatami działowymi L/55A1 będątakże siły zbrojne dwóch innych państw europejskich. Oarmatach tych zaczęto również wspominać nad planamimodernizacyjnymi przez Niemców czołgów brytyjskich Challenger2A1, dziś Challenger 3. Pierwszy prototyp czołgu zostałpokazany na początku 2019 roku.

Modyfikacje wprowadzone w wersji długolufowej Rh-120, może byćtakże wdrożone w przypadku wersji armat L/44. Uzbrojenie nosioznaczenie L/44A1. Podaje się, że dzięki możliwości

wystrzeliwania pocisków z większą prędkością wylotową,przewaga L/44A1 nad wersją L/44, z założeniem dostępnościlepszej amunicji kinetycznej, może wynosić nawet 2000 metrów.

Lufa armaty przechodzi przez cylindryczną część kołyski.Użytkowanie lufy umożliwia ślizganie się jej w tulei.Odległość między jej przednim, a tylnym łożyskiem wynosi 1640mm, co jest stosunkowo dużą wartością. Taką długośćłożyskowania zapewnia precyzję osadzenia armaty i skutkuje jejdużą celnością. Dla porównania w przypadku armaty 2A46, którastanowi uzbrojenie we Wojsku Polskim czołgów T-72M1 czy jejmodernizacji PT-91, odległość pomiędzy łożyskami wynosi tylko870 mm. W nowszych armatach 2A46M (T-72B) i 2A46M-5 (T-90A),długość ta została zwiększona odpowiednio 1510 mm oraz 1670mm.

W kołysce, poza armatą, zamontowano uzbrojenie pomocnicze wpostaci karabinu maszynowego MG-3A1, kalibru 7,62 mm orazteleskopowy celownik awaryjny FERO Z18. W przypadku Leoparda2A5 zastosowano zmodyfikowany przyrząd peryskopowy FERO Z18A2.

Jednym z założeń niemieckich konstruktorów było zapewnieniestosunkowo łatwej możliwości wymiany głównego uzbrojenia wwarunkach polowych. Lufę wyposażono w tzw. łącze bagnetowe.Ponadto istnieje także możliwość wymontowania całej lufy zkołyską zamka. Odbywa się to przez przednią aperturę w wieży.Stosunkowo duże wymiary kołyski, wynikające m.in. zzastosowania symetrycznych oporników o klasycznej budowie, anie zaś jak w budowie amerykańskich czołgów M1 Abrams,zwartego koncentrycznego oporopowrotnika – wymusiłypozostawienie pokaźnego wycięcia w przednim pancerzu wieży,szerokiego na 730 mm, a wysokiego na 500 mm. Normalnieaperatura jest zasłonięta szeroką maską pancerną.

W czołgu Leopard 2A5 zachowano możliwość wymiany całegozespołu ruchomego armaty, jest to jednak proces bardziejskomplikowany. Po demontażu dwóch przednich modułówzewnętrznych, należy ponadto usunąć nieruchome bloki pancerne

ze światła wycięcia i dopiero wówczas odblokowanie łożyskaczopowe kołyski. „Stodwudziestka” Rheinmetalla strzelaamunicją scaloną z częściowo spalającą się łuską. Powystrzale, z komory nabojowej są wyrzucane metalowe dna,zawierające prętowy zapłonnik.

Amunicja podkalibrowaPierwszym wzorem naboju z pociskiem typu APFSDS był DM 13,przyjęty do uzbrojenia wraz z czołgiem podstawowym Leopard 2 w1979 roku. Masa kompletnego naboju wynosiła 18,7 kg, pocisku zsabotem 7,22 kg , samego pocisku zaś 4,6 kg. Ładunek prochowyposiadał masę 7,3 k. Podczas wystrzału nadawał on prędkośćpoczątkową 1650 m/s, przy generowanym ciśnieniu 510 MPa.

DM 13 posiadał budowę skomplikowaną. Rdzeń pocisku zostałwykonany z ciężkiego spieku wolframowo-nikowo-żelaznego (95W-3,4 Ni-1,6 FE) o gęstości około 18 g/cm3. Ponieważ wmomencie jego utworzenia nie dysponowano jeszcze odpowiednimmateriałem o odpowiednich właściwościach wytrzymałościowych,zastosowany został dwuczęściowy penetrator. Tylny element, ośrednicy 24,6 mm, był całkowicie wkręcony w stalową koszulkę ośrednicy 38 mm. W tuleję wciśnięto również przedni wolframowysegment. Do tylnej części koszulki przykręcono stabilizatorbrzechwowy, mieszczący także smugacz. Stalowy czepiecbalistyczny został przytwierdzony do przedniego elementurdzenia.

Za pomocą połączenia kształtowego pocisk został zespolony ztrzyczęściowym odrzucanym płaszczem sabotu, wykonanym zlekkiego stopu, stanowiące tutaj znacznie lepsze oparcie dlawystrzeliwanego pocisku podkalibrowego, niż stosowanych wZwiązku Radzieckim sabotów pierścieniowych. Na obie półkipłaszcza, przednią stanowiącą pierścień centrujący oraz tylną– prowadzącą, nałożone zostały nylonowe opaski. Do podstawytylnej półki, został dodany dodatkowy pierścieńuszczelniający, z tworzywa odpornego na wysoką temperaturę.Separacja sabotu odbywała się za pomocą oporu

aerodynamicznego. W tym celu została odpowiednio wyprofilowanapółka pierścienia centrującego, tworzącego kieszeń powietrzną.Po opuszczeniu przewodu lufy, siły jakie oddziaływały nawystrzelony pocisk z sabotem, powodowały rozerwanie opasek irozszczelnienie sabotu od pocisku.

We wczesnych fazach rozwoju amunicja podkalibrowa dla armat120 mm do czołgu Leopard 2 odznaczała się raczej stosunkowosłabymi własnościami aerodynamicznymi. Spadek prędkości natorze jego lotu wynosił aż 105 m/s na 1000 metrów. Dziękizmianom wprowadzonym w konstrukcji pocisku, a dotyczącymprzede wszystkim zastosowanemu stabilizatorowi, udało się tenspadek zmniejszyć do 75 m/s na 1000 metrów. Rozrzut amunicjinie przekraczał 0,25 mrad na obu płaszczyznach, nie podanotylko na jakiej odległości.

Stanowisko dowódcy czołgu Leoparda 2A4

W czasie kiedy to z Republice Federalnej Niemiec byłopracowywany nabój z pociskiem DM 13, zdawano sobie otwarciesprawę, że na terytorium Związku Radzieckiego trwały prace nadzastosowaniem nowych wkładów ochronnych. Tępo zakończonywierzchołek przedniej części rdzenia zmniejszał ryzykowystąpienia rykoszetów podczas zderzenia czubka z mocnopochyloną płytą pancerną. Element też miał ten stosunkowo dużąśrednicę, aby wybić szerszy krater w zewnętrznych warstwachosłony lub ekranie, znacząco ułatwiając znikanie drugiejczęści penetratora.

Pod względem osiągów balistycznych DM 13 przewyższałdotychczasowo, stosowaną w krajach NATO kalibru 105 mm i 120mm. Na dystansie 2000 m pocisk wystrzelony z armatyRheinmetall przebijał płytę pancerną stalową o grubości 165mm, odchyloną pod kątem 60 stopni (długość przestrzelinywynosi 330 mm). Pojedynczy ciężki cel NATO – 150 mm, odchylonypod kątem 60 stopni (grubośc prowadzona wynosiła 300 mm) – byłw stanie pokonać z odległości nawet 2500 metrów. Tutaj możnaporównać inną armatę czołgową – 120 mm, bruzdowaną, kiedywystrzelony pocisk APDS L15, wystrzelony z czołgu Chieftain,przebijał taką osłoną na odległości poniżej 800 metrów, apociski APDS, wystrzeliwane z klasycznej 105 mm armaty L7A1nie radziły się z nią wcale.

Przewaga niemieckiej amunicji podkalibrowej APFSDS była bardzowidoczna różnica podczas konfrontacji z pancerzemprzestrzennym. Wzorcowy cel NATO – potrójny cel ciężki pociskDM 13 pokonywał z odległości nawet 2100 m. Dla porównania L15jego pokonanie było możliwe na odległości mniejszej niż 500 m.Dla przykładu w 1976 roku przedprodukcyjny, prototypowywariant pocisku DM 13, przebił amerykański pancerz specjalnyBRL-1, który stanowił można określić zamerykonizowaną wersjąpancerza brytyjskiego Burlington, w warunkach poligonowych zodległości powyżej 2000 m.

Niemiecka amunicja w ówczesnych warunkach pozwalało naskuteczne zwalczanie w wszystkich rejonach pancerzaradzieckich czołgów T-55 oraz T-62 oraz możliwość przebijaniaprzedniej strefy kadłubów czołgów T-64A, T-80A i T-72A/M/M1.

Drugim wzorem wprowadzonej amunicji bojowej (podkalibrowej),opracowywanym od końca lat 70. XX wieku. Przyjęto douzbrojenia armii Bundeswehry w 1983 roku. W porównaniu z swoimpoprzednikiem znacząco uproszono budowę samego pocisku.Zrezygnowano w jego budowie z płaszcza koszulki stalowej.Czepiec balistyczny i stalowy stabilizator, przykręconybezpośrednio do jednorodnego rdzenia z ciężkiego spiekuwolframu. Użyto wówczas materiału o całkowitej innej

kompozycji, niż w wcześniejszym DM 13, obniżając łącznązawartość wolframu do 93% lub nawet 90%. Materiał posiadałmniejsza gęstość (17,1-17,5 g/cm3), lecz przy tym wzrosła jegowytrzymałość. Umożliwiło to zmniejszenie średnicy penetratorado 32 mm, przy jednoczesnym jego wydłużeniu. Stosunek długościpenetratora wynosił teraz 12:1. Dzięki lepszemuukształtowaniu, prędkość lecącego pocisku spadała znaczniewolniej i sięgała około 60 m/s na 1000 m

Poza zwiększonym wydłużeniem na osiągi przeciwpancerne pociskumiała wpływ na jego budowę. Wierzchołek rdzenia byłzaokrąglony. Takie ukształtowanie zazwyczaj pozytywnie sprzyjanie powstawaniu niepożądanych rykoszetów. W przypadku pociskuDM 23 był to mocno celowy zabieg: pod wpływem powstałychnaprężeń po uderzeniu w cel silnie odchylonego pancerza, samczubek rdzenia silnie odchylony od pionu powodowała, żekońcówka rdzenia się odłamywała, wybijając wyrwę w zewnętrznejwarstwie osłony. Z kolei interakcja pomiędzy zagłębioną wpancerzu przednią częścią penetratora, a częścią tylną miaławymuszać zmianę trajektorii tej ostatniej w kierunku normalnejdo pancerza. Efekt ten był wówczas dość często wykorzystywanyod kilku lat w różnych wzorach amunicji przeciwpancernej,dzięki stosowaniu odpowiednio ukształtowanych czepcówochronnych w amunicji APC, a także w brytyjskich pociskachAPDS kalibru 105 mm i 120 mm.

Na dystansie 2000 m DM 23 przebijał on płytę ze stalipancernej o grubości 213 mm, odchyloną o 60 stopni (długośćprzestrzeliny wynosiła 426 mm). Pocisk zachowywał zdolnośćpokonywania wzorcowego, pojedynczego celu NATO do aż 7100 m.Oczywiście osiągi te dotyczyły wówczas jednorodnego pancerzastalowego, o twardości mieszczącej się w zakresie 280-330 HB.W trakcie przeprowadzania testów balistycznych w Meppen wdrugiej połowie lat 80. XX wieku, stosowany był przeciwkocelom pancernym, o twardości płyt w rzędzie 360-400 HB, którąmógł pokonać, jednak penetracja spadała wtedy do 178 mm(przestrzelina wynosiła 356 mm). Wtedy skuteczność dla

pojedynczego, ciężkiego celu NATO była skuteczna na odległoścido 4300 m.

Zwiększyły się też nieco możliwości pokonywania silniepochylonych pancerzy z układami przestrzennymi i warstwowymi.W grudniu 1977 roku, w czasie badań prowadzonych w StanachZjednoczonych nad możliwościami nowych układów pancerzaamerykańskiego BRL-1 z odległości 1000 m, a następnie 2000 m,pancerz ten został pokonany przez przedprodukcyjny wariant DM23.

Jednak tutaj pojawia się pierwszy dość poważny kryzys zmożliwościami penetracyjnymi czołgów potencjalnegoprzeciwnika. Amunicja ta nie pozwalała na odległości powyżej2000 metrów na zwalczania przednich sfer kadłubów oraz wieżnowych radzieckich maszyn T-72B oraz T-80U. Również mocnoniewystarczające były do możliwości pokonania pancerzykadłubów czołgów T-64 B, jak i T-80B, których kompozycje w1984 roku zostały nieco zmienione.

Kolejnym przedstawiciel, już trzeciej generacji niemieckiejamunicji przeciwpancernej, podkalibrowej, kalibru 120 mm, byłDM 33, który został wprowadzony w 1987 roku. Średnica rdzeniazostała zmniejszona do 27 mm, zaś jego wydłużenie wynosiła do20:1. Zastosowany został ładunek miotający o masie 7,6 kg. Wtemperaturze 21 stopni C, generuje ona ciśnienie w rzędzie 515MPa, pozwalającym na wystrzelenie pocisku z prędkościąpoczątkową 1650 m/s.

Nowy pocisk posiadał możliwość przebijania jednorodnegopancerza stalowego na dystansie do 2000 m, określana na460-500 mm (różnica tutaj wynosi przez zastosowanie stali oróżnej twardości HB). Także i DM 33 został opracowany z myśląo pokonywaniu warstwowych układów ochronnych, złożonych z płytpancernych silnie odchylonych od pionu. Występujące wwarunkach asymetryczne obciążenia powodując wyginanie ifragmentację penetratora, które znacznie zwiększają jegomożliwości. Aby mocno ograniczyć niekorzystne zjawiska

fizyczne, przednia część rdzenia DM 33 została odpowiednionacięta oraz poddana obróbce cieplnej. Dzięki temu pouderzeniu w pancerz następowała fragmentacja pocisku wkontrolowany sposób. Przednia, rozpadająca się część prętapełni funkcję czepca ochronnego, dokonując przedwczesnejdeformacji reszty penetratora. Aby podział rdzenia nienastąpił zbyt szybko, końcówka wolframowego pręta zostaładodatkowo zamknięta w stalowej koszulce, stanowiąc niejakoprzedłużenie czepca balistycznego. Obecność wspomnianejkoszulki zwiększała również średnice w przedniej częścipenetratora. Uznawano, że dzięki temu penetrator zdoławydrążyć znacznie większy krater w przedniej warstwie pancerza, ułatwiając wnikanie pozostałej części wolframowego pręta.Odpowiednie nacięcie było też wykonywane w tylnej częścirdzenia, aby wymusić odpowiednie szybkie oderwanie się sekcjistabilizatora, po uderzeniu w pancerny cel.

Jednak amunicja oznaczona, jako DM 33 była mało skuteczna, azwiązane to było, że w tym okresie już bardzo powszechniestało się używanie na radzieckich czołgach dodatkowych pancerzreaktywnych ERA – Kontakt-1, następnie większych i cięższychKontakt-5, montowanych na czołgach T-72B, oraz rodziny T-64Boraz T-80B/U w drugiej połowie lat 80. XX wieku.

Dopiero po 1987 roku, kiedy wykazywały się kolejne informacjeo możliwościach radzieckich konstrukcji pancernych, rozpoczętoprogram prowadzony w dwóch fazach: LKE I, LKE II Zostały wtedyopracowane dwa wzory nowoczesnej amunicji podkalibrowej.Rozwój nowoczesnych materiałów miotających pozwolił nazwiększenie energii wystrzału pocisku z niespełna 10 MJ (w DM33), do odpowiednio 11,6 MJ oraz nawet 13 MJ (w przypadku fazyprogramu LKE II). Nowy, silniejszy impuls wystrzału wymusiłdoprowadzenie do modyfikacji armaty L44, gdzie wymienionooporniki i powrotniki, elementy układu domykania zamka armaty,wyrzutniki oraz łożyska czopów kołyski. Oprócz zwiększaniadługości penetratorów LKE I oraz LKE II zostały też wykonane zlepiej przystosowanych do przebijania pancerzy materiałów,

przede wszystkim układów przestrzennych. Jednak w czasie ichopracowywania ustalono potrzebę też eliminacji dodatkowegoekranowania pancerzy zasadniczych czołgów, dodatkową warstwąpancerza reaktywnego. Wykorzystywano tutaj ciężkie spieki nabazie wolframu, o jego zawartości przekraczającej 90% igęstości powyżej 17 g/cm3. W miejsce stosowanego wcześniejpięciobrzechwowego stabilizatora, z lekkiego stopu,zastosowany został teraz cięższy, stalowy z sześciomaskrzydełkami. Szacunki dla pocisku LKE I, oznaczonegonastępnie jako DM 43, wystrzeliwanego z armat L44, zdolnośćpenetracyjna pancerza jednorodnego ze stali sięgała wzależności od jego twardości z 560 mm, do nawet 650 mm.Prędkość wystrzelonego pocisku z tej armaty sięgała u jejwylotu 1740 m/s. Natomiast z armaty L55 nawet 1820 m/s iprzebijała pancerz stalowy o grubości do 700 mm.

Jednak zanim jeszcze wprowadzono nowe typy amunicjiprzeciwpancernej, podkalibrowej – przeprowadzano modernizacjepocisków DM 33, które zostały oznaczone jako DM 33A1.Poprawiono nieco ich możliwości balistyczne, kiedy w nowszejwersji potrafiły przebić płytę pancerną o grubości 260-270 mm,ustawioną pod kątem 60 stopni (przestrzelina o długości520-540 mm). Jednak wobec ówczesnych, produkowanych pancerzyczołgów radzieckich była to w stosunku do poprzedniego modelubardzo niewielka poprawa.

Zastosowany nowy materiał miotający pozwolił na osiągnięcietych możliwości. W dolnej części samoopalającej się łuskizostał zastosowany proch rurkowy, natomiast w górnej częściproch ziarnisty. Jednak po przeprowadzeniu badań sam pocisk DM43 nie został przyjęty do uzbrojenia przez oddziałyBundeswehry i kupiono tylko bardzo niewielką jego partię. Jejprzedstawiciele wybrali drugi pocisk LKE II, który poprzeprowadzonych testach w 1999 roku został wprowadzony douzbrojenia, pod oznaczeniem DM 53. Jego penetrator posiadawydłużenie w zakresie 30:1, długość rdzenia wynosi 645 mm, zaśjego średnica 22 mm. Szczegóły zastosowanych materiałów są

nieznane. Wiemy natomiast, że go przednia część zostałaodpowiednio dostosowana do możliwości jak najlepszegospenetrowania pancerzy reaktywnych. Mogą być to też strefyosłabione, wymuszające kontrolną fragmentację pocisku. Niewykluczony też jest podział na segmenty. Dedukuje się też, żesam nos penetratora pocisku zawiera jeszcze jeden wielkiepenetrator o małej średnicy. Jego zadaniem jest wymuszeniedokonania odpowiedniego wyłomu w warstwie reaktywnej bezdokonania jakiegokolwiek zainicjowania tej warstwy reaktywnej.Częściowo wynika to z wiedzy, jak reaguje ciężki pancerzreaktywny Kontakt-5, który jest pobudzany nie przez sampenetrator, a przez odłamki wybite przezeń z zewnętrznej płytyosłony pancerza reaktywnego.

Aby podtrzymać sam rdzeń z pocisku DM 53, jego sabot jest nietylko dłuższy, niż w poprzednich wzorach, lecz ma równieżwrzecionowaty kształt, podobnie jak w wcześniejszym DM 43.Półka dolna z pierścieniami centrującymi i jednymuszczelniającym, znajduje się mniej więcej w połowie długościpłaszcza, dzięki temu został osiągnięty znaczniekorzystniejszy rozkład naprężenia od wcześniej zastosowanegoukładu siodłowego. Dla zwiększenia sztywności oraz redukcjimasy, sekcje niemieckiego sabotu mają wielościenny przekrójpoprzeczny.

Widok z PERI R-17 czołgu Leopard 2A4

Uzyskanie odpowiedniej celności amunicją APFSDS wymaga wtrakcie lotu stosunkowo powolnej rotacji – do kilkudziesięciuobrotów na sekundę. Ruch obrotowy nie wpływa na stabilizacjępocisku, pozwala za to poważnie ograniczyć negatywne skutkiasymetrii i drgań penetratora. W przypadku DM 53 za zadanietej rotacji odpowiadają niewielkie okrągłe otwory, wycięte wprzedniej półce sabotu. Obrót ułatwia także bezkolizyjnąseparację sekcji odrzucanego płaszcza.

W pocisku DM 53 zastosowano dwubazowy materiał miotającyopracowany dla projektu LKE. Ładunek miotający posiada masę8,9 kg. Pociski, które są wystrzeliwane z armat L/44, zprędkością wylotową wynoszącą 1670 m/s (nominalnie przytemperaturze otoczenia 21 stopni Celsjusza i ciśnieniu wkomorze nabojowej wynoszącej aż 570 MPa). Zaś w przypadkudłuższych luf, o długości L/55, pocisk jest rozpędzany doprędkości początkowej 1750 m/s. Spadek prędkości lotu wynosiokoło 55 m/s na długości 1000 m. Można tutaj szacować, żepenetrator może na odległości 2000 m, może przebić płytęstalową, odchyloną o 60 stopni, o grubości 330 mm(przestrzelina 660 mm) z armat L/44 oraz nawet 350-360 mm(przestrzelina 700-720 mm). Pocisk DM 53 nie jest wyposażony wsmugacz. Zamiast niego w korpusie stabilizatora brzechwowegozostała umieszczona substancja piroforyczna. Najprawdopodobniejest nią gąbka tytanowa. W czasie drążenia pancerza materiałnagrzewa się, a po przebiciu osłony gwałtownie się utlenienia,zwiększając efekt niszczący we wnętrzu celu.

Osiągi pocisku DM 53 zostały osiągnięte wzrostem poważnegozużycia przewodu lufy. Żywotność gładkościennej armatyRheinmetall Rh-120 L/44, w przypadku pocisków DM 33 wynoszącąnawet 500-600 strzałów, w przypadku DM 53 spadała do nawet 120strzałów. Za ten stan jest głównie odpowiedzialnywysokoenergetyczny ładunek miotający. Okazał się on równieżbardzo podatny na wpływ temperatury. Przy -30 stopniCelsjusza, proch generuje ciśnienie tylko 450 MPa, rozpędzając

sam pocisk do zaledwie 1550 m/s (L/44). Z kolei w temperaturze+50 stopni Celsjusza. Ciśnienei w komorze nabojowej zbliża siędo niebezpiecznego stanu 670 MPa. W takich warunkach prędkośćwylotowa wzrasta do ponad 1750 m/s (L/44). Oznacza to, że wskrajnych warunkach atmosferycznych. Różnica w prędkościwylotowej w skrajnych warunkach temperatury może wynosić nawet200 m/s. Zmienne właściwości balistyczne amunicji w odmiennychwarunkach ujemnie wpływają na celność prowadzonego ognia, jegopowtarzalność oraz przemijalność. Ponadto, w wysokichtemperaturach ciśnienie w komorze nabojowej niebezpieczniezbliża się do maksymalnych wartości.

W odpowiedzi na przedstawione, często niebezpieczne mankamentynaboju DM 53, został opracowany DM 63, który został przyjętydo uzbrojenia w 2005 roku. Zastosowany został w nim nowymateriał miotający. Dzięki dodatkowemu powlekaniu ziarenprochowych, uzyskano wówczas niską wrażliwość ładunku natemperaturę zewnętrzną, zmniejszyła się też nadmierna erozjaprzewodu lufy czołgowej. W zakresie temperatur od -46 stopniCelsjusza do +63 stopni Celsjusza, różnice w prędkościwylotowej nie przekraczają 80 m/s. Przy temperaturze materiałuprochowego wynoszącej 21 stopni Celsjusza, jego prędkośćwylotowa wynosi dla armat L/44 1650 m/s do 1720 m/s dla armatL/55. Średni rozrzut nie przekracza 0,2 mrad. Żywotność lufywróciła do poziomu 500-600 strzałów. Zamiana na nowy typmateriału miotającego znacznie poprawiła bezpieczeństwo dlazałogi wozu. Znacząco się zmniejszyło ryzyko porażenia naboiobok w razie uszkodzenia chociaż jednego naboju przezrozgrzane odłamki. Nowy typ materiału miotającego, posłużył doprzeprowadzenia modernizacji starszych typów naboi DM 53. Nowymodel został oznaczony jako DM 53A1. W 2014 roku rozpoczętoprodukcję naboi, oznaczonych jako DM 63A1. Wedle dostępnychinformacji od DM 63, nowy wzór się różni wyłącznie nowym typemzastosowanego zapłonnika, który spełnia rygorystyczne normyniewrażliwości na działanie fal elektromagnetycznych.

Amunicja kumulacyjna/wielozadaniowaDrugim rodzajem podstawowej amunicji, jaka była wytwarzana dlaniemieckich armat Rh 120, wprowadzonej do służby, wraz zarmatą na naboje z pociskiem kumulacujno-burzącym DM 12, któryjest stabilizowany brzechwowo. DM 12 charakteryzuje sięukładem bardzo typowym dla pocisków tego typu opracowanych naprzełomie lat 60. i 70. XX wieku na Zachodzie Europy. Głowicabojowa ma przekrój walca i posiada wkładkę miedzianą ośrednicy 109 mm, 1,62 kg materiału wybuchowego, przesłonękumulacyjną oraz zapalnik denny. Z przodu korpusu znajduje sięczepiec balistyczny z sondą oraz czujnikiem piezoelektrycznym.W momencie trafienia w cel sensor generuje impuls elektryczny,który przedostaje się za pośrednictwem przewodu do zapalnika,pobudzając go. Od tyłu w korpus jest wkręcona jego częśćogonowa, ze stabilizatorem brzechwowym. Jego skrzydełka sąstałe i podkalibrowe. Aby były w swojej roli skuteczne,zostały umieszczone na wydłużonym wysięgniku. Masa pociskuróżni się pomiędzy jego wariantami. Masa DM 12 wynosi 13,5 kg,zaś wersji DM 12A1 14,1 kg i wersji DM 12A2 14,15 kg.

Czołg Leopard 2A5 – 34. Brygada Kawalerii Pancernej, Wyry-Gostyń 2018 rok

Ładunek miotający generuje ciśnienie w komorze nabojowej wrzędzie 450-460 MPa i nadaje wylatującemu pociskowi prędkośćokoło 1140 m/s. Co 1000 m lotu pocisku jego prędkość spadaśrednio około 230 m/s. Podaje się, że w pierwszych wersjach DM12 mógł on wiązką kumulacyjną przebić stalowy pancerz ogrubości 600 mm. Taka wartość była uzyskiwana w czasieprowadzenia statycznych badań przy poligonowych/zakładowych,natomiast strzelanie poligonowe na cele opancerzone pozwalałona osiąganie przebijalności rzędu 480-550 mm w zależności odtypu zastosowanego w wozach opancerzenia. Jednak mimo tegopocisk kumulacyjny DM 12 pierwszej wersji mógł doprowadzić doprzebicia na wylot standardowego potrójnego ciężkiego celuNATO. Skuteczność tego typu amunicji, jako czynnika rażącegosiłę żywą mocno ograniczając ilość zawartej w niej ilościmateriału wybuchowego oraz cienka skorupa, która po eksplozjigenerowała bardzo niewielką ilość odłamków.

W momencie wprowadzenia armat czołgowych Rh 120 do służby,trwały już bowiem prace nad trzecim rodzajem amunicjiczołgowej, przeznaczonej pierwotnie do zwalczania śmigłowców.Powstały wtedy dwa wzory amunicji naprowadzanej –podkalibrowej. W przypadku pierwszego prototypu, zostałazastosowana głowica naprowadzania podczerwoną. Drugi prototypmiał być naprowadzany na cel za pomocą podświetlaczalaserowego. W obu przypadkach ich prędkość wylotowa wynosiłaokoło 1100 m/s. Dodatkowo jeszcze zakłady Rheinmetalldopuszczał możliwość skonstruowania też pociskówoświetlających i dymnych, w razie zainteresowania tego typuamunicja przez użytkownika. Dwa ostatnie wzory swoim układemkonstrukcyjnym mocno przypominały pociski DM 12.

Na początku XXI wieku wprowadzono linię kinetycznych pociskówodłamkowo-burzących PELE (Penetrator mit erhohten Lateral-Effekt). Amunicja PELE nie zawiera materiału wybuchowego. Wewnętrzu skorupy pocisku został umieszczony materiał sprężystyo małej gęstości. W czasie drążenia w przeszkodzie, materiałten jest ściskany przez otaczające go ścianki głowicy, aby poprzebiciu w cel, oddać nagromadzoną energię, wzmagając procesdefragmentacji korpusu. Za efekt burzący odpowiada tutajenergia kinetyczna trafiającego w cel pocisku. Jak dotądzostały opracowane dwie odmiany, bazujące na pociskach DM 33A1i DM 12A1. W pierwszym przypadku materiał sprężysty znajdujesię w komorze wydrążonej w wolframowym rdzeniu, natomiast wdrugim modelu – w głowicy bojowej.

W czasie trwania prezentacji w 2005 roku DM 33A1 PELE, znanynam także pod innym oznaczeniem – DM 21, potrafi przebićścianę żelbetonową o grubości do 200 mm oraz mur ceglany ogrubości 450 mm, skutecznie defragmentując za przeszkodami.Sam pocisk zachował pewne zdolności po pokonywania pancerzystalowych, mogą przebić płytę o grubości do 100 mm, odchylonąpod kątem 60 stopni. Natomiast zaleta DM 12A1 PELE, jest zkolei możliwość przebijania w ścianach otworów, któreumożliwiają pokonywanie tych przeszkód przez piechotę.

Kolejnym typem amunicji, była opracowana przez zakładyRheinmetall – amunicja wielozadaniowa DM 11. W trakcie jegorozwoju, bardzo mocno inspirowano się powstałymi jeszcze naterenie czasów Związku Radzieckiego – pociskami odłamkowo-burzącymi. Wskazuje tutaj to podejście do dotychczasowegostabilizatora na długim ogonie i zastąpienia go krótszym, zrozkładanymi brzechwami oraz klasyczny profil granatówartyleryjskich w prototypowych pociskach.

Kształt skorupy seryjnego modelu amunicji zmieniono na typowyukład dla amunicji z głowicami kumulacyjnymi o dużej prędkościwylotowej, z wysuniętymi w przód trzpieniem czepcabalistycznego. Ta sonda nie zawiera jednak czujnikapiezoelektrycznego. W porównaniu z amunicją typu DM 12, w DM11 zrezygnowano z zastosowania ładunku kumulacyjnego, dziękiczemu w głowicy udało się zmieścić 3 kg materiału wybuchowego.Pocisk ma również znacznie grubsze ścianki korpusu. Za czepcembalistycznym, w przedniej części korpusu, gdzie zostałyumieszczone kulki wolframowe. Ogółem cała masa elementówrażących – kulek i fragmentów skorupy – wynosi około 9 kg.

Programowalny zapalnik denny w zależności od wybranego reżimudziała jako mechanizm natychmiastowego działania, ze zwłokąlub czasowy. W pierwszym trybie sam pocisk eksploduje wtrakcie trwania pokonywania przeszkody, wybijając w niejdziurę. Po wybraniu drugiej nastawy DM 11 przebija materiałpokonywanego celu i eksploduje w środku. W ostatnim trybiesama głowica ulega rozcaleniu przed lub nad wyznaczonym celem,rażąc siłę żywą odłamkami, wygenerowanymi z korpusu orazkulkami wolframowymi. Zasięg skuteczny amunicji sięga 5000 m,prędkość wylotowa pocisku od 970 m/s w armatach L/44 do prawie1000 m/s z armat L/55. Sam pocisk jest celny, ponieważ jegorozrzut na odległości 2000 m nie przekracza 0,22 mrad w obupłaszczyznach. Zależnie od wybranej nastawy zapalnika, sampocisk może być używany do wykorzystywania wyłomów wprzeszkodach, służących do niszczenia umocnień lub pojazdównieopancerzonych i lekko opancerzonych oraz zwalczania siły

żywej przeciwnika.

Jednak wykorzystanie pełnych możliwości zastosowania pociskówDM 11, gdzie wymagane jest przeprowadzenie modyfikacji samejarmaty czołgu. Tutaj konieczne są: wymiana urządzeniazapłonowego w klinie zamkowym, montaż programatora wraz zodpowiednim okablowaniem oraz odpowiednie aktualizacje wsystemie kierowania ogniem. Programowanie zapalnika odbywa sięelektrycznie, poprzez zastosowanie odpowiedniego interfejsu,umieszczonym w dnie łuski. Wariantem „budżetowym”wyrafinowanego DM 11, jest nabój z pociskiem, który zostałoznaczony fabrycznie jako RH 31 HE SQ. Jego zapalnik działajedynie w trybie „superszybkim”. Stosowanie tego typu amunicjinie wymaga żadnych zmian w uzbrojeniu, ani w systemiekierowania ogniem.

Amunicja ćwiczebnaPierwszym wzorem pocisku służącego do treningu strzelaniapociskami podkalibrowymi był DM 28 (angielskie oznaczenieamunicji ćwiczebnej stabilizowanej brzechwowo – TPFSDS-T). Podwzględem budowy był bardzo zbliżony do wersji DM 13, gdziejednak złożony rdzeń ze spieku wolframu zastąpiono prętemstalowym. Z powodu mniejszej do pocisku bojowego masy,wynoszącej do 3,2 kg DM 28 szybciej wytracał on prędkość –ponad 140 m/s na 1000 m przebytej w locie drogi. W porównaniudo wersji bojowej DM 13, posiadał również znacznie mniejsząprzebijalność. Na temat posiadanych danych na tematanalogicznego pocisku opracowanego dla gładkościennej, kalibru105 m, można uznać, że pocisk ćwiczebny DM 28 jest w stanieprzebić płytę pancerną o grubości 90 mm, odchyloną o 60 stopniod pionu (długość przestrzeliny wynosiła 180 mm), przyprędkości uderzeniowej w 1375 m/s, przy jego prędkościwylotowej wynoszącej 1700 m/s (jak kolejnego wzoru amunicjićwiczebnej, czyli DM 38), który mógł wspomniany cel przebić zodległości 2000 m.

Donośność pocisku ćwiczebnego DM 28 była zbyt duża, aby móc z

niej bezpiecznie korzystać na większości poligonów NATO, jakierozlokowane były w Europie, dlatego też wkrótce zostałwprowadzony nowy typ udoskonalonej amunicji ćwiczebnej,oznaczonej jako DM 38. Tam stabilizator brzechwowy zastąpionyzostał stabilizatorem w kształcie stożka (angielskieoznaczenie – TPCSDS-T). Zostało w nim wycięte 9 niewielkichotworów. Ponieważ zostały one wykonane pod kątem względem osiwzdłużnej pocisku, po opuszczeniu lufy pocisku, nabierał onpewną rotację, służącą poprawie jego celności.

Jednobazowy ładunek miotający o masie około 8,2 kg, generowałciśnienie 480 MPa, nadając pociskowi DM 38 prędkość wylotową1700 m/s, gdzie pomimo dużego spadku prędkości w locie,wynoszącego aż 300 m/s na 1000 m, przez pierwsze 2000 m lotupod względem trajektorii pocisk bardzo wiernie naśladowałamunicję bojową. Po przebyciu tego dystansu w wyniku zjawiskaerodynamicznych otwory w stożku przestawały być drożne. Przyprędkości lotu wynoszących 680 m/s – na odległości lotu 3000 mod wylotu lufy – sam stabilizator zaczynał działać jak hamulecaerodynamiczny, powodując gwałtowne zwolnienie pocisku i jegodestabilizację w locie. DM 38 wystrzelonego z armaty pod kątem+10 stopni nie przekracza 7500 m. Dla porównania w takichwarunkach podkalibrowa amunicja bojowa może sięgać odległościnawet 30 000 m, kiedy w czasie pokoju może ona stanowić bardzopoważne zagrożenie. Gdyby podniesienie takiej armaty sięgałoby 45-50 stopni, odległość ta mogłaby wynieść nawet 100 000 m.W trackie trwania służby czołgów, które były uzbrojone wczołgi z armatą Rh 120 były wprowadzane kolejne wersjeamunicji DM 38, od wersji A1 do A6. Bazowały one nawycofywanych z linii naboi bojowych DM 13, DM 23 oraz DM 33.Amunicja ćwiczebna zachowuje oryginalne łuski z materiałemmiotającym oraz sabot, wymieniany też jest sam pocisk.

Rozwinięciem koncepcji DM 38 jest pocisk DM 48. Od swoichstarszych poprzedników różni się balistyką, lepiej naśladującąnowoczesną amunicję bojową na dystansach bojowych. Prędkośćwylotowa wynosiła 1690 m/s, a spadek prędkości w locie na 1000

m wynosił 345 m/s.

Najnowszym wzorem ćwiczebnego pocisku podkalibrowego jest DM88. Opracowano go, aby jak najlepiej oddać balistykę i celnośćnowoczesnej amunicji bojowej przy jednoczesnym obniżeniu cenypojedynczego naboju. Kolejnym ważnym elementem było założenie,aby jak najbardziej zmniejszyć zużycie lufy. DM 88 stanowiudoskonalony wariant wprowadzonego nieco wcześniej nabojućwiczebnego DM 78.

W pocisku ćwiczebnym DM 88 został zastosowany sabot pchający.Sam pocisk spoczywał na płycie oporowej, z lekkiego sabotu,który połączony jest z nią kołkiem ustalającym. Płyta pełnifunkcję dla pierścieni wiodącego oraz uszczelniającego.Pierścień centrujący osadzono na krawędzi drugiego dysku,obejmującego pocisk z przodu. Obie płyty łączy cylindrycznypłaszcz z tworzywa sztucznego. Rezygnacja z dotychczasowegotypowego układu z sabotem siodłowym i połączeniem kształtowympomiędzy płaszczem, a pociskiem jest głównym czynnikiemsprzyjającym obniżeniu kosztów produkcji pocisków ćwiczebnychDM 88. Przedni dysk oraz płaszcz są dzielone na dwie sekcje. Wprzednim dysku wycięte zostały otwory, przez które w czasiewystrzału napływa powietrze. Po opuszczeniu wylotu lufy, opóraerodynamiczny powoduje rozcalenie się sabotu od pocisku.

Także sam pocisk się wydaje różnić od poprzednich wzorów. Takjak w przypadku amerykańskiej amunicji ćwiczebnej typu TPCSDS-T M865, gdzie w stabilizatorze nie zostały wykonane otwory,lecz zostały wykonane specjalne wycięcia na krawędziachstożka. Ma on też stosunkowo duże wydłużenie, aby lepiejnaśladować nowoczesne pociski bojowe. Prędkość wylotowapocisku ćwiczebnego DM 88 wynosiła 1710 m/s z armat L/44 orazaż 1790 m/s, kiedy wystrzeliwano je z armat L/55. W normalnychwarunkach, pocisk jest wystrzeliwany przy ciśnieniu 360 MPa,dzięki czemu w znacznie mniejszym stopniu niż amunicja bojowazużywała przewód lufy.

Ćwiczebnym odpowiednikiem pocisków DM 12 są pociski DM 18.

Różnica pomiędzy amunicja bojowej, głowica została pozbawionaładunku bojowego oraz zapalnika. Korpus pocisku DM 18 wykonanoze stali, czepiec balistyczny zaś ze lekkiego stopu. Pociskpoza podstawową wersją występuje jeszcze w wariantach A1 doA4. Ostatnie serie tej amunicji powstają w wyniku konwersjiwycofywanych pocisków bojowych DM 12.

Listę amunicji ćwiczebnej zakładów Rheinmetall zamykają nowoopracowane naboje z pociskami DM 98 (fabryczne oznaczenie Rh88) i DM 58. Ten pierwszy powstał jako możliwość poszukaniajak najtańszej wersji odpowiednika DM 11 do strzelań nadystansie do 2500 m. Przez wojska Bundeswehry został przyjętydo uzbrojenia w 2016 roku. Pod względem budowy DM 98przypomina amerykański pocisk M831A1. Zamiast ogona zbrzechwami pocisk stabilizuje w locie odpowiednioukształtowana tylna część skorupy. Pod względem budowy pociskćwiczebny DM 98, mocno przypomina amerykański. M831A1. Zamiastzastosowanego ogona z brzechwami, pocisk w locie jeststabilizowany w locie przez odpowiednio ukształtowaną tylnączęść skorupy. W pocisku DM 98 został zastosowany korpus,który jest otwarty od strony ładunku miotającego – wamerykańskim M831A1, pocisk posiada płytę denną. Smugaczznajduje się wewnątrz samej skorupy. Masa kompletnego nabojuwynosi 21,6 kg, pomimo obniżonego ciśnienia w trakcieoddawania wystrzału sięga ono 480 MPa. Prędkość wylotowapocisku, wystrzelonego z armaty L/44 wynosi 1140 m/s,natomiast w wersji L/55 sięga ona 1185 m/s.

Pociski ćwiczebne DM 58 stanowią uzupełnienie dla DM 98. Samnabój posiada masę 29 kg, czyli tak jak w przypadku DM 11.Generowane w trakcie strzału ciśnienie nie przekracza 570 MPa,co odpowiada amunicji bojowej i pozwala nadawać 19 kmpociskowi prędkości wylotowej w armatach L/44 980 m/s oraz warmatach L/55 do 1015 m/s. Do tej pory, pomimo pomyślniezakończonych prób i testów poligonowych, nabój z pociskiem DM58 nie znalazł jeszcze nabywców.

Bezpieczeństwo używanej amunicjiDecyzja o wprowadzeniu do uzbrojenia podstawowego czołgu armiiBundeswehry, który będzie uzbrojony w gładkościenną armatękalibru 120 mm, została podjęta jednak ze świadomością, któresię wiążą z pewnymi, nowymi zagrożeniami dla załóg tychczołgów. Dotyczyło to nowego rodzaju amunicji, ze częściowospalającą się łuską, ale nie jak w brytyjskich wozach,rozdzielnie ładowaną, tylko scaloną. Zgodnie z oczekiwaniami,amunicja ta okazała się jednak bardziej podatna nauszkodzenia, w stosunku do amunicji z metalowymi łuskami. Wskład łuski wchodzi kilka ważnych elementów: metalowe dno zgumową uszczelką (stalowe lub miedziane), zasadnicza częśćcylindryczna (w niektórych przypadkach, złożona ona jest zdwóch fragmentów) i impregnowanego i lakierowanego papierunitrocelulozowego oraz część górna, o kształcie ściętegostożka. Wzajemne połączenie tych dwóch składowych orazscalenie łuski z pociskiem stanowi poważne wyzwanie, do dziśpozostając ważnym przedmiotem badań odpowiednich do tegoośrodków, odpowiedzialnych za rozwój tego typu amunicji.Stosowane tutaj są różnego rodzaju kleje, łącza kształtowe,pierścienie dociskające, niekiedy także wkręty. Połączenia testanowią miejsca o mocno osłabionej wytrzymałości.

Same ścianki „łuski” samoopalającej mają grubość 3-4 mm,dlatego też mogą stosunkowo łatwo zostać uszkodzone, ulecprzedarciu lub przebiciu. Tworzący je materiał, pomimoimpregnacji, pozostaje stosunkowo wrażliwy na wilgotność.Dużym ryzykiem dla tego typu amunicji są powstające podczaspracy czołgu, jego ruchu, obrotu wieży – powstające wibracje.Aby zmniejszyć tego typu ryzyko, łuski są lakierowane. Wniektórych wzorach stosowanej amunicji, ziarna prochowe sądodatkowo zabezpieczane w woreczkach, aby dodatkowo zmniejszyćprawdopodobieństwo rozsypania się amunicji. Osobnym tutajzagadnieniem jest sposób przechowywania samej amunicji, naspecjalnych stelażach, tłumiące wszelkie wibracje, orazodpowiednie warstwy oddzielające naboje od załogi wozu

.Dlatego dobrym rozwiązaniem, stosowanym akurat w czołgachamerykańskich M1, jest pełna izolacja amunicji od załogi wozu,w specjalnych komorach amunicyjnych, posiadające do tegoosłabione strefy, które pozwalają amunicji, która pouszkodzeniu eksploduje, wyzwolić jej energię w miejscu, którenie zagraża samej załodze.

Kolejne zagrożenie dla załóg czołgów stanowią dnawystrzelonych łusek. Wiele typów amunicji stosuje zapłonnikiprętowe, wystające z metalowego okucia. Jak wykazały badaniaprzeprowadzone w latach 80. XX wieku w Stanach Zjednoczonych,bezpośrednio po wystrzale ich temperatura 370 stopniCelsjusza. Była ona wystarczająco wysoka, aby spowodowaćnatychmiastowy zapłon uproszczonego na zapłonnik naboju zjednobazowym (bazujący na nitrocelulozie) materiałemmiotającym. W ciągu minuty metalowa metalowych den spadała dookoło 180 stopni Celsjusza. Po tym czasie zetknięcierozgrzanego okucia ze ściankami łuski nie zapala jej od razu,także ziarna prochowe wymagają kilkudziesięciu sekund stałegoz nim kontaktu, aby zając się ogniem. Następnie bezpieczeństwoczołgistów było podnoszone podnoszone poprzez zastosowanie nanabojach powłok lakierniczych oraz zastosowania nowoczesnych imało wrażliwych prochów wielobazowych o wyższej temperaturzezapłonu. Osobne zagrożenie stanowią toksyczne produktyspalania ziaren prochowych oraz materiału łusek. Część wysiłkubadawczego jest skierowana na zastąpienie substancjamipotencjalnie niebezpiecznymi dla załóg maszyn, mniejszkodliwymi odpowiednikami.

W ciągu następnych kilkudziesięciu lat służby czołgów,uzbrojonych w tego typu armaty, dochodziło do wypadków,związanych z tego typu amunicją. Tutaj najlepiej dziś sąudokumentowane wypadki, związane z załogantami czołgów M1A1Abrams.

4 lipca 1988 roku w czasie strzelań treningowych doszło dorozcalenia się naboju z podkalibrowym pociskiem ćwiczebnym(TPFSDS M865). Część ziaren prochowych (materiał nitrocelulozyM14) wpadła do zasobnika na wystrzelone dna i zapaliła się odrozgrzanych zapłonników. Widząc płomienie ładowniczy wpadł wpanikę i upuścił uszkodzony nabój, który zajął się ogniem. Wtym incydencie na szczęście nikt nie odniósł większychobrażeń. Znacznie mniej szczęścia miała załoga innego czołguM1A1 Abrams, który wziął udział w ćwiczeniach poligonowych 14lipca 1988 roku. Tym razem ładowniczy maszyny, mocując się zniedomkniętym zamkiem, wypuścił z rąk kolejny, przygotowany dozaładowania nabój działowy. , który spadł na dno kosza wieży.Rozpalony pręt zapłonnika przebił ścianę ładunku, powodującpowstanie bardzo gwałtownego pożaru. W wozie zginęli jegodowódca i działowy, który nie zdążyli się wydostać zwypełnionego toksycznym dymem czołgu. 2 grudnia 1989 roku napoligonie w Grafenwoehr, kiedy doszło do kolejnegośmiertelnego wypadku. Tutaj do tragedii doprowadziłaniestaranność samej załogi, która po czyszczeniu przewodulufy, nie usunęła z jej przewodu resztek oleju oraz panującana poligonie niska temperatura. Po drugim wystrzale, w komorzenabojowej pozostały niewypalone fragmenty łuski. Ładowniczydostał kolejny nabój z ćwiczebnym pociskiem z głowicąkumulacyjną. Ponieważ jednak w polu widzenia pojawiły się nowecele, dowódca wozu wydał rozkaz, aby rozładować armatę izaładować nowy nabój z ćwiczebnym pociskiem TPFSDS M865. Pootwarciu zamka i rozpoczęciu usuwania łuski, powietrze zprzedziału bojowego podsyciło tlące się resztki, powodujączapłon ładunku miotającego i wystrzelenie naboju do wnętrzawieży. Trujący dym zabił wówczas działonowego, który w trakcietrwania wybuchu nie miał na swojej głowie hełmu i w ataku

paniki bardzo mocno uderzył się w strop wieży i szybko straciłprzytomność. Sam dowódca nie był w stanie wystarczającoszybko, w pełni otworzyć włazu i doznał bardzo dotkliwychpoparzeń. Bliski śmierci był również kierowca wozu, którytakże nie mógł się wydostać z maszyny i poważnie nawdychał sięon toksycznych oparów.

Znany też jest w Polsce, wypadek, jaki się zdarzył z udziałem„polskiego” czołgu podstawowego Leopard 2A4, który miałmiejsce na poligonie w Świętoszowie 17 września 2015 roku. Dopożaru doszło prawdopodobnie w wyniku rozcalenia się nabojuczołgowego i zetknięcia ziaren prochowych z rozgrzanymiwystrzelonymi denkami łusek. Najmocniej poparzony ładowniczy,zmarł po prawie trzech tygodniach w szpitalu, dowódca orazcelowniczy (działonowy) także odnieśli pewne obrażenia.Przyczyną tragedii okazała się poważnie wadliwa amunicjanaszej, krajowej produkcji ze Skarżyska-Kamiennego.

Obecnie w niektórych krajach użytkujących czołgi Leopard 2,poza niemiecką amunicją kalibru 120 mm, użytkuje się takżeróżne typy amunicji z innych państw, posiadających wozy zarmatami licencyjnymi kalibru 120 mm. Na przykład Szwedzi doswoich Leopardów 2S zdecydowali się na amunicję kalibru 120 mmpochodzącą z Izraela: pocisk Slpprj m/95 to licencyjny wariantM322 , pochodzący z Israel Military Industries, z kolei podoznaczeniem Slsgr m/95 kryje się natomiast granat odłamkowo-burzący, który został opracowany wspólnie siłami spółek Boforsoraz izraleskiego IMI. Z kolei siły zbrojne Danii wprowadziłydo swoich jednostek ognia dla czołgów Leopard 2A5 –amerykańskie pociski kartaczowe M1028. Bojową amunicjęprzeciwpancerną – podkalibrową oraz kumulacyjną i amunicjęćwiczebną wdrożono do seryjnej produkcji w Polsce.

Zapas jednostki ognia w jednym Leopardzie 2 w wersjach A4/A5wynosi łącznie 42 naboje scalone. Piętnaście z nich znajdujesię w magazynie podręcznym (pierwszego rzutu), który jestumieszczony w lewej stronie niszy wieży, tuż za stanowiskiemładowniczego. Przestrzeń ta jest oddzielona od magazynupodręcznego – pancerną grodzią, odsuwaną za pomocą napęduelektrycznego na czas ładowania. Strop tego magazynu przykrytopokrywą, stanowiącą w przypadku pożaru amunicji i jejeksplozji (rozprężenia gazów po pożarze), tzw. słabsze ogniwo.Pozostałe 27 naboi zostało umieszczonych na stelażu w kadłubiena lewo od stanowiska kierowcy. Amunicja ta jest niedostępna wczasie trwania walki, przed jej użyciem, ładowniczy musiprzeładować ją do magazynu podręcznego w wieży.

Uzbrojenie pomocnicze czołgu Leopard 2 stanowi sprzężony zarmatą czołgową karabin maszynowy MG-3A1 oraz przeciwlotniczyMG-3, który jest umieszczony na obrotnicy przy włazieładowniczego. Ta ostatnia broń może być nasprowadzana wzakresie od -10 do +75 stopni. Zapas amunicji karabinowejwynosi 4750 naboi karabinowych w standardzie NATO kalibru7,62/51 mm. Tysiąc z nich jest zataśmowanych i podpiętych dokarabinu maszynowego MG-3A1. Pozostała część karabinowejjednostki ognia znajduje się w skrzynkach i jest rozmieszczonaw przedziale bojowym i kierowania. Standardowo w czołguznajduje się także 480 nabojów pistoletowych kalibru 9/19 mmdo broni osobistej członków załogi czołgu oraz amunicja dopistoletu sygnałowego. Ponadto, w magazynie podręcznymumieszczono cztery granaty obronne F-1.

System kierowania ogniem (SKO)W momencie wejścia do służby Leoparda dysponował bardzonowoczesnym systemem kierowania ogniem. Należy on do tzw. typudyrekcyjnego, w którym działonowy sprawuje bezpośredniąkontrolę nad położeniem linii celowania pierwotniestabilizowanych przyrządów celowniczych. Zadaniem tegoprzelicznika (komputera) balistycznego jest wypracowaniesygnałów sterujących mechanizmami obrotu wieży i podniesieniearmaty. Uzbrojenie jest następnie zgrywanie zgrywane z liniącelowania lub też naprowadzane na wyprzedzony punkt celowaniaw przypadku celów ruchomych.

Sercem systemu jest przelicznik balistyczny. Od połowy lat 80.XX wieku jest to jednostka całkowicie cyfrowa. Komputerintegruje dane z pulpitów sterowniczych, przyrządówcelowniczych i czujników: przechylenia czopów armaty i jejpodniesienia, położenie kierunku wieży oraz prędkości czołgu.W czasie przygotowania rozwiązania balistycznego sąuwzględniane m.in.: rodzaj i typ amunicji, odległość od celów,temperatura powietrza i materiału miotającego, położenie wozunad poziomem morza (ciśnienie powietrza), prędkość poprzecznawiatru i przechylenie, a także ruch własny pojazdu (czujnik wukładzie napędowym). Część tych danych musi zostać wprowadzonaręcznie przed rozpoczęciem strzelania.

W skład systemu kierowania ogniem wchodzą przyrządyoptoelektroniczne działonowego i dowódcy czołgu, pulpitykontrolne i obsługowe oraz bloki elektroniki. Część z tychostatnich umieszczono w przedziale bojowym, część w niszywieży.

Podstawowym przyrządem celowniczym działonowego czołgu Leopard2A4 jest EMES-15A1. Służy on do naprowadzania obserwacji,celowania oraz pomiaru odległości, zarówno jak dnia oraz wnocy. EMES-15 jest przyrządem peryskopowym z dwoma okularami,zapewnia duży komfort celującemu. Kanał dzienny, posiada stałe12 krotne powiększenie, a samo pole widzenia wynosi 5 stopni.

Kanał nocny realizuje dwa powiększenia: 4 krotne z polemwidzenia 15 na 7,5 stopni oraz powiększenie 12 krotnego zpolem widzenia 5 na 2,5 stopnia. Pierwszy z trybów nocnychjest zazwyczaj przeznaczony do poszukiwania celów, drugi doprowadzenia ognia na wyznaczony cel. Zwierciadła wejściowecelownika są stabilizowane w obu płaszczyznach. Średni błądstabilizacji nie przekracza 0,1 mrad.

Kanał nocny bazuje na skanerze termalnym WBG-X. Termowizor tenzalicza się do pierwszej generacji sprzętu tego rodzaju.Promieniowanie z zakresu dalekiej fali podczerwonej (7,6 –11,75 µm) jest przechwytywane przez układ optyczny (wykonanyze szkła germanowego) i kierowanie przez ruchome zwierciadłoskanujące na pole detektorów. Sensor zawiera 120 elementówciepłoczułych, które generują sygnały elektryczne,proporcjonalne do pobudzenia ich promieniowaniem. Wytworzoneimpulsy, po wzmocnieniu, sterują pracą linijki złożonej zczerwonych diod. Światło emitowane przez nie odbija się oddrugiej strony zwierciadła skanera i pada na powierzchnięlampy wzmacniacza obrazu, generują zobrazowanie termalneobserwowanego wycinka terenowego. Po przejściu przez układoptyczny i uzupełnieniu m.in.: o znak celowniczy i innekomunikaty wyświetlane przez system kierowania ogniem obraztrafia do binokularowego podzespołu wzglądu.

Detektory do poprawnej pracy wymagają schłodzenia do 77 stopniKelvina (ok. minus 196 stopni Celsjusza). Osiągnięcietemperatury roboczej trwa prawie 20 minut. W tubusie celownikaEMES-15 zintegrowano dalmierz laserowy CE628, bazujący nagranacie itrowo-aluminiowym z domieszką neodymu (Nd:YAG).Emituje on wiązkę o długości fali 1,064 µm. Zasięg dalmierzawynosi od 200 do 9999 metrów. W przypadku strzelania nawiększe odległości działonowy musi ręcznie wprowadzićoszacowaną wartość. Dokładność pomiaru wynosi 10 metrów.Urządzenie może wysyłać wiązkę spójnego światła co 6 sekund. Wrazie takiej potrzeby jest możliwe wyemitowanie trzechimpulsów laserowych w odstępie co 2 sekundy. Jednak po tym

cyklu należy zrobić 11 sekundową przerwę, aby nie uszkodzićdalmierza.

Natomiast w czołgu Leopard 2A5 zastosowano nowy wariantcelownika, oznaczony jako EMES-15A2. Większość zmian miała nacelu podniesienie głowicy o ok. 200 mm w celu dostosowania donowej wieży. Zmodyfikowano napęd klap osłaniających obiektywyz hydraulicznego na elektryczny. W lewej ruchomej osłonienawiercano niewielki otwór, umożliwiający obserwację wograniczonym zakresie przy zamkniętych pokrywach. DziałonowyLeoparda 2A5 może wybrać czy system kierowania ogniem maopracować rozwiązania z uwzględnieniem ostatniego odbiciawiązki lasera (jak w Leopardzie 2A4), czy pierwsze.

W kołysce armaty zamontowano celownik awaryjny. W przypadkuLeoparda 2A4 jest nim teleskopowy przyrząd FERO Z18, w wozachnależących do wariantu A5 zaś w wersji Z18A2 z peryskopowągłowicą. Oba celowniki realizują powiększenie X8 z 10-stopniowym polem widzenia.

W Leopardzie 2A5 dotychczasowe ręczne napędy hydrauliczne pompawaryjnych zastąpiono pojedynczym manipulatorem, który sięobsługuje prawą ręką. Ma on kształt drążka, który jestwyposażony w bezpiecznik. Rękojeść ta uruchamia awaryjnyelektryczny układ naprowadzania uzbrojenia. Pozostałe zmianyna stanowisku działonowego w stosunku do czołgu wersji A4polegały na przesunięciu wskaźnika położenia wieży orazzlikwidowaniu podpórki klatki piersiowej czołgisty.

Dowódca Leoparda 2 dysponuje panoramicznym przyrządemobserwacyjno-celowniczym, w przypadku czołgu w wariancie A4 –wyłącznie dziennym przyrządem PERI R17A1. Głowica celownikasię obracać o kąt pełny, lustro wejściowe – od -13 do +20stopni. Maksymalna prędkość obrotu głowicy w poziomie izwierciadła z pionie wynosi 10 stopni na sekundę. W trybieprzerzutowym szybkość przemieszczania się linii celowaniasięga 40 stopni na sekundę. Celownik ten realizuje dwa możliwepowiększenia. Pierwsze, x2 z 30 stopniowym polem widzenia jestwykorzystywane do ogólnej obserwacji otoczenia wokół czołgu.Do obserwacji szczegółowej oraz do celowania służypowiększenie x8 z 8 stopniowym polem widzenia. Linia celowaniajest stabilizowana w obu płaszczyznach.

Obserwacja przy użyciu PERI odbywa się za pomocą pojedynczegookulara, umieszczonego dogodnie dla prawego oka dowódcy. Dosterowania przyrządem dowódca używa manipulatora drążkowego,znajdującego się po prawej stronie jego stanowiska. Przyrządten ma postać nieruchomej rękojeści z ruchomym „grzybkiem” –przyciskiem kciukowym. Na drążku znajdują się równieżprzyciski spustu, obsługi dalmierza laserowego, wyboru trybupracy i jego wyłączenia.

Podstawowe zadanie dowódcy czołgu Leopard 2, w aspekciewykorzystania siły ognia czołgu, polega na wyszukiwaniu celówi wskazywaniu ich działonowemu. Za pomocą PERI i odpowiedniegoprzycisku na rękojeści sterowniczej dowódca może sprowadzićlinię celownika z EMES-15, w rejon własnej obserwacji. W raziepotrzeby może również samodzielnie naprowadzać uzbrojeniegłówne czołgu oraz oddać strzał. Dowódca nie dysponuje jednakzaawansowanym dostępem do funkcji systemu kierowania ogniem, wtym automatycznego wypracowania wyprzedzonego punktucelowania. PERI R17A1 nie został również wyposażony w dalmierzlaserowy.

Drugą możliwością dowódcy z skorzystania z uzbrojenia jestprzejęcie kontroli nad celownikiem EMES-15. Tubus przyrządujest połączony z układem optycznym z korpusem PERI R17A1. Po

włączeniu odpowiedniego trybu w okularze przyrządupanoramicznego rzutowany jest obraz z jednego z obu kanałówEMES-15. Obsługując się głównym celownikiem, dowódca możesamodzielnie przeprowadzić cały proces celowania, włącznie zpomiarem odległości i oddać ostatecznie strzał. System niepozwala mu jednak skorzystać z „dynamicznego wyprzedzaniacelu” na linii celownika.

Jedną z najważniejszych zmian wprowadzonych w Leopardzie 2A5było zastąpienie PERI R17A1, jego udoskonalonym modelem wwersji R17A2. Został on teraz umieszczony za włazem dowódcy,po jego lewej stronie. Jego głowica znajduje się o ok. 250 mmwyżej od wcześniejszego modelu R17A1. Nowy przyrząd otrzymałkanał nocny, wykorzystujący termowizor 2 generacji określonyjako TIM. Zapewnia on lepsze warunki obserwacji od WBG-X, opołowę także skrócił czas schładzania detektorów do właściwejtemperatury. Przyrząd realizuje powiększenie x4 oraz x12 – wtym drugim trybie jest jeszcze możliwe dwukrotne powiększeniew trybie cyfrowym (zoom), przechwyconego obrazu. Dowyświetlania termogramu służy czarno-biały monitor,zamontowany po prawej stronie od okularu dowódcy. Obrazdzienny jest widoczny, jak dotąd w okularze celownika,dostępny teraz dla lewego oka. W Leopardzie 2A5 wyeliminowanooptyczne połączenie EMES-15A2 z PERI R17A2. Zamiast tego wkorpus głównego celownika wbudowano kamerę cyfrową.Przechwytuje ona obraz wyjściowy z EMES-15, który może byćnastępnie rzucany na monitor dowódcy czołgu.

Układ naprowadzania i stabilizacjauzbrojenia czołguW czołgu Leopard 2A4 zamontowano elektrohydrauliczny układnaprowadzania i stabilizacji głównego uzbrojenia WNA-H22. Wjego skład wchodzą: agregat hydrauliczny z pulpitemobsługowym, blok elektroniki sterującej, przewody cieczyhydraulicznej, siłowniki napędów obrotu wieży i podniesieniaarmaty czołgu. Ponadto do samego okładu należą dźwignie

naprowadzania ręcznego oraz czujniki żyroskopowe położeniauzbrojenia.

Jak wspominano już wcześniej, ze względów bezpieczeństwa,pompa hydrauliczna została umieszczona w osobnym przedziale wniszy wieży czołgu. Ciśnienie robocze wynosi do 160 bar. Układkontrolny wyłącza pompę przy przekroczeniu przez płynhydrauliczny 112 stopni Celsjusza. W zwykłym trybie pracysystemu kierowania ogniem, obrót wieży odbywa się z maksymalnąprędkością 40 stopni na sekundę. Minimalna szybkość do 0,0115stopnia na minutę. W przypadku armaty prędkość naprowadzanianajwiększa i najmniejsza wynoszą odpowiednio 45 i 0,0115stopnia na sekundę. Armata może się obracać w pionie od -9 do+20 stopni. Nie dotyczy to jednak strefy nad przedziałemnapędowym, szerokiej łącznie na 150 stopni. Po znalezieniu sięw tej strefie armaty, jej zakres spada z 0 do +3 stopni.

W przypadku awarii należy zastosować ręczne pompy napędównaprowadzania uzbrojenia głównego. Dla zmiany położenia armatylub wieży o jeden stopień należy wykonać cztery obrotyodpowiednią korbą. Układ WNA-H22 jest również odpowiedzialnyza stabilizację wieży oraz armaty wraz z sprzężony z nimkarabin maszynowy. Ocenia się, że średni błąd stabilizacji nieprzekracza 0,15-0,2 mrad w pionie i 03-04 mrad w poziomie. Wnormalnym trybie działania, pracą układu naprowadzania sterujesystem kierowania ogniem. Umożliwia on realizację tzw.stabilizacji „w punkt”. W takiej sytuacji armata jestnakierowywana na punkt celowania z uwzględnieniem zmianypołożenia celu i własnego czołgu. Na czas ładowania układwyłącza stabilizację armaty i nadaje jej stały, dogodny kątpodniesienia.

Jednym z elementów modernizacji Leoparda 2 do wariantu A5 byłozastąpienie WNA-H22, na układ całkowicie elektryczny,oznaczony jako E-WNA. Wyróżnia się znacznie większąbezawaryjnością, a budowa modułowa znacząco ułatwiała praceobsługowe i ewentualne jego naprawy. W odróżnieniu odpoprzedniego rozwiązania, w przypadku przebicia pancerza

elementu układu nie stanowią poważnego zagrożenia dla załogiwozu. Prędkość naprowadzania uzbrojenia pozostała wniezmienionym poziomie. Zastosowanie takiego układu poprawiłojednak precyzję strzał, zwłaszcza w ekstremalnychtemperaturach.

Wyposażenie łączności i nawigacji czołguKomunikacja pomiędzy członkami załogi odbywa się za pomocąinterkomu. Pulpity sterowania układem znajdują się przystanowiskach czołgistów. W skład systemu łączności wewnętrznejchodzą również sznury przełącznikowe, a także kompletysłuchawek i mikrofonów lub hełmofony.

Łączność zewnętrzna bazuje na radiostacji serii SEM 80/90. Sąto nowoczesne urządzenia cyfrowe, działające na falach ultrakrótkich (30-79,975 MHz). Umożliwiają one łączność w trybiejawnym lub utajnionym oraz transmisję danych. W przypadku SEM80 maksymalny zasięg korespondencyjny wynosi pomiędzypojazdami wynosi od 5 do 9 km, odległość dla odpowiedniowybranego trybu pracy z mocą 0,4 lub 4 W. W SEM 90 moczwiększono do 40 W, co podniosło zasięg do 15 km. W niektórychwozach montowano starsze radiostacje serii SEM 25/35.Pojedyncze urządzenie umieszcza się w niszy wieży,bezpośrednio za siedziskiem dowódcy. Czołgi dowódcówpododdziałów są wyposażane w dwie radiostacje.

W Leopardzie 2A5 wprowadzono hybrydowy system nawigacji.Składa się on z modułów bezwładnościowego oraz satelitarnego.Antena odbiorcza systemu znajduje się na stropie niszy wieży.Ponadto w przekładni umieszczono czujnik prędkości własnejczołgu. Dostęp do systemu odbywa się za pomocą panelukontrolnego zamontowanego na stanowisku dowódcy.

Ruchliwość maszynyWszystkie seryjne wersje produkcyjne czołgów podstawowychLeopard 2, w ruch wprawia silnik MTU MB 873 Ka-501. Jest to

jednostka dwunasto-cylindrowa, czterosuwowa, o zapłoniesamoczynnym, chłodzona cieczą i turbodoładowana. W układziedoładowującym zastosowano dwa zespoły złożone z filtrów(wstępne cyklonowe i dokładne suche), sprężarki napędzającejenergią gazów spalinowych oraz chłodnicy powietrza. Powykorzystaniu spaliny są usuwane przez dwa otwory w tylnejpłycie kadłuba. Pojemność skokowa MB 873 Ka-501 wynosi 47,6litra. Silnik rozwija moc 1500 KM (1103 kW) przy prędkości2600 obrotów na minutę. Zapewnia to współczynnik mocyjednostkowej na poziomie 20kW/t (27,2 KM/t), dla wersji czołguLeopard 2A4 oraz 18,4 KW/t (25KM/t) dla wersji czołgu Leopard2A5. Należy jednak pamiętać, że jest to parametr nominalny –docierający do kół napędowych strumień mocy jest pomniejszonym.in.: przez różnej jej odbiorniki. Dla przykładu, układchłodzenia zużywa ok. 160 kW (220 KM), co stanowi blisko 15%mocy nominalnej silnika. Prąd zasilany pokładową instalacjąelektryczną jest wytwarzana przez generator o mocy 20 kW.

Za zapewnienie właściwych termalnych warunków pracy zespołuodpowiada układ chłodzenia. W jego skład wchodzą m.in.: dwiechłodnice pierścieniowe, pompy elektryczna i mechaniczna,zbiornik wyrównawczy płynu chłodzącego oraz wymienniki ciepłategoż płynu, oleju przekładniowego i silnikowego. Obiegpowietrza jest wymuszony przez dwa wentylatory. Po przejściuprzez chłodnice ogrzane powietrze, następnie wydostaje się zprzedziału napędowego przez otwory z tyłu kadłuba, gdziemiesza się ze spalinami, obniżając ich temperaturę.

Czołg Leopard 2A5 – 1. Brygada Pancerna z Wesołej, Wieś Mokra,2019 rok

Silnik został zblokowany z układem napędowym Renk HSWL 354. Wjego skład wchodzą m.in.: dwustopniowa przekładniahydrokinetyczna ze sprzęgłem blokującym, planetarna skrzyniabiegów, przekładnia nawrotna, hamulec hydrodynamiczny,hydrostatyczna przekładnia kierowania, hydrokinetycznesprzęgła skrętu, rzędy sumujące oraz tarczowe hamulce główne.Skrzynia biegów, współdziałająca z przekładnią nawrotną,realizuje cztery przełożenia w przód i dwa wsteczne.

Hydrostatyczny mechanizm kierunkowy zapewnia nieskończeniewiele obliczeniowych promieni, z jakimi możliwy jest skrętczołgu. Każde przełożenie ma minimalny promień skrętu. Wprzypadku pierwszego biegu wynosi ono 7 metrów, następnychbiegów odpowiednio: 13, 18 i 27 metrów. Bezstopniowy sposóbkierowania oznacza bardzo dobrą kontrolę kierowcy nad ruchemwozu, która jest realizowana za pomocą wychylenia kierownicy.HSWL 354 umożliwia sterowanie w trybie automatycznym, w trybiejazdy do przodu, do tyłu oraz w reżimie neutralnym. W tymostatnim możliwy jest obrót czołgu w miejscu, z ogniwamigąsienic, które przewijają się w przeciwne strony. Zajmuje onminimum 10 sekund (36 stopni na sekundę). Dostępne jestrównież ręczne sterowanie zmiana przełożeń. Wówczas jednak

kierowca ma do dyspozycji trzy biegi do przodu i pojedynczywsteczny.

Mocną stroną HSWL 354 jest zwalniacz. Odpowiada on zawiększość procesu hamowania, odznacza się również dużąniezawodnością. Retarder dowiódł swojej przydatności m.in.: wczasie badań przeprowadzonych w Szwajcarii na początku lat 80.XX wieku. Udział w konkursie wzięły wtedy dwa czołgi Leopard2A1, przeciwko dwóm amerykańskim M1 Abrams. Hydrodynamicznyspowalniacz HSWL 354 działał pewnie i bezawaryjne. Tymczasem wprzypadku jednego z Abramsów doszło do groźnego incydentu.Układ hamulcowy transmisji X1100 amerykańskiego czołgu polegałna chłodzonych olejem hamulcach tarczowych. Były oneszczególnie obciążone w warunkach górskich. W trakcie prób naprzełęczy Gurnigel fragmenty zużytych okładzin zablokowałyfiltr olejowy. Kierowca wozu zignorował wówczas alarm idoprowadził do przegrzania układu hamulcowego, co skutkowałoczęściową utratą kontroli nad 55-tonową maszyną.

Silnik i układ transmisyjny są zblokowane w zespół napędowy.Po napełnieniu płynami eksploatacyjnymi, jego masa wynosi 6120kg. Konstrukcja bloku i jego złącz umożliwia zastosowanieszybką wymianę w warunkach polowych. Proces ten trwateoretycznie ok. 45 minut. W praktyce wymontowanie gorącegobloku zespołu może zająć więcej czasu.

Zespół napędowy czołgu Leopard 2A4 zapewnia mu rozwinięcieprędkości do 72 km/h na drodze (Leopard 2A5 przy większejmasie – 68 km/h). Przełożenia biegu wstecznego zapewniają muprędkość do 31 km/h (PT-91 „Twardy” – 4 km/h). Minimalnaprędkość z jaką może poruszać się czołg wynosi 4 km/h. Od 0 do32 km/h czołg Leopard 2A4 rozpędza się w 6 sekund co jestbardzo dobrym wynikiem (Leopard 2A5 – 7,2 sekundy).

Całkowity zapas paliwa w czołgu Leopard 2 wynosi 1160 litrów.Główne zbiorniki mieszczą 250 oraz 280 litrów paliwa – zostałyulokowane w przedziale napędowym, tuż przy grodzi ogniowej.Dwa kolejne, pojemności 230 i 350 litrów, znajdują się

odpowiednio na lewej i prawej półce nadgąsienicowej, wprzedniej części kadłuba czołgu. Jednak sam silnik pobierapaliwa bezpośrednio z 50-litrowego zbiornika paliwa, któryznajduje się w pobliżu jednostki napędowej czołgu. Zapaspaliwa pozwala maszynie na pokonanie po drodze (w zależnościod dynamiki jazdy) od niecałych 550 kilometrów do 340kilometrów po drogach utwardzonych oraz ok. 300-220 kilometróww nierównym terenie. Zużycie paliwa wynosi odpowiednio dowymienionych warunków od 2,9-3,4 litrów na 1 kilometr, domaksymalnego zużycia 5,3 litrów na kilometr przebytej drogi.

Układ jezdny czołguCiężar czołgu rozkłada się na łącznie 14 dwutarczowych kółjezdnych, po 7 na stronę. Są one indywidualne zawieszone zapośrednictwem wahaczy wleczonych na wałkach skrętnych.Właściwości drążków zapewnia duże możliwości ruchu pionowegokół. Ugięcie dynamiczne wynosi do 350 mm. Po uwzględnieniuprzesunięcia w dół od położenia równowagi statycznej całkowitadroga kół jezdnych w pionie dochodzi do (średnia) 526 mm. Tobardzo dobry wynik, który pozwala niemieckiej maszynie osiągaćdużą dzielność terenową. Dla porównania parametr ten dlaczołgu Abrams wynosi on ok. 540-560 mm, T-80U – blisko 460 mm,a T-72M1 niespełna 370 mm. Wyraźnie większy zakres ruchu kółjezdnych w pionie miał KPz 70 (z zawieszeniemhydropneumatycznym) oraz posiadają izraelskie czołgi Merkawa wwersjach Mk. 3 i Mk. 4.

Kolejnym atutem zawieszenia czołgu Leoparda 2 są amortyzatory,montowane przy pierwszej, drugiej, trzeciej, szóstej i siódmejparze kół jezdnych. Niemieccy konstruktorzy zastosowali wosadach wahaczy oryginalne tłumiki cierne. Wygaszają onedrgania kadłuba za pomocą trących o siebie płytek. Konstrukcjaamortyzatorów ciernych zapewnia zwiększenia się siłyograniczającej ruch kół wraz ze wzrostem ugięcia. Taprogresywna charakterystyka tłumików również służby poprawiewłaściwości jezdnych oraz stabilności wozu w trakcie

pokonywania trudnego terenu. Ruch wahaczy wyżej wymienionychpar kół jest blokowany za pomocą hydraulicznych ograniczników.

W skład zawieszenia wchodzą także rolki podtrzymujące górnegałęzie gąsienic – po cztery na stronę – koła napinające zprzodu kadłuba i napędowe z tyłu. Napięcie gąsienic jestregulowane mechanizmem przy kołach napinających. Jest onobsługiwany ręcznie, po podniesieniu sekcji osłon bocznych.

Obrót kół napędowych wymusza przewijanie gąsienic. WLeopardzie 2 zastosowano gąsienice z ogniwami łącznikowymitypu 570F lub nieco nowsze 570FT, o szerokości 635 mm. Każda zgąsienic liczyła 82 ogniwa. Każde z ogniw posiada masę prawie33 kg, które są wyposażone w dwie nakładki gumowe,zwiększającą przyczepność, ograniczające powstający hałas izużycie gąsienic oraz nawierzchni dróg utwardzonych. Napotrzeby jazdy po powierzchniach oblodzonych, nakładki gumowemożna zdjąć lub dodatkowo zmienić na specjalne ostrogi nagąsienice. W przypadku obu typów wieńce kół napędowych zazębiasię z łącznikami sworzni gąsienic. Ponadto, dla czołguopracowano nowoczesne gąsienice typu 570 P0. Różnią się onenieco lżejszą konstrukcją oraz innym sposobem zazębiania –zęby wchodzą nie w przestrzenie pomiędzy łącznikami, a wodpowiednie otwory w ogniwie. Jak dotąd na zastosowaniegąsienic P0 zdecydowali się wyłącznie Duńczycy.

Prześwit kadłuba Leoparda 2A4 wynosi 550 mm z przodu oraz 500mm z tyłu wozu. Z powodu dodatkowej masy wozów w wersji A5,parametry te zmniejszyły się o ok. 10 mm z każdej strony. Podwzględem pokonywania przeszkód terenowych czołg Leopard 2 nieodbiega od innych konstrukcji zachodnich tego typu, ale nawetniektóre je przewyższa. Czołg może się wspiąć na pionoweprzeszkody o wysokości do 1,1 metra, stok oraz przejechaćprzez okopy o szerokości do 3 metrów. Możliwość jest wjazd napochyłość o nachyleniu 60% i jazda przy przechyleniu bocznymdo 30%.

Leopard 2 został przystosowany do pokonywania przeszkód

wodnych. Bez jakiegokolwiek przygotowania czołg możeprzejeżdżać przez zbiorniki o głębokości do 0,8 metra, a zzastosowaniem układu samouszczelnienia do 1,2 metra. Poprzygotowaniu, polegającym na m.in.: montażu specjalnegokołnierza, możliwe jest brodzenie do głębokości 2,25 metra.Ostatnim sposobem jest pokonywanie przeszkód wodnych poprzezjazdę w pełnym zanurzeniu, po dnie. W takim właśnie przypadkukonieczne jest zamontowanie na luku dowódcy wysokiego„komina”. Specjalny zestaw umożliwia przekroczenie przeszkodyo głębokości do 4-5 metrów.

Porównanie wybranych danychtaktyczno-technicznych

Leopard 2A4 Leopard 2A5Masa własna 52 tony 57,7 tonMasa bojowa 55,15 ton 59,9 ton

Załoga 4 żołnierzy 4 żołnierzyWojskowa

kwalifikacjadopuszczalnego obciążenia

MLC 60 MLC 70

Współczynnikmocy

jednostkowej20 kW/t (27

KM/t)18,4 kW/t (25

KM/t)Nacisk

jednostkowyna grunt

0.85 kg/cm2 0.92 kg/cm2

Wysokość dostropu wieży 2,48 metra 2,48 metraWysokość wozu

wraz zprzyrządem

panoramicznymdowódcy

2,79 metra 3,03 metra

Długośćcałkowita 9,67 metra 9,67 metraSzerokośćcałkowita 3,70 metra 3,76 metra

Prześwit wozu(przód/tył)

0.55/.50metra

0.54/.049metra

Prędkośćmaksymalna do

przodu72 km/h 68 km/h

Prędkośćmaksymalna do

tyłu31 km/h 31 km/h

Pokonywanie różnych przeszkód terenowychŚciany 1,1 metra 1,1 metraRowy 3 metry 3 metry

Podjazdy 60 stopni 60 stopniBrody 1,2 metra 1,2 metra

Przeszkodywodne pod

dnie4 metry 4 metry

4. Warianty ZagraniczneUdane opracowanie przez niemiecki przemysł zbrojeniowy nowegoczołgu podstawowego i przejęcie go do uzbrojenia Bundeswehry,spowodowało dość błyskawiczne zainteresowanie nową konstrukcjązagranicznych sił zbrojnych. W ciągu 40 lat służby Leoparda 2na pozyskanie nowych wozów tego typu zdecydowało się łącznie17 państw na pięciu kontynentach. W tym okresie powstało ponad1300 nowych czołgów, z czego blisko 800 sztuk w wynikuprodukcji licencyjnej podjętej w Szwajcarii, Szwecji,Hiszpanii oraz Grecji. Ponadto począwszy od lat 90. XX wieku,wskutek drastycznej redukcji niemieckich sił zbrojnych, w ręcezagranicznych użytkowników trafiło łącznie ponad 1600 ex-

niemieckich maszyn (używanych). Po wielu latach kolejnymźródłem tego czołgu stała się także Holandia.

Poniżej przedstawiono warianty czołgu Leopard 2 użytkowaneprzez odbiorców zagranicznych. Omówienie będzie przedstawiaćchronologiczne, zgodne z datami pozyskiwanie wozów przez siłyzbrojne danego państwa:

HolandiaPierwszym państwem, którego siły zbrojne pozyskały Leoparda 2,była Holandia. W latach 70. XX wieku, rozpoczęto intensywneposzukiwanie następców wysłużonych już czołgów brytyjskichCenturion oraz francuskich AMX-13. Do ostatniego etapu wyborunowego czołgu podstawowego weszły amerykański XM-1 orazniemiecki Leopard 2. Korzyść dla niemieckiego czołgu podjętona podstawie ostatecznych wyników porównawczych, jakieprzeprowadzono na terenie Stanów Zjednoczonych Ameryki w 1976roku (Leopard 2AV)

Eks-Holenderski czołg Leopard 2A6

W latach 1982-1985 Królewskie Wojska Lądowe otrzymały łącznie445 czołgów. Do Holandii trafiły wozy do zbliżonejkonfiguracji do niemieckiej, wozy w wersji A1, A2 oraz A4. Wlatach 80. wersję ostatnią uznano za docelową dla wszystkichczołgów holenderskich – wersja Leopard 2A4NL.

Holenderskie Leopardy 2 pod względem technicznym odpowiadałypojazdom na służbie Bundeswehry. Różniły się one uzbrojeniempomocniczym: niemieckie uniwersalne karabiny maszynowe MG-3,zostały zastąpione przez FN MAG. Inne były także wyrzutniegranatów dymnych (sześć luf z każdej strony wieży), nocneprzyrządy dla kierowcy, a także środki łączności zewnętrznej.W holenderskich czołgach montowano radiostacje RT-3600, którewyprodukowała holenderska spółka Signaal Communications(wcześniej Phillips Telecommunications Industry).

W latach 90. siły zbrojne Holandii czynnie uczestniczyły wewaluacji propozycji rozwojowych Leoparda 2, które opracowanow trakcie programu KWS II. W konsekwencji tego udziału w 1994roku zdecydowano się na przeprowadzenie modernizacji Leopardów2A4NL, do standardu określonego jako A5NL. Początkowoprzewidywano, że samej przebudowie zostanie poddanych łącznie330 czołgów w dwóch partiach, liczących odpowiednio 180 i 150maszyn.

Pierwszy Leopard 2A5NL został dostarczony w 1996 roku. Pozakończeniu modernizacji wozów pierwszej serii i porozpoczęciu kolejnych prac nad ośmioma kolejnymi maszynami zdrugiej serii zapadła decyzja o anulowaniu kolejnychprzebudów. Służba 188 maszyn w standardzie A5NL była dośćkrótkotrwała, gdyż już na początku 2001 roku wszystkie zostałyszybko przezbrojone w długolufowe armaty i przemianowane nawersje A6NL.

W związku z nową sytuacją geopolityczną po rozpadzie blokuwschodniego, od końca lat 90., Holandia zmniejszała liczebnośćsił pancernych. Czołgi przeniesiono do rezerw – były następniestopniowo sprzedawane za granicę: do Austrii, Norwegii, Kanadyoraz Finlandii.

SzwajcariaSzwajcaria była drugim po Holandii krajem, który kupiłLeoparda 2. Szwajcarzy również dokonali wyboru pomiędzy

Leopardem 2, a amerykańskim Abramsem. W czasie konkursu paraniemieckich maszyn w wersji A1, zmierzyła się z dwoma czołgamiM1. Zgodnie z oczekiwaniami czołgi Bundeswehry górowały siłąognia nad rywalami uzbrojonymi w armaty kalibru 105 mm. Zadoskonalszy uznano także system kierowania ogniem niemieckiejmaszyny oraz zespół przeniesienia mocy, jako znacznie lepiejprzystosowany do warunków górskich. Tutaj decydujące okazałysię jednak warunki zakupu niemieckich maszyn, zgodnie zktórymi 345 z zamówionych 380 czołgów miało zostaćwyprodukowanych na licencji w Szwajcarii.

Dostawy i produkcja maszyn odbyły się w latach 1987-1993. Wuzbrojeniu sił zbrojnych Szwajcarii, czołg otrzymał oznaczeniePanzer 87 (Pz 87). Pod względem zastosowanych rozwiązańodpowiada ona czołgowi w wersji Leoparda 2A4, chociaż tutajjuż istniały pewne, widoczne różnice. Pz 87 uzbrojono wkarabiny maszynowe MG 87 kalibru 7,5 mm, wyposażenie: m.in. –amerykańskie radiostacje AV/VCR-12 oraz zestawy do komunikacjiz piechotą. Zmieniono mechanizm napięcia gąsienicy,zamontowano również dodatkowe gniazda na ostrogi na gąsienice,zmodyfikowano oświetlenie drogowe i część zasobników na niszywieży. Na jej burtach, w pobliżu wyrzutni granatów dymnych,umieszczono cylindryczne pojemniki, mieszczące zapasowe lufydo karabinów maszynowych. Z powodu rygorystycznego podejściado ochrony środowiska zdecydowano się o instalacji specjalnegotłumika hałasu. Wloty do jego cylindrycznej obudowy obejmująwyloty spalin i powietrza chłodzącego przedział napędowy.

Na początku ostatniej dekady XX wieku, Pz 87 zostały oddaneniewielkim przeróbkom obejmującym m.in.: zaspawanie lukuamunicyjnego znajdującego się w ścianie wieży czołgu orazwymianę lekkich fartuchów stalowo-gumowych, na w pełnistalowe. Ponadto czołgi zostały wyposażone w układ zgrywaniaarmaty z linią celownika. Rozważano również doprowadzenieszwajcarskich Pz 87 do standardu określonego w trakcieprogramu KSW II. Z niemieckich rozwiązań ostateczniezrezygnowano, ale przeprowadzone prace pozwoliły na dalsze

prace narodowe, dla dalszego zachowania zdolności bojowych(Werterhaltungsprogramm), dlatego niejako unowocześnione wozyokreślano Panzer 87WE (Pz 87WE).

Sam projekt ostatecznie wystartował w 2000 roku. Zgodnie zpierwotnymi założeniami Pz 87WE miał otrzymać wzmocnionypancerz wieży, zaprojektowany przez szwajcarski koncern RUAGDefence, pakiet osłony pancernej przeciwminowej, który byłmocno zbliżony do tego zastosowane w wozach Leopard 2A6M,dzienno-nocny przyrząd obserwacyjno-celowniczy z dalmierzemlaserowym i zintegrowane pulpity kontrolne dowódcy, systemzarządzania polem walki, elektryczny układ naprowadzaniauzbrojenia i obrotu wieży, a także zainstalowanie zdalniesterowanego stanowiska strzeleckiego na stropie wieży,uzbrojone w wielkokalibrowy karabin maszynowym M2HB, kalibru12,7 mm, który był obsługiwany przez ładowniczego. Planowanododatkowy wymienić system wyrzutni granatów dymnych i zakryćje dodatkowo lekkimi osłonami.

Do 2003 roku skompletowano co najmniej jeden prototyp Pz 87WE.Masa czołgu wzrosła do 61 ton. W 2006 roku na podstawieprzeprowadzonych badań zapadła decyzja o przeprowadzeniumodernizacji części z 230 nadal użytkowanych wozów (resztaprzeszła do stanów mobilizacyjnych i została zamknięta wmagazynach, część została przerobiona na wozy zabezpieczeniatechnicznego oraz mosty towarzyszące). Zakres modernizacjizostał jednak znacząco ograniczony/ Zrezygnowano z dodatkowegoopancerzenia wieży, zdalnego stanowiska strzeleckiego orazintegracji dalmierza laserowego w przyrządzie obserwacyjnymdowódcy PERI R17A1, zastąpiono nowym modelem PERI R17A2 zkamerą termalną Ophelios-P, przy czym sam celownikpozostawiono z poprzedniego modelu (duża głowica PERI orazdodatkowa osłona u jego podstawy stanowią najbardziej widocznąz zewnątrz rozwiązania, które wyróżniają zmodernizowany czołgszwajcarski). Dowódca Pz 87WE dysponuje jedynie bardzouproszczonym systemem zarządzania polem walki, chociaż jestmożliwość rozwinięcia go do pełnej skali możliwości. Na

potrzebę kierowcy, w zmodernizowanych wozach wprowadzonokamerę cofania, której monitor może dodatkowo służyć kierowcydo informowania o położeniu własnego czołgu na mapie.

Pierwsze zmodernizowane czołgi Pz 87WE znalazły się na służbieliniowej w 2008 roku. W trakcie trwa służby wyszły na jawliczne usterki, zwłaszcza dotyczące układów elektronicznych.Rok później cały proces modernizacji ostatecznie wstrzymano.Dalsze losy Pz 87WE oraz ogólna liczba unowocześnionychczołgów pozostaje nieznana.

Poza opisanym pakietem modernizacyjnym, w Szwajcariiprzygotowano inne propozycje zwiększenia możliwości bojowychmaszyn. Pierwszą, jeszcze z lat 90., było uzbrojenie Pz 87, warmatę kalibru 140 mm. Opracowano ją w szwajcarskim ośrodkubadawczo-rozwojowym w Thun (od 1995 roku włączonym do RUAGDefence). Nowe uzbrojenie pozwalało podczas zastosowaniaamunicji kinetycznej osiąganie przebijalności ponad 1000 mmstali pancernej z odległości 2000 metrów. Pojedynczy prototypotrzymał także wzmocniono opancerzenie przodu wieży orazdodatkowe panele pancerne z przodu kadłuba. Inny z wozówzostał uzbrojony do testów w nową długolufową niemiecką armatękalibru 120 mm L55.

W 2014 roku, przy okazji targów FIDAE w stolicy ChileSantiago, własną ofertę ujawnił RUAG Defence z myślą omodernizacji chilijskich czołgów Leopard 2A4CHL. Zakres zmianpozostał zbliżony do szwajcarskich Pz 87, choć pakiet zostałuzupełniony o dodatkowy pancerz przodu kadłuba oraz ciężkiefartuchy boczne. Zmieniono kształt nowych ekranów na wieży,wprowadzono również charakterystyczną listwową osłonę wnękicelownika głównego.

SzwecjaW 1993 roku Leopard 2 (prototypowa odmiana TVM) wziął udział wkonkursie na nowy czołg podstawowy szwedzkich sił zbrojnych. Wrezultacie badań Szwecja zdecydowała o wyborze konstrukcji

niemieckiej, która pozostawiła w polu pokonany francuski czołgLeclerc oraz amerykański M1A2. Czołg został przyjęty douzbrojenia jako Stridsvang 122 (Strv 122). Dostawy łącznie 120wozów przeprowadzono w latach 1997-2001.

Stridsvang 122

W momencie wejścia do służby Strv 122 był wówczas najbardziejrozwiniętą wersją czołgu Leopard 2, przewyższające w użyciuBundeswehry czołgi Leopard 2A5. Szwedzki wóz górował podwzględem osłony pancernej – wyeliminowane zostały słabszepunkty ochronne względem zmodernizowanej wersji A5, którejspecyfikacja została przyjęta z eksperymentalnych TVM. Strv122 otrzymał zatem nie tylko dodatkowy pancerz z przodukadłuba, ale i także ochronę stropu wieży. Obejmuje onarównież nowe, bardzo masywne pokrywy włazów, poruszane zapomocą mechanizmu ręcznego. Ruchome osłony chronią takżegłowicę przyrządu PERI R17A2. Zamiast niemieckich, w szwedzkimwozie zastosowane zostały wyrzutnie granatów dymnychfrancuskiego systemu Galix. Bez zmian w stosunku do Leoparda2A5 pozostało to samo uzbrojenie – armatę czołgową kalibru 120mm L44.

Obecność dodatkowego opancerzenia stanowi główną przyczynęwzrostu masy bojowej Strv 122 do 62,5 tony. Szwedzki czołgzostał wyposażony w system zarządzania polem walki TCCS orazsprzężony z nim system nawigacji satelitarnej.

Na początku XXI wieku, na fali przystosowania sił pancernych

do możliwości wykorzystania czołgów w warunkach konfliktuasymetrycznego, 14 maszyn zostało przebudowanych do standarduStrv 122B (tym samym oznaczenie pozostało uzupełniono oliterkę A). Otrzymały one zmodyfikowany pancerz oraz pakietpancerza przeciwminowego. Tak masa bojowa przebudowanychczołgów wzrosła do 65 ton.

W pierwszej połowie 2016 roku Szwedzi zdecydowali orozpoczęciu programu modernizacji Strv 122A/B do standarduStrv 122C/D. Ma on objąć 88 wozów i zakłada przedłużenie icheksploatacji do 2030 roku. Poza wymianą lub regeneracji częścipodzespołów, jest planowane zastąpienie dotychczasowegosystemu zarządzania polem walki nowocześniejszym rozwiązaniemwdrożonym na bojowych wozach piechoty pod oznaczeniem CV9040.Dąży się do przystosowania czołgów do wykorzystywaniamodułowego opancerzenia. Takie rozwiązanie, które umożliwiastosowanie najcięższej wersji opancerzenia tylko w warunkachkonfrontacji bojowej – pozwala to przede wszystkim nazmniejszenie zużycia podzespołów czołgowych w służbie w czasiepokoju. Ponadto wozy otrzymają nowoczesne zestawywielozakresowego pokrycia maskującego Barracuda, dziełoszwedzkiego koncernu Saab. W przeszłości rozważano zwiększenieświadomości sytuacyjnej załogi oraz siły ognia czołgu Strv122, za pomocą zdalnie sterowanego stanowiska strzeleckiegoLEMUR. Ponieważ moduł ten może być wyposażony w nowoczesneprzyrządy obserwacyjno-celownicze, a jego montaż na stropiewieży nie wymaga daleko idących modyfikacji stropu, możliwejest zastąpienie nim dotychczasowego przyrządu panoramicznegodowódcy czołgu.

Poza Strv 122, pod koniec XX wieku Szwedzi wypożyczyli odBundeswehry 160 starszych czołgów Leopard 2A4. Zostały oneprzyjęte do uzbrojenia pod oznaczeniem Strv 121. Wozy testanowiły wyposażenie brygad zmechanizowanych (Strv 122 zostałprzeznaczony do taktycznych związków pancernych). Wobec dośćograniczonego czasu wypożyczenia wozów Strv 121, Szwedziznacząco ograniczyli się do wymiany środków łączności

zewnętrznej oraz montażu nowych reflektorów oraz chlapaczy.Pojedynczy wóz posłużył jako demonstrator dla pakietumodernizacyjnego bazującego na części rozwiązań wziętych zStrv 122. Strv 121B otrzymał m.in. elektryczny układnaprowadzania uzbrojenia, system Galix, kamerę cofania orazzewnętrzny terminal do łączności z piechotą.

HiszpaniaSiły zbrojne Hiszpanii rozpoczęły poszukiwania nowego czołgupodstawowego jeszcze w latach 80. XX wieku. W ciągu kolejnejdekady rozważano zakup jednego z kilku zagranicznychkonstrukcji, m.in.: brytyjskiego Valianta i Vickersa Mk. 7,włoskiego OF-40 lub C-1 Ariete czy francuskiego Lecrelc, czyostatecznie opracowanie własnej konstrukcji, zaprojektowanie zudziałem niemieckiego koncernu Krauss-Maffei (projekt„Lince”). Wysiłki te jednak nie doprowadziły do ostatecznegosukcesu.

W 1994 roku, Hiszpanie zdecydowali, że wobec już znacznejprzestarzałości parku pancernego swojej armii, potrzebne sąpilne działania. Rok później podpisano porozumienie owypożyczeniu 108 czołgów Leopard 2A4 od Bundeswehry. Czołgi teoznaczone lokalnie jako Leopardy 2A4E, otrzymały noweradiostacje i odświeżone malowanie, poza tym pozostałyniezmienione.

Umowa z 1995 roku stanowiła dużą zapowiedź nowego kontraktu nazaprojektowanie i budowę nowej wersji Leoparda 2, stworzonegona specjalne zamówienie hiszpańskich sił zbrojnych. W 1998roku Hiszpanie zdecydowali się na pozyskanie 219 sztuk nowychczołgów, które zostały określone jako Leopardo 2E. Trzydzieścipierwszych maszyn miało zostać zbudowanych w Niemczech,pozostałe zaś w hiszpańskich zakładach zbrojeniowych. Udziałlokalnego przemysłu w kompletowaniu wozów sięgnął 60%.

Kompletowanie maszyn w Hiszpanie nie przebiegał bez przeszkód.Wpływ na to miało m.in.: przejęcie głównego wykonawcy,

koncernu Santa Barbara Sistemas, przez General Dynamics –producent czołgu M1 Abrams. W konsekwencji kontrakt zostałzrealizowany do końca 2008 roku. Niemiecki KMW wywiązał się zumowy w latach 2003-2006. Pierwszy czołg został odebrany przezużytkownika w 2004 roku.

Leopardo 2E

Pod względem specyfikacji techniczno-taktycznej – hiszpańskiLeopardo 2E bazuje na rozwiązaniach zaprezentowanych naLeopardzie 2A6EX. Czołg jest uzbrojony w długolufową armatę,otrzymał także pełen zestaw opancerzenia wieży, z osłonąstropu włącznie, oraz wzmocniony pancerz kadłuba. Mocnorozbudowana została osłona przyrządu PERI R17A2. Powiększonozasobniki z tyłu niszy wieży wozu, mieszczące m.in.wyposażenie załogi. W celownikach dowódcy i działonowegozastosowano termowizory 2. generacji, produkowane przezhiszpański koncern Indra na licencji amerykańskiego Raytheona.Dowódca Leopardo 2E ma do swojej dyspozycji system zarządzaniapolem walki Lince, który bazuje na niemieckim IFIS. Dołączności wewnętrznej jest wykorzystywany system Rovis. Z tyłukadłuba umieszczono dodatkowo terminal do łącznościzewnętrznej z piechotą towarzyszącej czołgom. Dla poprawykomfortu załogi i uposażenia elektronicznego wozy hiszpańskiewyposażono w układ klimatyzacyjny. Zwiększone zapotrzebowaniena energię elektryczną przy wyłączonym silniku czołgu pokrywapomocniczy agregat prądotwórczy, który zamontowany jest z tyłukadłuba, na prawej półce nadgąsienicowej. Agregat ten o mocy 8kW, jest napędzany 3-cylindrowym silnikiem wysokoprężnym

Kubota D7222.

DaniaW 1997 roku duńskie siły zbrojne kupiły 51 niemieckichLeopardów 2A4. W czasie służby wozy zostały tylko nieznaczniezmodyfikowane – wymieniono wyposażenie radiowe oraz oznaczeniadrogowe. Kariera wozów w wersji A4 trwała bardzo krótko,bowiem już w 2002 roku zdecydowano się na podanie ichmodernizacji do wersji A5. Podobnie postąpiono z 6, z 18Leopardów 2A4 pozyskanych na początku XXI wieku. Konwersjawspomnianej szóstki została rozpoczęta w 2008 roku.

Ostateczna specyfikacja duńskiego Leoparda 2A5DK, wyróżnia jeod czołgów Bundeswehry. Duńczycy zdecydowali się uwzględnićswoje stosunkowo bogate doświadczenie zebrane w trakcieudziału w operacjach międzynarodowych prowadzonych naterytorium byłej Jugosławii. W czasie misji zagranicznych wozyczęsto realizowały zadania patrolowe, były równieżwykorzystywane do wzmocnienia obsady posterunków kontrolnych.Dlatego Leopard 2A5DK otrzymały pomocniczy agregatprądotwórczy o mocy 10 kW, napędzany jednocylindrowymsilnikiem diesla Farymann 43F. Na masce armaty znalazł sięniewielki reflektor. Jest przydatny nie tylko w roliszperacza. W niektórych sytuacjach, wykluczających użycieuzbrojenia, często silne źródło światła mogło stanowić jużczynnik, pacyfikujący agresorów. Sam komfort załogi zwiększonopoprzez instalację systemu klimatyzacji MKK3. Mniejszemodernizacje objęły zwiększenie liczby gniazd na nakładkiprzeciwpoślizgowe, montowane na gąsienicach oraz uchwyty izasobniki na broń strzelecką na stropie wieży. W czasie służbyna duńskich Leopardach 2 zaczęło również wprowadzać nowegąsienice 570 P0.

W 2007 roku Leopardy 2A5DK brały udział w operacjimiędzynarodowej w Afganistanie. Na potrzeby tej misji czteryczołgi otrzymały komplety pokrycia maskującego Barracuda –służące także do zmniejszenia nagrzewania się całego czołgu w

intensywnym słońcu w klimacie Afganistanie oraz przecinaki lini osłony przyrządów obserwacyjno-celowniczych. Boki kadłubaoraz burty i tył wieży został dodatkowo osłonięty pancerzemlistwowym. W 2008 roku, po przypadku tragicznej śmiercikierowcy czołgu rażonego fugasem, Duńczycy zdecydowali sięwprowadzić dodatkową osłonę dna kadłuba AMAP-M. Ostatniąmodyfikacją jest przystosowanie części duńskich czołgów dostrzelania nowoczesną amunicją programowalną.

AustriaPod koniec XX wieku do grona użytkowników Leoparda 2 dołączyłatakże Austria. Siły zbrojne tego państwa pozyskały łącznie 114czołgów w wersji A4NL, pochodzących z nadwyżek holenderskich.Pierwotna umowa zakładała pozyskanie 115 maszyn, jednak jedenz kadłubów został odrzucony z powodu uszkodzeń. Pierwszemaszyny oraz jednak wieża zostały dostarczone w 1998 roku.

Modyfikacja Leoparda 2A4NL do wariantu A4O (Osterreich) polegana wymianie systemów łączności wewnętrznej i zewnętrznej orazukładu przeciwpożarowego. Austriacy zrezygnowali również zholenderskich wyrzutni granatów dymnych, zastępując jesstopniowo od 2003 roku niemieckimi wzorami. Co interesujące,zachowano oryginalne uzbrojenie pomocnicze, tzn. karabinymaszynowe FN MAG. Przystosowanie czołgów do montażu karabinówmaszynowych MG74 (austriackie oznaczenie licencji kopiiniemieckiego MG-3) uznano za niepotrzebny wydatek.

NorwegiaDrugim państwem, które skorzystało na redukcji sił pancernychHolandii, była Norwegia. W latach 2001-2002, norweskie siłyzbrojne pozyskały łącznie 52 czołgi określone jako Leopard 2A4NL. Maszyny te następnie poddano nieznacznej przebudowie, dowariantu, jaki określano Leopard 2A4NO.

Podobnie jak w przypadku wozów austriackich, Norwegowiezastąpili oryginalne wyrzutnie granatów dymnych – niemieckim

układem, zachowali zaś uzbrojenie pomocnicze. Wymienionosystemy łączności, zwiększono pojemność zasobników z tyłuniszy wieży. Leopard 2A4NO otrzymał system zarządzania polemwalki, który sprzęgnięto z satelitarnym układem nawigacyjnym.

Bardzo interesującym przykładem norweskiej pomysłowości jestzastępowanie ciężkich fartuchów pancernych, bocznych kadłubana znacznie lżejsze sekcje, zdjętymi z czołgów Leopard 1. Ta„dziwna” improwizacja ma na celu zmniejszenia ogólnej masywozu, która ma służyć spowolnieniu tempa zużycia układujezdnego w czasie pokoju.

FinlandiaW 2002 roku Finlandia pozyskała 124 Leopardy 2A4, którepochodziły z nadwyżek Bundeswehry. W późniejszym okresiekupiono kolejne 15 wozów, które mają posłużyć jako częścizapasowe dla wozów liniowych.

Widoczną na pierwszy rzut oka modyfikacją, wprowadzoną wczołgu Leopard 2A4FIN, są duże zasobniki, mocowane doprzedniego pancerza wieży. Powiększono również pojemnośćzasobników, które znajdują się z tyłu wieży, w niszy.Dodatkowo do burt czołgu przyspawano dodatkowe uchwyty,ułatwiające wejście i zejście z czołgu dla załogi. Strop wieżyoraz kadłuba czołgu pokryto nową warstwą antypoślizgową.Ostatnią sekcję lekkich osłon przycięto tak, aby nie dopuścićdo gromadzenia się śniegu i błota pomiędzy nimi, a wieńcamikół napędowych czołgu. Podobnie jak w przypadku czołgów wwersji A5, w lewej klapie osłaniającej obiektywy kanałudziennego celownika EMES-15A1 wycięto niewielki otwór,zapewniający ograniczone pole widzenia w przód przyzamkniętych osłonach.

We wnętrzu wozu najistotniejszą zmianą modyfikacji wozu jestprzystosowanie armaty do prowadzenia ognia nowoczesną amunicjąDM 53A1. Finowie wymieli także na swoje radiostacje wraz zantenami.

W styczniu 2014 roku Finlandia nabyła 100 czołgów Leopard2A6NL. Pierwsze 20 czołgów dotarło do użytkownika wiosną 2015roku. Dostawy ex-holenderskich wozów mają się zakończyć w 2019roku.

PolskaW 2002 roku Siły Zbrojne Rzeczpospolitej Polskiej pozyskały wformie darowizny z Niemiec 128 Leopardów 2A4. Czołgi weszły douzbrojenia dwóch batalionów czołgów 10. Brygady KawaleriiPancernej oraz na stan Ośrodka Szkolenia „Leopard” wŚwiętoszowie i przejściowo Szkół Wojskowych – Poznań. Obecniewszystkie czołgi w wersji A4 wykorzystywane do szkolenia – 12sztuk – znajdują się na stanie Ośrodka Szkolenia „Leopard”.

Oprócz czołgów, dodatkowo pozyskano także: 10 wozówzabezpieczenia technicznego Bergepanzer 2A2, cztery mostytowarzyszące Biber, 18 wozów dowodzenia M557 i M113, 16 wozówewakuacji medycznej, sześć zestawów do transportu ciężkiegosprzętu SLT 50-2, 91 samochodów pancernych Mercedes 1017, 29Mercedesów Unimog 435 i 25 terenowych Mercedesów G290GD.Niemcy w swych ośrodkach szkolnych przeszkolili łącznie ok.900 polskich żołnierzy, przekazali również specjalistycznesymulatory AGPT (Ausbildungsgerat GefechtssimulatorPanzertruppe – szkoleniowy symulator walki pododdziałówpancernych), ASPT (Ausbildungsgerat SchiesssimulatorPanzertruppe – szkoleniowy symulator systemów ogniowych wojskpancernych), AAT (Ausbildungsanllage Turn – szkolenioweurządzenie – symulator wieży czołgu Leopard) i AGDUS(Ausbildungsgerat Duellsimulator – szkoleniowy symulatorćwiczeń dwustronnych – wskaźnik opromieniowania symulacjenamierzania i trafienia montowane na czołgach w trakcietrwania ćwiczeń poligonowych)., do stworzonego niecopóźniejszym czasie (2007 rok) w Świętoszowie wspomnianegoośrodka treningowego. Już w 2003 roku bataliony przezbrojono wczołgi Leopard osiągnęły pełną gotowość bojową. Strukturaorganizacyjna pododdziałów pancernych została przejęta z

Bundeswehry – dwa czołgi w dowództwie batalionu i czterykompanie liniowe, każda po 14 czołgów (dwa wozy w dowództwiekompanii i trzy plutony po cztery czołgi).

2015 rok – pokaz prototypu czołgu Leopard 2PL

W listopadzie 2013 roku zawarto kolejną umowę, tym razemkupując już czołgi po cenach rynkowych, choć z niemałymupustem. W drugiej partii, liczącej teraz łącznie 119 czołgów,znalazło się 14 wozów w wersji A4 oraz 105 w wersji A5.Ponadto, ponownie nabyto łącznie ok. 200 pojazdów wsparcia, wtym wozy zabezpieczenia technicznego Bergepanzer 2, samochodyterenowe Mercedes-Benz 250 GD Wolf, ciężarówki Unimog czylaserowe symulatory strzelań AGDUS. Wartość całego kontraktu,którego realizacja miała miejsce w latach 2014-2015, to wpełnym przybliżeniu 780 milionów złotych. W Leopardy 2A5uzbrojono 34. Brygadę Kawalerii Pancernej (dwa batalionyczołgów, przy czym jedna kompania pancerna w całości otrzymaławozy A4) z Żagania, trzy maszyny w wersji A5 otrzymał takżeOśrodek Szkoleniowy „Leopard”. Sam czołg nie zostały żadensposób dodatkowo zmodyfikowany, zmiany ograniczały się dozmiany tablic rejestracyjnych i znaków taktycznych. Pierwszytransport z 11 czołgami Leopard 2A5 dotarł do Żagania 16 maja2014 roku ostatnie czołgi odebrano jesienią 2015 roku. Jednawraz z nowymi decyzjami Polskich Władz, Leopardy, któreznalazły się w 34. Brygadzie Kawalerii Pancernej zostały po2917 roku dostarczane do 1. Brygady Pancernej z Wesołej(Warszawa), natomiast na stanie 34. Brygady Kawalerii

Pancernej znalazły się czołgi T-72M/M1.

Na początku 2014 ogłoszona została umowa, na mocy której MONzakupi od KMW za ok. 12,13 mln zł 2 wozy szkolenia kierowców(trenażery) Leopard 2-NJ (Fahrschulpanzer Leopard 2),przeznaczone do szkolenia początkowego i doskonalącegokierowców czołgów Leopard 2A4. Wozy te zostaną przebudowanespecjalnie dla Polski przez KMW z używanych czołgów Leopard 2i trafią do Ośrodka Szkolenia Leopard (OSL) w Świętoszowie. Nawyposażeniu OSL znajdują się symulatory/trenażery strzelańASPT i wieży czołgu AAT do szkolenia ogniowego załóg czołgówLeopard 2A4. Na symulatorach szkolą się dowódcy, działonowi,ładowniczowie. Ośrodek posiada również symulator walki plutonuczołgów AGPT.

Inspektorat Uzbrojenia MON prowadzi postępowanie mające nacelu pozyskanie 3 symulatorów/trenażerów dla kierowcy czołguLeopard 2A4.

Przejęcie partii względnie nowoczesnych Leopardów 2A5umożliwiało zintensyfikowanie starań o przeprowadzeniemodernizacji wozów z starszej wersji. Po ostatecznymrozważeniu współpracy z KMW, Rheinmetall Defence oraz tureckimkoncernem Aselsan, wybór padł na drugiego z niemieckichwytwórców. Umowę z Rheinmetallem podpisano w grudniu 2015roku. Opiewa ona na modernizację 128 wozów, z partiiprzekazanej w latach 2002-2003. Na mocy porozumieniaprototypowy wóz Leopard 2PL ma przejść próby najdalej w 2018roku. Dostawy seryjnych maszyn odbędą się w latach 2019-2023.

Modernizacja obejmuje m.in.:

wzmocnienie opancerzenia przodu wieży opancerzeniemmodułowym firma IBD Deisenroth Engineering (RosomakS.A.)

wymiana hydraulicznego napędu wieży na elektroniczny (ZMTarnów S.A.)

montaż systemów zobrazowania termalnego – kamertermowizyjnych oraz ich integracja z systemamipokładowymi (dwóch dla systemów obserwacji kierowcy orazdwóch dla systemów celowniczych dowódcy i działowego)(PCO S.A.)

modernizację armaty 120 mm, w celu dostosowania doamunicji DM11 i DM63, z zachowaniem lufy o długości 44kalibrów

montaż pokładowego generatora APU o konyc 17 kW

montaż nowych systemów przeciwpożarowych iprzeciwwybuchowych

Proces modernizacji poprzedzony jest przeglądami i remontempojazdów w zakresie układów jezdnych i napędowych na poziomieF6 (OBRUM Sp. z o.o. w Gliwicach i WZM S.A. z Poznania). Ichwielkość uzależniona jest od rzeczywistych stanów zużyciapojazdów i ich systemów. W ramach umowy zmodernizowany ma byćrównież system szkoleniowy. Zlecono opracowanie i wdrożeniemodernizacji symulatorów i trenażerów do standardu 2PL (OBRUMSp. z o.o.) oraz stworzenie zapasu części zamiennychobejmujących roczny okres eksploatacji.

W czerwcu 2018 podpisano aneks do umowy modernizacyjnej, wramach którego za kwotę około 300 mln zł rozszerzono przedmioti zakres umowy o 14 dodatkowych wozów, a także dodanododatkowe (nie określone jeszcze publicznie) funkcjonalnościwe wszystkich modernizowanych czołgach. W grudniu 2018ogłoszono negocjacje dotyczące kolejnego aneksu, w ramachktórego za kwotę około 400 mln zł mają być przeprowadzonenaprawy wynikowe elementów, które nie zostały objętemodernizacją (zależnych od ich użycia), a także dostarczoneczęści urządzeń specjalnych.

W 2018 roku odebrano prototyp i pierwsze egzemplarzeprzedseryjne co spowodowało, że po przeprowadzeniu badań

prototypu i pozytywnym ich zakończeniu, otworzy drogę namodernizację maszyn w kraju. W maju 2020 Wojska Lądoweodebrały pierwsze zmodernizowane egzemplarze. Cały procesmodernizacji floty 142 Leopardów 2A4 do standardu 2PLzakończyć się ma do roku 2023.

Leopard 2PL

GrecjaW 1998 roku w Grecji przeprowadzono badania porównawcze zudziałem amerykańskiego M1A2 Abrams, brytyjskiego Challengera2E, francuskiego czołgu AMX 56 Leclerc, rosyjskiego T-80U,ukraińskiego T-84 oraz oczywiście niemieckiego Leoparda 2, aściślej w wersji Leoparda 2S, czyli szwedzką specyfikację Strv122. Niemiecki czołg okazał się zwycięzcą w tej rywalizacji.

W marcu 2003 roku Grecja zawarła z KMW kontrakt na produkcję idostawę 170 sztuk wozów w całkowicie nowej konfiguracjiLeopard 2HEL (A6GR). Trzydzieści z nich miało powstać naterenie Niemiec, pozostałe skompletowano by na terenie Grecji.Kilka miesięcy później popisano kolejną umowę, na mocy którejgreckie siły zbrojne pozyskały od Bundeswehry używane 183czołgi Leopard 2A4. Zmiany ograniczały się do nowego kamuflażuoraz prawdopodobnie, zastąpienie środków łączności radiowej,na te, które wykorzystuje grecka armia.

Pierwszy Leopard 2HEL został dostarczony do użytkownika w 2005roku. Pod względem ogólnej konfiguracji sam czołg jest

zbliżony do wariantu Leoparda 2A6EX oraz hiszpańskiegoLeopardo 2E. Główne uzbrojenie stanowi armata gładkolufowakalibru 120 mm L55. Czołg otrzymał dodatkowy pancerz kadłuba iwieży, włącznie z osłoną stropu. Bardzo rozbudowane są wieżowezasobniki na dodatkowe wyposażenie dla czołgu oraz załogi.

W przyrządach obserwacyjno-celowniczych dowódcy i działonowegozintegrowano kamery termowizyjne 2. generacji Ophelios-P. Wskład systemu kierowania ogniem wprowadzono dodatkowy czujnikatmosferyczny. Maszt z sensorami, mierzącymi szybkość ikierunek wiatru oraz temperaturę powietrza, został umieszczonyw stropie wieży. Leopard 2HEL dysponuje układem klimatyzacjiMKK6 (znacznie wydajniejszym od układu MKK3, stosowanego wLeopardach 2A5DK). Dodatkowe zasilanie (w postoju) zapewniaagregat prądotwórczy, montowany w zwyczajowym miejscu z tyłukadłuba, w prawej półce nadgąsienicowej.

Dowódca ma do dyspozycji zintegrowany system zarządzania polemwalki Iniochos, pokrewny TCCS. Czołg wyposażono w hybrydowysystem nawigacji, terminal łączności zewnętrznej, a takżehydrauliczny mechanizm regulacji napięcia gąsienic czołgu.

Leoaprd 2HEL

TurcjaTureckie siły zbrojne wyrażały zainteresowanie Leopardem 2 odkońca lat 90. XX wieku. W 2000 roku w Turcji przeprowadzono

badania porównawcze, w których niemiecki wóz w wariancie A6EX,pokonał w zawodach amerykańskiego M1A2, francuskiego Leclercai rosyjskiego T-80U. Lecz pomimo wygranej Turcy niezdecydowali się złożyć zamówienia, wybierając własny narodowyprogram nowego czołgu podstawowego, późniejszego Altaya.

W celu zwiększenia potencjału sił pancernych, w czasie trwaniaprac nad własnym Altayem, w 2005 roku Turcja ostateczniezakupiła 298 starszych Leopardów 2A4. Pierwszy czołg należącyniegdyś do niemieckiej Bundeswehry dotarł do nowegoużytkownika latem 2006 roku. Prawdopodobnie wozy te wtureckiej służbie otrzymały nowe środki łączności radiowej. Wlatach 2010-2013 pozyskano kilkadziesiąt kolejnych maszyn,zależnie od posiadanych źródeł: 41 lub 56 sztuk. Łącznie zatemarmia turecka posiada w swojej służbie 339 lub 354 Leopardy2A4TR i jest dziś największym użytkownikiem tych czołgów naświecie.

Pojedyncze maszyny zostały wykorzystane w programie narodowymAltay, m.in. jako platforma doświadczalna, dla nowoopracowanych podzespołów konstrukcyjnych oraz systemów.Osiągnięte postępy sprawiły, że w 2011 roku koncern Aselsanprzedstawił własną propozycję modernizacji czołgów Leopard2A4, do standardu nazwanego Leopardem 2NG (Next Generation).Podstawową różnicą w stosunku do wozu bazowego jest całkowitawymiana systemów i wyposażenia elektronicznego ioptoelektronicznego, pulpitów kontrolnych, połączeńelektrycznych oraz systemu naprowadzania uzbrojenia. Systemkierowania ogniem Leoparda 2NG, odpowiada temu planowanego dlaczołgu Altay i uchodzi obecnie za jeden z najnowocześniejszychna świecie. Jedną z ciekawszych cech tego systemu jest jegozdublowanie podstawowych podzespołów, m.in.: komputerabalistycznego, który daje wszystkie możliwości operowaniaogniem maszyny tak zarazem dla dowódcy, jak i działonowego dowszystkich funkcji systemu oraz przyrządów obserwacyjno-celowniczych. System kierowania ogniem wyposażono wzintegrowane układy śledzenia celu, co znacznie zwiększa

możliwości prowadzenia ognia w ruchu, w porównaniu zdotychczasowym rozwiązaniem w Leopardzie 2A4. W wnętrzuprzedziału bojowego zamontowano również system zarządzaniapolem walki.

Wzmocnieniu uległa osłona pancerna Leoparda 2NG. Stanowią jądodatkowe moduły pancerne przygotowane przez IBD Deisenroth,które były prezentowane wcześniej na demonstratorach MBTEvolution i MBT Revolution. W skład tego pakietu wchodząrównież: osłona przeciwminowa oraz pancerz wzmocnienia stropukadłuba oraz wieży czołgu. Na wieży dodatkowo zainstalowanozdalne stanowisko strzeleckie za włazem dowódcy. W pełnejkonfiguracji masa bojowa czołgu wzrosła do ok. 65 ton.

ChileW 2006 roku Chilijskie siły zbrojne kupiły 118 Leopardów 2A4.Zamówienie zwiększono najpierw do 140 wozów, a następnie znowupowiększono do 172 wozów. Część z nich miała posłużyć jakoźródło części zapasowych. Pierwszy czołg został przyjęty nastan uzbrojenia w listopadzie 2007 roku.

W Leopard 2A4CHL nie różnił się zasadniczo od zwykłego wozu zserii A4. Pewne przeróbki były oczywiście konieczne z uwagi nachilijskie warunki klimatyczne i dotyczy układu dolotowegosilnika, w tym filtrów powietrza, oraz turbosprężarek wczołgu. Zastosowano także nowsze czujniki informujące oprzegrzaniu się układu napędowego wozu. Z wieży usuniętoelementy służące do głębokiego brodzenia, zyskując przestrzeńna wyposażenie do czołgu i załogi. Wymieniono również sameradiostacje. W czołgach zamontowano także system nawigacjisatelitarnej.

W 2013 roku Chile rozpoczęło negocjacje w sprawie pozyskaniakolejnej setki, tym razem czołgów w wariancie A5 orazmodernizacji starszych wozów do tego właśnie standardu.Pierwszy z punktów szybko stał się nie realny, ponieważkolejną partię wozów A5 przejęła ostatecznie Polska, a druga

opcja – część wozów w wersji A4 ma podobno zostaćzmodernizowana poprzez zastosowanie pakietu modernizacji iopancerzenia systemu MBT Revolution

SingapurPod koniec 2006 roku Singapur zamówił 66 sztuk poniemieckichczołgów Leopard 2A4. Dodatkowe 25 wozów miało posłużyć jakobaza dla pozyskiwania części zamiennych. W późniejszym okresiezamówienie to zwiększono najpierw do 102, a następnie do 182maszyn poniemieckich, z których 32 sztuki miały posłużyć dotzw. „kanibalizacji”.

Leopard 2SG

Leopard 2SG otrzymał nowe wyrzutnie granatów dymnych,wyposażenie łączności i nawigacji oraz dodatkowy zasobnik ztyłu wieży. Uzbrojenie pokładowe zostało wymienione nakarabiny maszynowe FN MAG. W części wozów, dostarczonych wdrugiej transzy, zamontowano pomocniczy agregat prądotwórczy.Ponadto pewną liczbę czołgów zmodyfikowano, z wykorzystaniemdo nich modułów pancernych dostarczonych przez IBD Deisenroth.

PortugaliaWe wrześniu 2007 roku Portugalia zawarła umowę z Holandią nadostawę 37 Leopardów 2A6NL. Wozy te miały zastąpić w linii ok.setkę już mocno przestarzałych czołgów amerykańskich M60A3

TTS. Dostawy te zrealizowano w latach 2008-2009. Czołgipozostawiono praktycznie bez zmian, otrzymały jedynie noweznaki taktyczne i tablice rejestracyjne.

KanadaSiły zbrojne Kanady pozyskały Leopardy 2 w konsekwencjidoświadczeń z udziału w operacji międzynarodowej wAfganistanie. 2006 roku kanadyjski kontyngent wojskowywykorzystywał w działaniach bojowych zmodernizowane wozy C2(oznaczenie zmodernizowanego wariantu Leoparda 1). Czołgi teogólnie dowiodły swojej wartości, jednak żołnierze zwracaliszczególną uwagę na przestarzałość całej konstrukcji. Wrezultacie w lutym 2007 roku rząd Kanady zwrócił się doniemieckich partnerów o wypożyczenie do służby kanadyjskiej 20Leopardów 2A6M. Ponadto, zaplanowano pozyskanie kolejnychwozów z nadwyżek armii holenderskiej: 80 wersji A4NL i 20wariancie A6NL. Kupiono również 15 niemieckich Leopardów 2A4,które zostały przeznaczone jako baza dla części zamiennych.

Przed wysłaniem do Azji Środkowej niemieckie Leopardy 2A6Mzmodyfikowano. Wzmocniono pancerz przedni kadłuba, wymienionośrodki łączności radiowej, zakupiono specjalne chłodzącekamizelki dla załóg oraz zestawy maskujące Barracuda, abyobniżyć znacząco tempo ogrzewania się czołgu w słońcu. Wstropie przedział niszy wieży, mieszczącym elementyelektrycznego układu naprowadzania uzbrojenia, wykonanododatkowy otwór wentylacyjny. Ponadto na stropie wieżyzamocowano uchwyty dla broni strzeleckiej oraz dwa nowezasobniki, zawierające najprawdopodobniej elementy zestawuzagłuszającego sygnał odpalający fugasów. Po przerzuceniu doAfganistanu zamontowano pancerz listwowy, chroniący bokikadłuba i wieży. W trakcie trwania służby wprowadzono równieżdodatkowe osłony, rozpinane ponad włazami dowódcy iładowniczego, chroniące czołgistów przed promieniowaniemsłonecznym. Tak zmodyfikowane wozy zostały określone jakoLeopardy 2A6M CAN.

Pierwszy z prawej Leopard 2A6 CAN

Dwadzieścia ex-holenderskich Leopardów 2A6NL zostałoprzekazanych na stan Bundeswehry w zamian za wypożyczenieczołgi z pakietem przeciwminowym. Wozy te posłużyły jako bazado konwersji, do wariantu wozu A7. Tymczasem 20 Leopardów2A4NL, zostało zabudowanych przez KMW do nowej wersji,określanej jako A4M+ CAN. Jest to stosunkowo głębokamodernizacja. Czołgi otrzymały pakiet ochrony przeciwminowej,wzmocniono również pancerz wozów. Moduły pancerne nie chroniątylko boków kadłuba, ale też burty oraz front wieży czołgu.Przedział napędowy oraz tył wieży ekranują osłony listwowe.Wymieniono układ naprowadzania uzbrojenia na EWNA, zamontowanodzienno-nocne kamery dla kierowcy (przód i tył). Dla czołgówzmodernizowanych zakupiono system służący do zagłuszaniasygnałów radiowych i elektronicznych odpalania fugasów orazpokrycie Barracuda. Masa tak zmodernizowanego wozu sięgała62,5 tony. Poza tą dwudziestką Leopardów 2A4M+ CANskompletowano również 40 wozów w uboższym wariancie.

IndonezjaW 2013 roku go grona użytkowników Leopardów 2 dołączyła takżeIndonezja. Początkowo Dżakarta chciała pozyskać czołgiholenderskie. Jednak ostatecznie udało się kupić 103 czołgi wstandardzie A4 z nadwyżek Bundeswehry oraz co najmniej dwawozy szwajcarskie Pz 87. Te ostatnie zostały zaprezentowane wpaździerniku 2013 roku w czasie trwania defilady. Ex-

szwajcarskie czołgi otrzymały także nowe środki łącznościradiowej, oraz usunięto charakterystyczne tłumiki dźwięku.

Planowana jest modernizacja co najmniej 61 maszyn do nowegostandardu, który jest określany jako Leopard 2RI (Republic ofIndonesia). Z bardzo nielicznych, ujawnionych zdjęć wynika, żewozy te otrzymają modułowy pancerz IBD Deisenroth (firmowanyprzez Rheinmetall Defence) na wieży oraz kadłubie, a takżedzienno-nocne kamery dla kierowcy czołgu. Modernizacja maobejmować zamontowanie układu klimatyzacji i pomocniczegoagregatu prądotwórczego, elektrycznych układów naprowadzaniauzbrojenia i obrotu wieży oraz przystosowanie samej armaty dostrzelania nowoczesną amunicją, w tym wersją programowalną.Demonstrator Leoparda 2RI zachował jednak oryginalny przyrządpanoramiczny dowódcy – PERI R17A1, choć nie jest wykluczone,że w niedalekiej przyszłości zostanie on zmodernizowany donowszego modelu i otrzyma kamerę termalną.

KatarW 2013 roku najnowszą wówczas odmianą eksportową czołguLeopard 2, czyli wozie w wariancie A7+, zainteresował sięKatar. Państwo to zamówiło 62 czołgi. Maszyny wyprodukowanespecjalne na potrzeby kontraktu.

Pierwsze wozy dotarły nad Zatokę Perską pod koniec 2015 roku.Nieliczne ujawnione zdjęcia potwierdzają, że Katarskie wozyodpowiadają z zewnątrz prezentowanej na wielu salonachspecyfikacji A7+. Otrzymały one m.in.: zdalnie sterowanestanowiska strzeleckie FLW-200 i zestawy okrycia maskującegoBarracuda. Jak dotąd nie zostało potwierdzone jaki zastosowanowzór panoramicznego przyrządu obserwacyjnego dowódcy. Wariantten ustępuje jednak wariantom szwedzkim, greckim orazhiszpańskim pod względem ochrony przed lotniczą subamunicjąkasetową, ponieważ w wozach tych nie zastosowano nowoczesnego,dodatkowego opancerzenia wieży czołgu.

Węgry19 grudnia węgierski resort obrony podpisał kontrakt zniemiecką spółką Krauss-Maffei Wegmann (KMW) w sprawie zakupuczołgów podstawowych Leopard 2 i armatohaubic samobieżnychkalibru 155 milimetrów Panzerhaubitze 2000.

Zgodnie z ujawnionymi przez KMW szczegółami umowa zostaniezrealizowana dwuetapowo. W pierwszej kolejności Niemcywypożyczą w ramach leasingu dwanaście czołgów podstawowychLeopard 2A4 pochodzących z rezerw magazynowych. Te maszynybędą przeznaczone do szkolenia załóg przyszłych węgierskichczołgów.

Znacznie ciekawsza ma być jednak druga faza. Otóż wedługinformacji producenta zostanie wznowiona produkcja czołgówLeopard 2. Można w tym momencie spekulować, czy czterdzieścicztery nowo wyprodukowane Leopardy dla Węgier będą pierwszymiod 1992 roku w całości wyprodukowanymi czołgami tego typu wNiemczech czy też KMW zastosuje podobny wybieg jak przykontrakcie dla katarskich sił zbrojnych.

W tamtym przypadku ze względu na utratę zdolnościprodukcyjnych nowych Leopardów przez niemiecki przemysłzbrojeniowy KMW uratowało kontrakt dzięki współpracy zgreckimi zakładami ELVO w Salonikach. Zakłady te byłyodpowiedzialne za wykonanie korpusów kadłubów i wieżkatarskich czołgów oraz wykorzystanie nadwyżki częścizamiennych przy produkcji Leopardów 2A7+. Pikanterii sprawiedodaje to, że jak na razie nie podano terminu realizacjikontraktu. Ponadto mimo oznaczenia, które pojawiło się przykontrakcie dla Węgier (właśnie „Leopard 2A7+”), można jedyniespekulować, jaką docelową konfigurację będą miały czołgi dlawęgierskich sił zbrojnych. Jeśli wziąć pod uwagę to, że KMWrazem z Rheinmetallem realizuje obecnie modernizacjęniemieckich Leopardów 2 do standardu A7V (V od Verbessert),nie można wykluczyć, że teoretyczne „Leopardy 2A7HU” będą miećpodzespoły wykorzystane w niemieckich Leopardach 2A7V (na

przykład najnowszy wariant pancerza zasadniczego noszący nazwę„pakietu E”).

Wspomniane pięćdziesiąt sześć czołgów Leopard 2 zostanie wramach kontraktu uzupełnione też o sześć wozów zabezpieczeniatechnicznego Bergepanzer 3 i dwadzieścia cztery armatohaubicesamobieżne PzH 2000. Jest to z kolei zła informacja dla HutyStalowa Wola i Polskiej Grupy Zbrojeniowej, która od ponadroku negocjowała sprzedaż armatohaubic samobieżnych Krab dlawęgierskich wojsk lądowych. Wartość całego kontraktu będziewynosić około 160 miliardów forintów (około 2,1 miliardazłotych).

5. Doświadczenia bojowePomimo parudziesięciu lat czynnej służby Leopard 2 nieposiadał zbyt wielu okazji, by sprawdzić się w czasie trwaniaoperacji o charakterze ściśle bojowym. Doświadczenianiemieckiej konstrukcji są nad wyraz skąpe, jeżeli porównać toz doświadczeniem zebranym przez amerykańskiego M1, rosyjskimT-80, czy brytyjskimi czołgami Challenger 1 oraz 2. Ograniczasię to jedynie do tych zebranych w trakcie udziału wkonfliktach asymetrycznych.

Po raz pierwszy Leopard 2 został wykorzystany „bojowo” podkoniec XX wieku. Od połowy lat 90., pewna liczba holenderskichLeopardów 2A4NL, uczestniczyła czynnie w misjachmiędzynarodowych sił NATO na terenie Bośni i Hercegowinie(IFOR, a następnie SFOR). Od 1998 roku czołgi te byłyzastępowane przez zmodernizowane warianty w wersji A5NL. Wtrakcie tych działań wozy otrzymały dodatkowe środkiłączności, pozwalające na przezwyciężenie znacznej częściproblemów z łącznością w mocno pofałdowanym terenie. Służbaholenderskich wozów zakończyła się na początku XXI wieku.

W czerwcu 1999 roku Bundeswehra wydzieliła łącznie 28 czołgóww wersji A5 do udziału w misji międzynarodowych sił NATO w

Kosowie (KFOR). Wozy te stanowiąc główną siłę bojową – iostrzegawczą – niemieckiego kontyngentu wojskowego. Czołgirealizowały działania patrolowe oraz obserwacyjne, a takżemocno wzmacniały obsadę posterunków kontrolnych. Miejscemstacjonowania niemieckiego garnizonu było miasto Prizren (poalbańsku Prizreni), położone na południu Kosowa.

Już na początku operacji doszło do incydenty z biernymudziałem jednego czołgu Leopard 2A5. Do posterunku KFORzbliżyło się jedno auto osobowe – FSO 125p, które byłokierowane przez członków serbskiej organizacji paramilitarnej.W trakcie strzelaniny do jakiej doszło obaj intruzi odnieśliśmiertelne rany. Czołg jednak nie brał udziału w walce,ponieważ część jego załogi znajdowała się wówczas pozapojazdem. Niespełna dwa tygodnie po tym wydarzeniu, należącydo kontyngentu Leopard 2A5 użył w działaniu głównegouzbrojenia. W czasie wzrostu napięcia wokół niemieckiegoposterunku, w pobliżu miejscowości Orahovac (alb. Rahoveci),czołg oddał cztery strzały ostrzegawcze z armaty.

Leopardy 2A5 służyły w KFOR do sierpnia 2001 roku, kiedy toprzystąpiono dpo stopniowego zluzowania je przez wozy wwariancie A4. Decyzja o wycofaniu nowocześniejszych wozówwiązała się z zmniejszeniem istoty niebezpieczeństwa dlaniemieckich żołnierzy. Zaletą wozów A4 była niższa masabojowa, znacząco ułatwiało to poruszanie się po sfałdowanymterenie. Część maszyn wzięła udział w czasie interwencji NATOw Macedonii w 2001 roku. Służba niemieckich maszyn naBałkanach trwała do 2005 roku.

Największym wyzwaniem, dla czołgów serii Leopard 2, był czynnyudział w operacji sił międzynarodowych ISAF na terenieAfganistanu. Wozy te były wykorzystywane przez kontyngentykanadyjski i duński. Jako pierwszych 20 sztuk do akcji weszływozy Leopard 2A6M CAN, które rozpoczęły swoją służbę wsierpniu 2007 roku, w prowincji Kandahar. W październiku doprowincji Helmand dotarł pierwszy z czterech Leopardów 2A5DK.Wozy te brały udział w bezpośrednich walkach przeciwko

Talibom, zapewniając wsparcie ogniowe własnym oddziałom.Szybko stawały się one celem tzw. improwizacyjnych ładunkówwybuchowych. W listopadzie 2007 roku na jednym fugasiepoderwał się Leopard 2A6M CAN. Czołg został ciężko uszkodzony,ale dobry pakiet przeciwminowy ocalił życie swojej załodze.Najciężej poszkodowany był kierowca czołgu, któremu na wskutekeksplozji pękły kości miednicy.

Znacznie poważniejsze konsekwencje miał atak na duńskiegoLeoparda 2A5DK, który został przeprowadzony w lipcu 2008 roku.W jego wyniku kierowca odniósł śmiertelne rany. Pozbawionykontroli kierowcy czołg sam toczył się jeszcze przez 200metrów, dlatego czołgiście nie można było od samego początkuudzielić pierwszej pomocy. W rezultacie tego doświadczeniaDuńczycy zdecydowali się na zakup pakietów opancerzeniaprzeciwminowego dla swojego plutonu pancernego. Swoje wnioskiwysnuli także przedstawiciele przemysłu – koncern Rheinmetalluwzględnił w swoim pakiecie modernizacyjnym panel kontrolny,umożliwiający dowódcy zatrzymanie czołgu w sytuacji awaryjnej.

W grudniu 2009 roku w miejsce uszkodzonych oraz zużytychLeopardów 2A6M CAN, do Afganistanu przerzucono pięć wozówLeopard 2A4M CAN. Wszystkie czołgi brały udział w misjikanadyjskiego kontyngentu do samego końca, który nastąpił w2011 roku. Duńskie wozy zakończyły swoją służbę na terytoriumAfganistanu wiosną 2014 roku.

Warianty specjalistyczne

1. WZT BuffelW czasie trwania przygotowań do przyjęcia służby Leoparda 2 wNiemczech rozpoczęto prace nad nowym wozem zabezpieczeniatechnicznego (WZT). Używany do tej pory jako podstawowy wózBergepanzer 2 (BPz 2), który był zbudowany na bazie kadłubaLeoparda 1, ważący lekko ponad 40 ton i jest napędzany 830

konnym silnikiem, był zbyt słaby, aby dobrze współdziałać zwozami III generacji o wadze 55 ton i wyżej.

Rozwój nowej maszyny powierzono spółce MaK. Po przebadaniuprototypów, które skompletowano w latach 80. XX wieku, zapadładecyzja o podjęciu produkcji seryjnej. Bardzo mocnym impulsemdo wdrożenia WZT kolejnej generacji, były już mocnopostępujące prace nad dalszymi modernizacjami czołgów Leopard2 do masy ponad 60 ton. W latach 1992-1997 w Niemczechzbudowano 75 sztuk BPz 3, które otrzymały nazwę Buffel(bawół).

Buffel bazuje na zmodyfikowanym kadłubie Leoparda 2. Po jegolewej stronie wzniesiono obszerną nadbudówkę, mieszczącąstanowiska dla trzech członków załogi: mechanika-kierowcy,dowódcy i operatora sprzętu specjalistycznego. Dostęp downętrza jest możliwy przez dwa włazy w stropie oraz przez dwaluki w lewej burcie nadbudówki. Układ jezdny i zespółnapędowy, pozostawiono bez większych zmian. Ogółem w BPz 3wykorzystano prawie 60% komponentów wspólnych z wozem Leopard2A4.

Przeznaczenie Buffela jest przede wszystkim ewakuacjaporażonych lub unieruchomionych wozów (np. przez awarię),także bezpośrednio z pola walki. Ogólne wyposażenie WZT jesttakże wykorzystywane do ogólnych napraw maszyny i wymianypodzespołów, w tym układu napędowego.

Po prawej stronie kadłuba zamontowano żuraw o udźwigu ok. 30ton. Osiągi te umożliwiają w praktyce podniesienie wieżykażdego współczesnego czołgu podstawowego. Żuraw może sięobracać w poziomie o 270 stopni. W czasie pracy dźwignicy, samwóz jest stabilizowany za pomocą lemiesza znajdującego się zprzodu kadłuba. Może być on wykorzystywany także do pracziemnych i usuwania przeszkód terenowych. Lemiesz ma szerokość3,4 metra, ale w razie potrzeby można go poszerzyć do 4,3metra, za pomocą dwóch sekcji bocznych.

Na lemieszu znajdują się zaczepy do montażu sztywnego holu.Aby dokonać ewakuacji czołgu, BPz 3 podjeżdża do niegoprzodem. Zaczepienie sztywnego holu jest możliwe pod osłonąpancerza, bez potrzeby opuszczania wozu przez jego załogę.Dzięki swojej masie i osiągom zespołu napędowego, Buffel możeholować pojazdy o masie do 62 ton.

Z przodu kadłuba, w osi pojazdu, zainstalowano wyciągarkę.Uciąg urządzenia, wynoszący 35 ton, można podwoić przywykorzystaniu zblocza. Do pracy wykorzystuje się linę stalową,plecioną o średnicy 33 mm i długości łącznej 180 metrów, lubcieńszą o średnicy 7 mm i długości 280 metrów. Po lewejstronie nadbudówki znajduje się mniejsza wyciągarka, o uciąg6-ton. Ponadto wóz ten przenosi innego rodzaju wyposażenie,narzędzia, części zapasowe, urządzenia do wycinania ispawania, a także sztywny hol. Dodatkowo wzmocniona płyta nadsilnikowa w Buffelu umożliwia przewóz kompletnego power-packadla Leoparda 2.

Pancerz BPz 3 chroni swoją załogę przed dużymi odłamkamipocisków artyleryjskich oraz bronią strzelecką. Wóz zostałwyposażony w układ ochrony przed bronią masowego rażenia,układy przeciwwybuchowy i przeciwpożarowy oraz w systemwyrzutni granatów dymnych. Osiem takich wyrzutni znajduje sięz przodu kadłuba, taka sama liczba została zamontowana także ztyłu kadłuba. Do samoobrony maszyny służy karabin maszynowy MG3, który znajduje się na zdalnie sterowanym stanowisku nastropie nadbudówki wozu.

Poza Bundeswehrą Buffele zostały zamówione przez siły zbrojnetakich państw jak: Holandia (25 sztuk), Szwecja (14 sztuk),Szwajcaria (25 sztuk), Grecja (12 sztuk) i Hiszpania (16sztuk). W 2007 roku, na potrzeby trwającej w Afganistanieoperacji międzynarodowej, dwa WZT zamówiła Kanada. Pojazdyzostały zmodyfikowane. Otrzymały m.in.: nowe wyposażeniełączności, ochronę przeciwminową, dodatkowe opancerzenie,chroniące przedział załogi oraz ekrany listwowe, załogomwydano zaś kamizelki chłodzące. W służbie kanadyjskiejBuffele, zostały przemianowane na Buffalo (bizon). W kolejnychlatach Kanadyjczycy pozyskali kolejne 12 wozów tego typu, aich pewną liczbę także zakupił Singapur.

Szwedzkie Buffele, oznaczone jako Barglningsbandvang 120 (Bgbv120), różnią się pod pewnymi względami od niemieckichodpowiedników. Wozy te otrzymały wzmocniony pancerz przedninadbudówki i kadłuba, wykładzinę przeciwodpryskową, a takżesystem nawigacji satelitarnej i zarządzenia polem walki TCCS.Niemieckie wyrzutnie granatów dymnych zastąpiono systememfrancuskim – Galix. Zmienił się także sposób holowaniauszkodzonych czołgów. W przypadku Bgbv 120 hol jest zamocowanyz tyłu kadłuba, gdzie znajduje się także dodatkowa wyciągarkao uciągu 1,5 tony, wykorzystywana do jego obsługi. Dwie kameryumożliwiają załodze WZT precyzyjne zbliżenie się dounieruchomionej maszyny oraz szybkie zaczepienie holu bezpotrzeby opuszczenia wnętrza pojazdu. Podobne rozwiązaniezastosowano na wozach szwajcarskich, a także sprzedanych doSingapuru.

Poligon pod Żaganiem

2. Panzerschnellbrucke 2Pod koniec lat 90. XX wieku w Niemczech i Holandiizainicjowano prace nad czołgiem mostowym, który mógłbyzastąpić wozy Biber (bóbr). Mankamenty Bibera wynikały zzastosowania kadłuba Leoparda 1, z jego jednostką napędowąoraz konstrukcji przeprawy o wytrzymałości odpowiadającejklasie MLC 60.

W 2002 roku skompletowano dwa prototypy wozu nazwanegoPanzerschnellbrucke 2 (PSB 2). Masa bojowa wynosiła ok. 55ton. Pod względem ruchliwości PSB 2 odpowiada standardowiLeoparda 2A4. Załogę maszyny stanowi dwóch ludzi, kierowca idowódca, którzy zajmują stanowiska z przodu kadłuba.Wyposażenie przeprawowe obejmuje trzy przęsła, każde odługości 9,7 metra. Mogą być one kładzione osobno, po jednymprześle, po dwa lub wszystkie trzy przęsła. Dają one długości:9,7 metra, 18,7 metra lub 27,7 metra. Nośność tego mostuodpowiada klasie MLC 70. Czas ułożenia jednego przęsła wynosiok. 3 minuty, dwóch – 6 minut, a wszystkie trzy zajmująniecałe 10 minut. W czasie trwania rozkładania mostu pojazdjest stabilizowany za pomocą pary wsporników, zamontowanych zprzodu kadłuba.

Pomimo dobrych, pozytywnych rezultatów badań, PSB 2 jak dotądnie został przyjęty do uzbrojenia.

3. Leopard 2 LeguanAlternatywą dla PSB 2 jest pojazd wykorzystywany zestawprzeprawowy Leguan. Jako pierwsze, czołgiem mostowym na bazieLeoparda 2 zainteresowały się siły zbrojne Finlandii.Prototypy powstały w 2006 roku, przy wielkiej współpracy KMW,fińskiej Patrii i szwajcarskiego koncernu RUAG. Pierwszy z 10egzemplarzy wozu, nazwanego Leopardem 2L, został przyjętyprzez wojsko fińskie we wrześniu 2007 roku.

Leopard 2L bazuje na zmodyfikowanym systemie Leguan (stądwłaśnie litera L w oznaczeniu wozu). Przeprawa składa się zdwóch części. Długość mostu wynosi 26 metrów, dopuszczalnanośność przęsła wynosi MLC 80. W czasie rozkładania mostu samwóz jest stabilizowany za pomocą opuszczanego lemiesza, którysam może być wykorzystywany do prac polowych. Przygotowanieprzeprawy zajmuje ok. 5 minut.

Prototyp czołgu mostowego systemu Leguan był również badanyprzez niemiecką Bundeswehrę, lecz nie został on wdrożony doprodukcji. Dotyczy to również najnowszej odmiany, którąstworzono w 2014 roku. Zamiast jednego przęsła o długości 26metrów, są dwa o długości 14 metrów każdy, które mogą byćkładzione razem lub oddzielnie. Wóz został wyposażony wdzienne i nocne kamery termowizyjne, które umożliwiałystawianie przeprawy w każdych warunkach, bez potrzebyopuszczania wnętrza wozu.

4. Leopard 2RNa początku XXI wieku fiński koncern Patria, opracowałinżynieryjny wóz torujący na bazie podwozia z czołgu Leopard2. Pojazd, którego zadaniem jest wykonywanie przejść w polachminowych oraz niwelowanie innych przeszkód terenowych,otrzymał oznaczenie Leopard 2R (słowo raivaamis oznaczausuwanie przeszkód). Pierwsza z 10 zamówionych maszyn zostaładostarczona siłom zbrojnym Finlandii w 2007 roku, razem zLeopardem 2L.

Przebudowa Leoparda 2 na wóz torujący polegała przedewszystkim na zdjęciu wieży czołgu i wzniesieniu zamiast niej

stałej nadbudówki. W jej wnętrzu siedzą dowódca – po prawejstronie i operator (na lewo). Obaj dysponują indywidualnymiwłazami w stropie nadbudówki, otoczonymi wieńcem peryskopów.Stanowisko kierowcy pozostało niezmienione w porównaniu zczołgiem Leopard 2A4 i znajduje się z przodu kadłuba, po jegoprawej stronie. Wyposażenie inżynieryjne pochodzi odbrytyjskiego koncernu Pearson Engineering. Z przodu kadłubawozu zamontowany jest szeroki na 4,2 metra wykopowy trałprzeciwminowy. Specjalne, zastosowane płozy powalają temuurządzeniu do łatwego dostosowania się do zmiennej geometriipodłoża oraz regulację głębokości trałowania od 175 do 300 mm.W razie potrzeby trał może zostać uniesiony ponad poziomgruntu, lub wymontowany i zastąpiony innym urządzeniem. Pozastandardowymi światłami drogowymi wóz jest wyposażony wdodatkowe reflektory, które umieszczono na wysięgniku. Służąone do oświetlania terenu bezpośredniego przed maszyną.Kierowca maszyny ma również do dyspozycji kamerę cofania.

Na wozie zamontowano zestaw do znakowania przejść. Po obustronach kadłuba umieszczono rozsuwane wyrzutnie pneumatyczne.Wystrzeliwują one pionowo, metrowej długości tyczki,wyznaczające granicę trałowanego przejścia. Każda z wyrzutnimieści po 50 takich prętów, tyczki mogą mieć różne kolory, atakże zawierać elementy odblaskowe, fosforyzujące, lub własneźródła światła. Znakowanie odbywa się w regularnych odstępachczasowych, po pokonywaniu odpowiedniego dystansu lub komendamiza pomocą pulpitu sterującego całym systemem.

Leopard 2R został wyposażony w wyrzutnie granatów dymnych.Przy włazie dowódcy umieszczono obrotnicę z wielkokalibrowymkarabinem maszynowym NSWT, kalibru 12,7 mm. Jak dotąd fińskiwóz torujący jest jedynym pojazdem z rodziny Leopard 2, którywyposażono w uzbrojenie pochodzące z dawnego blokuwschodniego.

KodiakNa początku XXI wieku na zamówienie armii szwajcarskiej,koncerny RUAG i Rheinmetall opracował wóz saperski na bazieczołgu Leopard 2. Jego zadaniem jest wykonywanie różnegorodzaju prac inżynieryjnych, takich jak przygotowanie przepraworaz usuwanie przeszkód terenowych, kopanie umocnień polowychoraz rozminowanie terenu.

Prototyp pojazdu Pionierpanzer 3, ochrzczonego jako Kodiak(niedźwiedź brunatny z wyspy Kodiak), został skompletowany w2003 roku, przeszedł badania m.in.: na terenie Szwajcarii,Szwecji i Hiszpanii. Ostatecznie zamówiono zostało 12 Kodiakówdla Szwajcarii, gdzie został nazwany jako Minenraum undGeniepanzer, czyli czołg przeciwminowy i saperski, 19 maszynkupiła Holandia i sześć kolejnych Szwecja. Wozami obecniezainteresowała się Hiszpania.

Załogę Kodiaka stanowi trzech żołnierzy. Zajmują oni miejsca wobszernej nadbudówce: kierowca i operator po lewej stronie,zaś dowódca po prawej stronie. Każdy z nich dysponujeindywidualnym włazem w stropie nadbudówki, ponadto w lewejburcie nadbudówki zostały wykonane drzwi. Poza peryskopamizałoga może korzystać z kilku kamer, zapewniających dookólnepole widzenia.

W skład standardowego wyposażenia specjalistycznego, wchodzikoparka, zamontowana z przodu kadłuba, przed nadbudówką. Wpołożeniu marszowym jej ramie składa się do tyłu. W razie

potrzeby łyżkę koparki można zastąpić chwytakiem, młotem lubspecjalnymi szczękami do kruszenia betonu. Z przodu kadłubaznajduje się lemiesz, który można zastąpić szerokim trałemwykopowym lub trałem elektromagnetycznym. Z tyłu, po obustronach kadłuba znajduje się system oznakowania terenuprzejścia. Podobnie jak trał, pochodzi on z oferty koncernuPearson Engineering. Ponadto Kodiak dysponuje dwomawyciągarkami, każda o uciągu 9 ton i z liną długości łącznej200 metrów. Przy wykorzystaniu zbloczy możliwe jest holowaniawozów o masie ponad 63 ton. Masa bojowa Kodiaka wynosi ok.62,5 tony (wymaga więc przepraw o masie MLC 70).

Wóz jest wyposażony w układ ochrony przed bronią masowegorażenia. Pancerz Kodiaka chroni swoją załogę przed ogniem zbroni strzeleckiej, tym przeciwpancernych pocisków kalibru14,5 mm oraz odłamkami pocisków artyleryjskich. Pojazdotrzymał wzmocnioną osłonę dna i może przetrwać eksplozję minyo ekwiwalencie trotylowym 8 kg pod środkiem kadłuba oraz 10 kgpod gąsienicą. Do samoobrony służą wyrzutnie granatów dymnychoraz zdalnie sterowane stanowisko karabinu maszynowego,umieszczonego na stropie nadbudówki, za włazem dowódcy. Z tyłukadłuba, ponad przedziałem napędowym ulokowano dwa dużezasobniki na dodatkowe wyposażenie.

Wóz szkolnyOsobną kategorię maszyn specjalistycznych, zajmuje wózszkolny. Jego kadłub praktycznie nie różni się odstandardowego kadłuba czołgu Leopard 2. Zajmuje się w nimpojedyncze stanowisko kierowcy, przeznaczonego do szkolonego.Zamiast wieży, na kadłubie znajduje się duża przeszklonanadbudówka. Znajdują się w niej trzy miejsca, jedne centralnedla instruktora oraz dwa dla dwóch uczniów – przyszłychkierowców. Instruktor ma do swojej dyspozycji własne przyrządykierownicze oraz pulpity kontrolne, które umożliwiają wgląd wstan poszczególnych podzespołów wozu. Do nadbudówki z regułyjest przymocowana atrapa armaty, która jest ustawiona w

pozycji marszowej – na godzinę 11.40 względem kadłuba. Długośćatrapy armaty jest odpowiednia do odmiany czołgu używanej wdanych siłach zbrojnych, np. wozy hiszpańskie dysponujądługimi, 55 kalibrowymi atrapami. Maszyny wykorzystywane doszkolenia przyszłych kierowców Leopard 2E, otrzymały równieżnadbudówkę ze ścianki o przekroju klina, który imituje pancerzspecjalny czołgów.

Wisent 2Najnowszym obecnie pojazdem specjalistycznym, powstałym nabazie czołgu Leopard 2 jest Wisent 2 (żubr), opracowanywysiłkiem przedsiębiorstwa Flensburger FehrzeugbauGesellschaft. Cykl rozwojowy konstrukcji zakończył się w 2009roku, trzy lata później pierwsze zamówienie na 12 wozówzłożyły zamówienie zbrojne Kanady. Pewną liczbę maszyn Wisent2 kupiły również Katar, Norwegia oraz Zjednoczone EmiratyArabskie.

Załoga wozu jest trzy osobowa. Kierowca, dowódca i operatorzajmują stanowiska w nadbudówce przypominającej tę z BPz 3Buffel. Dostęp do wnętrza zapewniają trzy indywidualne włazywykonane w stropie oraz dwa w lewej burcie.

Wisent 2 jest nowoczesnym pojazdem wielozadaniowym. Jego masabojowa wynosi 69,5 tony, maszyna wymaga zatem przepraw onośności dużej (MLC 80). W podstawowej konfiguracji Wisent 2służy jako wóz saperski. Został wyposażony w koparkę orazlemiesz, bardzo przydatny w różnych pracach inżynieryjnych.Długie ramię koparki, umieszczone w prawej stronie kadłuba,umożliwia wykonanie wykopów o głębokości do 4,4 metra.

W razie potrzeby Wisent 2 służy jako wóz torujący. W miejscelemiesza montuje się trał wykopowy lub elektromagnetyczny,możliwe jest również zastosowanie zestawu do znakowaniaprzejść przez pola minowe.

Kolejnym zadaniem, do którego przystosowano maszynę, jest

pełnienie roli wozu zabezpieczenia technicznego. Całakonwersja zajmuje około pięciu godzin i polega na: zastąpieniukoparki, żurawiem o udźwigu 32 ton. Wóz dysponuje dwomawyciągarkami, główną o uciągu 40 ton, oraz pomocniczą, ouciągu 3 ton. Długość lin holowniczych wynosi odpowiednio 160i 280 metrów. Z tyłu Wisenta 2 jest zamontowany sztywny hol.Zaczepienie go do ewakuacji pojazdu, jest możliwe bezopuszczania wnętrza wozu przez załogę WZT dzięki odpowiednimkamerom. Holowanie czołgu o masie odpowiadającej wariantowiLeoparda 2A4 może się odbywać przy prędkości 25 km/h, co jestbardzo dobrym wynikiem. Wzmocniona płyta nadsilnikowa możeposłużyć do transportu kompletnego power-packa dla czołguLeopard 2.

Wisent 2 dysponuje stosunkowo silnym opancerzeniem jak na tentyp wozu. Pancerz przedni umożliwia przetrwanie ostrzałuamunicją APDS kalibru 25 mm, na dystansie 500 metrów iwiększym. Wnętrze przedziału załogi, wzmocniono wykładzinąprzeciwodpryskową. Konstrukcja kadłuba jest odporna na wybuchymin z ładunkiem odpowiadającym 10 kg trotylu, niezależnie odmiejsca jej detonacji pod pojazdem (dno kadłuba, gąsienica).Osłona ta przeszła również pozytywne próby przeciwko minomprzeciwpancernym TMRP-6 z ładunkiem EFP, zdolnym do przebicia40 mm płyty pancernej. W razie potrzeby poziom ochrony możnapodnieść za pomocą dodatkowych ekranów listwowych lub osłonpancerza reaktywnego.

BibliografiaCzołg Leopard 2, Dariusz Użycki, Igor Witkowski,1.Wydawnictwo Lampart S.C., Warszawa 1996

Wozy Bojowe Świata; Leopard 2 A4-A7 Nr. 2/20162.

Kampfpanzer Leopard 2 – Der Beste, Der Welt, Waffen-3.Arsenal, Hermann Rossler, Hans Kohler, 1981

Leopard 2A5 Euro-Leopard, Waffen-Arsenal; Special Banz4.17, Michael Scheibert, 1996 rok

Czasopismo Nowa technika Wojskowa Nr. 9/2019, Odtajniony5.pancerz czołgów Leopard 2AV/A4, Jarosław Wolski

Czasopismo Nowa Technika Wojskowa Nr. 1/2020,6.„Czterdziestolatek”. Czołg Leopard 2, Jarosław Wolski

Czasopismo Nowa Technika Wojskowa Nr. 3/2020, Niemiecka7.armata czołgowa Rh-120 [1], Paweł Przeździecki

Czasopismo Nowa technika Wojskowa Nr. 4/2020, Niemiecka8.armata czołgowa Rh-120 [2]; Amunicja Rheinmetall, PawełPrzeździecki

https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Leopard_2_ta9.nksMichael Jercher, Waldemar Trojca: Leopard 1. Warszawa:10.Wydawnictwo Militaria, 1993Czołgi 100 lat Historii – Sekrety Historii, Richard11.Ogorkiewicz, Wydawnictwo RM, Warszawa 2016Pojazdy Pancerne od “Little Willie” do Leoparda 2A6,12.Wydawnictwo AKA, Głuchołazy 2012Ilustrowana Encyklopedia Czołgów Całego Świata, George13.Forty, Wydawnictwo Bellona, Warszawa 2006Michael Jercher, Waldemar Trojca: Leopard 1. Warszawa:14.Wydawnictwo Militaria, 1993